Ruksznie Rukszyszki Rukszna Rukszki Rukszenice al Rukszeniec dawniej Hłyboczaka wś, pow. połocki, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Turowla, w 1863 r. 54 dusz rewiz. Posiada kościół par. kat. drewniany, p. w. Opieki N. M. P. , w 1804 r. wzniesiony przez kś. A. Jakubowskiego; par. kat. , dekanatu połockiego, 643 wiernych. Własność niegdyś Reuttów, była później w zastawie u kś. jezuitów, dalej Romana Szyszki. Rukszki, fol. , pow. wiłkomierski, gmina Onikszty, o 76 w. od Wiłkomierza. Rukszna, dobra, pow. rossiński, gm. Erżwiłk, o 41 w. od Rossień. Ruksznie al. Ruksze, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. od Władysławowa 17 w. , ma 21 dm. , 141 mk. W 1827 r. 22 dm. , 157 mk. ; par. Sudargi. Ruksznie, wś, pow, rossieński, gm. i par. Jurborg, o 52 w. od Rossień. Ruksztany 1. wś, pow. wileński, w 5 okr. poL, gm. Szumsk, okr. wiejski i dobra Sidorowiczów, Kierniany, o 5 w. od gminy a 35 w. od Wilna, ma 13 dm. , 4 mk. prawosł. i 99 kat. w 1864 r. 48 dusz rewiz. ; młyn wodny i tartak. 2. R. , ob. Rukszany. Rukszyszki 1. zaśc. włośc, pow. świę ciański, w 2 okr. poL, gm. i okr. wiejski Za błociszki, o 6 w. od gminy a 16 w. od Świę cian, ma 3 dm. , 33 mk. katol w 1864 r. 23 dusze rewiz; należy do dóbr skarbowych Swięciany. 2. R. , folw. . pow. nowoaleksan drowski, w 5 okr. pol, o 78 w. od Nowoale ksandrowska. J. Krz. Rukujże, wś nad rz, Szwetelą, pow. szawciski, gm. Żagory, o 56 w. od Szawel Rukundzie, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol, o 20 w. od Telsz. Ruląjcie, wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol, o 32 w. od Telsz. Rulaki 1. własnośc ziemska, pow. borysowski, 5 1 2 włók; należy do mieszczanina Alchimowicza. 2. R. , wś w zachodniopółnocnej części pow. borysowskiego, w gm, Dokszyce, ma 2 osady; miejscowość lekko falista, grunta szczerkowe, lekkie, len rodzące. Rulewicze 1. wś, pow. lidzki, w 4 okr, pol, gm. i okr. wiejski Myto dawniej Waw erka, o 20 w. od. Lidy a 18 w. od Wasili szek, , ma 17 dm. , 4 mk. prawosł. i 135 katol. w 1864 r. 52 dusz rewiz. ; należy do dóbr Dzitwa, Rossudowskich. 2. R. , wś nad rzką Zakawanką, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. , gm. Antucewcze, ma 26 osad pełnonadziałowych; cerkiew. Miejscowość tę skanalizowa no przed kilku laty. J. Krz. A. Jel. Rulewiszki, przysiołek, pow. swięciański, w 1 okr. pol, gm. Święciany, okr, wiejski i dobra skarbowe Mile, o 12 w. od gminy, 3 dusze rewiz. Rulewko al Rolewko, niem. Rohlewken, fol do Rulewa, dziś zwinięty, pow. świecki. R. 1777 czynsz wynosił 200 zł. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XIX, 290. Ki. Fr. Rulewo 1. lepiej niż Rolewo, niem. Rohlau, Rolau, dok. 1295 Rulewo, Rulaw, 1489 Rolaw, 1526 Relaw, 1542 Rullaw, dobra ryc. , pow. świecki, st. pocz. i kol Warlubie, 4 klm. odl, paraf. katol W. Komorsk; razom z folw. Steinhof 1885 r, 2 dm. , 24 mk. i Rozgardami 9 dm. , 66 mk. obejmują 1530 ha 815 lasu, 33 łąk, 537 roli om. , której ha przynosi 12, 14 mrk czyst. dochodu. W 1885 r. było 22 dm. , 50 dym. , 300 mk. , 210 kat. , 90 ew. , gorzelnia parowa, hamernia wyrabiająca głównie osie do wozów, hodowla bydła holend. rasy i owiec rasy Rambouillet. Około r. 1850 natrafiono przy budowie kolei, w boru rulewskim na praw. brzegu Mątawy, na grób skrzynkowy, ob. Gesch. d. Kr. Schwetz von Wegner, I, 42. R. 1295 wyznacza bisk. kujawski Wisław dziesięciny z R. dla nowo założ. kościoła w W. Komorsku ob. P. U. B. von Perlbach, str. 468. R. 1310 nadaje Henryk z Płocka, nadkomtur malborski, Rulewo Henrico dicto de Pon na prawie chełm, ob. tamże, str, 608. Za Rukszenice Rukundzie Rukujże Rukszeniec Hły boczaka Ruksztany Rulicov Rulikówka Rulniczyns Rulów Rulewszczyzna czasów krzyżackich należało R. do wójtowstwa tczewskiego. R, 1445 sprzedaje Jan Bischof trzecią częśó Buszny i trzecią część Rulewa za 350 grz. dobrej monety. R. 1583 płaci z R. mesznego 11 gburów po 1 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Rozdrażewskiego, str. 62. Na innem miejscu tejże wizyt. czytamy, że Rulewo należało do Konarskiego, ssty w Czarnem Hammerstein; poddanych było 11, posiadających po 2 włóki, każdy dawał mesznego po 1 kor. żyta i tyleż owsa str. 82. R. 1710 pobierał prob. ztąd 5 korcy żyta i tyleż owsa ob. Szaniawskiego wizyt. , str. 191. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Dorpowski z Rulewa i z Buszna summatim 16 fl. 18 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 176. R. należało wówczas do pow. nowskiego. Podług taryfy na symplę płaciło R. 1 zł. 20 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 83. R. 1765 istniała tu kaplica domowa we dworze. R. 1780 posiada Rulewo, Rulewko i Rozgard prob. komorski kanonik Pawłowski. Kapelanem przy kaplicy był wtedy jeden z bernardynów z Nowego ob. Utracone kościoły przez kś. Fankidejskiego, str. 266. R. 1478 ustępują Dyteryk i Milwen i jego synowie R. Fryderykowi Nebischitz i Gabryelowi Ton Hirszgrin wraz z wsią Buszynem; mają jednak 20 grz. dopłacić i w granice drugich dóbr sprzedających nie wkraczać. Jeszcze r. 1486 i 1489 należało R. do Gabryela, zowiącego się teraz Gabryel z Rulewa Rulaw. R. 1533 nabył Jan Kopicki prawo swego brata do Rulewa z przyległościami. R. 1542 należała część tutejszego lasu do W. Lubienia. R. 1558 zamienia Rafał Kos dział swój w R. i inne dobra z Franciszkiem Żelisławskim, sstą prabuckim, podczas kiedy Kopieccy dział swój i nadal dzierżyli. R. 1548 darowali Feliks Konarski i jego małżonka Eufrozyna z Sokołowskich dział swój w R. Stanisławowi Konarskiemu z wszyrstkimi poddanymi i pertynencyami. R. 1649 był tu dziedzicem ssta Konarski z Czarnego niem. Hammerstein, r. 1684 Jakub de KrowiczynDorpowski, r. 1712 sprzedali Adam i Stanisław Konarscy swoje rulewskie posiadłości Kazimierzowi Kosbudowi Pawłowskiemu za 27, 000 zł. R. 1736 dzierżył R. ławnik świecki Jakub Pawłowski, potem r. 1787 jego syn Michał, proboszcz w Komorsku, po nim Michał P. , dziedzic Mokrego pod Chojnicami. R. 1828 nabył te dobra na subhastacyi Rudolf Maercker za 15, 050 tal. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XIX, 228. R. 1773 należało R. do pow. starogardzkiego. Stan inwentarza był wówczas następujący koni było 37, źrebiąt 2, wołów 40, krów 31, jałowic 7, owiec 570, świń 51. Wysiew pszenicy 3 korce, żyta 420, jęczm. 190, owsa 144, grochu 20, tatarki 24, lnu 2, siana ze brano 48 fur str. 366. 2. R. leśn. , tamże, dawniej do dóbr rulewskich należące; 1868 r. 1 dm, 6 mk. ; w najnowszym spisie nie wy mienione. Kś. . Fr. Rulewszczyzna, wś na lewym brzegu rz. Hrezli, pow. owrucki. Rulice, kol. , pow. łowicki, gm. i par. Bielawy, ma 162 mk. , 335 mr. W 1645 r. siedział tu jeden kmieć, stała jedna chata i było 21 sztuk bydła. Rulicov dok. , ob. Lubkowo. Rulików, wś, pow. wasylkowski, w 2 okr. poL, gm. Ksawerówka, par. praw. Mytnica, o 11 w. od Wasylkowa, ma 603 mk. Założona w bieżącym wieku przoz Józefa Rulikowskiego, który przeniósł tu część włościan z Motowidłówki i Sołtanówki. Własność Rulikowskich. Rulikówka, część wsi Świtarzowa, w. pow. sokalskim, na praw. brzegu pot. Karbowa, na płd. wschód od wsi Świtarzowa. Na wsch. R. obszerne błota, śród których wpada do Karbowa pot. Szeroka al. Spasówka. Br. G. Rulniczyns łotew. , ob. Rolniczyn. Rulów al. Rolów potok, wypływa śród wsi Przyłbic, w pow. jaworowskim, z łąk moczarowatych, wpada wkrótce do stawku, a z niego przechodzi na obszar Czołhynia, opływa wś od płd. zach. , i przechodzi na obszar Przyłbic. Pod fol. Rulowem zwraca się na płn. zach. i wchodzi na obszar Jaworowa, uchodząc tu na przedmieściu Grobli do rzki Szkła. Na płd. od fol. Rulowa powstaje ma ły jego lewoboczny dopływ. Wśród Przyłbic i Czołhynia płynie dolinką podmokłą, mocza rowatą. Źródło leży 260 mt. npm. , ujście 237 mt. Długośó biegu 9 klm. Br. G. Rum 1. wś nad Isłoczą, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. i dobra Wołożyn, okr. wiejski Ponizie, o 73 w. od Oszmiany, ma 18 dm. , 353 mk. , w tej liczbie 300 prawosł. , 42 katol. i 11 żydów w 1864 r. podano 92 dusz rewiz. ; kaplica prawosławna drewniana. Począwszy od R. rz. Isłocz poczyna być spławną na wiosnę. 2. R. , zsaśc. nad rz. Łoszą, lewym dopł. Niemna, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. , par. katol. uździeńskiej, gm. Pereszewska Słoboda, ma 3 os. , młyn; miejscowość dzika, nizinna, od płd. leżą olbrzymie błota Aleksino, Omelno, Korytno, Bobowe i inne. Do R. zwożą zimą z okolicznych puszcz wyrabiane drzewo towarne i ztąd wiosną spławiają na Niemen. Grunta piaszczyste, łąk błotnych dużo. 3. R. , fol. nad Niemnem, pow. nowogródzki, w 4 okr. poL mińskim, gm. Jeremicze; w pobliżu mała przystań dla wiązania drzewa w tratwy i dla łodzi. 4. R. , wś, pow. rohaczewski, gm. Tichinicze, ma 5 dm, Rum Rulewszczyzna Rulice Rulików Rumborg Rumboltyszki Rumbiki Rumaki Rumaki Rumbe Rumbenhof Rumbke i 43 mk. 5. 1. R. Wysoki, zaśc, pow. roha czewski, terpentyniarnia, zatrudnia 3 ludzi, produkuje rocznie 500 pudów i daje 400 rs. dochodu; własność Świackich. J. Krz. Rumaki, wś i fol, pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 8 w. , ma 23 dm. , 249 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 162 mk. W 1868 r. folw. Rumaki rozl. mr. 1156 gr. orn. i ogr. mr. 933, łąk mr. 10, lasu mr. 196, nieuż. mr. 17. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś. R. os. 30, z gr. mr. 30; wś Zielonka Rumacka os. 2, z gr. mr. 3; wś Żynie os. 20, z gr. mr. 766. Rumbe łotew. , ob. Rummel 2. Rumbenhof, dobra pryw. w okr. mitawskim, pow. i par. dubleńska Kurlandya. Do dóbr należy fol Meschenecken. Rumbke niem. , wyb. do Smołdzina, pow. słupski; 1885 r. 6 dm. , 49 mk. Rumbiki wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 126 w. od Rossień. Rumboltyszki ob. Rombortyszki Rumborg, właściwie Ronnburg al. Ronnenburg ob. , mko w Inflantach gub. ryskiej, stanowiło niegdyś sstwo niegrodowe rumborskie, położone w ks. inflanckiem, mianowicie w tej części, która na mocy traktatu oliw skiego z 1660 r. odpadła do Szwecyi. Obej mowało ono mto R. z przyległościami i zam kiem. J. Krz. Rumbortyszki, w dok. Romboltyszki Rumboltyszki, folw. nad Krożentą, pow. rossieński; ob. Rombortyszki i Carycyn, Rumbowicze, fol. nad Niemnem, pow. kal waryjski, gm. Nadniemeńska, par. Rumbo wicze, odl. od Kalwaryi 60 w. , posiada ko ściół par. drewniany, gorzelnię, młyn, 13 dm. , 98 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 89 mk. W 1866 r. fol. ten rozl. mr. 499 gr. or. i ogr. mr. 344, łąk mr. 80, pastw. mr. 27, nieuż. mr. 39; bud. mur. 2, z drzewa 26. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Proniuny os. 20, z. gr. mr. 14; wś Jacuńskie os. 11, z gr. mr. 252. Kościół tutejszy erygował 1742 r. Bar naba Krzywkowski. Był on filią par. Punie, po ostatnim podziale kraju odłączony od Puń, został parafialnym. Obecny wzniesiony zo stał w końcu XVIII w. R. . par. , dek. kalwa ryjski, 3518 dusz. Br. Ch. Rumby, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 88 w. od Poniewieża. Rumejki, wś, pow. augustowski, gm. Bar głów, par. Rajgród, odl. od Augustowa 19 w. , ma 9 dm. , 64 mk. Rumejki, wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, tuż nad granicą margrabowskiego, mię dzy jeziorami Krzywiankowskiem a Strzęsneńskiem, o 9 klm. na płn. wsch. od Ełku, 3 1 2 klm. od st. pocz. Gąsek. Ad. N. Rumen, z fol. Tilehof, dobra pryw. w Kurlandyi, okr. tukumski, pow. talseński, par. kandawska. Rumia 1. niem. Rahmel al. Rhamel dokum. 1220 Rumina, 1235 Rumna, 1253 Rumpna, Rum ma, 1583 Romla, 1686 Rumla, wś włośc. nad Zagórską strugą, na Kaszubach, pow. wejherowski, st. kol. Reda, 4 klm. odl. ; st. pocz. w miejscu. Posiada kościół kat. i ewang. par. , tartak, hamernię i młyn. Szkoła 2klas. bezwyznaniowa liczyła 1887 r. 156 dz. , 1 kat. i 1 ew. naucz. Razem z wyb. Louisenhof 11 dm. , 136 mk. zawiera 668 ha 78 łąk i 439 roli or. , której ha przynosi 7, 44 mrk; zagród 14, gbur. posiadłości 13. W 1869 r. było 736 mk. , 547 kat. , 189 ew. , 57 dm. ; 1885 r. 81 dm. , 167 dym. , 808 mk. ; 646 kat. , 157 ew. , 2 dyssyd. , 3 żyd. Co rok odbywa się jarmark kramny. Patronat kościoła p. w. św. Mikołaja mieli cystersi oliwscy. Od 1730 r. istnieje bractwo do Opatrzności Boskiej. Bo parafii dek. pucki należą R. wś i dobra ryc, Kadzimierz, Janowo i Louisenhof, oprócz tego kościół filialny w Redzie ze swemi wioskami. W 1867 r. było 3626 dusz, 1887 zaś 4546 dusz. Kościół istniał tu już 1253 r. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , X, str. 69. Wś tę darował już Subisław, syn Sambora I, cystersom w Oliwie ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 17, którzy ją też posiadali aż do konfiskaty. R. 1220 potwierdza tę darowiznę Świętopełk. W Rumii była przechowywaną przez pewien czas głowa św. Barbary. Legenda powiada, iż pewnego razu powstał spór między królem Dacyi i niektórymi prałatami. Dla pogodzenia, z Rzymu wysłano biskupa wielkiego poważania. Wiatr przeciwny zapędził go do portu gdańskiego. Mieszkańcy tutejsi, jeszcze poganie, zrabowali rozbity okręt, a biskupa i załogę zabrali w niewolę. Biskup dostał się do Rumii Romel, Romyl i musiał tu żarno obracać. Zabrane kosztowności i głowę ś. Barbary oddano księciu w Sartowicach. W trzy lata potem biskup z Kamienia, zaproszony od ks. Świętopełka, przejeżdżał przez Rumią. A słysząc jak w pobliskiej chacie śpiewał ktoś bardzo pobożnie Salve Regina, zatrzymał konie i zaszedłszy do chaty znalazł tam starca pracującego przy żarnie. Opowiedział on swe dzieje i dodał ażebyście się przekonali, że prawdę mówię, poślijcie do Rzymu. A jeżeli mnie z tej niewoli wybawicie, uczynię w Rzymie, że wasze kamieńskie biskupstwo wyjęte zostanie z pod zależności od arcybiskupów gnieźnieńskich, co się też stało ob. Script, . rer. Pruss. , II, str. 401 i Cudowne obrazy p. kś. Fankidejskiego, str. 188. Legenda ta obrobioną została w formie powieści p. t. Głowa św. Barbary Peplin u Romana. W wizyt. Rozdrażewskiego z r. 1583 czytamy, że był tu kościół murowany p. w. Rumia Rumen Rumejki Rumby Rumbowicze Rumbortyszki Rumian św. Stanisława. Bo prob. należały 4 włóki, włościan było 24, z których każdy miał 3 wł. i od każdej dawał mesznego po 1 kor. żyta i tyleż owsa. Do par. należała tylko Rumia. Prob. był Romulus Valbius Hollander. Pro wizorami kośc. byli Walenty Alpheikt, Ja kub Temerman i Michał Kruszer str. 12 13 Na innem miejscu taż wizytacya opiewa, że, , in ingressu pagi Capella est S. Crucis str. 164. Wizyt. Madalińskiego z r. 1686 donosi, że tu był kościoł murowany tyt. św. Krzyża z 2 ołtarzami. Prob. był Jan Blangaim, któ ry naprzemian odprawiał nabożeństwo tu i w Redzie. Dusz było 150, bo tylko Rumia należała do parafii str. 52. Wizyt. Szaniaw skiego 1710 r. podaje Kościół p. w. św. Mikołaja i Krzyża św. miał prezbyteryum murowane, reszta zaś w pruski mur. Do prob. należały 4 włóki, 2 ogrody. Każdy włościa nin był zobowiązany zwieść księdzu 1 furę drzewa, albo dać 1 gęś. Na wielkanoc miał każdy kmieć dawać 15 jaj, mesznego pobierał prob. 52 kor. żyta i tyleż owsa; os. Juncrof zaś płaciła 6 fl. ; dusz było około 146, ew. zaś około 20. Prob. był Jan Antoni Cratz. Orga nista był zarazem nauczycielem. Włościanie musieli uprawiać jego ogród i płacić po 3 gr. i po pół korca żyta od włóki ob. str. 38 40. Z tutejszych prob. są znani r. 1568 Walenty Leopolita, dawniej prob. w Lubiewie; 1682 Jan Jansen, autor Trifolium seu Tractatus Moralis de ss. Sacramento in fol. 1688 Olivae; 1730 Ernst Weinreich, dawniej prob. w Koczale; 1747 Jan Baptysta Kamehl ob. Borck, Echo sepulchralis, II, str. 504. 2. R. , dobra ryc, tamże; 286 ha 60 łąk, 194 roli or. , hodowla bydła i owiec. W 1869 r. 91 mk. , 67 kai. , 24 ew. , 6 dm. ; 1885 r. 6 dm. , 14 dym. , 94 mk. , 46 kat. , 46 ew. Dawniej była to domena. Kś. Fr. Rumian, dok. 1303 Roman, 1338 Romna, jezioro na granicy pow. lubawskiego i niborskiego, do których też po połowie należy. Ciągnie się z płn. zach. ku płd. wschodowi. Z północy uchodzi do niego rz. Rumienica, z południa Wkra Wicker. Jezioro to stanowiło granicę między ziemią lubawską a saską Sassen; ob. Urk. B. d. Bist. Culm von Woelky, str. 106; Cod. dipl. Prussiae von Voigt, II, p. 53 i Kętrz. , O narodow. pols. , str. 20. Rumian, dok. Rommen, wś kośc. nad jeziorem t. n. , pow. lubawski, st. p. Montowo, okr. urz. stanu cywil. Rybno. Wś ma 1360 ha 146 łąk i 832 roli or. , której ha przynosi 3, 52 mrk czyst. dochodu. W skład wsi wchodzi młyn Lesiak 1885 r. 1 dm. i 13 mk. . W 1868 r. liczyła wś sama 117 bud. , 411 mk. , 381 kat. , 25 ew. ; 1885 r. wraz z młynem 55 dm. , 86 dym. , 485 mk. , 453 kat. , 24 ew. Szkoła lklas. kat. miała w 1887 r. 72 dzieci. Teraźniejszy kościół p. w. św. Barbary zbudowa ny r. 1713 a konsekrowany r. 1724 przez bi skupa Feliksa Kretkowskiego. Patronat na leży koleją miesięcy do biskupa i rządu. R. należał dawniej do bisk. chełmińskich. Przy kościele istnieje szpital dla 4 ubogich i brac two trzeźwości od 1855 r. . W skład parafii wchodzą R. , Naguszewo, Rumienica, Rybno, Kopaniarze, Jeglia, Dębień, Gronowo, Wery, Gutowo, Lesiak, Zarybinek, Ruda, Grabacz, Kostkowo i Groszki. R. 1867 liczyła parafia 2358 dusz, zaś 1887 r. 3450 dusz. W wizyt. Strzesza z r. 1667 czytamy, że kościół był pierwotnie kaplicą, którą później powiększono. Proboszcz posiadał 4 włóki; był nim wtedy od r. 1664 Mateusz Kańgowski; z jogo poprze dników wymienia wizytacya Alberta Miecznikowskiego h. Pobóg. Mesznego pobierał proboszcz od włóki po 1 korcu żyta i tyleż owsa; było zaś włók 60, z których posiadali dwaj sołtysi 6, karczmarz 2, Kruszewski nobilis 3, młynarz 2, leman 1, młynarz z Lesiaka 3, wreszcie z 6 włościan posiadał każdy 2 włóki. Reliqua desertata. We wsi była i szkoła z rolą. Organista posiadał włókę da rowaną przez bisk. Zadzika. Parafian było 360, innowierców 2 ob. str. 242. Wizyt. Potockiego z r. 1706 podaje; kościół był już stary, drewniany. Włók posiadał proboszcz 6 w 3 polach. Pierwsze na wschód, Szczytne zwane, zawierało także łąkę na gaju i jezior ko Okonek; w pobliżu był las Krzywa zwany. Drugie pole ciągnęło się w stronę wsi Dę bieńca. Tu jedna częśó zwała się Przecz, by ło tu i bagienko. Trzecie pole wreszcie leżało na północ. Mesznego pobierał po pół korca od włóki, razem 15 kor, żyta i 15 1 2 kor. ow sa. Miał także prawo łowienia ryb w jez. Linówcu małemi narzędziami. Żywy inwen tarz proboszcza składało 4 wołów 2 stare, 4 krów 2 dojnych, 1 jałowica roczna, 4 koni robotnych, to jest 2 podjezdków, jeden sta ry, z nich 4 klacze, źrebiec łoński; 6 owiec ro dnych, 5 owieczek jarliczek, 9 jagniąt latosich, 4 świni starych, 6 gęsi starych, 2 ko koszki, 1 indyk, 2 kałkunów, 6 kaczek; żyta korcy 12, jęczm, korcy 3, grochu 2, sie mienia lnianego 1, słodu korcy 6. Żyta ozi mego wysiano korcy 45, jęcz, 5 1 2 owsa 20, siemienia lnianego 1, grochu 1 1 2. Szkoła by ła nowo w szachulec zbudowana, mieszkał w niej organista uczący dzieci od św. Micha ła aż do niedzieli palmowej. Dzieci było oko ło 30. Komunikantów do 500, oprócz tego przychodzili tu katolicy z Prus Książęcych. Ewang. było tylko 2. Proboszcz Baltazar Turowski, wykształcony w seminaryum cheł mińskiem, instytuowany r. 1700 ob. str. 454 463. Kś. Fr. Rumiańcowo al Borzdyń, zaśc, włośc. , Rumian Rumiańcowo pow, oszmiański, w 2 okr. pol, gm. Bienica, okr. wiejski Jurowszczyzna, o 6 w. od gminy, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarb. Łosk. Rumiańcowski, wał na gruntach wsi Wielkiej Sołtanówki i Mytnicy, w pow. wasylkowskim, na mocy delimitacyi w 1783 r. dokonanej, służył za granicę pomiędzy Rossyą a Polską. Rumianek, dok. Rumino r. 1288, Riminko i Rumkowo r. 1580 82, wś i domin. , pow. poznański, o 13 klm. na płn. wschód od Bu ku, na bitym trakcie poznańskopniewskim. Wznies. 96, 8 mt. npm. , u źródeł Samicy Sza motulskiej, dopł. Warty; par. Ceradz Kościel ny, poczta w Tarnowie, st. dr. źel. w Rokitnicy o 10 1 2 klm. W r. 1288 płacił R. dzie sięcinę kościołowi lusowskiemu; w r. 1580 należał do Marcina Nagórskiego; było wtedy 5 łanów osiadł. , 1 karczm. , 1 szewc i komor nik. W r. 1582 był dziedzicem Piotr Potulicki Pawiński, Wielkop, , 7. W 1767 r. Ignacy Twardowski, woj. kaliski, za zezwoleniem sej mu zamienił E. na królewszczyznę Modrze Konstyt. , str. 305. Jako królewszczyzna za brany przez rząd pruski, wcielony został R. do t. zw. domeny Mrowino. Obecnym dzie dzicem jest Fedor v. Zobeltitz. Wieś ma 7 dm. , 84 mk. kat. i 112 ha 89 roli, 18 łąk. Dom. 10 dm. , 130 mk. 119 kat. , 11 prot. i 242 ha 182 roli, 37 łąk. E. Cal. Rumianowo al. Gołębiewo Średnie, niem. Mittel Golmkau, dobra ryc, pow. tczewski, st. poczt. i kol. Sobowicz, o 1 klm. odl. , par. kat. Godziszewo o 1 2 mili, okr. urz. stanu cywil. Gołąbkowe, 682 ha 112 lasu, 47 łąk, 480 roli or. . W skład dóbr wchodzą fol. Szwagrowice 1885 r. 1 dm. , 3 mk. , leśn, Wymisłowo 1 dm. , 4 mk. i Kamionka. W 1869 r. było w całym kluczu 166 mk. , 112 kai, 54 ew. , 14 dm. ; 1885 r. 15 dm. , 40 dm. , 223 mk. , 141 kat. , 82 ew. Hodowla bydła i koni. R. 1583 liczyło R. Gołębiowe Secundum 31 włościan, każdy dawał mesznego pół korca żyta i tyleż owsa Wizyt Szaniawskiego, str. 173. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu w R. Jmc. P. wojewoda pomorski od 5 komorn. 20 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 169. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płaciło Gołębiewo 1 zł. 10 gr. ob. Cod. Belnensis, rękop. w Peplinie, str. 80. Kś. Fr. Rumiańskie, wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra Kamieńskich Dołhinów, o 5 w. od gminy a 50 w. od Wilejki, ma 4 dm. , 33 mk. w 1864 r. 13 dusz rew. . Rumiejki 1. Kościelne al Królewskie, także RomiejkIi, Romiejewice i Rumiejewice, Oraycovicz vel Ramenevicze fr. 1305, wś, pow. średzki, o 7 klm. na wschód od Środy, między Chudzicami a R. Szlacheckiemi, na trakcie miłosławskim; par. Winnagóra, poczta i st. dr. żeL w środzie; 8 dm. , 84 mk. kat. i 107 ha 102 roli, 4 łąk. W r. 1305 bisk. poznański Andrzej przekazał kościołowi winnogórskiemu dziesięciny z Rumiejewic; w r. 1578 posiadał tu Krzysztof Iwiński 9 śladów osiadł. a w r. 1618 jeden z dostojników gnieźnieńskich 4 ślady. Czy R. już wówczas były królewszczyzną, nie wiadomo; w r. 1771 pod nazwą Rumiejek płaciły 27 złp. hyberny i razem z Ulejnem 125 złp. kwarty. R. przyłączone do dóbr winnogórskich, nadanych przez Napoleona I gen. H. Dąbrowskiemu. Kościół pod wez. św. Stanisława, z drzewa, istniał już przed r. 1481 i był parafialnym jeszcze przy schyłku zeszłego wieku; w skład par. wchodziły Chudzice. O szkole w R. wspomina wizyta kościelna z r. 1784. 2. R. Szlacheckie, posiadłość, tamże, ma 4 dm. , 69 mk. kat. i 224 ha 175 roli, 12 łąk, 13 lasu. Właścicielem jest Nap. Ks. Mańkowski. Przypuszczamy, że obie R. jedne tworzyły osadę. W r. 1393 pisał się Jakub z Romejewic, w r. 1397 Grzegorz Romejewski a w r. 1578 Stanisław Romiejewski, który na R. posiadał 2 1 2 ślad. osiadł, 3 zagrodn. , 1 komorn. ; w r. 1618 było śladów 3 i zagrodn. 2. Około 1773 r. zachodziły spory między Zbijewskim, miecznikiem wschowskim, dziedzicem Chudzic, a Krzyżanowskimi, dziedzicami Rumiejek Konstyt, sejm. , II, 284. Około r. 1793 należały R. do Krzyżanowskiego, skarbnika poznańskiego, w r. 1840 do Romana Dobrowolskiego, później do Bron. Dąbrowskiego, dziedzica Winnej Góry. Wykopaliska znajdują się w zbiorach Pozn. Tow. Prz. Nauk. E. Cal. Rumienica, niem. Ronitz dok. 1302 Ramnite, struga w pow. lubawskim. Powstaje pod wsią t. n. i wpada z płn. strony do jez. Rumian. Dok. z r. 1303 wymienia ją jako granicę między ziemią lubawską, a więc biskupią, i saską, wówczas krzyżacką ob. Woelky Urk. B, d. Bist. Culm, str. 106. Kś. Fr. Rumienica, niem. Rommen, wś nad Rumienicą, pow. lubawski, st. p. Lubawa, par. kat. Rumian o pół mili; 886 ha 5 lasn, 36 łąk, 781 roli or. , której ha przynosi 3, 37 mrk. W 1868 r. 97 bud. , 51 dm. , 425 mk. , 388 kat. , 33 ew. , 1885 r. 53dm. , 88 dym. , 444 mk. , 400 kat. , 44 ew. Szkoła lklasowa katol liczyła 1887 r. 99 dz. R. należała dawniej do bisk. chełmińskich. R. 1566 oddaje bisk. Sielisławski R. i Gutowo krewnemu Feliksowi Konarskiemu do końca swego życia i do 7 lat po śmierci. Za to ma płacić co rok na św, Marcin 100 grz. Udzielamy mu także wolne rybołówstwo w jez. Rumian małemi narzędziami; wolno mu także zakładać stawy na zarybienie. Dan w Starogrodzie. Wizyt. Strzesza z r. 1667 podaje, że było 2 sołtysów na 6 Rumiańcowski Rumienica Rumiejki Rumiańskie Rumianowo Rumianek Rumiańcowski Ruminek Rumin Rumlówka Rumna Rumnice Rummelslburg Rummel Rummelsberg Rumin Rumkiele Rumkie włók. , karczmarz na 2 wł. , włościan czterech, każdy na 2 wł. , reszta pusta. Z szlachty mieszkał Fabian Majowski ob. str. 246 i 244. R. 1706 pobierał ztąd proboszcz w Rumianie mesznego 12 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt, Potockiego, str. 460. Inwentarz biskupstwa chełmińskiego z r. 1731 podaje Opisanie wsi R. do folw. Gutowskiego należącej Jan, sołtys, na włókach wiecznych, domostwo jego i inne budynki. Stanisław, sołtys, wieczny, z budynkami swojemi. Stecka, gbur, spustoszony uciekł, prowiwidowany od P. dzierżawcy Raby, gdy się nie mógł utrzymać, po nim P. dzierżawca zebrał krescencyą i obsiał na ten rok. Inwentarz po nim pozostały pański zabrano do dzierżawy Gutowskiej, koni parę, wołów 4, krowę i cielaka, owiec dwoje, datum ignoratur, refert sołtys, na tym miejscu siedzi chłop na czynsz. Franciszek, gbur, chałupa nowa, stodoła cale ladaco i z dachem, szopa w szacholec i z stajnią w dyle niezła, dachy totaliter złe, woziarka w dyle ladaco. Stanisław siedzi za kontraktem na włókach kiedyś gburskich, to jest pustych; pobudował sobie budynki, chałupę w zrąb od lat 11, stodoła w zrąb, szopa także w zrąb, stajnia w zrąb dobra, daje z nich złotych 20, prawa na to nie ma. Adam, gbur, chałupa w szacholce ladaco. Błażek, gbur, chałupa w szacholec dobra, stodoła w zrąb zła z dachem. Adam Smołka, chałupa w szacholec, stodoła w dyle ladaco. Piotr, na gburskich włókach pustych, a budynki pańskie, chałupa zła z dachem, szopa, stodoła złe. Karczmarz za prawem wiecznem, budynki jego i gościeniec. Cieśla na lemaństwie za prawem dorocznem ob. str. 71 72, manuskrypt w Peplinie. Kś. Fr. Rumin al. Rumino, też Romin, wś i fol. nad rz. Wartą, pow. koniński, gm. i par. Staremiasto, odl. od Konina w. 5; wś 58 dm. , 373 mk. ; fol. 3 dm. , 6 mk. W 1827 r. 35 dm. , 336 mk. Fol. Rumin, w 1868 r. oddzieony od dóbr Staremiasto, rozl. mr. 389 gr. or. i ogr. 293, łąk mr. 77; bud. mur. 4, z drzewa 4; płodozmian 4 i 9polowy; pokłady węgla brunatnego. Kmiecie tutejsi w XVI w. dawali prob. w Koninie tylko meszne, po mierze owsa i żyta z łanu Łaski, L. B. , I, 241. W 1579 R. , w par. Staremiasto, wieś starostwa konińskiego, miała 4 1 2 łan. 1 łan soltysi, 3 kom. z byd. , 1 rzem. Pawiński, Wielkp. , I, 238. Ruminek, młyn nad jez. Ryńskiem, na polprus. Mazurach, o 1 1 2klm. od Rynu st. i tel. . Prowadzi tędy trakt z Ządzborka do Rynu. Ad. N. Rumiszcze 1 wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Nowy Pohost, okr. wiejski Biruki, o 6 w. od gminy a 51 w. od Dzisny, ma 4 dm. 35 mk. , w tej liczbie 28 prawosł. , 7 katol w 1864 r. 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zaleś, dawniej Klotów, następnie ks. Litwinowskiego. 2. R. , wś w gub. witeb skiej, nad Niszczą, na której znajduje się tu most. J. Krz. Rumiszki, wś i folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 38 w. od Nowoaleksandrowska. Rumity, niem. RumethenSee, jezioro w pow. margrabowskim. Rumkie, wś nad rz. Wysoką dopł. Szeszupy, pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 32 w. , ma 10 dm. , 99 mk. Rumkiele, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 48 w. od Poniewieża. Rumkiszki 1. zaśc, pow. wiloński, w 6 okr. pol, gm. Mickuny, okr. wiejski Paluliszki, o 14 w. od gminy, 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr Wierszuby, Aleksandrowiczów. 2. li, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 80 w. od Nowoaleksandrowska. Rumlówka, dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. poL, gm. Gornica, o 2 w. od Grodna. Rummel niem. al. Ruba Ryska, skały podwodne w rz. Dźwinie, pod Dahlholmem. 2. R. , po łotew. Rumbe, piękny wodospad Wenty pod Goldyngą. Z wysokości większej niź sześć stóp rzeka spada tu całą szerokością. Rummelsberg, góra wznies. 1198 st. npm. , na Szląsku pruskim, między Priebornem a Pogarthen, w pow. ziębickim. Góra ta jest częścią małego pasma górskiego, ciągnącego się pomiędzy praw. brzegiem Olawy lewy dopł. Odry a lew. brzegiem Krynbachu dopł. Olawy. Na szczycie, na ruinach dawnego zamku, wzniesiono belweder, dający rozległy widok. W 1439 r. Elżbieta, ks. na Lignicy i Brzegu, pozwoliła panom von Czirnau wznieść gród obronny na górze Romsberg. W 1445 r. potwierdzili i rozszerzyli ten przywilej dla Opitza i Haina von Czirnaw Jan i Henryk, książęta na Brzegu. Góra i zamek na niej stanowiły częśó dóbr Prieborn. W 1615 r. ród Czirnów wygasł a w 1665 r. Christyan, ks. lignicki, oddał dobra Prieborn swemu krewnemu Augustowi hr. na Lignicy jako lenno. Po śmierci Augusta dobra z księstwem Brzegu przeszły w 1675 r. do korony czeskiej. Kiedy zamek popadł w ruinę, niewiadomo. Rummelslburg niem. , ob. Miastko. Rumna dok. 1283, pewnie Rumia, dopływ Redy, wymieniony w przywileju Mestwina ob. Perlbach P. U. B. , str. 320 i Kod. dypl. Wielkopol, IV, 41. Rumnice, węg. Runya wś, hr. goemoerskie Węgry, kościół paraf, ewang. , 491 mk. Ludność po części szlacheckiego pochodzenia, zajmuje się rolnictwem. Rumethen See Rumkiszki Rumiszki Rumiszcze Rumska Rumsza Rumno Rumno ob. Romny. Rumno rus. Rimno, Hrimno, w XV w. Hrumno, wś, pow. rudecki, 24 klm. na płd. wschód od Rudek, 7 klm. od sąd. pow. i urz. pocz. w Komarnie. Na wschód leży Horożana Wielka, na płd. Tatarynów, na zach. Łow czyce, Adryanów i Komarno, na płn. Klicko i Jastrzębków, na płn. wsch. Humieniec dwie ostatnio w pow. lwowskim. Wieś leży w do rzeczu Dniestru za pośrednictwem pot. Gasiska dopł. Wereszycy. Wchodzi on z Horo żany Wielkiej a płynie do Adryanowa. W dolinie potoku leżą zabudowania wiejskie. W płd. stronie wsi powstaje dopływ Dniestru, pot. Kożuszny i płynie na płd. wsch. Naj wyższe wznies. 310 mt. w płn. zach stro nic. Na płd. zach. wzgórze Rumno 302 mt. . Cerkiew w środku wsi, wznies. 283 mt. Włas. więk. Karola hr. Lanckorońskiego ma roli or. 559, łąk i ogr. 17, pastw. 32 mr. ; własn. mn. roli orn. 2045, łąk i ogr. 184, pastw. 268 mr. W r. 1880 było 317 dm. , 2215 mk. w gm. , 3 dm. , 24 mk. na obsz. dwor. ; 763 rz. kat. , 1428 gr. kai, 31 izrael. , 17 innych wyzn. ; 780 Polaków, 1442 Rusinów, 17 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu, dek. drohobycki. Za łożył ją w r. 1471 Stanisław z Chodcza, wda ruski, ststa kamieniecki i halicki Liske, A. G. Z. , t. II, str. 206 nn. . Do parafii należą Horożana Wielka, Horożanka, Nowosiółki, Podwysokie, Ryczychów i Saska. Kościół drewniany, konsekrowany w r. 1797 p. w. św. Katarzyny. Par. gr. kat. w miejscu, dek. ho rożański. We wsi cerkiew i szkoła etat. dwu klasowa. Lu. Dz. Rumoka 1. wś i fol. nad rz. Mławką, pow. mławski, gm. Turza, par. Lipowiec, odl. o 14 w. od Mławy, leży nad odnogą rozle głych błot, ciągnących się od Żuromina, po siada cegielnię, 25 dm. , 408 mk, W 1827 r. 32 dm. , 215 mk. W 1886 r. fol. Rumoka rozl. mr. 2122 gr. or. i ogr. mr. 796, łąk mr. 531, pastw. mr. 34, lasu mr. 728, nieuż. mr. 33; bud. mur. 18, z drzewa 8; płodozmian 6, 8 i 10polowy; las urządzony. Wś R. os. 45, z gr. mr. 85; wś Dobrowola os. 19, z gr. mr. 368. 2. R. , wś i fol, pow. ciechanowski, gm. Młock, par. Sulerzyż, odl. o 10 w, od Ciecha nowa, ma 37 dm. , 318 mk. W 1871 r. była gorzelnia, cegielnia i smolarnia. Fol. Rumoka rozl. mr. 1261 gr. or. i ogr. mr. 580, łąk mr. 76, pastw. mr. 38, wody mr. 1, lasu mr. 300, zarośli mr. 218, nieuż. mr. 48; bud. mur. 2, z drzewa 9; płodozmian 7polowy; las nieu rządzony. Poprzednio w skład dóbr wchodzi ły wś R. os. 31, z gr. mr. 41; wś Budy Rumockie os. 17, z gr. mr. 252; wś Budzynka os. 2, z gr. mr. 40; wś Ostrów al. Grądy os. 2, z gr. mr. 26. Br. Ch. Rumoliszki, okolica, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 16 w. od Szawel. Rumosz al. Hromosz, Romus, Romusz, folw. i leśniczówka, w obr. Skomoroch, w pow. so kalskim, przy drożynie od Baranich Peretok. Wznies. 208 mt. npm. Należy do obszaru dworskiego w Poturzycach. Br. G. Rumosze al. Na Rumoszach tak nazywają obszar na granicy Wołynia, obejmujący części pow. brodzkiego i kamioneckiego. RumeikenPaul al. Waaschken, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Proekuls; 27 dm. , 114 mk. , 218 ha. Rumpischken, dobra, pow. kłajpedzki, blisko Kłajpedy; 10 dm. , 81 mk. , 142 ha. Rumska, niem. Rumbske, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. pocz. Główczyce, par. kat. Słupsk. Dobra mają 601 ha; cegielnia; 1885 r. 13 dm. , 26 dym. , 175 mk. ew. Wś liczyła 9 dm. , 16 dym. , 85 mk. ew. ; 167 ha. Rumsza, przedmieście mta Chocimia, w gub. besarabskiej. Rumszajcie, okolica szlach. , pow. rossieński, par. girtakolska. Rumszen al. BruiszPakull, Kenkeln, wś, pow. szyłokarczemski, st. pocz. Kolletzischken; 54 dm. , 239 mk. , 440 ha. Rumszyszki 1. wś włośc. nad Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. poL o 37 w. od Wilna, 6 dm. , 57 mk. kat. 2. R, , żmujdz. Rumszyszkis, mko rząd. przy ujściu Proweny do Niemna, pow. kowieński, w 4 okr. poL, gm. Rumszyszki, o 21 w. od Kowna odległo, w 1859 r. 89 dm. , 969 mk. , młyn wodny, kościół par. kat. , dom modlitwy żydowski, zarząd gminy; stacya obserwacyjna i przystań na Niemnie. Tutejszy kościół kat. drewn. , p. w. św. Michała Archanioła, wzniesiony został pierwotnie przez Władysława Jagiełłę; przebudowany w 1859 60 r. kosztem skarbu i parafian. Na cmentarzu kaplica p. w. św. Anny z 1840 r. Parafia kat. , dek. kowieńskiego, ma 3666 wiernych. Gmina, należąca do 2 okr. pok. do spraw włośc, 3 rewiru sądowego oraz 1 rewiru konskrypcyjnego, składa się z 5 okr. wiejskich i obejmuje 24 osady, zamieszkałe przez 1395 włościan. Jest to stara osada, wspominana niejednokrotnie w dziejach, leżała bowiem na szlaku, którym Krzyżacy dążyli na pustoszenie księstwa trockiego. Tu przeprawili się oni przez Niemen w 1381 r. pod marszałkiem zakonu Kuno v. Hattenstein i w. komturem Ruedigerem t. Einer; tu znowu, kiedy w. mistrz Konrad Zolner cofając się w 1385 r. z pod Wilna, zmuszony był w odwrocie szukać przeprawy przez Niemen, wysłane przez niego chorągwie pomorskie zdobyły obronne stanowisko I Litwinów, co ułatwiło przebycie rzeki dla ca Rumszyszki Rumszen Rumszajcie Rumno Rumoka Rumoliszki Rumosz Rumosze Rumeiken Rumpischken Rumy lego wojska niemieckiego. W 1599 r. Zygmunt III pomnożył fundusze probostwa rumszyskiego. W tym czasie R. zaliczały się do dóbr stołowych królewskich; następnie zamienione zostały na ststwo niegrodowe, zwane też ekonomią kowieńską i obejmujące mko R. z przyległościami. W 1766 r. ststwo to posiadał Brunoff, opłacając kwarty 3531 złp. 2 gr. a hyberny 2058 złp. Na sejmie warszawskim z 1773 75 r. Stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w emfiteutyczne posiadanie Mateuszowi Zyniewowi, stście berznickicmu, pod warunkami w konstytucyi wyrażonemi. Poniżej R. , naprzeciw wsi Szylany w król. polskiem znajduje się w Niemnie rapa, zwana Biczeniata Biczęta. Stanowią ją głazy podwodne ciągnące się kilkaset kroków z obu stron rzeki. Mniej więcej środkiem Niemna idzie wąska droga, którą statki przepływają. O pół mili poniżej R. naprzeciwko fol. Dworaliszki w król. polskiem znajduje się największa ze wszystkich rap niemnowych, t. z. Most dyabelski al. Bicze. Rapy te nie są utworzone przez pojedyncze olbrzymie głazy, lecz składają się z wielu mniejszych i większych, częścią zanurzonych w wodzie, częścią wystających nad jej powierzchnią. Nazwa przeto nadawana tym rapom Rumszyski Olbrzym jest niewłaściwą i powstała na podstawie ustępu z Grażyny A. Mickiewicza Tak ojciec Niemen, mnogich piastun łodzi, Gdy Rumszyskiego napotka olbrzyma i t. d. . Wedle podania ludowego głazy te rzucili w Niemen dyabli w celu zatamowania rzeki, i ztąd nazwa Dyabełskiego Mostu. Inne podanie głosi, że gdy dyabeł niósł wielki głaz dla rozwalenia nim pewnego klasztoru nienawistnych sobie jezuitów, kur zapiał, a szatan upuścił kamień w wodę i zawalił rzekę. Oddawna starano się o usunięcie głazów, tamujących żeglugę na Niemnie. Pierwszych prób dokonał za Zygmunta Augusta Mikołaj Tarło ze Szczekarzowic, chorąży przemyski i dworzanin królewski. Następnie Stanisław August, zachęcony przez podskarbiego lit. Tyzenhauza, polecił około 1775 r. komisyi skarbowej litewskiej zająć się zupełnem oczyszczeniem rzeki. Robotę poruczono biegłemu matematykowi i mechanikowi Franciszkowi Narwojszowi, z jezuity proboszczowi grodzieńskiemu i kanonikowi katedralnemu wileńs. , późniejszemu profesorowi akademii wileńskiej. Narwojsz w ciągu trzech lat usunął wiele rap na Niemnie, ale niektórych głazów pod Rumszyszkami nawet przy pomocy sprowadzonych z Anglii nurków, nie zdołał uprzątnąć. W skutek tego nie stanął w R. zamierzony dla niego pomnik z wydobytych skał, z napisem przygotowanym już przez Krasickiego. Później w latach 1805 6 i 1820 25 znowu usunięto nieco głazów, ale nie więcej od Narwojsza. Wszystkie te bezskuteczne usiłowania utwier dziły lud litewski w przekonaniu o niemożliwości usunięcia tych przeszkód w żegludze. Obszerniejszą wiadomość o rapach pod Rumszyszkami podał Gloger w art. Podróż Nie mnem Wisła, IL str. 289 292. 3. R. , wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 37 w. od Telsz. J. Krz. Rumunek i Rumunki z niem. raumen opróżniać są to osady zakładane po wyciętych lasach. Nazwę tę roznieśli niewątpliwie koloniści niemieccy lub zostający pod wpływem niemieckim włościanie wielkopolscy. Spotykamy ją też w zachodnich głównie powiatach królestwa gostyński, lip. nowski, rypiński. Rumunek Stopiński, pow. sierpecki, ob. Stopin. Rumunki 1. Nowej Wsi, wś wlośc. , pow sochaczewski, gm. Iłów, mają 88 dm. , 93 mr. 2. R. , wś włośc, pow. gostyński, gm. Dobrzyków, ma 87 mk. , 251 mr. 3. R, Zadworskie, wś włośc. pow. gostyński, gm. Łąck, par. Gombin, ma 135 mk. , 216 mr. 4 R. , wś włośc, pow. gostyński, gm. Rataje, 48 mk. , 84 mr. 5. R. Nowe wś włośc, pow. gostyński, gm. Łąck, ma 101 mk. , 131 mr. 6. R. , Chojeńskie, z os. Huta Chojeńska i Ławy, pow. rypiński, gm. Chrostkowo, par. Ruże Lożą nad jez. Chojno, mają 17 os, , 13 dm. , 200 mk. , 323 mr. 7. R. Likieckie, ob. Likiec. 8. R. Nadroż, ob. Nadroż, 9. R. PolskoNiemieckie, ob. Pląskowizna. 10. R. Trombińskie, os. włościan. , pow. rypiński, gm. Płonne, odl. 7 w. od Rypina, ma 96 mr. obszaru. Br. Ch. Rumunki Brzezińskie, niem. BresinerRaum land, wybud. , pow. świecki, gm. Brzeziny. W 1868 r. 18 bud. , 13 dm. , 76 mk. , 10 kat. , 66 ew. ; 1885 r. 32 dm. , 200 mk. Rumuszajcie, wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 33 w. od Szawel. Rumy 1. wś na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, nad granicą polskiej Warmii, przy trakcie z Biskupca do Szczytna, w dawnym pow. ryńskim, o 6 klm. od Dżwierzut st. p. , 10 klm. od Biskupca par. kat. . Par. ew. w Kobultach. Wś ma 138 dm, 717 mk. 150 kat. , 1211 ha. Ks. Olbracht podaje do wiadomości, że Paweł Kosak z Mikosz, w powiecie ryńskim, podjął się r. 1557 osadzić ludźmi 100 włok boru za Łupowem i że na ten cel otrzymał 10 włók sołeckich na prawie magdeburskiem. Dan w Królewcu r. 1565. R. posiadają r. 1602 przeważnie polską ludność, r. zaś 1677 tylko polskich mieszkańców, oto ich nazwiska Czeladła, Naroska, Raczek, Jabłonka, Czajka, Kocielik, Grzywacz, Spychała, Gburek, Zaraza; Fryderyk Januta i Jerzy Grzeszczyk byli karczmarza Rumunek Rumunek Rumunki Rumuszajcie Runejki Runka Runk Runjina Runiki Runice Runiańce Rungury Rungurska Rungul Rungie Rungendorff Rundzie Rundy Rundpol Rundischken Goerge Rund Rundewiese Michel Rundeit Ruhenthal Rundany Rundale Runcu Runcoń Runcoń mi; nowoosiedlonymi chłopami byli Kłosek, Dana i Kita. 2. R. wś, tamże, 95 dm. , 489 mk. , 690 ha. U Kętrzyńskiego i na mapie jej nie ma, za to najnowsza statystyka urzędowa ją wymienia. Ad. N. Runcoń, niem. Runzen, 1359 Ruwinczun, wś, pow. olawski, par. ew. Brzezmierz, par. kata Domajowice. W 1842 r. 54 dm. , sołtystwo, 354 mk. 56 kat. . Uprawa lnu i hodowla pszczół. Runcu, ob. Runku. Rundale łotew. , ob. Ruhenthal. Rundale Rupule, zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 77 w. od Poniewieża. Rundany, po łotew. Rundani, wś i dobra, pow. lucyński, gm. i par. Rundany, odl. 35 w. od Lucyna, mają 814 dzies, ziemi dwors. ; własność Witolda Szachny. Lud rz. kat. wy znania, w części z Łotyszów, w części z Rusi nów złożony; pomiędzy nimi sporadycznie rozsiani starowiercy rossyjscy. Majętność ta w XVII w. należała do Kublickich, w XVIII w. do Jodków, od których na początku bieżą cego stulecia nabył ją dziad teraźniejszego dziedzica Andrzej Szachno. W 1820 r. wzniósł on tu na miejscu dawnej kapliczki filialnej dominikanów posińskich kościół murow. p. w. Podwyższenia św. Krzyża, przy którym nie bawem utworzono osobną parafią, wchodzącą w skład dekanatu przedlucyńskiego. W pa rafii, mającej 1253 wiernych, znajduje się ka plica we dworze rundańskim i w folw. Bezlesie, własność Narbutów, mającym 60 dzies. ziemi dwors. Do dóbr R. należą wsie Wiktorynowo łotew. Wyktorinowa i Krynica łotew. Kryniejca. G. Man. Runde łotew. , ob. Ruhenthal RundeitMichel al. Wietullen, ws, pow. szyłokarczemski, st. p. Kukoreiten; 69 dm. , 302 mk. , 381 ha. Rundewiese 1. wś z agenturą pocztową, w Pomezanii, na praw. brzegu Wisły, pow. kwidzyński, o 15 klm. od Kwidzyna, par. kat. Mokre, filia Wołcz. Ma 273 ha 5 lasu, 81 łąk, 99 roli or. ; pokłady torfowe, uprawa ty tuniu. W 1868 r. 87 bud, , 52 dm. , 375 mk. , 19 kat. , 356 ew. ; 1885 r. 53 dm. , 60 dym. ; 327 mk. kat, , 319 ew. Szkoła ew. 2klasowa liczyła 132 dzieci. 2. R. , dobra ryc, tamże, st. kol. Gardeja o 9 klm. , z fol. Reutersrode obejmują 741 ha 153 lasu, 216 łąk, 324 roli. W 1868 r. 33 bud. , 13 dm. , 345 mk. , 29 kat. , 310 ew. ; 1885 r. 37 dm. , 51 dym. , 282 mk. , 29 kat. , 253 ew. Kś. Fr. RundGoerge al Bendicken, wś, pow. . klajpedzki, st. poczt. Kłajpeda; 16 dm. , 107 mk. 347 ha. Rundischken, fol. do dóbr Ziobrischken należący, pow. kłajpedzki, st. p. Aglonen; 1 dm, , 8 mk Rundpol fol. i dobra, pow. dzisieński, w 4 okr. poL, gm. Mikołajów, okr. wiejski Rundpol; fol. ma 1 dm. , 17 mk. ; własność Kwintów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie Kociołki, Kuchcińce i Trasne, w ogóle 49 dusz rewi. , włośc. uwłaszczonych. Rundy, wś, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. Stefanpol, okr. wiejski i dobra Jeśmanów Zacisze, o 8 w. od gminy a 13 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 52 mk. w 1864 r. 22 dusz rewiz. . Rundzie, wś; pow. wiłkomierski, gmina Żmujdki, o 19 w. od Wiłkomierza. Runejki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Pogiry, gm. Onikszty, o 29 w. od Wiłkomierza; własność Kiełpszów. Rungendorff, 1385 r. Rungendorff, wś, pow. świdnicki, par. ew. i kat. Domanze. W 1842 r. 14 dm. , fol, 21 mk. 8 kat. . Rungie, ob. Rujgie, Rungul, rzeka w pow. szyłokarczemskim, wypływa na granicy pow. królewieckiego, i w kierunku płn. zach. zdąża do zatoki Kuryjskiej, do której wpada pod wsią Karkeln. Rungurska Słoboda, ob. Słoboda Rungurska. Rungury, wś, pow. kołomyjski, odl. 4 klm. na płd. od Peczeniżyna sąd pow. i urz. pocz. , o 17 klm. od Kołomyi st. kol. żeL, urz. tel. i rz. kat. par. , nad pot. Łuczka dopł. Prutu. Granice wschod. Kluczów Mały, połud. Słoboda Rungurska, zachod. Osłan Czarny i Potok Czarny, półn. Markówka i Peczyniżyn. Obszar dwor. łąk i ogr. 58, past. 599, lasu 2029 mr. ; włośc. 1944 mr. W 1856 r. 1161 mk. ; w 1880 r. w gminie 1292, rz. kat. 6, gr. kat. par. w miejscu, dek. Pistyń. Cerkiew drewniana; metryki od 1785 r. Dusz w R. 1335, Słobodzie Rungurskiej 842, razem 2177 gr. kat. ; szkoła, kasa pożycz, gm. z kapit. 100 złr. Wieś należy do dóbr rządowych. B. R. Runiańce, wś, pow. wiłkomierski, gm. Sudejki, par. Owanty, o 38 w. od Wiłkomierza; uwłaszczona od dóbr Owanty. . Runice Runicy wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. poL, gm. Narojki, o 52 w. od Bielska. Runiki, zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 76 w. od Poniewieża. Runjina, węg. Runya, wś, hr. ziemneńskie Zemplin, Węg. , kościół par. gr. kat. , uprawa roli, 632 mk. Runk 1. al. Rancu, grupa zabudowań wól ki Dorny Watry, w pow. kimpoluńskim, na płd. zach. stoczystości góry Runku Pizdelli 1052 mt. , na płn. od rz. Dorny. Ob. Popeny, 12. R. al. Runc, grupa zabudowań na obszarze Pojany Stampi, w pow. kimpoluńskim, na zach. od gościńca z Kimpolunga do Maroszen w Siedmiogrodzie. Br. G. Runka, osada, pow. królewiecki, 1 dm. , 12 mk. Rmikenfluss Runkoszów Runkul Runkulec Runkuszno Runkenfluss Runku Runkuszów Runo Runów Rmikenfluss, rzeczka, prawy dopływ Redy, pow. wejherowski. Runkoszów, ob. Ronkuszów. Runku 1. góra w obrębie Kimpolunga, w pow. kimpoluńskim, na południe od miasta, na praw. brzegu Mołdawy, tuż nad granicą gm. Pożoryty, pod 43 12 26 wsch. dłg. g. F. a 47 31 17 płn. sz. Wznies. 1142 mt. npm. 2. R. , Basoli, góra na płn. zach. wsi Wikowa Górnego, w pow. radowieckim, na płn. brzegu rz. Suczawy, a na wsch. od pot. Laury. Wznies. 602 mt. npm. a 110 mt. nad doliną rz. Suczawy. Miejsce znaku triang. 3. R. Arinisz i Porcu, dwa szczyty w dziale Obczyny Wielkiej, w Karpatach bukowiń skich, na obszarze gm. Warny, w pow. kim poluńskim, od szczytu Rogozy 1077 mt. na płd. zach. , na wschod. brzegu pot. Bielcagu, dopływu pobliskiej Mołdawy. Pierwszy bli żej Rogozy, wznosi się 915 mt. , drugi na płd. od niego, opadający do doliny Mołdawy, 858 mt. a 331 mt. nad tąż doliną. 4. R. Foczi, szczyt w tymże dziale, na płn. od ujścia Mołdawicy do Mołdawy, między Mołdawicą a pot. Dobrą, a na płd. od szczytu Affinit 1028 mt. ; wznosi się 1012 mt. 5. R. Preszaku, góra na obszarze gm. Preszaki Elsenau, w pow. kimpoluńskim, na płn. zach. od wsi, na lew. brzegu rz. Mołdawy. Wznies. 1137 mt. Stanowi płd. wsch. kończynę pasma Ob czyny Feredeu. Br. G. Runku 1. grupa zabudowań w obr. Negrylassy, w pow. kimpoluńskim. 2. R. , Perzu, wólka w obr. gm. Pożoryty, w pow. kimpoluńskim. W r. 1880 było tu 18 dm. , 69 mk. 3. R. Pizdele al. R. . Pisdelli, część Dorny Watry, w pow. kimpoluńskim, u stóp góry Runkul Pizdelli 1052 mt. , wznoszącej się nad ujściem rz. Dorny do Złotej Bystrzycy. Runkul al. Runcul 1. kol. w obr. Mołdawicy Ruskiej, w pow. i obw. sąd. kimpoluń skim, na wsch. brzegu rz. Mołdawicy, tuż poniżej ujścia Putny. W r. 1880 było 24 dm. , 93 mk. Br. G. Runkul al. Runcul 1. góra w Karpatach bukowińskich, na obszarze Fundula Mołdawskiego, w pow. kimpoluńskim, na wschód od Walestyny, kopalni żelaza, pod 42 56 49 wsch. dłg. g. F. , a 47 35 płn. sz. , na płn. brzegu potoku Botuszela Botosel, dopł. Mołdawy. Wznies. 1142 mt. npm. szt. gen. . 2. R. , góra, w obrębie gm. Dorny Watry, W pow. kimpoluńskim, na zach. brzegu rz. Niagry, praw. dopływu Złotej Bystrzycy, wznosi się 1214 mt. npm. Na płn. zach. rozpościera się pasmo Niagra 1312 mt. . 3. R. Pizdelli, . dział górzysty, w obrębie Dorny Watry, tamże, między rz. Złotą Bystrzycą a jej dopływem Dorną, 7 klm. długi; płn. zacb. szczyt dochodzi wys. 1253 mt. a płd. wsch. 1052 mt. Na płd, zach. stoczystości legła wólka Popeny i grupa zabudowań Runk, u płd. wsch. podnóża miasteczko Dorna Watra. 4. R. , Ruska, góra, w tejże gminie, nad samą granicą multańską, na płn. od Wólki Ruskiej, pod 43 8 wsch. dłg. g. F. , a 47 23 płn. sz. Wznies. 1154 mt. npm. szt. gen. . Ob. Runku. Runkul Fromosa al. Runcul Fromoasa, gru pa zabudowań w obrębie Mołdawicy Ruskiej, w pow. kimpoluńskim w płd. wsch. stronie obszaru tej gminy, tuż nad wsch. granicą z gm. Czumurną al. Czumorną. Br. G. Runkulec al. Runkuletu, góra w obr. Sado wy, w pow. kimpoluńskim, na płd. zach. sto ku działu Obczyny Feredeu, na płn. brzegu doliny rz. Sadowy, między pot. Matare od zach. a Żabranką od wschodu; wznosi się 1059 mt. npm. Br. G. Runkuszno, ob. Ronkuszów. Runkuszów, ob. Ronkuszów. Runo al. Runoe, wyspa na Bałtyku, należy do gub. ryskiej, pow. ozylijskiego, odl. 49 w od płd. brzegów wyspy Ozylii Oesel, 90 w. od Duenamuonde, o 33 w. od przylądka kurlandzkiego Domesnacs i 58 w. od wybrzeża inflanckiego ujście rz. Salis, Ma około 9 w, kw. rozl. , 6 w. dłg. , 4 w. szer. , bez 50 60 maleńkich okolicznych wysepek, zwanych halligami. Mieszkańcy, w liczbie do 400, pochodzenia szwedzkiego, zachowali dawne zwyczaje, obyczaje i język; zajmują się przeważnie rybołówstwem i połowem psów morskich oraz myślistwem. Na płd. wschod. wybrzeżu wyspy, pod 57 48 płn. szer. i 40 19 wsch. dłg. znajduje się latarnia morska, wzniesiona 200 stóp npm. Runok Mały i Wielki, dwa wzniesienia w obr. gm. Łuczy, pow. kołomyjski, między pot. Łaskunką al. Askunzo od zach. a Medwędzą od wsch. , dopływami Łuczki. Półn, szczyt ma 612 mt. , pld. zaś 480 mt. Br. G. . Runów, wś i fol. , pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew, ma 155 mk. , 230 mr. dwor. i 381 mr. włośc. W 1827 r. było 11 dm. , 98 mk. Folw. jest własnością instytutu ew. Kazimierza w Warszawie. Wś wspominana już w aktach z XV w. ob. Falenty. Lasy R. stanowią jedną całość z lasami dóbr Pęchery ob. . Runów 1. niem. Runau, wś, okr. wiejski i leśnictwo, pow. czarnkowski, o 9 klm. na pld. od Trzcianki, u źródeł strugi dopł. Noteci; par. kat. Czarnków, prot. w miejscu, poczta w Siedlisku Stieglitz, st. dr. żel. w Trzciance; 56 dm. i 435 mk. Sołtystwo ma 327, 57 ha 223, 57 roli, 53, 38 łąk, 8, 90 past. , 37, 42 lasu i 4, 27 nieuż. ; maślarnia, chów bydła holenderskiego. Par. prot. posiada kościół, skła da się z 4 os. i liczyła w 1860 r. 4097 dusz, obok 154 kat. W skład okr. wiej. wchodzą Kienort 9 dm. , 60 mk. i Steinort 21 dm. Runok Runowo Runówko 191 mk. ; cały okrąg ma 86 dm. , 781 mk. 79 kat. , 686 prot. , 16 żyd. i 1567 ha 1072 roli, 242 łąk, 79 lasu. Leśnictwo 1 dm. , 5 mk. należy do Biały. 2. R. , al. Runowo, wś i fol. , pow. szremski, o 4 klm. na płn. wsch. od Kurnika, między Pierzchnem a Szczodrzykowem, przy drodze żel. poznańskooleśnic kiej, par. i poczta w Kurniku, st. drogi źel. w Gądkach o 5 1 2 klm. Z R. pisał się Wojciech w r. 1352 Kod. Wielkop. , n. 1313 i w r. 1389, tudzież Szczedrzych r. 1389 1399 i Dzierzysław w r. 1391 Akta gr. pozn. , wyd. r. 1888 mylnie objaśniają Runowem w pow. wągrowieckim. W r. 1618 należał R. do Zygmunta Grudzińskiego, kaszt. biechowskiego; później wchodzi w skład klucza kurnickiego. Wś ma 17 dm. , 112 mk. 91 kat. , 21 prot. i 184 ha 161 roli. Folw. liczy 91 mk. w 3 dm. i należy do okr. domin. Bnin. 3. R. al. Runowo, Rumnowo r. 1577 1618, później Ronowo, wś i domin. , pow. wągrowiecki, o 5 klm. na płn. wschód od Rogoźna par. , poczta i st. dr. żeL, między rz. Wełną i Rudką. W 1365 r. pisał się Berwold z R. Kod. Wielkop. , n. 1542; r. 1579 było na R. 10 śladów osiadł. , 5 zagrod. i 4 komor. ; około r. 1793 należał R. do Wojciecha Korytowskiego, później do Szulczewskich r. 1840 i w końcu do Laskowskich, którzy dziedzictwo swoje na R. sprzedali kolonizacyi niemieckiej za 310, 000 mrk. Wś ma 5 dm. , 42 mk. 22 kat. , 20 prot. i 72 ha 45 roli, 8 lasu. Domin. miało 11 dm. , 138 mk. 133 kat. , 5 prot. i 602 ha 355 roli, 26 łąk, 89 lasu; gorzelnia, młyn wodny i torfowisko. 4. R. . al. Runowo, wś kośc. , okr. wiejski, domin. i okr. domin. , pow. wyrzyski, dek. bydgoski, o 3 1 2 klm. na płd. zachód od Więcborka, na trakcie łobżenickim, nad jeziorem bez odpływu, wznies. 114 do 135 mt. npm. ; par. kat. w miejscu, par. prot. i poczta w Więcborku Vandsburg, st. dr. żel. w Nakle o 23 klm. W r. 1325 był R. własnością klasztoru byszowskiego, w r. 1391 pisał się Dobiesław Runga Odrowąż z R. Kod. Wielkop. , n. 1049 i 1909; w r. 1578 było 27 łanów osiadł. , 15 zagrod. , 7 komor. , i 2 rzemieśl. a w 1618 r. 19 łanów osiadł. , 5 pustych i 1 wcielony do folw. , 9 zagrod. i młyn o 2 kołach. Nowy kościół z cegły palonej, p. w. św. Trójcy, wystawił w r. 1607 Jan Orzelski, kaszt. rogoziński, ststa kościański. Par. 766 dusz składają Augustowo, Borzyszkowo, Gniłka, Maurycewo, R. , Runowska osada i Runowski młyn kś. Korytkowski, Brev. descript. , I, 65. Wś ma 62 dm. , 606 mk. ; w skład okręgu wiej. wchodzi os. Runowska 145 mk. w 20 dm. ; cały okrąg ma 82 dm. , 751 mk. 476 kat. , 275 prot. i 971 ha 837 roli, 86 łąk, 19 lasu. Domin. ma 20 dm. , 402 mk, i wraz z folw. Gniłka, Borzyszkowo, Dzwierzchno, Heidchen. Klaranowo, Johannisthal i Wiele 6066, 57 ha 2628, 08 roli, 56644 łąk, 266, 47 past. , 182970 łasu, 102, 34 nieuż, i 673, 54 wody; czysty dochód grun. 36, 438 mrk w r. 1884; gorzelnia, młyn i cegielnia; chów koni, owiec i bydła. W skład okr. domin. wchodzą Gniłka 3 dm. , 97 mk. , Wiatrogoszcz 7 dm. , 24 mk. , Heidchen 6 dm. , 55 mk. , KlaranowoJoachimsboch 7 dm. , 158 mk. , Rothhof 2 dm. , 25 mk. , Johannisthal 7 dm. , 118 mk. , tudzież leśnictwa Czarnomskie i Stebenki; cały okr. ma 54 dm. , 793 mk. 449 kat. , 344 prot. i 5379 ha 1945 roli, 380 łąk, 2113 lasu; czysty dochód z ha roli 7, 83, łąk 10, 57, lasu 3. 52 mrk. E. Cal. Runówko, niem. Klein Runow, wś w Pomeranii, pow. sławiński; 1885 r. 70 mk. Runowo, niem. Gross Ruhow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Potęgowo, 7 klm. odl, par. kat. Słupsk, 1633 ha 736 lasu, 108 łąk, 664 roli; młyn. Kś. Fr. Runowo, niem. Ruhnau, wyb. na pol. Warmii, 3 dm. , 38 mk. W r. 1683 dostał tu Jan Łączyński, burgrabia reszelski, karczmę. Runowska Osada, niem. RunowoColonie, pow. wyrzyski, o 3 klm. na płd. od Więcbor ka poczta, nad jez. Runowskiem, par. i okr. wiejski Runowo, st. dr. żeL w Nakle o 21 1 2 klm. ; 20 dm. , 145 mk. E. Cal. Runowski Młyn, niem. R. Muehle, osada młyn. , pow. wyrzyski, o 2 klm. na płd. Więcborka poczta, nad Rudną, dopł. Łobżonki, przy granicy powiatu złotowskiego; par. Runowo, st. dr. żel. w Nakle o 22 1 2 klm. ; 2 dm. , 25 mk 6 kat. , 19 prot. i 125 ha 56 roli, 11 łąk, 34 lasu. Runowskie Holendry, niem. RunowoHau land, pow. wągrowiecki, o 7 klm. na płn. wschód od Rogoźna par. , pocz. i st. dr. żeL; 11 dm. , 93 mk. 1 kat. i 92 prot i 167 ha 134 roli, 8 łąk, 2 lasu. E. Cal Runowskie Jezioro, niem. Runower See, pow. wyrzyski, o 3 klm. na płd. od Więcborka i o 1 klm. na wschód od Runowa, wznies. 104 mt. npm. , 1 klm. długie, 800 mt. szer. , leży między jez. Więcborskiem na płn. i Czarnomskiem Czarnun na płd. ; łączy je Rudna, dopł. Łobżonki. Na wschod. wybrzeżu rozłożyła się os. Runowska. Jezioro to bywa zwane większem, w przeciwstawieniu do mniejszego, przypierającego do Runowa. E. Cal. Runtołds łotew. , ob. Runtort. Runtort, po łotew. Rontołds, wś i fol. pow. lucyński, par. Lucyn, gm. Pyłda, odl. o 5 w. od Lucyna, 1026 dz. ziemi dwor. Lud czysto łotewski, rz. kat. wyznania. Za czasów Rzeczypospolitej R. stanowił królewszczyznę; w 1746 r. 27 września został posiadłością rodu Hylzenów, po wygaśnięciu którego nabył tę majętność w wieku bieżącym Rejmer a od Runówko Runtort Runtołds Runowskie Runowski Runowska Rupienica Rupkalwer Rupniów Ruponiany Rupoty Rupówka Ruppendorf Ruppersdorf Rupsze Rupszukajtis Ruptau Runya Rupiechy niego przeszła ona drogą kupna do obecnego właściciela senatora Arciszewskiego. G. Man. Runya 1. węg. , ob. Rumnice. 2. 1. , ob. Runjina. Runzka, niem. Ronisch, wś nad rz. Stynawą, pow. niemodliński, odl. 3 mile od Niemodlina, ma 1077 mr. obszaru. Należała do dóbr Chrzelice. W 1861 r. 42 dm. , 221 mk. 7 ew. . Rupejki 1. wzgórze w górach telszewskich, w par. siadzkiej, 478 st. ang. npm. 2. R. , wś i dwór, pow. rossieński, gm. Szymkajcie, par. Girtakol, o 25 w. od Rossień. 3. R. . wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 18 1 2 w. od Szawel 4. R. , wś i uroczysko, pow. wołkowyski, w 5 okr. poL, gm. Biskup ce, o 8 1 2 w. od Wołkowyska. Rupejkiszki, wś, pow. rosieński, gm i par. Kielmy, o 33 w. od Rossień. Rupie 1. ob. KamieńRupie, pow. mazowiecki. 2. R. , pow. łomżyński, ob. Ćwikły. Rupiechy, wś i dobra, pow. telszewski, w 1 okr. poL, o 29 i 30 w. od Telsz. Dobra mają 525 dzies. ziemi dwor. ; własność Ign. Gadona. Rupienica al. Rupiennica i Rupienice, niem. Schoendorf, wś, pow. bydgoski, tuż pod Bydgoszczą par. , poczta i st. dr. żeL; 85 dm. , 1281 mk. 574 kai, 686 prot. , 21 żyd. i 62 ha 56 roli, 1 łąk. Należy do mta Bydgoszczy. Rupieńka 1. polana z zabudowaniami halnemi, w obr. Kamesznicy, pow. żywiecki. W r. 1880 było 7 dm. , 56 mk. 2. R. al. Rupeńka, grupa zabudowań w obr. Podusilnej, pow. przemyślański, wznies. 342 mt. Br. Ch. Rupieński Młyn al. Rupeński, młyn, w obr. gm. Cieniawy, w pow. dolińskim, przy drożynie od Reszniatego na zach. do doliny rz. Radowy. Wznies. 420 mt. npm. Br. G. Rupieny al. Gudziony, Gudziuny, wś. pow, rossieński, z kaplicą kat. par. Girtakol; niepodana w spisie urzędowym ani u Buszyńskiego w Opisie pow. rossieńskiego. Rupin 1. wś włośc, pow. przasnyski, gm. 1 par. Baranowo, odl. o 28 w. od Przasnysza, posiada smolarnię, 28 dm. , 176 mk. , 872 mr. W 1827 r. 11 dm. , 72 mk. Wchodziła w skład dóbr Krasnosielc. 2. R. wś, pow. makow ski, gm. i par. Sieluń, posiada szkołę począt kową. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. 22 dm. , 158 mk. 3. R. , fol, pow. kolneń ski, gm. Czerwone, par. Kolno, odl 5 w. od Kolna, leży na granicy od Prus, posiada ce gielnię, pokłady torfu. W 1871 r. fol R. rozl mr. 223 gr. or. i ogr. mr. 107, łąk mr. 15, past. mr. 5, lasu mr. 60, zarośli mr. 30, nieuż. mur. 6; bud. mur. 3, z drzewa 12, las nieurządzony. Do folw. należały poprzednio wś Wykowo lit. T os. 3, z gr. mr. 50; wś Wincenta lit. E or. 12, z gr. mr. 143. Br. Ch. Rupinie, wś, pow. nowoaleksandrowski, W 1 okr. pol. , o 38 w, od Nowoaleksandrowska. Rupiszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 70 w. od Wiłkomierza. Rupkalwen al. MikutBlausden, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. i tel Szyłokarczma, 33 dm. , 138 mk. , 297 ha. Rupkalwer Moor al. Bismarck, dobra ryc, pow. szyłokarczemski; 334 dm. , 1375 mk. , 1833 ha. Rupniów, wś, pow. limanowski, w zwartej dolinie pot. Bednarki dopł. Łososiny, wznies. 422 mt. npm. Przy wsi przysiołki; Bednar ka, Szklana i Krzyżowa. Par, rz. kat. w Rybiem Nowem. Przez wieś prowadzi gminna droga od Tymbarku 4, 7 klm. , st. kol. żeL Wraz z obszarom większej pos. 4 dm. , 28 mk. składa się R. ze 111 dm. i 751 mk. ; 743 rz. kat. i 8 izrael Obszar więk. pos. Anast. Meisner ma 361 roli, 28 łąk, 36 past. i 321 mr. lasu; pos. mn. składa się z 579 roli, 128 łąk, 167 past. i 88 lasu. Graniczy na wschód z Kisielówką, na płn. z Rybiem Nowem, na zach. z lasami Kostrzą, na płd. z Zawadką i Zamieściem, częścią Tymbarka, od którego oddzielają R. lasy na wzgórzach wznies. do 705 mt. . W spisie z r. 1491 Pawiński, Ma łop. , 450 nazwana Rupinów. Mac. Ruponiany, wś, pow. kowieński, w 1 okr. poL, o 18 w. od Kowna. Rwpusowo wś rząd. w pow. juchnowskim gm. smoleńskiej, o 30 w. od Juchnowa. W r, 1776, przy pierwszym rozdziale gub. smoleńskiej na powiaty, założono tu miasto powiatowe, lecz już 1777 r. przeniesiono je do słobody podklasztornej, którą przezwano miastem Juchnowem. Rupoty, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 35 w. od Nowoaleksandrowska. Rupówka 1. grupa zabudowań w obr. gm. Podusilnej, w pow. przemyślańskim, na zach. od Rupieńki ob. . 2. R. fol. w obr. Kiernicy, pow. grodecki. Br. G. Ruppendorf, wś i dobra, pow. żegański, par. ew. Reicbenau. W 1842 r. 34 dm. , dwór, fol, 182 mk. 3 katol, młyn wodny, watsztaty tkackie. Ruppersdorf, 1347 Ruprechtisdorff, wś i dobra nad rz. Krynbach, pow. strzeliński. W1842 r. był tu zamek, fol, 82 dm. , 515 mk. 47 kat. , kościół par. ew. , szkoła, młyn wodny, hodowla owiec W 1509 r. wzniesiono tu kaplicę cmentarną, która w 1592 r. stała się kościołem ew. , przy którym utworzono parafią. Księgi kościelne przechowały się od początku. W kościele pochowany jeden z ks. Brzegu i Lignicy, zmarły 1612 r. Rupsze, wś, pow. rossieński, par. kołtyniańska. Rupszukajtis, dwór, pow. telszewski, w 4 okr. pol, o 19 w. od Telsz. Ruptau Nieder i Ober, zapewne po polsku Runzka Rupie Rupejkiszki Rupejki Runya Rupieński Rupieny Rupin Rupinie Rupiszki Rupkalwen Rupieńka Ruptawiec Ruptów, wś i dobra, pow. rybnicki, par. kat. w miejscu. R. leży na wzniesieniu stanowiącem dział wodny Wisły i Odry, na granicy od Austryi. W 1851 r. było 123 dm. , 888 mk. 226 ew. , należących do par. Gołaszowice i 5 żyd. . Kościół par. drewniany z XIII w. , szkoła kat. Ludność wyłącznie polska. Obszar dóbr wraz z przyl. Ruptowiec ma 1870 mr. roli a obszar wiejski 1240 mr. Do dóbr należą fol. Lipowiec 15 mk. , Biadaczek 8 mk. i Maria Alm 3 mk. . R. par. , dek. wodzisławski, obejmowała 1869 r. 1890 kat. , 342 ew. , 25 izrael. Ruptawiec, niem. Ruptawietz, kol. , pow. rybnicki, par. kat. Ruptau. W 1861 r. 11 dm. , 85 mk. 45 ew. , szkoła ew. , 95 mr. roli Rupule, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 63 w. od Poniewieża. Rurokolnia, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów Dubinki, o 15 w. od gminy, 3 dusze rewiz. Rury, przedmieście Lublina, pow. lubelski, gm. Konopnica, par. Lublin, składa się z 4ch folwarków i wsi. Ciągnie się ono w przedłużeniu ulicy Namiestnikowskiej za rogatkami rurskiemi, nad Bystrzycą. Nazwa pochodzi od wodociągów, które tu urządziło miasto w 1535 r. Nazwa ta objęła z czasem folwarki duchowne, które na gruntach miejskich powstały w pobliżu wodociągów. W regestrach pobor. z 1676 r. w opisie par. Lublin wymieniono Rel. patrum Soc. Jesu fundus in Canalibus, a personis ibidem existentibus 53. Monialium regulae s. Brigitae fundus osób 106. Bonifratellorum praedium gener. succamerarius Podniesiński osób 31. Folwarku szpitalnego św. Ducha nie podają regestra. Dziś folwarki te noszą nazwy R. Bonifraterskie własność szpitala św. Jana Bożego, R. św. Ducha, R. Pojezuickie wś i fol. , R. Powizytkowskie, R. Brygidkowskie. W 1827 r. było tu 57 dm. , 331 mk. W 1884 r. fol R. lit. A rozl. mr. 338 gr. or. i ogr. mr. 276, łąk mr. 26, past. mr. 22, wody mr. 2, nieuż. mr. 12; bud. 8, z drzewa 10; cegielnia, pokłady torfu i kamienia wapiennego. Wś Rury Pojezuickie 08. 32, z gr. mr. 261. Do R. Pojezuickich należał też fol. Konstantynów ob. . Ruryszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Konstantynów, o 10 w. od Wiłkomierza. Ruś, łać. Rusia, Russia, Ruscia, Ruzia, Ruthenia. Nazwa niedająca się ściśle określić pod względem geograficznym, w rozmaitych bowiem okresach dziejów, rozmaite pod nią rozumiano obszary. Pod względem etnograficznym oraz etymologicznym objaśnienie tej nazwy przedstawia niemałe trudności. Gdy bowiem jedni, opierając się na Nestorze, samą nazwę wywodzą od skandynawskich WareSłownik Geograficzny T. X. Zeszyt 109. gów, zwanych Rusią, przytaczając na dowód, że Czudy dotychczas zowią Szwedów Ruotsi, Rootsi a Szwecyą Ruotsimaa; inni uważają Ruś za Prusaków Słowiańskich Łomonosow, w nowszych czasach Kostomarow, mając na względzie nazwę jednego z ramion ujściowych Niemna Rusa; inni wreszcie łączą R. z Rugią i Prusakami Kollar, Kaczenowski, Maraszkin, lub też mają Ruś za Chazarów Ewers albo Finów Tatyszczew, Hipping, Sindstroem. Nie mogąc rozbierać w tem miejscu tych sprzecznych hypotez, ograniczamy się na zestawieniu ważniejszych momentów dziejowych, uwydatniających zmiany w pojmowaniu tej nazwy i odnoszeniu jej do różnych plemion słowiańskich i rozmaitych obszarów. Podług opowieści Nestora zaproszeni przez Słowian i Czudów, dla objęcia nad nimi rządów, Waregowi ruscy, bracia Ruryk, Sineus i Truwor, zabrawszy rody swoje i całą Ruś, przenieśli się do nowych siedzib w 862 r. i kraj przez siebie zajęty nazwali Rusią. Początkowo zajęli oni grody słowiańskie Ładogę, Izborsk, Nowogród, Połock i fińskie Rostów, Białejezioro, Muroma, nazwa więc Rusi w tym czasie do tych tylko okolic mogła się odnosić i obejmować sobą słowiańskie plemiona Nowogrodzian i Krzywiczan oraz czudzkie Meranów, Wesi i Muromców, Następca Ruryka Oleg, posuwając się na południe, zajął Smoleńsk, Lubocz, Kijow, osadził je swemi ludźmi i zdobyte posady nazwał ziemiami ruskiemi, Kijów zaś macierzą grodów ruskich. Za czasów Olega Rusią nazywały się nietylko ziemie przez Ruryka podbite ale i plemiona Polanów, Siewierzanów, Drewlanów, Radymiczów, Chorwatów, Dulebów i Tyweroów. Było to urzędowe geograficzne nazwisko, którem władca oznaczał państwo, skupione jego siłą, te grody słowiańskie i po części czudzkie, wśród których panowali ruscy przybysze zdobywcy. Państwo to istniało jednak tylko w pojęciu władcy, pojedyncze bowiem plemiona nie wyrobiły w sobie pojęcia jedności politycznej. Po dawnemu byli w Rusi Nowogrodzianie, Krzywicze, Polanie, Siewierzanie, Drewlanie itd. , których, prócz władzy książąt, nic z sobą nie łączyło, nie dziw więc że już za Swiatosława, więc w 80 lat po zajęciu Kijowa przez Olega, rozdzieliło się państwo ruskie na kilka działów. Zlepiane znowu, rozdzielało się za Włodzimierza i Jarosława, aż w końcu, po upływie następnych 80 lat, rozpadło się naprzód na kilka wielkich działów, potem na kilkanaście, liczba których w końcu doszła do stu a moze i więcej. Do jedności nigdy już nie przyszło. W rozbitem na kawałki dawnem państwie ruskiem miejscowa ludność słowiańska walczy z książętami, ci zaś nawzajem sprowadzają na kraj tłu Ruptawiec Rupule Rurokolnia Rury Ruryszki Ruś Ruś my stepowych narodów Połowców, Torków, Berendejów. W owych czasach przepadła wspólna nazwa Rusi, wróciły natomiast miejscowe słowiańskie nazwiska. Utworzyły się oddzielne grupy księstw kijowskich, czernihowskich, krzywickich, smoleńskich, suzdalskich. Jedynie tylko książęta, pomni swego pochodzenia, nazywają się Rusią, ale Ruś jako ziemia ograniczyła się do jednej tylko okolicy kijowskiej, siedliska Polan nad Dnieprem. Pod koniec XI w. Kijów stał się stolicą najdostojniejszego państwa, ambicye książąt dobijały się o Kijów, tę macierz grodów ruskich, podług wyrzeczenia Olega i wówczas to przywiązała się ostatecznie do tej okolicy nazwa Rusi, która służyła jej wyłącznie w ciągu XII i XIII w. Pełno na to dowodów znajdujemy nietylko w starych latopisach słowiańskich ale i u polskich kronikarzy Wincentego Kadłubka i Długosza. Granice ówczesnej Rusi zamykały się na wschód Dnieprem, na północ niedochodziły do Owrucza, tem więc bardziej do Pińska i Turowa, niepewne tylko i zmienne były granice od zachodu i południa. Początkowo do w. ks. kijowskiego należał cały pas ziemi na zachód od Kijowa i Dniepru aż do Polski, w której panowali Piastowie. Od tej strony granica długo była zmienną; szedł spór o grody czerwieńskie. Od Lechów zajęli je waregscy Rusowie, którym odebrał je Bolesław Chrobry a potem zajął znowu Jarosław Mądry. Następnie wydziedziczony przez stryjów ks. Rościsław, za czasów Bolesława Śmiałego, opanował te grody a synowie jego potrafili się na nich utrzymać, założywszy nową dynastyą Rościsławowiczów oraz państwa, które oderwali od kijowskiogo. Wkrótce odpadł też i Wołyń, który rozbił się zaraz od początku na dwie części włodzimierską i łucką. Nadto powstało mnóstwo drobnych księstw, tak że niebyło prawie grodu na Wołyniu w okolicach Kijowa, któryby krócej lub dłużej niebył stolicą jakiego małego udzielnego księstwa. W tym czasie pierwotna nazwa Rusi ograniczała się do przestrzeni pomiędzy Dnieprem a mniej więcej Słuczą i Horyniem, t. j. do ziemi bezpośrednio od w. ks. kijowskiego zależnej. Wkrótce jednak nazwa Rusi zaciśnięta do samego Kijowa, rozszerza się na cały systemat państw kijowskich. Początkowo przyczepiła się ona do grodów czerwieńskich i Halicza, zdobytych przez ks. wołyńskiego Romana. Przez ugruntowanie się tutaj dynastyi waregskich Rusów z nazwy geograficznej pierwotnie, staje się wkrótce polityczną. W końcu Wołyń, ujęty w dwie Rusie, kijowską i halicką, i sam staje się Rusią za syna Romanowego Daniela, który zostaje królem Rusi rex Russiae i koronuje się na tę godność w Drohiczynie za błogosławieństwem papiezkiem, przez ręce legata Opizona z Mezanu. Obszerne królestwo Daniela obejmowało dzisiejszą gub. Wołyńską, Podolską, Kijowską, Galicyą Wschodnią, rozległe stopy ku morzu Czarnemu, na północ opierało się o Litwę, dotykało Nowogródka i Mińska. Nazwa Rusi, nadana przez Daniela swemu państwu, podobnie jak poprzednio za Olega, jak w XII i XIII w. w Kijowie, była nazwą wyłącznie polityczną, urzędową. Że tak było najwidoczniej pokazuje się nam z tego, że po śmierci Daniela wraz z wywrotem jego państwa, owo imię sztuczne ginie a raczej w nowe fazy przechodzi. Każdo księstwo, mniejsze czy większe, na rozwalinach królestwa Danielowego powstało, bierze na powrót swojo nazwisko miejscowe, ogólna zaś nazwa Rusi przyczepiła się do dawnych grodów czerwieńskich i tym sposobem powstała poDanielowa Ruś Czerwona, jako pamiątka, że z tych stron wyszło państwo potężnego króla ruskiego. Kijów przestaje być Rusią, przynajmniej nie nazywają go tak więcej książęta. Kraj ten dawnych Polan nad Dnieprem odczepia się od zaimprowizowanej jedności i zostaje, jak wprzódy, udzielną posadą i pod koniec XIII oraz na początku XIV w. nie ma mowy o kijowskiej Rusi. W ślad zatem uwolnił się od nazwy Rusi i Wołyń; pozostała ona odtąd tylko przy grodach czerwieńskich i zwie się Czerwoną, przez pamięć na pierwotnych mieszkańców tych okolic Chrobatów Czerwonych. Obejmuje ona wówczas okolice nad Bohem i Sanem, dzisiejszą Galicyą Wschodnią i stepy pobliższe Podola. Po śmierci Daniela pozostali dwaj jego synowie podzielili się królestwem ojcowskiem. Lew posiadł dawne grody czerwieńskie, t. j. ziemię sanocką, przemyską, lwowską, bełzką, chełmską, zachodnie Podlasie z Drohiczynem i księstwo halickie, Mścisław zaś objął najprzód Łuck i Dubno, następnie po bracie stryjecznym wziął resztę dzielnicy wołyńskiej, t. j. Włodzimierz, starożytną stolicę ziemi. Lew w przywilejach podejrzanej autentyczności zresztą zowie się po prostu tylko synem króla Daniela, dux terrarum Russiae. W owym też czasie grody czerwieńskie od stolicy swojej Halicza zaczynały coraz, częściej występować jako księstwo halickie, Wołyń natomiast, od Włodzimierza, po dawnemu jako księstwo włodzimierskie. Ztąd utworzyły się historyczne nazwy łacińskie Galicyi i Lodomeryi. Syn Leona Danielowicza Jerzy, odziedziczywszy po bracie stryjecznym czy też stryju Wołyń, t. j. Włodzimierz, dzisiejszą Lodomeryą, odnowił tytuł królewski, który zresztą w rękach jego nie miał żadnej rzeczywistej wartości, nie był bowiem koronowany przez kościół. Ze znanej majesta tycznej jego pieczęci, mającej dwa pola, na jednym z których znajduje się wizerunek królewski w koronie i z berłem, z napisem Domini Georgi regis Russie, na drugiej zaś rycerz w pancerzu konno, z tarczą i proporcem w ręku, z napisem Dotmni Georgi principis Ladimerie, jasno się okazuje, że Rusią, królestwem, w pojęciu epoki są dawne grody czerwieńskie czyli późniejsze księstwo halickie, Lodomerya zaś, t. j. Wołyń pobliższy Haliczowi, jest księstwem. Jerzy zatem jest książęciem i królem, ma dwa państwa. Państwa te rozdaje swoim synom; Andrzej otrzymuje Halicz czyli tak zwaną Ruś, Lew zaś Wołyń północny, t. j. ks. łuckie. Książęta ci piszą się razem duces totius terre Russie, Galicie et Ladomirie. Obadwaj więc bracia mieli pod swem panowaniem całą Ruś. Lew łucki ma jedyną córkę, którą wydaje za Lubarta Gedyminowicza i tym sposobem Wołyń północny dostaje się w moc Litwy, wskutek czego Gedymin w dyplomatach łacińskich pisze się Rex Letvanorum et multorum Ruthenorum. Tak więc obok siebie istniały dwie i dynastye, ginąca Daniela była ruską, posiadała całą Ruś, nowo wzrastająca litewska miała tylko poddanych Rusinów. Obok tego znajdujemy w tym czasie nową zagadkową nazwę Rusi mniejszej, mianowicie w przywileju Jerzego o pokoju z Krzyżakami nos Georgius Dei gratia natus dux tocius Russie mynoris. Nazwa ta jak się zdaje powstała w skutek naśladowania sąsiedniej Polski, poj dobnie jak w późniejszych dyplomatach Jerzego przybierany tytuł dux et heres Regni Russie, na wzór Łokietkowego Dux et haeres Regni Poloniae. Po śmierci Jerzego f 1339 r. , czy nawet jeszcze za jego życia, objął panowanie nad dawnemi grodami czerwieńskiemi Bolesław mazowiecki, syn jego siostry Maryi Trojdenowej, księżny czerskiej, a szwagier Kazimierza Wielkiego, obadwaj bowiem mieli za sobą Gedyminówny. Po Bolesławie mazowieckim spadkobiercą Rusi halickiej został Kazimierz Wielki, król polski, i prawie bezzwłocznie po jego śmierci przyłączył kraj cały do Polski. Pamiątką po dawnych księciach pozostało tylko nazwisko kraju, będące niegdyś nazwą urzędową dynastyi, rządu, a które z czasem przenikło w masy narodu, stało się miejscowem i wyrugowało dawną nazwę tuziemną Chrobatów. Kazimierz Wielki w pierwszej chwili po przyłączeniu zachował pewną udzielność Rusi, mianował nawet oddzielnego kanclerza w osobie Jana ze Strzelcy Suchegowilka, doktora dekretów, późniejszego arcybiskupa gnieźnieńskiego, oraz bił oddzielną monetę ruską. W dyplomatach nazywał się niekiedy królem Polski i Rusi. W 1434 r. nastąpiło porównanie wszelkich praw rycerstwa polskiego i ruskiego i tem samem część ruska królestwa spłynęła w całość. W tym też czasie z dawniejszych czterech wojewodów lwowskiego, przemyskiego, bełzkiego i łuckiego, zniesiono dwóch pierwszych i ustanowiono natomiast wspólnego wojewodę ziem ruskich ze stolicą we Lwowie; wojewoda łucki dostał się pod panowanie Litwy, bełzki zaś utrzymał się osobno i nadal. Rusią wtedy w pojęciu polskiem była wyłącznie tylko Ruś halicka, nie zaś żadne inne strony, jak Wołyń, Podole, Ukraina. Inne Rusie powstały później i urobiły się na wzór jedynej Rusi, która nazwę tę za miejscową przyjęła. Zauważyć tu jednak należy, że w połowie XIV w. obok Rusi nad Dniestrem i Sanem, powstaje druga Ruś nad Moskwą i Oką. Po otrzymaniu bowiem przez w. ks. moskiewskie supremacyi nad okolicznemi księstwami, Symeon Pyszny Gordy, w. ks. moskiewski, syn Iwana Kality, panujący od 1340 do 1353 r. , przybrał tytuł w. ks. wszej Rusi. W sto lat przeszło po tem w. książe Iwan Wasilewicz, który ostatecznie wyzwolił się z pod jarzma mongolskiego, nazwał się w. księciem Białej Rusi. Nazwa ta wkrótce potem musiała przenieść się na kraj, któremu później służyła, t. j. na ziemie Krzywiczan, smoleńslcą, połocką i witebską. W połowie XVII w. powstała Ruś Mała, imieniem tem przezwał bowiem Chmielnicki ziemie oderwane od Rzpltej. Nazwisko Rusi Małej przywiązane pierwotnie za Chmielnickiego do Kozaczyzny za Dnieprem, przeszło następnie i na dawne województwo, późniejszą gubernią kijowską. Dziś jeszcze pod nazwą Małej Rusi rozumieją cztery gubernie czernihowską, charkowską, połtawską i kijowską. J. Krz. Ruś 1. wś nad rz. Narew, pow. łomżyński, gm. Borzejowo, par. Wizna. W 1827 r. było 9 dm. , 55 mk. 2. B. , pow. mazowiecki, ob. Łopienie i. 3. R. pow. ostrowski, ob. Czyżewo R. Ruś 1. w dok. Reussen, Reusen, wś na prawym brzegu Łyny, na pols. Warmii, pow. olsztyński, par. Bartąg, poczta, tel. i st. kol. żel. w Olsztynie. Wś zdawna i do dziś polska. W r. 1374 nadaje kapituła warmińska Jerzemu, Michałowi, Mikołajowi i Piotrowi i spadkobiercom tychże trzy wolne włoki blisko jeziora Prawoszen, w miejscu zwykle zeu den Rewszen zwanem, na prawie pruskiem; za to muszą być stróżami nad pasiekami, jakie w tamtejszych lasach kapituła posiada, za co jeszcze dostają 1 3 część zyskanego miodu. Gdyby zaś w przyszłości pszczoły wymarły i pasieki zniesione zostały, natenczas winni posiedziciele czynić 1 służbę z koniem od każdej włóki; także pociągani Ruś Ruś Rusa Rusaczki będą do budowy zamków. R. 1444 sprzedała kapituła młyn swój w R. z 2 1 2 włókami, 3 ostrowami i prawem użytkowania z lasu Janowi Y. Proszen, a 1614 r. pozwala młynarzowi używać zagranicznego kamienia we młynie. R. 1594 otrzymuje kotlarz Marcin Schimmelpfennig pozwolenie założenia nad rzeczką, młyn w R. pędzącą, huty kotlarskie ob. Cod. dipl. Warm. , II, 502. W r. 1656 należała R. do Milewskiego. 2. R. ,, leśniczówka, tamże. 3. R. wś nad jeziorem t. n. , pow. morąski, nad traktem z Ostródy do Morąga, o 1 milę na płd. od Morąga st. p. , tel. i kol. żel. 4. R. Mała, wś na pols. prus. Mazurach, pow. ostródzki, st. p. , tel. i kol. żel. Ostród. 5. R. , targ. nad rz. Rusą ramię Niemna, pow. szyłokarczemski, 8 klm. na płd. zach. od Szyłokarczm, 10 klm. od ujścia rz. Rusy do zatoki Kuryjskiej, 4 klm. od morza. Leży w środku delty, jaką tworzy rz. Rusa, tak nisko, że przy silnych wiatrach morze zalewa okolicę. Wtedy komunikacya uskutecznia się tylko łodziami, zaledwie kilka najwyżej położonych ulic suchą nogą przejść można. Ziemia z namułu rzecznego nie nadaje się w takich warunkach do uprawy, natomiast łąki są wyborne, a ogrodnictwo kwitnie. Siano i warzywa stanowią ważny artykuł handlu z pobliską Kłajpedą i Królewcem. Głównem zatrudnieniem mieszkańców, w liczbie 2078 1886 r. ewang. wyznania, jest handel i spław drzewa, żegluga i rybołówstwo. Spławiane Niemnem drzewo obrabia tu na miejscu 6 parowych pił na deski i belki, odstawiane następnie do Królewca, Bremy i Hamburga, częścią płynie zatoką Kuryjską lub kanałem Wilhelma do Kłajpedy. Wszystkie partye drzewa tu nadchodzące łączą się w wielkie tratwy i dopiero spuszczane są Niemnem ku zatoce; tem wiązaniem i łączeniem tratew trudnią się specyalni robotnicy. obrót roczny drzewa wynosi tu do trzech milionów marek. Kłajpedzcy kupcy, którzy tu swe faktorye i spedytorów mają, zakupują rocznie drzewa za milion talarów. Rybacy i żeglarze puszczają się aż do Grodna i Kowna i do Królewca, Elbląga i Gdańska na łodziach. Z ryb słyną tutejsze łososie i minogi, łowione w wielkich masach i wywożone do Niemiec. Targi, jakie się tu odbywaja, są licznie odwiedzane i ożywione. Domy w R. ciągną się w jednym rzędzie i tworzą z sąsiednią wsią Pokalną ulicę, prawie na milę długą. Znajduje się tu filia banku państwa, kilka browarów, poczta, telegraf. W lecie kursują ztąd parowce do Tylży, Kłajpedy i Królewca. Ad. N. Rusa, jezioro w okr. dorpackim w gub. inflanckiej, przez które przechodzi strumień Macierzysty Mutterquelle, stanowiący początek rz. Omowży. Rusa al. Rus, Russ, rzeka w Prusach wchodnich, stanowi prawe ramię Niemna, który 1 1 2 mili za Tylżą rozdziela się na dwa ramio na Rusa stanowi płn. zachodnie a Gilia płd. zachodnie. Odłączywszy się Kusa wchodzi w granicę, powiatu nizinnego i płynąc w kie runku płn. zach. stanowi granicę między pow. tylżyckim a nizinnym. Niedaleko przed wsią Gr. . Schilleningken przestaje być granicą i zmieniwszy kierunek na zachodni, odcina pół nocną część pow. nizinnego, wrzynającą się nakształt półwyspu między pow. tylżycki i szyłokarczemski, od głównego korpusu i przy wsi Klein Schilleningken wstępuje do pow. szyłokarczemskiego, zmieniwszy kierunek na północny. Krótko przed miojscowością Rusą poczyna się dzielić; najprzód odłącza odnogę Skirwint, następnie Pokalnę, potom Warusę, a w końcu Atmatę. Odtąd toż przestaje zwać się Rusą. Przybiera Lejtę wpadającą do niej pod Jodckrant i Jegę powyżej Warrischken. Husa występuje corocznie z brze gów i zalewa nadbrzeżne okolice. Te regu larne powodzie są, jak powodzie Nilu, dobro dziejstwem dla mieszkańców; nadzwyczajne za to, co lat kilka się wydarzające, są wielką klęską. Wtedy cała nizina litewska, delta niemeńska stoi pod wodą, na 11 mil wzdłuż a 8 3 4 wszerz. Rząd wznosi nad brzegami ta my, zabezpieczające nadbrzeżne łąki przed zalewem. Mieszkańcy jednak nie bardzo z nich kontenci, bo łąki, na które się wody wylewa ją, obfitsze dają żniwo, aniżeli, pola, które ta my przed powodzią ustrzegły. Kraj nad zatoką, objęty Skirwintem i Atmatą zowie się Ruską Deltą RussDelta. Przybywa jej cią gle choć zwolna i tak przed 200 laty leżała wś Rus tuż nad zatoką, a dziś przeszło 3 4 mili od niej odległa ob. Gilia, Kurońskie niziny i Niemén, Podług niektórych badaczów Łomo nosów, Kostomarow okolico R. były kolebką twórców organizacyi państwowej, pierwotnie pomiędzy Słowianami północnowschodnimi w okolicach Ilmenu i sąsiedniemi plemiona mi czudzkiemi, , następnie zaś pomiędzy Pola nami naddnieprzańskimi ob. Ruś. O rzece R. pisał J. Schreder w Bibliotece Warszaw skiej 1848, t. IV, 433. Ad N. Rusacino, wś nad bezim. dopł. Mczawki, pow. nowogródzki, w 2 okr. poL horodyszczańskim, gm. Cyryn, ma 5 osad; miejscowośó małoleśna, falista, grunta bardzo urodzajno. Rusaczki 1. wś nad rz. Mierzycą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. i par. Miory, okr. wiej. i dobra ks. Mirskich Staniulewo, o 1 2 w. od gminy, 30 w. od Dzisny a 33 w. od st. dr. żel. dyneb. witebskiej Balbinowo, ma 4 dm. , 46 mk. . w 1864 r. 19 dusz rewiz. , 159, 15 mr. gr. włośc. 2 R, wś, tamże, okr. wiejski i dobra Zajkowskich Okułowo, Rusa Rusacino ma 2 dm. i 27 mk. w 1864 r. 8 dusz rewiz. , 78 mr. grun. włośc. Mieszkańcy dość zamoż ni. 3. R. , wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Wasiliszki, okr. wiejski i dobra Raczyńskich Szejbakpol, o 10 w. od gminy a 45 w. od Li dy, ma 5 dm. , 45 mk. kat. w 1864 r. 16 dusz rewiz. . 4. R. , fol. , pow. oszmiański w 3 okr. pol. , o 67 w. od Oszmiany a 39 w. od Dziewieniszek, ma 5 mk. kat. ; własność Mi lewskich. 5. R. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra Szwejkowskich Krzywicze, o 2 w. od gminy a 31 w. od Wi lejki, ma 6 dm. , 39 mk. kat. w 1864 r. 22 dusz rewiz. . J. Krz. Rusaki 1. fol. pryw. nad rz. Bieglec, pow. dzisieński, w 1 okr, poL, o 61 w. od Dzisny, 1 dm. , 18 mk. 2. R, . wś nad rz. Bereźwicą, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. Wierzchnie, okr. wiejski Udział, o 5 w. od gminy a 50 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 80 mk. w 1864 r. 35 dusz rewiz. . 3. R. , wś nad Łastowicą, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. Głębokie, okr. wiejski Żuki, o 4 w. od gminy a 64 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 52 mk. w 1864 r. 20 dusz rewiz. ; własność Jarkowskich. 4. R. , wś nad rz. Miadziołką, pow. dzisieński, w 2 okr. poL, gm. Postawy, okr. wiejski Kuropole, o 7 w. od gminy a 96 w. od Dzisny, ma 15 dm. , 176 mk. w 1864 r. 74 dusz rewiz. . 5. R. , wś nad rz. Święcicą, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. Różanka, okr. wiejski Rakowicze, o 61 w. od Lidy, ma 5 dm. , 47 mk. W 1864 r. w części należącej do dóbr Ludwinów, Songajłów, 11 dusz rewiz. ; w części zaś do dóbr UpichowszczyznaMoraczewskich, 15 dusz rew. 6. R. ,, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Lipniszki, okr. wiejski, Rusaki o 7 w. od gminy r. 57 w. od Oszmiany a 29 w. od Dziewieniszek, ma 30 dm. , 163 mk. kai w 1864 r. 108 dusz rewiz. ; należy do dóbr Lipniszki Wolskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie R. , Dzieszewicze, Jodkiewicze, Sienkowicze, Sontaki, Sudragi i Szyłucie, w ogóle 347 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. 7. R. , wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i par. Komaje, o 5 w. od gminy a 35 w. od Święcian, ma 8 dm. , 83 mk. , w tej liczbie 77 kat. , 3 starow. i 3 żyd. podług spisu z 1864 r. 20 dusz rewiz. . 8. R. , wś i dobra, tamże, okr. wiejski Karolinowo, o 6 w. od gminy, 5 dusz rewiz. ; własność Kamieńskich. 9. R. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm, Miadzioł, okr. wiejski MiadziołUzła, o 16 w. od gminy a 29 w. od Wilejki, ma 6 dm. , 63 mk. w 1864 r. 29 dusz rewiz. ; należy do dóbr Uzła hr. Tyzenbauzów. 10. R. , wś nad rz. Mussą, pow. waloński, w 2 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra Rudominów Muśniki, o 2 w. od gminy a 43 w. od Wilna, ma 3 dm. , 25 mk. kat. w 1864 r. 11 dusz rewiz. . 11. R. Dolne, wś nad rzką Rzeszą, pow. wileński, w 1 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra Sienkiewiczów Rzesza, o 4 w. od gmi ny a 15 w. od Wilna, ma 5 dm. , 39 mk. kat. w 1864 r. 15 dusz rewiz. . 12. R. Górne, wś, tamże, o 5 w. od gminy, 10 dusz rewiz. 13. R. , zaśc. nad rzką Noczwichą, dopł. Kargowicy, pow. borysowski, w 2 okr. poL łohoj skim, gm. Prusewicze, par. kat. okołowska, ma 2 osady; grunta lekkie. 14. R. wś nad rz. Małką, dopł. Dźwinosy, pow. borysowski, w 2 okr. poL łohojskim, gm. Pleszczenice, ma 8 osad; miejscowość falista, dość leśna, grun ta szczerkowe, kamień narzutowy. 15. R. , wś w pobliżu kotliny rz. Szaciłówki, praw. dopł. Suły, pow. miński, w 3 okr. poL kojda nowskim, gm. Rubieźewicze, ma 13 osad peł nonadziałowych; miejscowość nieco falista, dość leśna, grunta szczerkowe dobre, łąki piękne. 16. R. wś, pow. białostocki, w 3 okr. poL, gm. Przytulanka, o 32 w. od Białe gostoku. 17. R. wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol, gm. Krynki, o 43 w. od Grodna, 18. R. wś, pow. słonimski, w 4 okr. poL, gm. Kozłowszczyzna, o 23 w. od Słonima. 19. R. wś, pow. słonimski, w 4 okr. poL, gm. Pacowszczyzna, o 56 w. od Słonima. 20. R. , sioło, pow. borecki, gm. Horodyszcze, ma 37 dm. , 157 mk. , z których 32 zajmuje się garn carstwem. J. Krz. A. Jel. Rusaki, wś nad rzką Terniawką, dopł. Teterewa, pow. radomyski, w 5 okr. poL, gm. i par. prawosł. Przyborsk o 4 w. , o 98 w. od Radomyśla, przy drodze z Przyborska do Krasiłówki, ma 471 mk. ; należy do dóbr Przyborsk. Podług Pochilewicza jest tu 565 mk. , nadzielonych 1035 dz. ziemi, z której płacą 506 rs. 77 kop. wykupu rocznie. Wspaniała rezydencya wzniesiona przez dawniejszego właściciela dóbr przyborskich Horwata oraz wielka gorzelnia parowa, wystawiona przez obecnego właściciela Zaleskiego. Rusakolina, okol. szlach. , pow. trocki, w 1 okr. poL, o 14 w. od Trok, 8 dm. , 81 mk. kat. Rusakowce, wś; pow. oszmiański, w 4 okr. poL, gm. i dobra Wołożyn, okr. wiejski Kibudzie, w 1864 r. 22 dusz rewiz. Rusakowicze, białorus. Rusakowiczy 1. wś. i dobra nad rz. Ptycz, lewym dopł. Prypeci, pow. ihumeński, do niedawna w 1 okr. poL uździeńskim, teraz w 4 puchowickim, gm. i par. pounicka Citwa, par. kat. niegdyś dukorska, następnie annopolska, od 1880 r. kalwaryjska. R, są osadą bardzo dawną, o czem świadczy przed kilku laty odnaleziona na brzegu Ptycza przedhistoryczna stacya krzemienna. Wś ma 27 osad pełnonadziałowych, kaplicę cmentarną pounicką, fundacyi Bykowskich, z grobami tej rodziny. Dobra, niegdyś Szwykowskich, z kolei Bykowskich, a teraz Rusaki Rusakowicze Rusakowce Rusakolina Rusaki przez wiano Józefy Bykowskiej Weyssenhofów. Rozgraniczenie tych dóbr z sąsiednim Ozieryczynem nastąpiło po długich sporach w 1639 r. Po odseparowaniu włościan w 1866 r. pozostało około 96 włók wraz z fol. Okuninów i osadą Klin. Oprócz tego do domin. R. należy pograniczny fol. Krystynpol, przeszło 6 włók i o 17 w. odległy Bacharewicze, 20 1 4 włók. Rezydencya niegdyś zamożna, obecnie podupadła. W domu nieco pamiątek, dzieł sztuki, zbiorek numizmatyczny, książek, pa pierów, krzemieni przedhistorycznych, czem się zajmuje Jan Weyssenhof. Grunta w R. lekkie, łąk dużo, lasy do niedawna znaczne, uległy prawie całkiem wyrąbaniu. 2. R. wś poradziwiłłowska na praw. brzegu Niemna, na połudn. krańcu pow. mińskiego, o 2 w. od mka Mikołajewszczyzna, w 3 okr. poL kojda nowskim, gm. Swierżeń, ma 20 osad pełno nadziałowych; grunta faliste, urodzajne, łąki obfite nadrzeczne, miejscowość bezleśna; lud rolniczy i flisaczy. A. Jel. Rusakowo 1. wś, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Norzyca, o 5 w. od gminy, 21 dusz rewiz. ; należy do dóbr Hulidowo, Okuszków. 2. R. , wś w pobliżu rzki Babinki, będącej początkiem Osoki, pow. ihumeński, w 1 okr. uździeńskim; gm. Dudzicze, ma 6 osad; grunta lekkie, miejscowość dość leśna. 3. R. wś, pow. słonimski, w 2 okr. poL, gm. Żyrowice, o 15 w. od Słonima. 4. R. , wś, pow. drysieński, par. Przydrujsk. Rusakowszczyzna, zaśc. włośc, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Przebrodź, o 14 w. od gminy a 53 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. starow, w 1864 r. 2 dusze rewiz. . Rusaliszki 1. z przysiół. Ruksliszki, wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. pol, gm, , okr. wiejski i dobra skarbowe Święciany, o 11 w. od gminy, 25 dusz rewiz. 2. R. , zaśc, pow. święciański, par. Komaje. 3. R. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Horodek, okr. wiej. i dobra Olendzkich Piotrowszczy zna, o 7 w. od gminy a 48 1 2 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, ma 2 dm. , 13 mk. w 1864 r. 9 dusz rewiz. . J. Krz. Rusałówka, wś przy ujściu rzki Bahwy do Tykicza, pow. humański, w 3 okr, poL, gm. Rusałówka, o 50 w. od Humania, pomiędzy wsiami Kiślin i Nowa Grobla, ma 2075 mk. w 1863 r. 1520 prawosł i 3 kat. , 3238 dzies ziemi; cerkiew p. w. św. Jakuba Apostoła, drewniana, wzniesiona w 1742 r. , uposażona jest 50 dzies. ziemi. W 1863 r. należała do Karola Rokickiego, który kupił ją w 1849 r. od Feliksa Przygockiego. Gmina R, składa się z 9 okr. wiejskich starostw, obejmuje 20 miejsc zamieszkałych mko Buki, 6 chutorów, 5 ferm, mających 2510 dm. , 13, 717 mk. , 21, 425 dzies. ziemi 8261 włościańskiej, 13, 008 dworskiej, 156 cerkiewnej. Rusańce, pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 48 w. , 20 dm. , 175 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 94 mk. Rusanów. wś nad rz. Trubeżą, pow. osterski gub. czernihowskiej, na pograniczu pow. perejasławskiego gub. połtawskiej, na wschód od mka Hoholewa. Rnsanowce 1. wś, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Wasiliszki, okr. wiejski Szejbakpol, o 12 1 2 od gminy a 49 1 2 w. od Lidy, ma 5 dm. , 69 mk. kat. i 1 prawosŁ w 1864 r. 16 dusz rewiz. . 2. R. , okol. szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. . pol. , gm. Wasiliszki, okr. wiejski Glinicze, o 7 w. od gminy a 43 1 2 od Lidy, w 1864 r. 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Wasiliszki. Rusanowce, wś nad Bohem, pow. latyczowski, okr. poL, gm. i par. kat. Międzyboż, o 4 w. odl. , ma 90 osad, 502 mk, 1054 dzies. ziemi włośc. Należała niegdyś do klucza międzyboskiego ks. Czartoryskich i nadana przez nich kościołowi w Międzybożu. Po przejściu na własność rządu zamieniona była przez pewien czas na kolonie wojskowe. Dr. M. Rusanówka 1. w dok. Rusianowicze, wś nad rz. Ikwą Ikawą, pow. lityński, w 4 okr. pol, gm. i par. Stara Sieniawa, o 50 w. od Lityna, ma 18 osad; wś bezleśna, grunt dobry. Należy do dóbr Teleżyniec Dorożyńskiej. Podług Złotej Księgi t. IX, 143 nadana była Bartłomiejowi Russanowskiemu Lustracya z 1559 r. , tit. 45, fol 82. Podług lustracyi kaszt. kam. Humieckiego z 1616 r. wchodziła, jako wieś bojarska, w skład ststwa chmielnickiego. Lustracya ta podaje następujące szczegóły Rusianowicze, tej wsi posesorami nobiles Aleksander, Jan, Mikołaj Piotra, Jan, Hrehory Stefana, Jan, Jędrzej Pawła Kuryłowskich, synowie, Kuryłowscy alias Rusianowscy, na którą ukazali starą sumę grzywien 30 ab Joanne comite in Tarnow exercituum ductore generali, de dato in Chmielnik, feria secunda festi sacri Paschatis anno 1534 na osadzenie tej wsi, którą potem 8. p. król Zygmunt I de data Craoome in conventu regni anno 1539 konfirmował. Ukazali i drugi przywilej na prawo lenne Jerzemu, Stefanowi, Pawłowi, Piotrowi Kuryłowskim, ojcom posesorów teraźniejszych służący, de data Petricoviae in comitiis regni anni 1559, za podpisem p. kanclerza Ocieskiego, który potem król JMć dzisiejszy de data Varsaviae in comitiis regni anno 1592 sumę starą grzywien 30 aprobując, konfirmował; które prawo acz nowe jest, i de jure zostać by się nie mogło, jednak iż z nich służbę woenną równo z inszemi odprawują, tedy posse Rusakowszczyzna Rusaliszki Rusałówka Rusańce Rusanów Rusakowo Rusanowce Rusanówka Rusakowo Ruschen Rusanowo sores modernos przy posesyi, prawo to lenne na potem J. K. Mci i sejmowi zostawiwszy, zachowujemy Jabłonowski, Lustracye, 49. 2. R. wś, pow. radomyski, w 3 okr. poL, gm. Potyjówka, par. prawosł. Czajkówka o 10 w. , o 12 w. od Radomyśla, ma 471 mk. , na dzielonych 595 dz. ziemi, z której płacą 467 rs. 94 kop. rocznego wykupu. W 1784 r. by ło tu 123 mk. Wś należy w części do spad kobierców Stefana Michałowskiego 75 dzies. ziemi użytk. , 167 lasów i 32 nieuż. , w części zaś do Anastazyi Górkowskiej 100 dzies. zie mi użyt. , 400 lasów i 68 nieużyt. . 3. R. wś nad rz. Bałtą Samnowatą, dopł. Czarnego Taszlika, pow. elizawetgradzki gub. chersoń skiej. W 1869 r. 21 dm. J. Krz. Rusanowo 1. futor pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. poL, o 68 w. od Dzisny, 2 dm. , 14 mk. kat. 2. R. wś, pow. wiłkomierski, gm. Szaty, o 32 w. od Wiłkomierza. Rusanowska, kolonia, pow. radomyski, w 3 okr. poL, gm. Potyjówka, o 12 w. od Radomyśla, należy do wsi Rusanówka. Rusawy 1. wś i fol. , pow. trocki, w 2 okr. poL, o 52 w. od Trok; folwark ma 1 dm. , 22 mk. kat. , wś zaś 4 dm. , 105 mk. tegoż wyzn. 2. R. , Gaj, wś, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Żyżmory, okr. wiejski Kasperyszki, o 10 w. od gminy, 14 dusz rewiz. ; własność hr. Tyszkiewiczów, Rusawa, ob. Rosawa. Rusawa 1. wś nad rz. Trościańcem, dopł. Rosawy Rusawy, pow. jampolski, w 1 okr. poL Babczyńce, gm. i par. Jampol, ma 30 osad. 2. R. Hołowa, ob. Hołoworusawa, 3. R. Mała, wś nad rz. Rosawą Rusawa, pow. jampolski, okr. poL i par. kat. Tomaszpol, gm. Rożniatówka, rzeką przedzielona od R. Wielkiej, ma 54 osad, 610 mk. , w tej liczbie 50 jednodworców, 649 dzies. ziemi włośc, 49 cerkiewnej; cerkiew pod wez. św. Mikołaja, wzniesiona w 1871 r. , z 650 parafianami. Własność Młochowskiego. 4. R. Wielka, wś nad rz. Rosawą Rusawa, pow. jampolski, w 3 okr. poL i par. Tomaszpol, gm. Rożniatówka, o 10 w. od Tomaszpola, ma 210 osad, 1428 mk. , 2066 dzies. , ziemi włośc, 1457 dwors. , 84 cerkiewnej; cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1857 r. , z 1837 parafianami Gleba czarnoziemna, grunta równo, kamień wapienny. Mieszkańcy trudnią się wyrobem nagrobków, kamieni do toczenia, osełek i t. d. Własnośc niegdyś Koniecpolskich, Lubomirskich, Sobańskich, dziś Winogradzkich. Dr. M. Rusawka, wś nad rz. Rosawą Rusawą, pow. jampolski, w 3 okr. poL i par. Tomaszpol, gm. Dzygówka, ma 50 osad. Należy do Ihnatkowa, własność Jaroszyńskich. Mieszkańcy robią z wydobywanego tu kamienia pomniki, piedestały pod takowe, płyty, osełki i t. d. Ruśce, wś nad rzeczką, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. Druja, okr. wiejski Drujka, o 13 w. od Miłoszewa zarząd gminy, 19 w. od st. dr. żel. Balbinowo, a 58 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 22 mk. kat. w 1864 r. 16 dusz rewiz. ; własność Gajdzielów i Rypińskich. Ruschdorf niem. , ob. Rusinowice. Ruschen, nieistniejący młyn ob. Grzmiąca, należał za czasów krzyżackich do komturstwa brodnickiego, miał 2 kola i płacił 3 łaszty ob. Gesch. d. Stadt und d. Kr. Kulm v. Schultz, II, 113. Ruschendorf niem. , ob. Ruszona, Ruschpelken 1. wś, pow. kłajpedzki; 3 dm. , 32 mk. 2. R. Goerge al. Russen, wś, tamże, 11 dm. , 93 mk. , 167 ha. Ruschuetz niem. , ob. Rzuszcze, Ruściagi, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. poL, o 55 w. od Nowoaleksandrowska. Rusek, niem. Russek, dobra ryc, pow. starogardzki, st. p. i par. kat. Bobowo 1 8 mili odl. , st. kol. Morzeszczyn o 8 klm. ; odl. od Starogrodu 1 3 4 mili, 145 ha 27 lasu, 41 łąk, 32 roli. W 1869 r. 24 mk. kat. , 3 dm. ; 1885 r. 2 dm. , 3 dymy, 16 mk. , 15 kat. , 1 ew. Dziedzic 1858 r. Tuchołka, 1885 Józef Binerowski. R. . leży dosyć nisko, wśród łąk, które dawniej stanowiły niedostępne bagna, służące mieszkańcom w czasie wojen szwedzkich za kryjówki. Granicę na zachód tworzą góry Ubiedrznie. Na północ płynie Węgiermuca, lecz granicę stanowi rów, ciągnący się od zach. ku wschodowi przez małe jeziorko i przez dwa ostrowy Wielkie i Małe Lisie. Wschod. granicę oznacza t. z. Bartnicki Rów, który półn. końcem wpada do Węgiermucy a potem przerzyna jez. Wietraczek, Piotrzek i Rudne i uchodzi do jez. Brzezińskiego. Nad Wietraczkiem stał dawniej wiatrak, który pędził wodę ze wszystkich rowów do Węgiermucy. Bartnicki rów dzielił parafią bobowską od nowocerkiewskiej, Nowacerkiew zaś należała do cystersów w Peplinie. Oni to wykopali ten rów, aby stanowił granicę ich posiadłości i dla osuszenia bagien. Południowa granica ciągnie się od rowu Bartnickiego aż do Ubiedrzni. W obszarze tych granic leżą liczne ostrowy, z których każdy ma swą nazwę. Są one 1 Góra, przy której istniała przedtem wioska; 2 Wielka Góra al. Wielki Ostrów; pomiędzy temi dwoma ostrowami były zabudowania dwors. ; 3 Gliniak; 4 Gliniaczek; 5 Leszczynów, 6 Wysokie; 7 Ryk, w pobliżu którego jest jeziorko Smółek; 8 Ostrówek; 9 Wapienko; 10 Dębów; 11 Wilczak; 12 Długie; 13 Liwondziak; 14 Mały Ostrówek; 15 Franów; 16 Lisie i 17 Lisiaczek. Na Ubiedrzniach napotykano groby skrzynkowe. Na granicy grabowskiej pewnie jeszcze dziś takowe się znajdują. Jeszcze Rusanowo Rusanowska Rusawy Rusawa Rusawka Ruschdorf Ruschendorf Ruschpelken Ruschuetz Rusek przed r. 1845 istniała tu oprócz folwarku znaczna wioska, w której mieszkali t. z. swo jacy. Opłacali oni dziedzicowi czynsz od gruntu, na którym stały ich budynki. Każdy posiadał też kilka morgów roli, jako też od powiedni kawał łąki i ogródek. Płacili tylko mały czynsz, a w żniwa pracowali przez parę dni na folwarku. Miał też nieomal każdy z nich kilka sztuk rogatego bydła i parę koni lub wołów, potem nie mało gęsi, które się pasły razem z pańskiemi, za to dziesiąta gą ska była pańska; lecz gdy ich ciężary wzro sły, zwinęli chłopi swoje gospodarstwa tak, że nie pozostało nic prócz zabudowań dzie dzica i jednej chaty, Kś. Fr. Rusek 1. Wielki, wś na pols. prus. Mazurach, pow. szczycieński, nad jeziorem t. n. , o 2 1 2 klm. od granicy pow. olsztyńskiego, 8 klm, na wsch. od Dźwierzut st. p. i tel. , 7 1 2 klm. od Pasymia. Wś założona przed r. 1390. R. 1472 odnawia Henryk v. Richtenberg, w. mistrz, Brożejowi z Elganowa Brosie Gilgenau przywilej na Wielki Rusek z 60 włóka mi chełm. , nadając je wyższem i niższem sądownictwem i podwójną służbą zbrojną. 2. R. Mały, dobra ryc. , tamże, na drugim brzegu jeziora, na płn. wschód od W. Ruska. Obszaru 433 ha. M. Rusek, w dok. Cleyne Rusky 1412, nadany został przez w. mistrza Konrada Zoellnera von Rothenstein 1382 1390 Hankowi Hanneke, Olbrechtowi, Kiersztanowi i Burkartowi 30 włók w lesie Nida na prawie chełm. , z obowiązkiem jednej służby zbrojnej. R. 1435 w dzień ś. Pryski odnawia Henryk Reuss z Pławna, komtur elbląski, powyższy przywilej Szymonowi, Jakubowi i Janowi Joen z M. Ruska. Ad. N. Ruseni, wś nad Czuhorem, dopł. Prutu, pow. sorocki gab. bessarabskiej, par. Belcy, cerkiew drewniana. W 1868 r. 226 dm. Rusiańce, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pal. , o 65 w. od Kowna. Rusianówka al. Rusinówka, wś, pow. tar nopolski, odl. 7, 5 klm. na wschód od Tarno pola sąd pow. , urz. poczt. , tel. i st. kol. żel. , nad pot. Chodorówka, dopł. Gniezny. Grani ce wschod. Bajkowce, połud. Smykowce, za chod. Tarnopol, półn. Szlachcińce. Na zachód od osady wznies. Szczur 1931 mt. n. p. m. Czarnego. Obszar dwor. 146, gm. 227 mr. W 1857 r. 200 mk. , w 1880 r. w gm. 228, na obsz. dwor. 6; rz. kat. 42, par. Czernelów Ma zowiecki, gr. kat. par. Bajkowce. Kasa po życzkowa z kapit. 425 złr. Właśc. pos. dwor. Maryan Maniewski. B. R. Rusiany 1. wś nad rz. Wilią, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żośle, okr. wiejski Rusiany, o 17 w. od gminy a 37 w. od Trok, ma 14 dm, , 155 mk. kat. i 9 żyd. w 1864 r. 87 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zubiszki Zaleskich, W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie R. , Jaguny, Buhany, Kasperzyszki i Putryszany, w ogóle 123 dusz rewiz. b. włościan skarb. i 180 włośc. uwłaszczonych. 2. R. , wś włośc, nad rz. Duksztą, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Mejszagoła, okr. wiejski i dobra skarb. Dukszty, o 8 w. od gminy a 29 w. od Wilna, ma 2 dm. , 28 mk. kat. 13 dusz rewiz. . Rusiborek, wś, pow. średzki, o 9 klm. a wsch. płn, od Środy poczta i st. dr. żel, par. Giecz, okr. wiej. Rusiborz, 4 dm. , 43 mk. kat. Przy schyłku zeszłego wieku należał R. do Krzyżanowskiego, skarbnika poznańskiego, później do Grabskich. E. Cal Rusibórz, wś, okr. wiejski i domin. , pow. średzki, o 9 1 2 klm. na wsch. płn. od Środy poczta i st. dr. żeL, par, Giecz. W 1578 r. mieli tu Cieleccy śladów osiadł. 4, tyleż pu stych i 3 zagrod. ; w r. 1618 był dziedzicem podczaszy poznański. Przez pewien czas był R. podobno własnością jezuitów poznańskich; około 1793 roku posiadał go Krzyżanowski, skarbnik poznański, później Karol Łaszczyński, a w końcu Grabscy, Wykopaliska tutej sze znajdują się w zbiorach poznań. Tow. Prz. Nauk. Wś ma U dm. , 90 mk. ; w skład okr. wiej. wchodzą Rusiborek 4 dm. , 43 mk. i Kopaszycka 9 dm. , 77 mk. ; cały okr, ma 24 dm. , 210 mk. kat. i 337 ha 313 roli, z czyst. doch. z ha 14, 40 mrk. Domin. ma 10 dm, 115 mk. kat. i 350 ha 336 roli, 5 łąk, 4 lasu; właścicielem jest Pluciński. E. Cal. Rusica, przyległ. dóbr Kadłubek, w pow radomskim. Rusie, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Pogiry, o 33 w. od Wiłkomierza. Rusiec 1. wś, pow. błoński, gm. Młochów, par. Nadarzyn, ma 250 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 157 mk. W 1867 r. fol. Rusiec rozl. mr. 932 gr. or. i ogr. mr. 491, łąk mr. 70, zarośli mr. 285, nieuż. mr. 86. Wś R. os. 22, z gr. mr. 239. 2. R. , w XVI w, Rusyecz i Ruszcza, wś i fol. nad rz. Nieciecza, pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par, Rusiec, odl. 14 w. od Szczercowa st. pocz. i 10 w. od Widawy, posiada kościół par. drewniany; wś ma 99 dm. , 634 mk. , 749 mr. ; prob. 2 dm. , 3 mk. , 6 mr. ; fol. 8 dm. , 96 mk. , 2531 mr. 568 ornej. W 1827 r. było 60 dm. , 486 mk. W XVI w. należał R. do par. Restarzew. Kiedy wzniesiono tu kościół niewiadomo. Pierwotnie był filialnym. W 1643 Maciej Łubieński, arcyb. gnieźn. , na prośbę Jana Koniocpolskiego, dziedzica R. , utworzył przy nim parafią. W wielkim ołtarzu jest obraz N. P. Maryi uważany za cudowny Łaski, L. B. , 464, przypisy wydawcy. W XVI w, dziesięciny z R. pobierał pleban w Restarzewie. W 1553 r. było tu 6 łan. km. i 5 zagrod. Pawiński, Wielkop. , II, 216. Wydawca Lib. Ben. Ła Rusica Rusibórz Rusek Rusiborek Rusiany Rusianówka Rusiańce Ruseni Rusiec Rusie Rusinów Rusino Rusinki Rusingi Rusindorf Rusiłówka Rusiecki Rusiecka Rusiec Rusiły Rusin Rusiłów skiego podaje, iż R. był kiedyś miasteczkiem pod nazwą Toporowa. Być może, iż R. zosta wał jakiś czas w ręku Korycińskich, którzy, uzyskawszy przywilej na założenie miasta, nadali mu nazwę od herbu. Jak w wielu po dobnych wypadkach, utworzenie osady miej skiej okazało się niemożebnem i R. po dawne mu pozostał wsią. R. par. , dek. łaski, 2000 dusz. Br. Ch. Rusiec, wś i domin, pow. wągrowiecki, o 7 klm. na południe od Kcyni poczta i st. dr. źel. , par. Dziewierzewo. W r. 1458 Abra ham Smogulecki, pleban, syn Dobrogosta z Dziewierzewa, darował dziesięciny z R. i Miastowic na restauracyę kościoła dziewierzewskiego; około r. 1523 miała altarya św. Krzyża w kościele par. żnińskim zabezpieczo ne sobie 2 grzywny na R. ; z łanów kmiecych i dziedzicznych płacono daniny prob. dziewierzewskim Łaski, L. B. , I, 136, 7 i 146. W r. 1579 należał R. do Rusieckich i Smoguleckich; pierwsi posiadali tam 5 ślad. osia dłych i 3 zagr. a drudzy 2 śl. osiad. ; w r. 1618 było 3 śl. os. , 2 puste i 2 zagr. Około r. 1793 wchodził R. w skład dóbr dziewierzewskich Józefa Radzimińskiego; później należał do Piotra Radzimińskiego. Wś ma 7 dm. , 64 mk. 1 prot. , 100 ha 77 roli, 3 łąk. Domin. ma 4 dm. , 132 mk. 86 kai, 46 prot i 410 ha 368 roli, 15 łąk, 6 lasu; cegielnia i chów by dła holenderskiego. E. Cal. Rusiecka Dąbrowa, wś i fol. nad rz. Nieciecza, pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Rusiec; wś ma 26 dm. , 358 mk. , 256 mr. ; fol. 8 dm. , 112 mk. 1464 mr. dwors. ; por. Dąbro wa Rusiecka, Rusiecki potok al. Łucyanówka, ob. Kościelnicki potok. Rusiłów rus. Rusyliw, wś, pow. kamionec ki, 35 klm. na płd. wsch. od Kamionki Stru miłowej, 6 klm. od st. kol. , urz. pocz. i tel. w Krasnem. Na płn. leży Ostrów, na wschód Krasne i Firlejówka, na płd. wsch. Skniłów, na płd. Bałuczyn, na zach. Kutkorz prócz Ostrowa wszystkie w pow. złoczowskim. Z moczarów w części płd. płyną wody na zach. do potoku, dopływu Pełtwi. Wznies. na płd. wsch. 244 mt. , na płd. zach. 224 mt. R. tworzy z Ostrowem jedną gminę katastralną. W r. 1880 było 35 dm. , 236 mk. w gm. , 6 dm. , 40 mk. na obsz. dwor. ; 44 obrz. rz. kat. , 220 gr. kat. , 12 izrael. ; 60 Polaków, 216 Ru sinów. Par. rzym. i gr. katol, w Kutkorzu. We wsi jest cerkiew, szkoła filialna i kasa pożyczk. z kapit. 230 złr, Lu. Dz. Rusiłówka, okolica szlach. nad Izówką, dopł. lewym Izwy, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. niehniewickim, gm. i par. katol. Wsielub, o 9 w. ku zachodowi od Nowogródka, ma 10 osad; miejscowość dość leśna, grunta szczerkowogliniaste, urodzajne. A. Jel. Rusiły, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. poL, gm. Wojsko, o 51 w. od Brześcia. Była tu kapl. katol. b. parafii Wierzchowiec. Rusin, wś wiośc, pow. kozienicki, gm. i par. Świerze Górne, odl. od Kozienic 7 w. , ma 11 dm. , 34 mk. , 59 mr. Rusin, rus. Rusyn, wś, pow. sokalski, 17 klm. na płd. zach. od Sokala, 12 klm. na płn. wschód od sądu pow. i et. kol. w Bełzie, 7 klm. od urz. pocz. w Warężu. Na płn, leży A Waręż. na wschód Leszczków, na płd. Wierz biąż i Węzłów, na zach. i płn. zach. Dłużniów. Wieś leży w dorzeczu Wisły za pośrednic twem pot. Bród dopł. Bugu. Ma tu początek jedno z ramion Brodu i płynie na płd. wsch. do Leszczkowa. Zabudowania wiejskie lożą w środku obszaru. Wznies. na płd. zach. 256 mt. , na płd. wsch. 229 mt. Własn. więk. ma roli orn. 488, łąk i ogr. 60, pastw. 13, lasu 220 mr. ; wł. mn. roli or. 374, łąk i ogr. 49, pastw. 3, lasu 1 mr. W r. 1880 było 63 dm. , 368 mk. w gm. , 6 dm. , 45 mk. na obsz. dwor. ; 165 obrz. rz. kat. , 235 obrz. gr. kat. , 13 izr. ; 180 Polaków, 233 Rusinów. Par. rzym. kat. w Warężu, gr. kat. w Siebieczowie. Niegdyś istniała we wsi cerkiew p. w, św. Łukasza, losy jej nie znane. We wsi jest szkoła nie zorganizowana. Lu. Dz. Rusindorf, ob. Reisendorf. Rusingi, fol, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo, odl. 49 w. od Sejn. W 1886 r. fol. ten z nomenklaturą Kajetanowo i Podmerecz, oddzielony od dóbr Kudrany, rozl. mr. 1405 gr. or. i ogr. 493, łąk mr. 20, past. mr. 526, łasu mr. 225, zarośla, błota i piaski mr. 99, nieuż. mr. 13, przestrzenie sporne mr. 29; bud. mur. 1, z drzewa 6; płodozmian 4polowy las nieurządzony. Rusinki, zaśc. nad rz. Łowkistą, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Żośle, okr. wiejski Stabinciszki, o 4 w. od gminy a 37 w. od Trok, ma 2 dm. , 31 mk. katol. w 1864 r. 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr Poporcie, dawniej Zaleskich, następnie Tuchołków. Rusino, fol. , pow. wołkowyski, w 1 okr. poL, gm. Podorosk. Rusinów 1. wś włośc, pow. noworadomski, gm. i par. Kruszyna, ma 7 dm. , 43 mk. 56 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 15 mk. Wchodziła w skład dóbr Kruszyna. 2. R. , wś nad rzką Jabłonnicą, pow. konecki, gm. Chlewiska, par. Wysoka, odl. od Końskich 28 w. , ma 27 dm. , 179 mk. , 8 mr. dwors. , 202 mr. włośc. W 1827 r. było 8 dm, 77 mk. , par. Chlewiska. Wś należała do dóbr Chlewiska. Istniała tu kuźnica, która przerabiała do 800 centn, żelaza rocznie. Czy jest jeszcze czynną Rusiec Rusinowa niewiadomo. 3. 1. , wś, foł. i dobra nad rz. Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. Rusinów, par. Nieznamierowiec, odl. od Opoczna 24 w. , ma 55 dm. , 453 mk. W 1827 r. było 31 dm. , 216 mk. , par. Smogorzew. W 1880 r. dobra Rusinów składały się z fol. Rusinów i Boro wa, rozl. mr. 2295 fol R. gr. mr. i ogr. mr. 392, łąk mr. 119, past. mr. 1, lasu mr. 1029, nieuż, mr. 40; bud. mur. 17, z drzewa 6; pło dozmian 6 i 16polowy; fol. Borowa gr. or. i ogr. mr. 383, łąk mr. 34, past. mr. 5, lasu mr. 272, nieuż. mr. 20; bud. mur. 1, z drzewa 2; płodozmian 12polowy; lasy urządzone. W skład dóbr wchodziły wś R. os. 54, z gr. mr. 353; wś Grabów os. 36, z gr. mr. 457; wś Nieznamierowice os. 75, z gr. mr. 1088; wś Wola Gałecka os. 24, z gr. mr. 543; wś Przystałowice Małe os. 63, z gr. mr. 710; wś Gał ki os. 12, z gr. mr. 426. W XVI w. R. nale żał do par. Smogorzew lecz dziesięcinę tak z łanów kmiecych jak folw. dawano pleban. w Drzewicy, wartości od 10 do 12 grzyw. a za konopną po 2 gr. z łanu. Pleban w Smogorzewie brał tylko z pewnych ról folwarcznych wartości około pół grzywny Łaski, L. B. , I. 651, 694. W akcie podziału dóbr, dokonanym w 1354 r. w Radomiu przez kilku braci stry jecznych z Dunajowie, Smogorzewa i Skrzyn na Rusinów wraz ze Smogorzewem, Sokolni kami i Wolą zwaną Krzesławice dostaje się Mieczysławowi i Włodzimierzowi synom, Wło dzimierza ze Smogorzewa. W 1374 r. Elżbie ta królowa przenosi te dobra z prawa polskie go na niemieckie Kod. Małop. , III, 92, 282. R. gm. ma 403 dm. 17 mur. , 3464 mk. 1694 męż. , 1770 kob. , 14014 mr. obszaru, w tem ziemi włośc. 6364. Sąd gm. okr. III i st. p. w os. Przysucha o 9 w. W skład gm. wcho dzą Aniutyno, Bąków, Borowa, Duży Las, Gałki Szlacheckie i Poduchowne, Gałecka Wola, Grabów, Kawęka, Nieznamirowice, Przystałowice Duże, P. Małe, Rdzuchów, Ru sinów, Sady, Więcierzowa Wola, Wereszczynowo. Br. Ch. Rusinów Stary i R. Nowy al. Podrusinów z Koziołkiem i os. karcz. Gałką, wś, pow. kol buszowski, nad pot. Murynią dopł. Łęgu pod Wilczą Wolą, o 7 klm. na wschód od Majda nu, w okolicy piaszczystej, pokrytej borami sosnowymi, wznies. 194 mt. npm. Par. rz. kat. w Spie. Wś ma 47 dm. i 279 mk. Koziołek 8 dm. i 64 mk. Posiadłość większa J. Rembisza ma 10 mr. roli, 4 mr. łąk, 1 mr. past. i 341 mr. lasu; pos. mn. 320 mr. roli, 125 mr. łąk i 68 mr. łasu. Gleba piaszczysta, nieuro dzajna, lasu. sosnowe. R. graniczy na zach. z lasami i Brzostową górą, na płd. z Rusino wską Wolą i Zmysłowem, na wschod z Wil czą Wolą a na płn. z Krządką. Mac. Rusinów, mor. Rusin, niem. Rausen, wś, pow. karniowski, obw. sąd. osoblahski, na po graniczu Szląska Pruwkiego pow. głupczyc ki. Graniczy od wschodu i płd. ze Szląskiem Pruskim, od zach. z Hrozowa Grosse, od płn z Kobiernem Kawarn, Leży przy gościńcu z Rudolcie do Głupczyc, Zach. granicę tworzy pot. Hrozowa, dopływ Osy, W płn. stronie wznosi się góra Hutborg 314 mt. , Wś ma 88 dm. , 454 mk. rz. kat. , nar. niemc. 427. St. p. Rudolcice. Br. G. Rusinów 1. al Rusinowo niem. Ruschinoo, posiadłość, pow. inowrocławski Strzelno, o 7 klm. na płd, wschód od Kruszwicy, na wschod. wybrzeżu Gopła, na Kujawach; par. i poczta w Chełmcach, st. dr. żeL w Inowro cławiu o 21 klm. ; 7 dm, , 97 mk. 84 kat. , 13 prot. 1474 ha 345 roli, 12 łąk, 12 lasu. W r. 1381 pisał się Jakusz z R. , później Rusinowscy; z tych posiadał Erazm ok. r. 1560 na R. 2 łany osiadłe i 5 zagrod. 2. li al Rusinowo, mylnie Rosinowo i Rosinowo, niem. Rosenhof, fol. , pow. wyrzyski, o 5 1 2 klm. na płn. wschód od Nakła, w okolicy wznies. 112 do 118 mt. npm. ; par. i st. dr. żel. Nakło, okr. domin. Trzeciewnica, poczta w Ślesinie; 2 dm. , 31 mk. E. Cal. Rusinowa, polana w półn. stokach Tatr nowotarskich, w gm. Brzegi, pow. nowotarski, wznies. 1298 mt. mt gen. , nad źródłami pot. Filipczańskiego, na płd. od lasu Brzanówki, a na płn. od doliny Waksmundzkiej, Rusinowa Góra, wzgórze w pobliżu Komorowa i Miksztata, w pow. ostrzeszowskim. na wschod. stoku turni Gęsiej Szyi 1493 mt. . Wycieczka jednodniowa z Zakopanego. Dojeżdża się wózkiem przez Poronin, Bukowinę i Głodówkę na Rusinowa polanę, a ztąd na Gęsią Szyję piechotą, albo piechotą przez Jaszczurówkę i polanę Waksmundzką. Polanę tę zowią także Jaworzyną Rusinową. Br. G. Rusinowce, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Skidel, o 36 w. od Grodna Rusinowice, wś nieistniejąca obecnie W XVI w. stała już pustką. Należała do par. Niewiesz, część dziesięcin szła do Spicimierza Łaski, L. B. , I, 357. Rusinowice, niem. Ruschinowitz, wś i dobra, pow. lubliniecki, par. Sadów. Odl 1 milę od Lublińca. W 1861 r. 52 dm. , 397 mk. 9 ew. , szkoła kat. od 1760 r. , wielki pico i kuźnico. Obszar większej posiadłości z częściami Droniowice Mało i Kokotek obejmował 18, 618 mr. , w tom zaś 15, 605 mr. lasu, 1350 mr. roli, 769 mr. łąk, 620 mr. wody stawy. Gleba piaszczysta, wydaje żyto i kartofle. Obszar wsi wynosi 520 mr. 437 mr. roli. Do wsi należą przyległ. Bor al. Borowiany al. Pietrki, Brzeziny i zniesiony młyn Psiuk. Rusinowicze 1. w dokum, Seksnarowicze, wś i dobra na praw. brzegu rzeki Ptycza, Rusinów Rusinowce Rusinowice Rusinowicze Rusinów Rusinówka pow. miński, w 1 okr. poL, gm. Samochwałowicze, par. katol. do niedawna Annopol, te raz Kalwarya, w dość malowniczej miejsco wości, tuż pod miasteczkiem Samochwałowice; o 18 w. od Mińska a 12 w. od st. dr. źel. moskiewskobrzeskiej Fanipol. Wś ma 37 osad pełnonadziałowych, w gruntach wywybornych, szczorkowych. W XVII w. R. al. Seksnarowicze należały do Żyżemskich, a następnie przeszły do Uniechowskich h. Ostoja i do dziś dnia są ich własnością. Z inwentarza z 1632 r. widać, że w tym cza sie w R. było 6 osad bojarów, płacących ro cznie po 4 kopy groszy od włóki, z dodaniem 1 furmanki na posyłki i 6 robotników w cza sie tak zwanej tłoki żniwowej. Włościanie dzielili się na czynszowników i ciahłych i mieli pod pługiem w dwóch wsiach Scksnarowiczach i Uhłach 40 włók. Czynszownicy pła cili rocznie od włóki po 2 kopy groszy i da wali w naturze po 1 beczce żyta miary miń skiej 128 garncy, po 1 beczce owsa, po 1 gęsi, 2 kury, 20 jaj, tudzież po 1 furmance w drogę lub w zamian za nią po 2 kopy gro szy. Pańszczyźniani osiadli na półwłókach. odbywali co tydzień w letniem półroczu po 3 dni, a w zimowem po 2 dni. Nadto dawali w sianokos i żniwo gwałty 6 razy z całą siemienistością; niemniej kobiety musiały zimą chodzić do przędziwa na wikcie dziedzica, a mężczyzni dawać kolejką stróża do dworu Folwark wysiewał 60 beczek żyta, 6 beczek pszenicy, 6 beczek jęczmienia, 4. beczki jare go żyta, 3 beczki grochu. Miał dwa ogrody warzywne i jeden do bielenia płótna. Żywy inwentarz folwarku składał się z 18 krów, 3 cieląt, 3 byków, 28 owiec, 2 baranów, 15 kóz, 20 świń, 20 gęsi, 3 indyków, 4 kaczek. Obe cnie dobra mają około 67 1 4 włók, w gruntach wybornych; siana doskonałego nadbrzeżnego obfitość, gospodarstwo porządne i zamożne; ogrodnictwo prowadzone na wysoką skalę, sad bowiem fruktowy, zasadzony na 30 morgach, liczy 4000 drzew owocowych. Rezydencya piękna, murowana, z parkiem spacerowym i ogrodem kwiatowym; we dworze dzieła sztuki i pamiątki, zbiór porcelany, starożytnych kry ształów, malowideł. W parku znajdują się groby rodzinne Uniechowskich. Dobra R. należą do najlepiej zagospodarowanych w po wiecie i przynoszą do 12, 000 rubli dochodu rocznie. Lasu około 10 włók. Duży młyn z foluszem przynosi znaczną intratę, jak nie mniej propinacye i arendy z kilku folwarków. 2. R. , wś nad bezim. rzką, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Niedźwiedzica, w pobliźu linii dr. źel. baranowiekołunińskiej, ma 15 osad pełnonadziałowych; miejscowość fali sta, dość leśna, grunta szczerkowe, uro dzajne. Al. Jel. Rusinówka 1. wś włośc, pow. wileński, w 6 okr. pol, gm. Rudomino, okr. wiejski Szkodziszki, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jarmoliszki. 2. R. , wś, pow. czauski, gm. Radoml, ma 29 dm. i 122 mk. , z których 21 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych. Rusinowo, i dobra nad rz. Rypie nicą, pow. rypiński, gm. Starorypin, par. Strzygi, odl. o 3 w. od Rypina, ma 19 dm. 364 mk. , browar, młyn wodny, karczmę i 2 cegielnie. W 1827 r. 20 dm. , 206 mk. Go spodarstwo staranne, piękne zabudowania. Dobra Rusinowo składały się w 1885 r, z fol. R. , Maryanki Podole, Ławy i Zakrocz, rozl. mr. 3124 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 624, . łąk mr. 335, past. mr. 13, lsu mr. 132, nieuż. mr. 62; bud. mur. 30, z drzewa 11; płodo zmian 8 i 9polowy; fol. Podole gr. or. i ogr. mr. 265, nieuż. mr. 5; bud. mur. 2, z drzewa 3; płodozmian 11polowy; fol. Maryanki gr. or. i ogr. mr. 337, łąk mr. 26, past. mr. 1, la su mr. 58, nieuż. mr. 21; bud. mur. 4, z drze wa 5; płodozmian 11polowy; fol. Ławy gr. or. i ogr. mr. 224, łąk mr. 74, past. mr. 5, nieuż. mr. 19; bud. mur. 4, z drzewa 1; pło dozmian 10polowy; fol. Zakrocz gr. or. i ogr. mr. 185, lak mr. 46, past. mr. 11, lasu mr. 657, nieuż. mr. 24; bud. z drzewa 17; płodo zmian 7polowy; lasy nieurządzone. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 48, z gr. mr. 218; wś Maryanki os. 20, z gr. mr. 47; wś Starorypin Dolny os. 3, z gr. mr. 97; wś Piaski os. 24, z gr. mr. 30; wś Za krocz os. 19, z gr. mr. 77; wś Podole os. 11, z gr. mr. 38. W 1564 r. było 7 poddanych Andrzeja a Kretkowa na całym ła nie, 3 zagrod. Pawiński, Wielkp. , I, 288. R. 1789 dziedzic R. Michał Hier. Podoski wysiewał tu 69 korcy żyta, 8 kor. pszenicy. Czynszu pobierał 1482 zł. od gburów, 432 od żydów, 1292 z młyna, 526 z połowy Starorypina, 685 z Michałek, 324 z Zakrocza, 15 z Kroków, 240 zł. z Rudnego. Br. Ch. Rusinowo 1. fol, pow. grodzieński, w 4 okr. poL, gm. Skidel, o 36 w. od Grodna. 2. R. , fol. , pow. sieński, własność Władysława i Bronisława Minejków, ma 397 dz. ziemi dworskiej. Rusinowo, niem. Russenau, wś w Pomezanii, w nadwiślańskich nizinach, pow. kwidzyński, st. p. Rundewiese, par. kat. Mokre, filia Wołcz, okrąg urz. stanu cywil. Nebrowo, 350 ha 48 łąk, 256 roli or. . W 1868 r. 56 bud. , 20 dm. , 177 mk. , 34 kat. , 143 ew. ; 1885 r. 26 dm. , 38 dym. , 207 mk. , 22 katol. , 185 ew. Szkoła ewang, liczyła 1885 r. 30 dzieci, Roku 1365 nadaje kapituła pomezańska wsi tej przywilej na 40 włók chełm. Sołtys dostaje 4 włóki i ma służyć jak inni sołtysi. Ód Rusinówka Rusinowo Rusiny Rusinowska Rusiński Wierch Rusinowska Wola Rusiszki Wola Ruska reszty mają mieszkańcy rocznie na Świątki czynszować po 2 grz. i 8 skojców, a na św. Michał gęś, także służbę czynić, jak inne wsie na Nizinach. Za karczmę ma sołtys rocznie na Świątki 2 grz. płacić. Dla kościoła, który tu ma być wybudowany, mają mie szkańcy kupić 2 włóki, które będą wolne. Prob. ma od każdej włóki pobierać 2 korce jęczmienia, a od ogrodnika 2 kury. Ponieważ 10 włok leżało w bagnach, dla tego miał czynsz z nich być dopiero wtedy płacony, skoro ta rola będzie mogła być użyta do za siewów lub jako łąki. Kapituła miała tu na nizinach swego osobnego wójta. ob. Gesch. d. Bisth. Pomesanien v. Cramer, str. 93. R. 1381 rozporządza kapitula, że mieszkańcy mają tamy nad Wisłą naprawiać i podwyż szać. Za to nie mają być zobowiązani do sy pania tam po za granicą wsi. Dan w Kwi dzynie tamże, str. 105. R. 1414 nadaje ka pituła wsi, zwanej w przywileju kościelną, zamiast starych przywilejów z r. 1365 i 1375, nowy list zadawczy. Według tegoż ma wieś zawierać 38 włók 18 1 2 mr. tych ma kościół 2 wolne włóki i 3 mr. proboszcz jako pastwi sko, za co będzie rocznie płacił 7 wiardunków bez szeląga i służbę czynił jak inni włościa nie. Sołtys nazywa się Jakub Staboyn, do staje 4 wolne włóki na prawie chełm, z sąda mi i trzecim fenikiem kar. Za to będzie nam służył jak inni sołtysi kraju, proboszczowi zaś będzie dawał 6 korcy jęczmienia na św. Marcin, a kapitule od ostrowu w Wiśle pół grz. Od reszty 31 włók i pół morga będą nam włościanie od każdej włóki po 2 grz. i 8 skoj ców bez 3 szelągów płacili i to połowę na św. Marcin, a połowę na Zielone Świątki, a na św. Michał 25 tłustych gęsi. Oprócz tego powinni czynić służbę jak inni mieszkańcy w tych nizinach; ci co posiadają włóki powin ni prob. rocznie dawać po 2 korce jęczmienia, a ogrodnicy po 2 kury na św. Marcin. Karcz marz ma kapitule rocznie 2 grz. płacić, 1 na Zielone Świątki, drugą na św. Marcin, a pro boszczowi 2 korce jęczmienia. Dan w Kwi dzynie ob. tamże, str. 137. Kś. Fr. Rusinowska Wola z Poddzielem, wś, pow. kolbuszowski, par. rz. kat. w Spie, leży w równinie piaszczystej, przy drodze z Raniszowa na Lipnicę i Kopcie do Majdanu 4 klm. , między Murynią i Łęgiem. Wś zajmuje polanę między borami, ciągnie się wzdłuż drogi w kierunku połud. wschodnim; ma 150 dm. i 916 mk. , 896 rz. kat. , 20 izrael. Z tego przypada na Poddziele 6 dm. i 36 mk. Obszar więk. pos. Czesł. Kozłowskiego ma 5 dm. i 7 mk. Posiadł. więk. ma 95 roli, 51 łąk, 59 past. i 635 mr. lasu; pos. mn. 1321 roli, 349 łąk i 158 mr. past. Szkoły nie ma. Otoczona lasami graniczy wieś na płn, z Rusinowem Starym, na płd. z Porębami i Dymarką, na zachód z Brzostową górą i Komorowem, na wschód Kopciami i Zmysłowem. Mac. Rusiński Wierch, w gm. Bukowina, pow. nowotarski, na zach. od doliny Białki, mię dzy pot. Palenicą od płn. a Odowsiańskim od płd. , dopł. Białki, 947 mt. npm. a 204 mt. nad doliną Białki. Br. G. Rusiny al Rusiły wś włośc, pow. wlodawski, gm. i par. Opole, ma 41 dm. , 204 mk. , 334 mr. W 1827 r. 35 dm, 144 mk. Rusiny 1. wś, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra ks. Druckich Lubeckich Mańkowicze, o 2 w. od gminy a 72 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. połockiej, ma 16 dm, 175 mk. 89 dusz rewiz. . 2. R, wś, pow. nowogródzki, w 3 okr. . pol, gm. do niedawna Jastrebl, teraz Małachowce, o 10 w. od st. Baranowicze dr. żeL moskiewskobrze skiej, o 4 w. od linii drogi źel. baranowickorowieńskiej, ma 124 osad pełnonadziałowych; miejscowość małoleśna, równa. 3 R. wś, pow. rossieński, gm. i par. Wewirżany, o 113 w. od Rossień. Rusiszki 1. wś, pow. rossieński, gm. Mańkuny, o 14 w. od Rossień. 2, R, dwór, pow. szawelski, gm. Krupie, o 39 w, od Szawel 3. R. , dobra, pow. telszewski, w 2 okr. poL, o 38 w. od Telsz. Ruska, chutor, pow. słonimski, w 5 okr. poL, o 56 w. od Słonima. Ruska 1. al. Ruska Woda, potok, powstaje w obr. Białej Wody Ruskiej, pow. nowotarski, z połud. stoku Rogacza Wielkiego 1182 mi; płynie dolinką na płd. a u zach. stóp góry Jedliny 938 mt. , a półn. stóp Wierchliczki 955 mt. , zwraca się na płn. zach. , między domostwami Białej Wody; następnie plynie przez Jaworki, gdzie od praw. brzegu zabiera Czarną Wodą a z lewego potok z pod Wysokich Skałek 1052 mt. . Przyjąwszy od prawego brzegu Stary potok, wchodzi na obszar Szlachtowy, gdzie od praw. brzegu bierze Sielski potok, wreszcie przepływa Szczawnicę Wyżnią i Niżnią, uchodząc poniżej do Dunajca z praw. brzegu. Do doliny togo potoku przypiera pasmo Pienin wschodnich, ze szczytami; Wysokie Skałki 1052 mt. , Rabsztyn 899 mt. , Łaźna Skała 772 mi, Jarmuta 773 mt. i Szafranówka 742 mt. . Długośó biegu 15 klm. Źródła wznies. 950 mt. , ujście 427 mt. npm, 2. R, potok, powstaje w obr. Lolina, pow. doliński, z pod Hanińca 1196 mt. ; płynie na płn. wschód od stóp Szerokiego Wierchu 1168 mt. i ubiegłszy 3 klm. wpada do Pohareckiej rzeki al. Mołody. 3. R. , potok, powstaje w obr. Domy Watry, pow. kimpoluński, u połud. podnóża góry Dżumaleu 1859 mt. ; płynie leśnym jarem na płd, , po zach. stronie działu górskiego Kaldu 1535 Wes mt. . Uchodzi tuż przy Ruskiej, wólce dornawatrzańskiej, do Złotej Bystrzycy z lewego brzegu. Długość biegu 8 klm. 4. R. , potok bukowiński, wytryska w obrębie Suczawicy, pow. radowieckim, kilku strugami leśnemi, u wschod, . podnóża góry Hopelanki 1075 mt. ; płynie na wschód, tworząc znaczny wodospad, Szypot zwany, i wpada do Suczawicy z lew. brzegu. Od płn. rozpościera się dział górski Berkieza z szczytem Pojana Cruce 1092 mt. i Capu Dealuluj 1013 mt. . Długośó biegu 5 1 2 klm. 5. R. potok, powstaje w obi. Se letyna, pow. radowiecki, z pod góry Szurdyna 1307 mt. , w dziale Magóry; płynie leśnym parowem na płd. , zabierając pot. Roszyszny. Koło Ruskiej, wólki seletyńskiej, wpada do Suczawy z lew. brzegu. Nad doli ną potoku od zachodu dział górski, Krasnym zwany, a od wschodu szczyty Rotundul 1341 mt. , Lungul Nowy i Stary 1379 i 1382 mt. , Roszyszny 1289 mt. , polana Zubry 1300 mt. i Pohorczyna 1082 mt. . Bługość bie gu 9 klm. Br. G. Ruska 1. wólka w obr. Dorny Watry, w pow. kimpoluńskim, przy ujścia pot. Ruskiej do Złotej Bystrzycy. W r. 1880 było tu 17 dm. , 85mk. 2 R. al. Ruska Ulma, wólka w obr. Seletyna, pow. radowieckim, przy ujściu pot. Ruskiej do Suczawy. W r. 1880 było tu 5 dm. , 31 mk. Br. G. Ruska Banilla, niem. RussischBanilla, ob. Banilla Buska. Tu dodajemy że w r. 1869 obszar wraz z kol. Bereżnicą obejmował 4785 ha 26 ar. , 750 dm. , 3686 mk. ; w 1880 r. 834 dm. , 4222 mk. ; kat. 346, gr. orm. 3056, żyd. 818, innego wyzn. 2; Niemc. 823, Rus. 3176. innych narod. 220. Cerkiew gr. orm. p. w. Uśpienia P. Maryi, drewniana, zbudowana r. 1882. W Bereźnicy cerkiew filialna p. w. . archaniałów Michała i Gabryela, drewniana z 1854 r. St. p. w miejscu. Własność Krzysztofa M. Bohusiewicza i T. Bogdana. Br. G. Ruska Buda, pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol. Niepodana w ostatnich spisach urzędowych. Ruska Mołodowycia, ob. Mołdawica Ruska. Ruska Nowa Wes, węg. SosUjfalu, wś w hr. szaryskiem Węg. , ma kościół par. gr. katol, obszerne lasy, 686 mk. Ruska Osnowa, os. włośc, pow. konecki, gm. i par. Czermno, odl. od Końskich 28 w. , ma 86 mr. Ruska Pisarzówka, ob. Pisarzówka 3. . Ruska Pojana, ob. Pojana 3. . Ruska Polana al. Ruskopolana, wś, pow. czerkaski, ob. Polana Ruska. Należy do 2 okr. pol. , gm. Białozierze Biełozierje, odl, o 7 w. od Czerkas, ma 4448 mk. Ruska Posada, ob. Posada 4. . Ruska Polanka, wś, pow. słonimski, w 4 okr. poL, gm. Dworzec, o 41 w. od Słonima. Ruska Wieś, wś włośc, pow. łukowski, gm. Białobrzegi, par. Kock, ma 21 dm. , 204 mk. , 334 mr. W 1827 r. 17 dm. , 109 mk. Wchodziła w skład dóbr Kock. Ruska Wieś 1. z Rudkami, Drabiniarką i Budami, wś, pow. rzeszowski, na płn. od Rzeszowa 1 klm. . Na jej obszarze znajduje się st. kolei Karola Ludwika. Na płn. graniczy z Przybyszówką. Przez wieś prowadzi gościniec do Głogowa, odgraniczający osadę od Staromieścia. Wś ma 168 dm. i 1613 mk. ; 1228 rz. kat. , 9 ew. , 7 gr. kat i 369 izrael. Na obszarze więk. pos. 3 dm. i 30 mk. 13 męż. , 17 kob. , 13 rz. kat. i 17 izrael. Obszar większy należy do probostwa nowotarskiego i składa się z 72 roli i 5 mr. łąk; obszar mn. pos. ma 229 roli, 17 łąk i 19 mr past. 2. R. Wieś, rus. Ruskoje Seło, wś, pow. brzozowski, na praw. brzegu Sanu, który tu wygina się omijając wzgórze pod Dubieckiem 2 klm. i otacza wieś z trzech stron od zachodu, północy i wschodu. Od płd. otacza wieś las na wzgórzach Dział 414 mk. i Iskańska góra 379 mt. . Na Sanie znajduje się ostrów. Po lewej stronie rzeki leży część wsi z cerkwią parafialną p. w. św. Michała i zabudowania więk. posiadłości. Wznies. n. p. m. 290 mt. a nad brzegiem 232 mt. Część na praw. brzegu Sanu graniczy na płd. z Polchową i Iskaniem, część na lew. brzegu na płd. z Podbukowiną, na zach. z Bachorzcem a na płn, z Dubieckiem, Wieś ma 107 dm. 5 na obszarze dwor. i 594 mk. ; 42 rz. kat. , 539 gr. kat. i 34 izr. Pos. więk. Jadw. hr. Weissenwolf ma 295 roli, 22 łąk i ogr. , 51 past. i 287 mr. lasu; pos. mn. 436 roli, 23 łąk, 86 past. i 4 mr, lasu. Jest tu szkoła ludowa. Par. gr. kat. należy do dyec. przemyskiej, dek. birczańskiego i obejmuje Polchowę, Płonno i Podbukowinę. Gleba urodzajna, namulista. Mac. Ruska Wieś 1. dobra ryc, . na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, przy bitym trakcie z Ełku do Orzyszo, około 10 klm. na płn. wschód od Ełku, nad rzeczką b. n. St. poczt. Klus o 5 klm. . Obszaru 612 1 2 ha. 2. R. Wieś, wś na pol. prus. Mazurach, pow. ządzborski, na półn. cyplu jez. Szestyńskiego, przy trakcie z Ządzborka do Rastemborka, pół mili od granicy pow. rastemborskiego, 9 klm. na płn. od Ządzborka, 3 klm. od Rydwągów st. p. . W. mistrz Winryk y. Kniprode nadaje r. 1376 Klausowi Schonaw 8 włók przy moście w Ruskiej Wsi Ruszken. Ulryk w Jungingen, komtur baldzki 1396 1404, nadaje za wolą w. mistrza Konrada v. Jungingen Jakubowi Medebaum 60 włók przy polu szestyńskiem nad granicą rydwąską i lembrucką na prawie chełmińskiem; sołtys otrzy Pisarzówka Mołodowycia Buda Nowa Ruska Pojana Polana Osnowa Posada Polanka Wieś Ruska Banilla Muśniki Dział Ruskie Ruska Wola Ruskendorf Ruski Piaski muje 6 włók; 8 lat wolności. Eberhard Ton Wesentau, komtur baldzki, zatwierdza r. 1448 umowę, według której Michał Torcke von Oesterreich kupił 4 włóki w Ruskiej Wsi Reuschendorf od Wawrzyńca Perske, syna Jana, sołtysa w Ruskiej Wsi. R. Wieś ma r. 1536 prawie samą ludność polską, zaś 1693r. wyłącznie polską. 3. 1. Wieś al. Reussen, dobra rycerskie na polskopruskich Mazu rach, pow. węgoborski, tuż przy Węgoborku, niedaleko ujścia Węgorapy do jeziora Mam ry. Gorzelnia. Obszaru 502 ha. Wieś zało żona r. 1421 przez Michała Kuechmeistra, w. mistrza, na prawie magdeb. , główczyzna mieszkańców wynosiła 16 grzyw. Ponieważ mieszkańcy byli Prusakami, ponosili więcej ciężarów podatkowych, jak na innych wsiach na tem prawie; musieli stawiać ludzi do polo wania do zamku węgoborskiego, ile razy ich tylko zawezwano. Za to dostawali pożywie nie i szyję od ubitego zwierza ob. Toeppen, Masuren, 124. Zaś bartnikom we wsi tej i okolicznych nadane zostają prawa pruskie przywilejem z r. 1482. Powinni byli, według tychże, corocznie zakonowi dawać 3 rączki miodu 1 rączka około 8 kwart a ile miodu po nadto zyskają, jeżeli go chcą sprzedać, winni zakonowi, a mianowicie wójtowi szestyńskiemu sprzedać i to beczkę po 2 1 2 mar ki 1 beczka 12 rączkom; wosk mogą za trzymać lub sprzedać, gdzie i komu im się podoba. Ad. N. Ruska Wola al. Ruskowola, wś, pow. ra dzyński, gm. i par. Kąkolownica, posiada cer kiew paraf. pounicką, , erygowaną w XVIII w. przez dziedzica wsi Filipa Szaniawskiego. Wś ma 83 dm. , 639 mk. , 2216 mr. ; os. 1 dm. , 4 mk. , 3 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kąkolownica. W 1827 r. 73 dm. , 378 mk. W 1552 r. wś królewska Ruska Wola, w par. Trzebieszów pow. łukowski, miała 34 osad. W 1580 r. Jan Ronieszowski płaci od 15 włók osiadłych fl. 15, od 6 komornic bez by dła gr. 12, od 2 kół walnych fl. 1 gr. 18. Su ma fl. 17 Pawiń. , Małop. , 397, 419. 2. R. Wola al. Ruskowola, wś włośc, pow. lubar towski, gm. i par. Syrniki. W 1827 r. było 91 dm. , 615 mk. W 1881 r. spłonęła cała wieś. Br. Ch. Ruskendorf niem. , ob. Ruszona. Ruski Bród, w XV w. Ruszky Brod. wieś u źródeł rzki Radomki, w bagnistej okolicy, pow. konecki, gm. i par. Borkowice, odl. od Końskich 17 w. , ma 31 dm. , 332 mk. , 370 mr. włościań, i 26 mr. dwors. W 1827 r. 25 dm. , 204 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr Końskie. Małachowski, kancl. kor. , założył tu wielki piec 1755 r. Około 1850 r. istniała tu kuźnica przerabiająca do 700 centn. żelaza rocznie. Wspomina tę wieś Długosz w opisie par. Borkowice L. B. , II, 518. W 1569 r. Anna Borkowska miała 3 półłanki, Piotr Borkowski z bracią 2 półłan. , 1 pus. , Jan Borkowski 1 łan, Stan. Borkowski 1 łan, Wojciech Borkowski 1 2 łanu, Piotr Borkowski, 1 łan, 1 zagr. Pawiński, Małop. , 315. Br. Ch. Ruski Bród, leśniczówka i karczma, w gm. Zbydniowie, pow. tarnobrzeskim. Br. G. Ruski Dział 1 al. Ruski Dił, pasmo gór skie w Karpatach wschodnich, dziale czarno horskim, wybiega z grzbietu granicznego ku płn. wschod. , na obszarze gm. Żabiego, w po wiecie kosowskim, z obszernemi połoninami, między pot. Radieską od zach. , a Kiernicznym od wsch. . W niem szczyty Ruski Dział 1560 mt. , szczyt i połonina Mimczelik 1296 mt. . Długośó pasma, kończącego się nad uj ściem Szybenego pot. do Czarnego Czeremo szu, wynosi 8 Mm. 2. R. ,, Dział al. Dealu Rusu grzbiet w Karpatach bukowińskich, na połud. granicy gm. Putny, w pow. sąd. rado wieckim, ze szczytem Rusu Ruski, 1194 mt. wys. , od którego na płd. zach w obr. Ardżela wznosi się Raszkowiec 962 mt. nad ujściem Raszki do Mołdawicy. Br. G. Ruskie, wś, pow. zamojski, gm. i par. Kra snobród, odl. od Zamościa o 25 w. na wsch. połud. , ma 40 osad, 264 mk. kat. , 486 mr. włośc, i 1 dm. dwor. Turzyniec z 2 mr. Da wniej wraz z wsią Podklasztor należała do klasztoru dominikanów krasnobrodzkich. W r. 1827 r. było 22 dm. , 127 mk. T. Z. Ruskie 1. część Woli Batorskiej, w pow. bocheńskim. 2. R. , wś, pow. liski, w okolicy górzystej i lesistej, na lewym brzegu Sanu, otoczona lesistemi stokami góry Dwernik 1000 mt. od pld. a działami górskich dopływów Sanu i Dwernika od wschodu i Głębokiego pot. od zachodu, rozciąga się w wąskiej dolinie wzdłuż potoczka. Składa się z 38 dm. i 195 mk. , 1 rz. kat. , 173 gr. kat. i 11 izrael. We wsi jest cerkiew drewniana, filia do par. gr. kat. w Dwerniku. Obszar więk. J. Kohna wynosi 62 roli, 29 łąk, 61 past. i 414 mr. lasu; pos. mn. ma 274 roli, 103 łąk, 138 past. i 1 mr. lasu. Graniczy na płd. przez góry z Nasicznem, na zach, z Zatwarnicą, na wsch. z Dwernikiem, a na płn. przez San z Chmielem. Odl od miasteczka Lutowisk 151 klm. Gleba górska, jałowa a lasy szpilkowe. Mac. Ruskie al. Pokrowskie Folwarki, przedmieście Kamieńca Podolskiego, ob. Karwasary. Ruskie, niem. RusseSee, jezioro w pow. morąskim. Leży przy zbiegu bitych traktów z Ostródy do Morągu i z Miłomłynu do Mo rągu, dotyka ostródzkich lasów. Obszar ma nieznaczny. Ad. N. Ruskie Muśniki, pow. wileński, ob. Muśniki 2. . Ruskie Piaski, wś i dobra nad rz. Topor Bród Ruska Wola Rusków Ruskołęka Ruskoje Rusko Pud Potok Patków Kąt Ruski Sioło nicą, pow. zamojski, gm. Nielisz, ma 48 osad, 442 mk. kat. , 15 prawosł. i 10 żyd. W 1885 r. zgorzała tutejsza wielka gorzelnia. Ob. Piaski 55. . Ruskie Pijawne ob. Pijawne. Ruskie Sioło 1. wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. i par. Miory, okr. wiejski i do bra, Doręgowskich, Szczołno, o 8 w. od gmi ny, 43 w. od Dzisny a 25 w. od st. dr. żel. dyneb. witebskiej Balbinowo, ma 13 dm. , 112 mk. w 1864 r. 43 dusz rewiz. , 207, 75 mr. gruntów włośc. 2. R. Sioło, wś i fol. , pow. święciański, w 4 okr. poL, gm. i par. katol. Wojstom, okr. wiejski Ruskie Sioło, o 4 w. od gminy a 79 w. od Święcian. Fol. ma 1 dm. 11 mk. 5 prawosł. i 6 katol. , wś zaś 18 dm. i 150 mk. 74 dusz rewiz. ; należy do dóbr Dziewiętnia, Świąteckich. Jest tu kapl. kat. p. w. N. M. P. fundacyi Michała Chomińskiego, biskupa eleuzyjskiego. W odległej o 1 w, okolicy Rodziewicze znajduje się cerkiew p. w. Opieki N. M. P. , fundacyi Stanisława Burzyń skiego, kasztel. smoleńskiego. Własność nie gdyś Korewów, około 1740 r. Hilarego i Anny z Kopciów Chomińskich, chorążych oszmiańskich, około 1800 r. Józefy z ks. Ogińskich Łopacińskiej, od której w 1802 r. nabył Ju dycki, następnie Mackiewiczów. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsie Ruskie Sioło, Mi szuty, Uglany, Lubki, Pukały, Drozdy, Popowce, Kuźliszki, Dubowe, Korolewce, Kur niki, Wojniałtowo; zaśc. Kłausuty, Jamy i Ziewino, oraz okolice Rodziewicze i Giry, w ogóle 635 dusz rewiz. b. włośc. skarb. , 122 włośc. uwłaszczonych i 6 osadników w. ros syjskich. 3. R. Sioło, urzęd. Russkosielje, lit. Gudakemie, wś włośc, pow. trocki, w 4 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Merecz, okr. wiejski Ruskie Sioło, o 6 w. od gminy a 78 w. od Trok, ma 16 dm. , 150 mk. kat. w 1864 r. 66 dusz rewiz. . W skład okr. wiejskiego wchodzą wsie R. S. , Nowa Żukówka i Subortowicze, oraz zaśc. Kurniszki, w ogóle 114 dusz rewiz, włościan uwłaszcz. J. Krz. Ruski Kąt. pow. chełmski, gm. Cyców, par. Puchaczów. 2. R. Kąt, pow. lubartowski, gm. i par. Syrniki. Ruski Patków, ob. Patków 3. . Ruski Potok 1. potok, wypływa w obr. Szkła, w pow. jaworowskim, koło wólki Studnyki al. Byrki, na płn. od wólki Kohuty. Płynie na zach. , tworząc granicę gm. Szkła i Olszanicy z Bruchnalem, uchodzi do Hnojeńca na wys. 242 mt. npm. , pomiędzy wólką bruchnalską Romanowem a wólką olszanicką Kierniczką. Długość biegu 6 klm. 2. R. Potok, wypływa w obr. gm. Żabiego, w pow. kosowskim, na połud. stoku pasma Kostrycza 1585 mt. ; płynie lasem na płd. i wpada do Bystrzca z lew. brzegu. Długość biegu 4 1 3 klm. 3. R, Potok, bierze początek na płd. wschod, stoku Heliaszówki 1024 mt. , na obszarze gm. Granastowa, w hr. spiskiem; płynie na płd. wschód i wpada do Granastowego pot. , śród wsi Granastowa. Od płn. góra Gnatówki i Wojtkówka 687 mt. , a od płd. Medwedżelica 890 mt. i wzgórze Korczene 775 mt. . Długość biegu 6 klm. Br. G. Ruski Pud, szczyt, ob. Wielki Wierch. Rusko, wś kość, domin. i okr. domin. , pow. pleszewski Jarocin, dek. borecki, o 9 klm. na wschód od Borku, na praw. brzegu Obry, par. w miejscu, poczta w Borku, st. dr. żel. w Jarocinie o 12 klm. Droga bita wy chodzi ztąd do Borzęciczek i łączy się z tra ktom koźmińskoboreckim. W r. 1578 nale żało R. do Bielawskich, którzy tu posiadali 18 ślad. osiadł, 5 ćwierci pustych, 10 zagrod. i 2 komorn. ; około r. 1631 posiadał Wojciech Suchorzewski 14 1 2 ślad. osiadł, 5 ćwirrci pustych, 4 zagrodn. , 2 rzemieśln. i wiatrak. Około 1793 r. dziedziczył R. Jan Zaremba, następnie Objezierscy. Obecny właściciel hr. Czarnecki posiada tu cenny księgozbiór, zło żony przeważnie z rzadkich dzieł polskich. Kościół p. w. św. Wojciecha, z drzewa, wy stawił w r. 1613 Wojciech Suchorzewski. R. wchodziło wówczas jeszcze w skład par. Ce rekwica. Dzisiejszą par. R. liczącą 1030 dusz tworzą Janowo, R. , Strzyżewko i Suchorzewko. Szkoła i szpital istniały w R. około r. 1683. Wś ma 33 dm. , 269 mk. kat. i 241 ha 233 roli, 5 łąk; czysty doch. z ha roli 11, 75, z ha łąk 16, 84 mrk. Domin. ma U dm. , 245 mk. i z fol. Janowo, Strzyżewko i Suchorzewko 1255, 83 ha 820, 54 roli, 30, 43 łąk, 94, 55 past. , 265, 56 lasu, 33, 82 nieuż. , 1, 93 wody; czysty dochód grunt. 11, 157 mrk. 1884 r. ; 2 cegielnie, chów owiec i bydła; właścicielom jest Zygmunt hr. Czarnecki. W skład okr. domin. wchodzą Janowo 4 dm. , 45 mk. i Suchorzewko 7 dm. , 167 mk. ; cały okr. ma 22 dm. , 457 mk. kat. i 1232 ha 782 roli, 39 łąk, 340 lasu. E. Cal Ruskoje, węg. Ruszkocz, wś w hr. beregskiem Węg. , nad rz. Latorczą, kościół paraf gr. kat. , 592 mk. Ruskołęka, wś, pow. ostrowski, gm. Jasienica, par. Andrzejewo, ma 73 dm. , 691 mr. obszaru, dwa wiatraki. W 1327 r. było 61 dm. , 394 mk. Rusków, wś, fol. i dobra, pow. konstantynowski, gm. Łysów, par. Rusków, odl. 30 w. od Janowa, ma kościół par. murowany, dom schronienia dla starców i kalek, gorzelnią, browar, tartak, dwa młyny wodne, cegielnią, pokłady torfu, 36 dm. , 336 mk. W 1827 r. było 24 dm. , 237 mk. Dobra Rusków składały się w 1887 r. z fol R. , Helenów, Czuchów, attyn. Malinowszczyzna, Pień Ruskie Ruskie Pijawne Pijawne ob Ruskowola Ruskowo Ruskowie ki i Majdan, rozl mr. 2293 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 201, łąk mr. 68, pastw. mr. 10, lasu mr. 104, nieuż. mr. 47; bud. mur. 8, z drzewa 28; płodozmian 10polowy; fol Helenów gr. or. i ogr. mr. 348, łąk mr. 2, lasu mr. 4, nieuż. mr. 5; bud. mur. 2, z drzewa 12; fol. Czu chów gr. or. i ogr. 370, łąk mr. 165, past. mr. 45, lasu mr, 803, nieuż. mr. 120; bud. z drzewa 30; lasy urządzone. Wskład dóbr wchodziły poprzednio wś R. os. 30, z gr. mr. 343; wś Zaborze os. 5, z gr mr. 123; wś Hruszew os. 15, z gr. mr. 108; wś Czuchów os. 18, z gr. mr. 19. Parafią i kościół p. w. Wnieb. N. M. P. erygowano 1440 r. Odnowił 1493 r. Rafał Raczko, dziedzic. Od 1580 do 1619 r. zostaje w ręku protestantów. W 1646 Adam Raczko wznosi nowy kościół z muru, r. 1854 odnowiony. Parafia dek konstantynowski al. janowski obejmowała 1861 r. 1680 rz. kat. , 270 gr. kat. , 36 izrael. Br. Ch. Ruskowie, osada, w obr. Zembrzyc, pow. wadowicki. Br. G. Ruskowo al. Ruszkowo, wś i dobra nad jez. Długie, pow. rypiński, gm. Wąpielsk, par. Trąbin, odl. U w. od Rypina, posiada wiatrak, 18 dm. , 179 mk. , 1136 mr; fol. 23 os. i 55 mr. włośc. W 1827 r. było 21 dm. , 180 mk. Według reg. pob, ziemi dobrzyńskiej z r. 1564 Albert Chalimski miał 2 łan. i 2 zagr. , Mateusz Bodzotha i Tomasz Małyk, poddani Stanisława Losza, mieli 1 łan, 3 zagr. , Mateusz sołtys, Jan karczmarz, 4 zagr. , poddani Mateusza Nasiegniewskiego, na całym łanie. Par. Trąbino płaciła poboru 27 fl 3 gr. 2 sol. Pawiński, Wielkp. , I, 300. Dobra te posiadało prawem zastawu kollegium jezuitów w Grudziądzu ob. t. II, 867. R. 1789 dziedzicJózef Plaskowski wysiewa 63 kor. żyta, 9 pszen, i pobiera 290 złp. czynszu. Br, Ch. Ruskowo, wś na polprus. Mazurach, pow. niborski, par. kat. w Niborku; 43 dm. , 204 mk. , 793 ha. Ruskowola, ob. Ruska Wola. Ruskowy Bród, wś, pow. warszawski, gm, i par. Nieporęt, ma 43 mk. , 4 mr. dwors. , 96 mr. włośc. Ruskuły, łotew. Ruskuli, wś i rozległe dobra, pow. lucyński, wchodziły niegdyś w skład sstwa maryenhauskiego i były niemal wiek cały w posiadaniu Hylzenów, w których rodzie to starostwo przechodziło z ojca na syna. Około 1780 r. przeszły R. wraz z Maryenhauzą do Jełagina, dygnitarza dworu Katarzyny II, a od niego drogą wiana do Buturlina. Córki Buturlina sprzedały je w 1822 r. Szymonowi Horożańskiemu, ten zaś w 1825 r. hr. Teodorowi Kellerowi, od którego spadkobierców przechodziły w ciągu ostatnich lat kilkunastu w ręce kilku nabywców; obecnie posiadaczem jest Loewenstern. Obszar dwors. wynosi 39, 128 dzies. Grunt nieprzepuszczal ny, zimny. W folw. Nummern łotew. Numiernie, mającym wyniosłe położenie, glina zamienia się na żyzną glinkę, rodzącą obficie pszenicę, len i koniczynę. Obfitość lasów wiel ka, lubo ostatnimi czasy bardzo je przetrzebio no. Niedawno obfitowały w okazało dęby, li py, wiązy, brzozy, świerki i sosny. Obecnie jest to jedyna część w której się gnieżdżą niedźwiedzie. Sapy i bagnaporosłe mchom, sitowiem i karłowatymi krzewami, są siedli skiem ptastwa wodnego, szczególniej w pobli żu jez. Lubańskiego i nad uchodzącymi do niego rzeczkami. G. Man. Ruslaki, dwór, pow. szawolski, gm. Ligumy, o 22 w. od Szawel Rusle 1. wś, pow. rossieński, par. koltyniańska. 2. R. al Ruszle, dwór nad rz. Kroją, pow. szawelski, gra. i par. Ligamy, o 22 w. od Szawel; gleba urodzajna, własność Leopolda Żukowskiego. Rusmuehle, ob. Kiszewo. Rusnake, al. Rusnache, przedmieście Sere tu, w pow. sereckim. Br. G. Rusnaki al Ruśniacy, ród góralski na ob szarze Beskidu niskiego Karpat wschodnich, od. źródeł Ropy aż po źródła Sanu, pospolicie Czuhońcami al Czuchońcami lub Kurtakami zwany. ob. Górale i Czuchońcy. Br. G. Ruśniak, potok, w obr. Małej Łomny, w pow. cieszyńskim, wypływa z pod Babiego Wierchu 952 mt. , i wpada do Morawki dopł. Łomny. Długość biegu 2 1 4 klm. Rusnówka i Rusnówka Biskupicka, dwie wsie w pow. włodzimierskim, z kaplicami kat, parafii Sielec. Rusocice, ob. Russocice. Rusocice, w XV w. Ruszoczicze wś, pow. krakowski, na lew. brzegu Wisły, tworzącej tu silne wygięcie ku północy. Od płn. otacza wieś las, od wschodu podmokłe łąki oddziela jące od Klokoczyna. Wznies. łąk 218 mt. npm. , wzgórze zaś na północ od wsi 324 mt. Na za chód styka się z południową częścią Kamie nia. E. należą do par. w Czernichowie, mają 169 dm. i 886 mk. ; 881 rz. .kat. i 5 izral Obszar więk. pos. Art. hr. Potockiego wynosi 28 mr. roli, 14 mr. łąk, 48 mr. past. i 701 mr, lasu; pos. mn. ma 400 mr. roli, 64 mr. łąk i 96 mr. past. W dok. z 16 kwiet. 1414 r. Kod. Katedry krak. , II, 391, Mikołaj de Rusocice stwierdza, iż odstąpił częśó rzeki Wisly Piotrowi z Kamienia. Długosz wspomina tę wieś L. B. , III, 143, 188, 189 i 194. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 208 był tu łan km. , 8 zagr. rolą, 6 zagr. bez roli, 2 komorn, z bydłem, 1 rybitwa i 1 rzemieślnik. Mac. Rusocin al Russocin dawniej Ruścin wś, domin. i st. pocz. , pow. szremski, o 7 klm. na płn. wschód od Dolska, nad Bystrzykiem, Ruskowie Rusocin Rusocice Rusnówka Ruśniak Rusnaki Rusnake Rusmuehle Rusle Ruslaki Ruskuły Bród Ruskowy Rusota Rusociny dopł. Warty; par. Wieszczyczyn, szkoła i poczta w miejscu, st. dr. żeL w Szremie o 12 klm. R. należał przy końcu zeszłego wieku do Karola Krzyżanowskiego. Wykopaliska z pod R. znajdują się w zbiorach pozn. Tow. Przyj. Nauk. Wś ma 10 dm. , 77 mk. katol. i 72 ha 63 roli, 5 łąk, 1 lasu. Domin. z fol. Feliksowo 1 dm. , 20 mk. ma 13 dm. , 217 mk. kat. i 715 ha 465roli, 34 łąk, 152 lasu. E. Cal. Rusocin i Rusocinek, niem. Russoschin, dawniej R. Gross i Klein, dobra ryc. nad Kłodawą, pow. gdański górny, st. pocz. kol. i par. ew. Pruszcz, 3, 6 klm. odl. , par. kat. św. Wojciech; 348 ha 38 łąki 284 roli. W 1869 r. 198 mk. , 125 kat. 73 ew. , 17 dm. ; 1885 r. 12 dm. , 28 dym. , 201 mk. , 116 kat. , 85 ew. Rusocinek 35 mk. i 4 dm. ; cegielnia, 2 młyny. Od r. 1311 należał R. do komturstwa gdańskiego. Dziedzice wsi należeli do najzamożniej szych rodzin na Pomorzu. Woysław z R. pisze się r. 1296 i 1303 chorążym gdańskim P. U. B. Y. Perlbach, str. 489, 526 i 548; r. 1305 jest on kaszt. puckim, a r. 1306 wysyła go Łokietek razem z komesami Albertym i Bogusa do obrony zamku gdańskiego przeciw Waldemarowi, margr. brandenburskiemu, W wojnie z Krzyżakami, wezwanymi przez polską załogę, dostał się Woysław do niewoli. Jego synowie Piotr i Bartłomiej odziedziczyli rozległe włości, a zakon rycerski nadaje im chełmińskie prawo rycerskie, uwalniając od podatku płużnego. R. 1342 ustępują Gdańszczanom dla założenia nowej dzielnicy kilka łąk. Po śmierci Bartłomieja układa się Piotr z jego dziećmi celem zatrzymania całego majątku w jednym ręku. Dziećmi temi byli Albrecht i jego bracia, z których są znani Seifried i Szczepan. Wówczas R. posiadał Piotr a prócz tego i łąki w nizinach gdańskich, połowę Gołębiowa, pół jeziora w Żąbrczu Sommerkau wsie Gdynią i Gowino w wójtowstwie puckiem, Suleczyn Boleszyn w ziemi chełmińskiej i prawo rybołówstwa we Wiku. Na te posiadłości wystawia mu w. m. Winryk T. Kniprode r. 1365 przywilej. Piotr miał tylko jednego syna Jana, który około r. 1380 założył klasztor kartuzów w dzisiejszych Kartuzach i sprowadził zakonników z Pragi. Zapisał im Gdynią i dokupił jeszcze Stare Czaple i Kiełpin i duże lasy. Potem sam wstąpił do tego klasztoru f 1398. W dokum, napotykamy Barbarę z Rusocina, jako pannę w klasztorze norbertanek żukowskich. R. 1397 występuje jako świadek Fryderyk Frederich z R. , tegoż r. Stefan z R. jako sędzia polubowny ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XI, str. 56. W czasie 13letniej wojny członkowie rodu. stali przeważnie po stronie Krzyżaków, zwłaszcza Mikołaj, który r. 1454 wezwany aby się połączył z drugimi, taką dał Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 109. odpowiedź Vort üben heren, ich habe yo mynem hern meyster eynen eyt gesworn, und der orden hot nich dirczogen und was ich hebb, das hot der orden meynen eldern gegeben. W końcu po wierzył on dobra swoje Gdańszcza nom i opuścił kraj Script. r. pr. , IT, 405. Ina czej myślał Gabryel z Rusocina von Russcheczyn, który po bitwie pod Grunwaldem się dopominał, aby zamek krzyżacki w Gdańsku wydać królowi III, 486. Jego córka nazy wała się Gritte Małgorzata, jej mężem był Henryk Kockram; druga córka wyszła za Gottschalka Anepull. Jego synem zaś był Mikołaj ob. Zeitsch. d. Westpr. , Gesch. Ver. , VI, str. 134 i Dregera odpisy w Peplinie, str. 55. R. 1710 dawał R. mesznego 1 korzec ży ta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 147. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacił R. i Rusocinek 11 zł. 10 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 83. Kś. Fr. Rusociny, kol. , fol. i karcz. nad rzką t. n. , pow. piotrkowski, gm. Grabica, par. Krzepczów; kol. ma 31 dm. , 305 mk. , 657 mr. ; fol. 2 dm. , 17 mk. , 325 mr. ; karcz. 1 dm. W 1827 r. było 31 dm. , 231 mk. R. wchodziły w skład dóbr Grabica. Rusota 1. Boguszewce, dobra nad rzką Rusocką, pow. grodzieński, w 1 okr. poL, gm. Hoża, o 11 w. od Grodna, przy linii dr. żeL warszawskopetersburskiej. W 1845 r. wś należała do kapitana Onufrego Boufałła i liczyła wówczas 78 poddanych płci męz. i miała 936 dzies. 2. R. Klasztorna Monastyrska, dobra, tamże, o 10 w. od Grodna. 3. R. Ka mienna, dobra, tamże, o 7 w. od Grodna. 4. R. Kaplica, dobra, tamże, o 6 w. od Grodna. Rusowszczyzna, wś, pow. słucki, w 2 okr. poL kleckim, w okolicy Naczy, ma 10 osad; grunta szczerkowe urodzajne, miejsco wość dość równa, małoleśna. A. Jel. Russeln al. SudmantenHans, wś, pow. kłajpedzki, st. pocz. Carlsberg; 8 dm. , 56 mk. , 176 ha. Russell 1. niem. wś, pow. stołupiański, 7 dm. , 42 mk. , 105 ha. 2. R. , ob. Ruschpelken. Russenau niem. , ob. Rusinowo, Russendorf niem. , ob. Ruszona. Russinnen, obKerren Goerge. RusslandŃeu niem. , wyb. do wsi Willenberg należące, pow. sztumski; 1885 r. 11 dm. , 61 mk. RussManastiora z Lunguszorą, ws, w pow. i obw. sąd. suczawskim, nad granicą mołdawską, na płd. brz, Suczawy, na wschód od Bosańcze. W płn. zach. stronie obszaru leży przys. Lunguszora, na praw. brzegu Suczawy. W 1869 r. było 755 ha 35 ar. , 159 dm. , 763 mk. ; w 1880 r. 181 dm. , 794 mk. ; kat. 18, gr. orm, 754, żyd. 21, inn. wyzn. 1; Rusocin Rusocin Manastiora Russ Ńeu Russland Russinnen Russendorf Russenau Russell Sudmanten Hans Rusowszczyzna Russ pe Boul Russocice Russmoldawitza Russów Niemo. 28, Rumun. 748, innej narod. 18. Par. rz. kat. i gr. kat. w Suczawie, gr. orm. w Russplawalar; st. pocz. Bosancze, st. tel. Suczawa. Własność Salomona Kostinera. Russmoldawitza niem. , ob, Mołdawica Ruska, Russocice, wś i fol, pow. koniński, gm. Władysławów, par. Rusocice, leży tuż pod os. Władysławowem, odl. od Konina 18 w. , posiada kościół par. , gorzelnią i browar 1871 r. . Wś ma 26 dm. , 455 mk; fol. 9 dm. , 13 mk. ; os. prob. 1 dm. , 6 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 292 mk. Fol Russocice rozl. mr. 1113 gr. or. i ogr. mr. 445, past. mr. 15, lasu mr. 624, wody mr. 2, w os. mr. 12, nieuż. mr. 15; bud. mur. 9, z drzewa 20; płodozmian 10po lowy; las nieurządzony W skład dóbr E. wchodziły poprzednio Wś R. os. 27, z gr mr. 302; wś Utrata os. 44, z gr. mr. 491; wś Skarbki os. 33, z gr. mr. 530; wś Wandowo os. 10, z gr. mr. 126; wś Amelin os. 14, z gr. mr. 151; wś Małoszyn os. 47, z gr. mr. 638; wś Mikołajew os. 15, z gr. mr. 142; wś Przemysławów os. 13, z gr. mr. 176; wś Karpaty os. 43, z gr. mr. 450; wś Międzylesie os. 29, z gr. mr. 245; wś Polichno os. 19, z gr. mr. 513; wś Emerytka os. 9, z gr. mr. 77; wś Bronisławów os. 11, z gr. mr. 121; wś Maryanowo os. 10, z gr. mr. 122; wś Felicyanowo os. 28, z gr. mr. 43; wś Ignacowo os. 5, z gr. mr. 47; wś Milinów os. 30, z gr. mr. 400; wś Natalin os. 33, z gr. mr. 553; wś Tury os. 49, z gr. mr, 886; os. Głogowo os. 1, z gr. mr. 39; os. Dębocha os. 1, z gr. mr. 10. Jest to dawna siedziba Russockich. Akta konsystorza gnieźn, wspominają już pod 1419 r. kościół par. w R. jako dawny. Zdaje się, że około połowy XVI w. wzniesiono obecny murowany kościół, który wizytacya archidyakona Wincentego de Seve, odbyta w 1608 r. , nazywa dawnym. W 1528 r. ustanowił i uposażył przy tym kościele arcyb. Łaski czterech mansyonarzy. Fundacya ta upadła w XVIII w. dla braku funduszów. Na początku XVI w. pleban posiadał tu dwa łany roli z łąkami i odrębną łąkę śród boru. Łany folwarczne, karczemne i pięć łanów km. dawały dziesięcinaę plebanowi. Wszyscy zaś kmiecie w ogóle dawali meszne po trzy korce żyta i 3 kor. owna z łanu i kolędę po groszu z domu Łaski, L. B. , I, 267, 268. W 1579 r. Grzegorz Rusocki miał 5 łan. , 2 zagr. z rolą, 2 zagr. bez roli, 5 komor, bez bydła, 1 rzem. Pawiński, Wielk. , I, 236. Dobra te około 1765 i do połowy obecnego stulecia zostawały w ręku Gurowskich. Na obszarze głównego folw. utworzono kol. Alinia i oddzielono folw. Maryantów. R. par. , dek. koniński, 3710 dusz. Br. Ch. Russów, wś, kol. i folw. , pow. kaliski, gm. Zborów, par. Tykadłów, odl 11 w, od Kalisza; wś z kol mają 24 dm. , 234 mk. ; fol 12 dm. , 79 mk W 1827 r, 27 dm. , 214 mŁ W 1884 r. folw. Russów rozl. mr. 800 gr. or. , i ogr. mr. 737, łąk mr. 19, nieuż. mr. 44; bud. mur. 9, z drzewa 9; płodozmian 14polowy; wiatrak. Wś R. os. 3, z gr. mr. 24; wń Tykadłów ob. 40, z gr. mr. 229. Jest to dawna wieś kró lewska. Miała ona już w XV w. kościół para fialny; dla szczupłych dochodów parafia zo stała włączona do Tykadlowa już w końcu XVII w. W 1754 r. ks. Przanownki, prob. ty kadłowski, odnowił tutejszy kościołek dre wniany, który w końcu zeszłego stulecia po padł w ruino i został rozebrany. Całą parafią stanowił sąm K. Pleban w X. V w. miał tu dwa łany, dwa ogrody, pobierał od każdego łanu kmiecego po dwie miary zboża owna i żyta, od każdej rodziny po groszu za meszne. Ponieważ iolwark nie byt uprawiany, dzienięciny nie dawauo Łaski, L. B. , 11, 80. W 1579 r. U. własność Rafaela z Leszzna, miała 13 łan. , 2 sołtysie łany, karczmę z 3 4 łan. , 4 zagr. Pawiński, Wielkp. , I, 127. Jako kró lewszczyzna płaci w XVIII w. kwarty zł. 1600. Tu urodził się w 1813 r. Edmund Sta wiski, zasłużony pracownik na polu dziejów polskiego rolnictwa. Br. Ch. Russów, ws, pow. śmatyński, o 8, 5 klm. na płn. od Śniatynia rzym. kat. par. , w naj urodzaj niej szej części Pokucia. Granice wschod. Stecowa, płd. Potoczek i Bełełuja, zach. Krasnostawce, płn. Podwysokie. Obszar dwors. 620, włośc. 2271 mr, W 1857 r. 1018 mk. , w 1880 r. w gm. 1155, na obsz dwor. 90; rzym. kat. 9; gr. kat. par. w miejscu, dek. Sniatyń, ustanowiona 1730 r. Cerkiew dre wniana N. P. Maryi, wystawiona 1885 r. , me tryki ma od 1730 r. , dusz 1248; szkoła etat. systemiz. 1884 r. Właśc. pos. dwor. Józef Teodorowicz. B. IL Russ pe Boul, wś, pow. i obw. sąd. kimpoluński, na płn. od Kimpolungu, w dorzeczu Mołdawicy. W 1869 r. było 9130 ha 84 ar. obBzaru. Wzdłuż płn. zach. granicy płynie pot. Demakusza dopł. Moławicy; środkowy obszar zraszają pot, Walkan z dopł. Czekanem, Kremeniötym, naHiępuie Boul z dopł. Jevoną i Trifu, wrenzeie pot. Wanyl; wszystkie podążają do pobliftkiej Mołdawicy. Główna częśó wsi legia w dolinie pot Jevony. W płn. zaeh. stronie wznosi się lesisty dział Demakusza 919 mt. ; od niego na płd. szczyt Feredeu 1380 mt. nad żródłami pot. Kremenistego. Wzdłuż płd. zach. granicy rozpościera się grzbiet Obczyna Feredeu ze szczytem Kurmatura Boul 1040 mt. ; między pot. Boni a Wasylem dział górski Magóra 1206 mt. ; między pot. Boul a Jevoua szczyty Faehieet 820 mt. , JeYona 1274 mt. , Pausa 1377 mt. , Pallin 1177 mt. , Sentor 934 mi, Russmoldawitza Rustejkowszczyzna Russ-plawalaz Rustejkiszki Rustorba Rustów Rustweczko Rustyniki Rusywel Rusz Ruszajny Russ Rustejki W t. 1869 było 156 dm. , 724 mk. ; w 1880 r. 170 dm. , 729 mk. ; gr. orm. 704, żyd. 25; Niemców 17, Rusinów 711, Rumunów 1. Szkoła ludowa jednoklasowa. Stacya pocz. Watra Mołdawicą, st. tel. Warna. Własność fundusz relig, gr. orm. Od r. 1880 stanowi parafią samoistną. Cerkiew gr. orm. p. w. św. Barbary, drewniana, z 1821 r. Parafia obejmuje 761 dusz. Kopalnie żelaza i huty żelazne. W r. 1841 dostarczyły tutejsze huty sztab żelaznych wagi 3599 cetn. Br. G, Russplawalaz wś paraf. , pow. i obw. sąd. suczawski, leży na płd. od Sekuryczen, płd. granica przytyka do Multan. W r. 1869 obszar R. obejmował 1596 ha 37 ar. ; było tu 137 dm. , 764 mk. W 1880 r. 163 dm. , 738 mk. ; kat. 16, gr. orm. 712, żyd. 10; Niemców 22, Rumunów 723, innej narod. 3. Cerkiew gr. orm. p. w. archaniołów Michała i Gabryela, drewniana. Do par. należą Rusmanastio ra, Lunguszora i Russpojeny; w ogóle 1805 dusz. St. pocz. Bosańcze, st. tel. Suczawa. Własność Michała i Józefa Prunkułów. Russpojeny al. Ruspojenille z Teodorówką i Guramiresi, wś, pow. i obw. sąd. suczawski, tuż nad granicą mołdawską, na praw. brzegu Suczawy. W r. 1869 obszar wynosił 762 ha 4 ar. , było 45 dm. , 198 mk. W 1880 r. 38 dm. , 171 mk. ; w Guramiresi 3 dm. , 11 mk. ; w Teodorówce 4 dm. , 18 mk. Guramiresi i Teodorówka stanowią obszary dworskie. Co do religii było kat. 1, gr. orm. 187, żyd. 12; Niemc. 12, Rus. 5, Rumun. 133. Par. rz. kat. i gr. kat. w Suczawie, par. gr. or. w Russplawalar. St. p. Bosancze, st. tel. Suczawa. Własność dra Edmunda Friesela i Salomona Kostinera. Br. G. Rustejkany, wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 44 w. od Kowna. Rustejki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, gm. Bachmaty, o 12 w. od Nowoaleksandrowska. 2. R. , wś, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 77 w. od Szawel. Rustejkiszki 1. wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki, okr. wiejski Poszyrwińcie, o 5 w. od gminy, U dusz rewiz. ; należy do dóbr Wybrance, Łukaszewiczów. 2. B. , wś, tamże, okr. wiejski i dobra Jasińskich Narwidziszki, o 3 w. od gminy, 6 dusz rewiz. Rustejkowszczyzna, dobra, pow. kowieński, w 1 okr. poL, o 34 w. od Kowna. Rustorba, rzka, lewy dopływ Suczawy, tworzy wschodnią granicę gm. Mitoki, w pow. suczawskim, a zarazem oddziela na przestrze ni 10 klm. Bukowinę od Mołdawii. Płynie na płd. i pod Ickanami Nowymi uchodzi do Su czawy. Długość biegu 10 klm. Br. G. Rustów, w XVI w. Rostowo i Rostowko, wś i fol. , pow. kutnoski, gm. Krzyżanówek, par. Łęki, odl. 8 w. od Kutna, ma 10 dm. , 93 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 155 mk. Folw. Rustów 1886 r. rozl. mr. 339 gr. or. i ogr. mr. 269, łąk mr. 36, , pastw. mr. 16, łasu mr. 12, nieuż. mr. 6; budowli murowanych 2, z drzewa 13. Do włościan należy 20 mr. W XVI w. dziesięciny z całego R. szły dla pleb. w Łękach Łaski, L. B. , II, 490. Br. Ch. Rustweczko al. Rostweczko, wś, pow. mościski, 7 klm. na płd. zach. od sądu pow. , urz. pocz. , st. kol. i tel. w Mościskach. Na płn. leży Trzcieniec, na wschód Czyszki, na płd Hankowice, Myślatycze i Koniuszki Na nowskie, na płd. zach. Balice. Wieś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem potoku. podążającego do pot. Riczki dopł. Siekanicy, uchodzącej do Wiszni. W płn. wsch. stronie wznosi się punkt jeden do 235 mt. Własn, więk. Józefa Rozborskiego ma roii or. 303, łąk i ogr. 91, pastw. 6, łasu 70; wł. mn. roii or. 148, łąk i ogr. 32, pastw. 8 mr. W r. 1880 było 47 dm. , 215 mk. w gm. , 4 dm. , 41 mk. na obsz. dwor. ; 217 obrz. rzym. kat. , 20 gr. kat. , 19 izrael. ; 250 Polaków, 6 Niemców. Par. rzym. i gr. kat. w Myślatyczach. Rustyniki, wś, pow. rossieński, par. betygolska. Rusywel, Rusiwl, w dok. mylnie Rusiul, wś nad rzką Załuża, pow. ostrogskie o 4 w. na płn. wschód od Ostroga, pomiędzy dwoma wyniosłościami położona, posiada cerkiew parafialną i szkółkę wiejską, młyn wodny na stawie. Wś ogromna, gleba urodzajna, obfitość łąk i wypasów. Lud zamożny, trudni się uprawą roii i chodowla inwentarza. Wszyscy włościanie mają dość rozległe sady przy osadach. Przy drodze z R, do Turowa znajduje się kilkanaście mogił, zwanych przez lud mogiłami rycerskiemi i pochodzących z czasów wojen kozackich za Chmielnickiego. W końcu zeszłego wieku wś należała do klucza nowomalińskiego Jana Malińskiego; w ostatnich czasach była własu ością zmarłego w Bzy mie rzeźbiarza Oskara Sosnowskiego. Z. Róż. Rusz, częśó Mitoki, w pow. suczawskim. Ruszajny; dok. Rueschenhagen al. Russchenhain, wś na pol. Warmii, pow. olsztyńskie tuż przy Wartemborku parafia. W r. 1336 dokumentem z 10 maja upoważnia Henryk de Lutir, advocatus episcopi Warmiensis hone stum virum Lodwicum do założenia wsi na prawie chełmińskiem. Wieś ma 40 włók Lodwicus otrzymuje każdą dziesiątą wraz z sołectwem i pilawem trzymania karczmy, w której wolno mu mięso i chleb sprzedawać. Mieszkańcy otrzymują 17 lat wolności, od ośmnastego płacą czynszu 1 2 marki gotówką. Sołtys ma prawo niższych sądów, adwokat biskupi zaś wyższych. Wolno sołtysowi także łowić ryby w jeziorze Dobrin, Pisse, Worit Rustejkany Ruszcza Ruszbak Ruszbak i rzeczce Dobringe. W r. 1482 nadaje biskupi Mikołaj T. Tungen całą wieś miastu Wartembork zapisem z 25 stycznia na prawie cheł1 mińskiem, za roczny czynsz 14 marek. Wieś do dziś polska. Ad N Ruszbak, ob. Drużbaki. Ruszcza 1. Dolna, wś i fol. nad rz, Wisłą, pow. sandomierski, gm. i par. Połaniec, odl. od Sandomierza 45 w. , ma 65 dm. , 451 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 280 mk. Dobra Ruszczą Dolna składały się w 1867 z folw. R. Dolna i Rybitwy, rozl. dominialna mr. 1722 gr. or. i ogr. mr. 723, łąk mr. 79, past, mr. 177, łasu mr. 269, zarośli mr. 284, nieuż. mr. 190. Sam folw. R. ma około 700 mr. Wś R. Dolna os, 51, z gr. mr. 384; wś Rybitwy os. 31, z gr. mr. 176. W XV w. własność Jana Biechowskiego h. Powała, miała 7 półłan. , z których dziesięcinę wartości 5 grzywien, płacono bisk. krakowskiemu. Dwa folw. rycerskie dawały dziesięcinę, wartości 3 grzywien pleb. w Połańcu Długosz, L. B. , II, 449, 451. 2. R. Płaszczyzna, wś i fol, pow. sandomierski, gm. Łoniów, par. Sulisławice, odl. od Sandomierza 21 w. , ma 21 dm. , 184 mk. W 1827 r. było 22 dm. , 127 mk. Dobra R. Płaszczyzna składały się w 1885 r. z fol. R. Płaszczyzna i Polesie, rozl. mr. 597 folw. R. Płaszczyzna gr. or. i ogr. mr. 356, łąk mr. 16, pastw. mr. 1, łasu mr. 63, nieuż. mr. 19; bud. mur. 6, z drzewa 16; płodozmian 6 i 8polowy; folw. Polesie gr. or. i ogr. mr. 86, łąk mr. 2, pastw. mr. 52, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 3; płodozmian 6 i 8polowy. Wieś R. Płaszczyzna os. 21, z gr. mr. 69; wś Nietuja os. 6, z gr. mr. 107. Jest to starożytna osada. W 1827 r. o 900 sążni od wsi, w kierunku ku wsi Bukowa, rozkopano nasyp piaszczysty, z którego wydobyto bogaty zbiór różnych przedmiotów z epoki przedhistorycznej ob. Lelewel, Polska wieków średnich, I, 413, Poznań 1846. Rektor krzyżowców z Zagości, nie mogąc poradzić sobie ze szkodnikami, którzy mu pustoszyli wś R. , należącą do togo zgromadzenia, oddaje ją w 1248 r. za pozwoloniem bisk. Prandoty, dziekanowi sandomierskiemu w zamian za dziesięciny z Winiar. W potwierdzeniu dóbr i praw kollegiaty sandomierskiej przez Loszka Czarnego w 1284 r. wymieniona jest i Ruszcza, W 1366 r. Kazimierz W. dozwala R. wraz z innemi wsiami przenieść na prawo niemieckie Kod Małop. , I, 36, 126, 337. W XV w. dziekan miał tu 6 łan. km. , z których płacono rocznie jedną grzywnę, łąkę, którą kmiecie kosili, karczmę płacącą 1 seksagenę. Dziesięcina snopowa należała do dziekanii sandomierskiej, jak również dziesięcina z roii karczmarskiej, razem wartości 7 grz. Mniejsza część wsi należała ad Szagneum i Oszkam h. Rawa; ius w niej folwark i kmiecie dawali dziesięcinę do Skotnik, z 2 folw. rycerskich do Sulisławic Długosz, L. B. , I, 313, II, 319, 349. W r. 1578 dziekan sandomierski miał 3 osad. , 1 1 2 łan. , 1 kom. biedny. Zbigniew i Krzy sztof bracia Rusieccy mają 6 oiad. , 3 łan. , 4 komor, biednych A. Pawiński, Małop, str. 168, 458. Br. Ch. Ruszcza, w dok. Ruszcza, Ruysca, Ruszcza, Rusziecz, wś, pow. krakowski, wznies. 221 mt, n. p. m. , w okolicy lekko falistej, z półn. strony gościńca z Krakowa do Cła, na granicy królestwa polskiogo, pod 37 47 dłg. wsch. od F. i 50 5 30 płn. szer. Naziom podnoBi się w stronę północną, opada zaś ku zachodowi na 209 mt. a ku wschodowi ku granicy a 204 mt. n p. nu Starożytna ta onada ma piękny murow, kościół, kaplicę, obHzcrny dwor z oficyną, 39 dm. włośc. Ludność dworu Pawła Popiela składa się z 63 onób, wsi z 252 mk. ; 236 rz. kat. i 16 izrac L Należą do gm. przysiołki Kępa, Wola i Przylasek Rusiecki, położone nad Wisłą i Olszą. Gmina ma szkołę ludową; urz. poczt. w Plcszowie 3, 8 klm. . Posiadłość większa wynosi 293 roii, 16 łąk i 3 mr. pastw, ; mniejsza posiadł. 176 roli, 7 łąk i 12 mr. pastw, Gleba składa się z glinki urodzajnej. Starożytno gniazdo Klemensa z Ruszczy, wojów. krakowskiego, założyciela klasztoru staniątockiogo, ma jcdnę z najdawniejszych parafii. Akt erekcyi tak zetlał i zniszczał, że odczytać go nic można Prof, Łepkowski Roczn. Tow. nauk, krak, 1861, str. 165 odczytał rok 1312, przypuszcjzają jednak, że parafią utworzono przed r. 1217. Najdawniejszym dokumentem jest przywilej Bolesława Wstydliwego z d. 3 czerwca 1250 Kod. dypl, Małop. , ed. Piekosińskiego, II, 80, w którym książę dozwala Klemensowi, synowi Sulisławą, woj. krak. , polować na bobry w dziedzicznych wsiach Ruszczy, Branicach i Brzegach i z r. 1252 ibid. , 86, w którym książę wynagradzając Klemensa, woj, krak. , za uwolnienie go z niewoli u ks, Konrada i za pokonanie Konrada pod Suchodołem, nadał mu bardzo rozlegle prawa, między niemi budowania zamków, zakładania wsi, prawo siuzonia u obcych książąt, sądownictwo a wreszcie wolność od wszelkich powinności i podatków ze wszystkich posiadtosci. W obydwu dokumentach nie ma wzmianki o parafii. W Kod. dypl, katedry krak. II, 293 podany jest dyplom z mylną datą 5 gru, duia 1403 r. , w którym bisk. krak. Piotr potwierdza nadanie mansyonarzy przez Wierzbiętę z Branic. W tym dokumeneie jest przytoczony dokum. z ll grudnia 1403 r. Piotra, rektora połowy kościoła, w którym zrzeka się dziesięciny snopowej z Mikluszowic na rzecz rektora szkoły i 3 wikarych. Wkrótce potem w r. 1417 Ruszczyn wybudował Piotr Wierzbięta, cześnik krak. , ststa sanocki, stojący dotąd kościół, ze sklepieniem ostrołukowom w prezbiteryum, a może tylko boczną nawę, co stwierdza dokum. bisk. Wojciecha Jastrzębca z tegoż roku. Nawę środkową uważa prof. Łepkowski za pochodzącą z XVII w. Na prośbę Unisławy, wdowy po Jakubie, sędzim sandomierskim, nadała wsi prawo magdeb. 12 czer. 1373 r. Elżbieta, królowa węg. i poL Kod. Małop. , I, 378. Po wybudowaniu nowego kościoła zamienił Wierzbięta parafią na kolegiatę, złożoną z proboszcza, scholastyka, prebendarza, czterech mansyonarzy i rektora szkół. Uposażenie potwierdził biskup krak. Wojciech dyplomem z 10 maja 1417 Kod. dypl. kat. krak. , 420, ale już w kilka dni później pomnożył Wierzbięta wraz z żoną Dorotą uposażenie mansyonarzy o 12 grzyw. , które miało płacić 6 kmieci z Branic, co bisk. Wojciech zatwierdził ibid. , 426 dokumentem z 24 maja 1417 r. W regest, pobor, z 1490 r. podano R. w par. Górka Gorka paro. chialis wraz z wsiami, które dziś wchodzą do par. Ruszcza Małop. , Pawiński, 943. W r. 1581 własnośc Stanisława Brańskiego, miała 2 łany kmiece, 2 zagr. bez roli, 3 komor, bez bydła, 2 rzem. , 2 zagr. pleban. Pawiński, Małop. , str. 6. W 1739 r. zniósł bisk. Jan Aleks. Lipski, na prośbę Jana Klemensa hr. na Ruszczy, prebendę dwóch kanoników, ponieważ nie wystarczało dawne uposażenie; pozostała tylko prepozytura złożona z 4 wikarych, zniesiona dopiero w XIX w. W kościele, którego widok rytował Kielesiński zbiory po ś. p. G. Pawlikowskim, znajduje się za wielkim ołtarzem grobowiec, w kształcie gotyckiej kaplicy, Stanisława i Katarzyny Badenich z XIX w. . Z zabytków przeszłości godne uwagi witraźe w jednem oknie i kilka pomników. Najdawniejszy Wierzbięty z Branic jest obrazem, z napisem gotyckim w otoku z r. 1425 odtworzony we Wzorach sztuki średniowiecznej, Nr 1. Naprzeciw niego wisi na ścianie starożytny obraz św. Grzegorza. Kamienny pomnik Piotra Wierzbięty przedstawia rycerza w zbroi; prócz tego są marmurowe płyty z napisami grobowemi dziedziców Krzysztoforzyc z r. 1599, ks. Ogonowskiego z r. 1679, Sebastyana Wolfowicza Betnowskiego z r. 1694, Kalinowskiego z r. 1668, Jerzego Teleszewskiego z r. 1618, przełożonych kolegiaty. Par. należy do dyec. krakowskiej, dek. bolechowskiego, i obejmuje Branice, Chałupki, Dojazdów, Holendry, Kępę Rusiecką, Krzysztoforzyce, Las Wyciąski, Łuczanowice, Przylasek Rusiecki, Stryjów, Wadów, Wyciąże i Wolę Rusiecką. Graniczy na zach. z Luboczą i Pleszowem, na płn. z Wadowem i Węgrzynowicajni, na wschód z Kościelnikami a na płd. z Branicami i Wy ciążem. Mac. Ruszcza al. Rujsca, urzęd. Rujsce, dawniej Ruysee, dok. Ruscha r. 1218, Enscza r. 1352 1580, Rusca r. 1355, 1618 i 1793, Ruscze r. 1387 89, Euiscza r. 1580, fol. w pow. średzkim, o 6 1 2, , klm. na wschód od Kostrzy na, poczta i st. dr. żeL, na granicy pow. hi storycznych poznańskiego, gnieźnieńskiego i pyzdrskiego; par. i okr. domin. Iwno; 4 dm. , 58 mk. i 305, 39 ha 10213 roli, 14, 04 łąk 18640 lasu, 1, 80 nieuż, i 102 wody; czysty dochód grun. 2104 mrk 1884; właścicielem jest Jozef hr. Mielżyński. W r. 1218 biskup poznański Paweł przekazał dziesięcinę z R. poznańskim kawalerom św. Jana Jerozolim skiego; z R. pisali się Floryan w r. 1352, Swiętosław r. 1355, Paweł r. 1387, Mikołaj r. 1389, Nastka i Sędziwój w r. 1393 Kod. Wielkop, i Akta gr. pozn. . W r. 1580 było 2 łany osiadł. , 1 zagr. i komor. ; w r. 1618 po siadał na R. Krzysztof Iwiński 3 półłanki; później dziedziczyli Krzyccy. Z nich kaszte lanowa krzywińska wiodła spory graniczne około 1773 r. z Tarniną, stolnikową poznań ską Konstyt, sejm, II, 260, E. Cal Ruszczany, wś, pow. białostocki, w 2 okr. poL, gm. i par. Choroszcza, o 13 w. od Białegostoku; niegdyś własność klasztoru dominikanów w Choroszczy. Ruszczyce 1. wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, o 46 w. od m. Wilejki, przy dr. pocztowej z mka Sosienki do granicy pow. borysowskiego, ma 15 dm. , 203 mk. ; własność żydów rolników w 1866 r. . 2. R. , wś włośc. nad rz. Niewierką, pow. wilejski, w 1 okr. poL, o 27 w. od m. pow. Wilejki, przy b. dr. pocztowej z Wilna do Mińska, ma 25 dm. , 265 mk. prawosł. 3. R, , ob. Ruczyca. Ruszczyn, wś i fol. nad rz. Widawką, pow. piotrkowski, gm. i par. Kamieńsk; wś ma 27 dm. , 282 mk. , 431 mr. włośc; fol. 3 dm. , 32 mk. , 404 mr. Wchodził w skład dóbr Kamieńsk. W 1827 r. 22 dm. , 155 mk. W XVI w. dziesięciny z R. idą dla kanonii i prebendy gnieźn. , zaś pleban w Kamińsku pobiera. tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 503. R. należała do Aleksandra Koniecpolskiego, wojew. sieradzkiego, który tu w r. 1609 życia dokonał. Ruszczyńska Piła, pow. piotrkowski, ob. Pila 7. . Ruszczyny, pow. ciechanowski, ob. Mile wo 3. . Ruszczyzna, część Uherec Niezabitowskicb, pow. gródecki. Ruszelczyce, ruskie Ruszeltyczi, wś, pow. przemyski, 21 klm. na zach. od sądu powiat. w Przemyślu, 4 klm. od urz. poczt. w Krzywczy nad Sanem. Na wschód leżą Średnica, Wola Krzywiecka i Krzywcza, na płd. Chy Ruszczyny Ruszelczyce Ruszczyce Ruszcza Ruszczany Ruszcza Ruszczyzna Ruszkinowski Ruszendorf Ruszendorf Ruszenice Ruszew Ruszki Ruszkinowce rzyna i Bachów, na zach. Babice i Skopów, na płd. Wola Węgierska pow. jarosławski. Płd. część wsi przepływa San, tworząc granicę od Bachowa. Do Sanu podąża potok z płd. stoku wzgórza Buczacz 288 mt. wys. . Na praw. brzegu potoku wznosi się wzgórze do 371 mt. , na lewym do 363 mt. Płd. część wsi przebiega gościniec przemyskodubiecki. Przy gościńcu leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. Stanisława hr. Konarskiego ma roii or. 259, łąk i ogr. 46, past. 18, łasu 501 mr. ; wł. mn. roii or. 360, łąk i ogr. 45, past. 73, łasu 85 mr. W r. 1880 było 103 dm. , 621 mk. w gm. , 5 dm. , 41 mk. na obsz. dwor. ; 162 obrz. rz. kat. , 430 gr. kat. , 70 izrael. ; 191 Polaków, 471 Rusinów. Par. rz. kat. w Krzywczy, gr. kat. w Skopowie. We wsi jest cerkiew p. w. Zmartwychwstania. Ruszendorf, po łotew. Krewciwmujża, wś, pow. dyneburski, do Kryżborka należąca. Na miejscu dzisiejszego R. stał niegdyś gród zbudowany przez Rossyan, który u Łotyszów nosił nazwę Krzywcima pile. Ruszenice, w XVI w. Ruschinicze, wś i fol. nad rz. Czarną, pow, opoczyński, gm. Macho ry, par. Skórkowice, odl. od Opoczna 21 w. , od Piotrkowa 35 w, , posiada pokłady kamie nia budulcowego, młyn wodny, fryszerkę o 2ch kuźnicach, 34 dm. , 296 mk. W 1827 r. było 47 dm. , 292 mk. W 1875 r. wyrobiono żelaza kutego 3400 pudów. Fol. R. w 1873 r, rozl. mr. 1725 gr. or. i ogr. mr. 696, łąk mr. 155, past. mr. 163, łasu mr. 648, nieuż. mr. 62; bud. mur. 5, z drzewa 13; płodozmian 10polowy, las nieurządzony. Wś R. os. 32, z gr. mr. 273; wś Tomaszów os. 10, z gr. mr. 124; wś Siediew os. 20, z gr. mr. 143. W XVI w. dziesięcina, wartości do 6 grzywien, szła dla kanonii kurzelowskiej, tamże dawano za kono pną po 2 gr. z łanu, co przynosiło niekiedy do 20 gr. Łaski, L. B. , 1, 553. Według reg; pobor. pow. opoczyńskiego z r. 1506 część R. , własność Jadwigi z R. , płaciła poboru gr. 7 den. 9. R. , Mydliborz, Skornica i inne, wła sność Andrzeja Giżyckiego, płaciły poboru 7 grzyw. gr. 20 den. 2. W r. 1577 Adam i Zy gmunt Drzewieccy mieli 6 3 4 łan. , 8 zagr. z rolą, 6 zagr. Grzegorz Russiński posiadał 3 4 łanu, 2 zagr. z rolą, 1 zagr. Adam Russieński miał 3 4 łanu, 2 zagr. z rolą, Kuźnica zwana Machor, kół 3, robot. 4 Pawiński, Małop. , 288, 482, 483. Br. Ch. Ruszew al. Hruszew, wś nad strugą Szalbienką, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Maładusz, ma 10 osad; miejscowość nizinna, odosobniona; grunta lekkie. A. Jel. Ruszki 1. wś i fol, pow. sochaczewski, gm. Rybno, par. Giżyce, ma 291 mk. , 1162 mr. dwor. , 15 os. i 23 mr. włośc. Fol. R. wchodzi w skład dóbr Giżyce. W 1827 r. było 16 dm. , 144 mk. , par. Rybno. 2. R. , fol, pow. kutnoski, gm. Wojszyce, par. Bedlno, odl 9 w. od Kutna, ma 7 dm. , 63 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 66 mk. W 1887 r. fol R. lit. A B rozl. mr. 294; gr. or. i ogr. mr. 282, łąk mr. 1, nieuż. mr. 11; bud. mur, 4, z drzewa 9; płodozmian 11polowy. W XVI w. R. należały do całej grupy drobnych osad szlacheckich w par. Bedlno. Ról kmiecych było tu bardzo mało. Dziesięcina szła do Bedlna Łaski, L. B. , II, 493. 3. R. , wś i dobra, pow. nieszawski, gm. Osięciny, par. Kościelna Wieś, odl 22 w. od Nieszawy, leży nad doliną Bachorzy, ma 285 mk. W 182T r. było 20 dm. , 138 mk. W 1885 r. fol R. z attyn. Donaj rozl. mr. 547 gr. or. i ogr. mr. 407, łąk mr. 21, past. mr. 102, nieuż. mr. 17; bud. mur. 14, z drzewa 1; wiatrak. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 61, z gr. mr. 137; wś Krotoszyn os. 40, z gr, mr. 74; wś Pocierzyn os. 22, z gr. mr. 30. Znajduje się tu kaplica drewniana p. w. św. Trójcy, wystawiona w r. 1743 przez o wczesnych dziedziców Kazimierza i Teresę z Biesiekierskich Umińskich. Kaplica ta administrowana jest przez proboszcza Kościelnej Wsi. 4. R. , pow. ciechanowski, ob. Mieszki 5. . Br. Ch. Ruszki, wś rząd. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 93 w. od Dzisny, 9 dm. , 62 mk. Ruszkinowce al Ruszkinowiec, Ruszkin, niem. Rissdorf al Riesdorf, węg. Ruszkinóc, dok. Villa Rusquini, Villa Ruesken, Villa Rusnicz, miasteczko w hr. spiskiem, w pow. lewockim, nad pot. Ruszkinowskim, w okolicy podgórskiej, 8 klm. na płn. wschód od Lewoczy i tyleż na płd. wschód od Kieżmarku, W 1880 r. miało obszaru 3121 katastr, sążni kwadr. ; 135 dm. , 614 mk. Niemców. Sąd pow. w Lewoczy, urz. podat, w Kieżmarku. R. istniał już r. 1248, powstał prawie jednocześnie z Wielką Łomnicą i Lubica al Lipicą. Jak Genersich twierdzi, była to bogata osada handlowa przed napadami Tatarów. W r. 1277 tamtejsi Sasi mieli spór o granice z kapitułą. Pożary i rabunki przez Kuruców 8 czerwca 1679 r. dały się osadzie we znaki. Kościół par. kat. fundowany r. 1264. Metryki chrztu od 1691 r. , ślubów od 1677 r. , zmarłych od 1691 r. Kościół p. w. św. Agnieszki. Do par. należy wieś Dworzec. Cała parafia liczy rz. kat. 430, prot. 474, gr. kat. 3, nieun. 44, żyd. 23, razem 974, z czego na R. przypada rz. kat. 222, gr. kat. 2, prot. 360, nieun. 25, żyd. 18, razem 627 w r. 1878. Jest też kościół ewang. , założony r. 1573; metryki pochodzą z r. 1783. W r. 1880 było prot. 380; uczniów 48. Dzisiejszy kościół odnowiony i poświęcony 14 paździer. 1801. Spalił się w r. 1839 i 1863. Wzniesienie 754 mt. St. p. Lewocza. Ruszkinowski al. Ruskiński potok, niem. Ruszków Ruszków Ruszkówek Ruszkowice Rissdorferhach, powstaje w Beskidzie spiskim, dwiema strugami, zachodnią w obrębie gm. Hradyska, z pod góry Sarniej Rehberg, 949 mt. , wschodnią w gm. Lewocza hr. spiskie, z pod góry Knoepfchen 850 mt. . Obie łączą się u zejścia granic Lewoczy, Hradyska i Ruszkinowiec. Odtąd płynie potok na płn. zachód przez Ruszkinowce a na obszarze Li picy wpada z praw. brzegu do Lubicy. Od wschodu wznoszą się szczyty lesiste Spitzen 968 mt. , Gehol 1060 mt. , Mittelster Grund 1044 mt. , a od zach. Spiessberg 916 mt. , Neufuhr 893 mt. , Drei Viertel 886 mt. i Holzberg 829 mt. . Źródła leżą 900 mt. npm. , ujście 663 mt. npm. Długość biegu 8 klm. Pędzi młyny wodne. Br. G. Ruszków 1. wś i kol. włośc, pow. gostyński, gm. Skrzany, par. Solec, przy drodze z Krośniewic do Gostynina odl. 6 w, posiada szkołę początkową, U dm. , 267 mk. , 600 mr. W 1827 r, 7 dm. , 62 mk. 2. R. , pustka należąca do fol. Dąbie, w pow. łęczyckim. 3. R. , wś, fol. i kol. , pow. kolski, gm. Kościelec, par. Dobrów, odl. 5 w. od Koła. Wś ma 21 dm. , 129 mk. ; kol. 43 dm. , 429 mk. ; fol. 6 dm. , 62 mk. W 1883 r. fol. R. dwór z nomenkl. Lemiesz rozl. mr. 223 gr. or. i ogr. mr. 53, łąk mr. 47, past. mr, 90, lasu mr. 15, wody mr. 2, nieuż. mr. 14; bud. mur. 4, z drzewa 6; są pokłady torfu. Wś R. 08. 70, z gr. mr. 570; wś Łąka os. 25, z gr. mr. 93; wś Police Mostowo os. 10, z gr. mr. 345. Dziesięcina z całej wsi szła dla pleb. w Dobrowie; kmiecie dawali jeszcze dziesięcinę lnianą i kolędę Łaski, L. B. , I, 252. W 1579 r. R. , w par. Dubrowo, miała 7 łan. ,; 4 zagr. bez roli Pawiński, Wielkop. , I, 225. R. w obecnem stuleciu był własnością Antoniego Morzyckiego, wzorowego gospodarza i pracownika w zakresie gramatyki polskiej. Posiadał on tu bibliotekę i zbiory archeologiczne. 4. R, wś i fol. nad rzką Żegliną, pow. sieradzki, gm. Barczew, par. Brzeźnio, odl. od Sieradza 12 w. Ws ma 19 dm. , 233; mk. ; fol. 2 dm. a wraz z fol. Stefanów 44 mk. W 1827 r. 17 dm, , 141 mk. Dobra R. składały się w 1874 r. z attyn. Ruszków, fol. Stefanów, rozl. mr. 684 attyn. R. mr. 16, bud. j z drzewa 4; fol. Stefanów gr. or. i ogr. mr. 448, łąk mr. 26, past. mr. 3, lasu mr. 151, nieuż. mr. 40; bud. mur. 1, z drzewa 6; płodozmian 11polowy, pokłady wapna. Wś R. os. 29, z gr. mr. 167; wś Stefanów os. 47, z gr. mr. 843. W XVI w. dziesięciny z fol. szły dla plebana w Brzeźnie, łany kmiece dawały kanonii gnieźnieńskiej, plebanowi zaś kolędę po groszu z łanu Łaski, Lib. Ben. I, 421. W 1553 roku było 3 łany, w 1576 r. 3 1 3 łanów Pawiński, Wielkopol. , II, 218. W 1599 r. Buszków należał do Andrzeja Ruszkowskiego wraz z Barczewem i Złoczewem. 5. R. ,, wś i fol. i R. Poduchowny, wś, pow. opa towski, gm. Sadowie, par. Ruszków. Odl. od Opatowa 7 w. , posiada kościół par. drewnia ny. R. ma 20 dm. , 151 mk. , 156 mr. dwor. , 249 mr. włośc; R. Poduchowny ma 7 dm. , 124 mk. , 77 mr. włośc W 1827 r. było 21 dm. . 1ll mk. Pierwotnym założycielem ko ścioła był podobno jakiś Bartłomiej Rokosz, dziedzic R. w 1313 r. Był on filią parafii Wszechświęte. W drugiej połowie XV w. Zawisza z Oleśnicy h. Dębno, podsędek san domirski, krewny Zbigniewa Oleśnickiego, wzniósł tu nowy kościół drewniany p. w. św. Stanisława i uposażył przy nim parafię za pozwoleniem bisk krakowskiego i prob. par. Wszechświęte. Fundator został w tym ko ściele pochowany. Wieś miała wtedy łany kmiece, z których dziesięcinę snopową i ko nopną, po 4 pęki, dawano prebendzie Szeweńskiej w Kielcach, wartości 10 grzyw. Było tam 3 zagr. bez roli, folwark rycerski, z któ rych dziesięcinę snopową dawano plebanowi w Ruszkowie Długosz, Lib. Ben. , II, 507. W 1578 r. Borzywoj Podlodowski, miał tu 6 osad. , 3 łany. , 6 zagr. z rolą, kowala, 8 biednych, 2 rzem. Pawiński, Małop. , 184. W 1798 r. Jacek Małachowski, właściciel R. , wystawił obecny kościół z muru. R. par. , dek. opatowski, 798 dusz. Br. Ch. Ruszków al. Ruszkowo, posiadłość, pow. średzki, o 4 klm. od Środy poczta i st. dr. żel. , par. Mączniki; 4 dm. , 79 mk. 71 kat. , 8 prot. i 263 ha 246 roli, 6 łąk; czysty doch, z ba roli 1723, z ha łąk 29, 37, mrk, tucz bydła. R. był własnością miasta Środy między r. 1578 1793; około r. 1564 płacił dziesięcinę snopową bisk. poznańskim; w r. 1578 było tam 14 3 4 ślad. osiadł, i 3 komorn. , a w r. 1618 ślad. osiadł. 7 3 4, pustych 6 i komorn. 6 bez bydła. Okolo r. 1773 rozgraniczono Chudzice z Klejnem, R. i Rumiejkami, dzierżawą Anastazego i Jakuba Krzyżanowskich Konst, sejm. , II, 284. Ruszkówek l. folw. , pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Broniszewo, ma 17 dm. , 268 mr. ä2 R. , wś, pow. płoński, gm. Modzele, par. Nowemiasto, odl. o 21 w. od Płońska, ma 2 dm. , 18 mk. , 31 mr. W 1827 r. 2 dm. , 11 mk. Ruszkowice, w XV w. Ruskowicze major i R. minor, wś, pow. konecki, gm. i par. Borkowice, odl. od Końskich 22 w. , ma 45 dm. , 534 mk. , 488 mr. dwor. , 596 mr. włośc. W 1827 r. było 36 dm. , 269 mk. Długosz wylicza R. Małe i Wielkie w opisie par. Borkowice L. B. , II, 517. Dziesięciny z łanów kmiecych i folw. dawano w XVI w. do Piotrkowa, także i za konopną po 2 gr. z łanu. Wieś należała do par. Borkowice Łaski, L. Ruszkówko Ruszkowo Rusznejki Ruszkowiec Ruszkowiec Ruszona B, , II, 224. W 1508 r. wś Ruskowicze minor i Kawy, własność Elżbiety z R. , płaciły poboru m. 1 gr. 20. W r. 1569 R. własność Stanisława Górskiego, miały 3 półłan. , pusty 1 łan. , 2 zagr. W 1508 r. w R. major i Rudno, własność Andrzeja Modliszowskiego, płaciły poboru gr. 24 d. 9. W 1569 R. major, wła sność Jana Wacława i Krzysztofa Ruskowskich, miały 6 łan. , 6 zagr. Pawiński, Małop. , 315, 474. Br. Ch Ruszkowiec, folw. , pow. opatowski, gm. Sadowie, par. Ruszków. Odl. od Opatowa 7 w. , ma 3 dm. , 541 mr. W XV w. R. , w par. Ruszków, własnośc biskupa lubuskiego, miał 6 łanów, 1 łan karczemny, z których dzie sięcinę snopową dawano kustodyi opatow skiej. Wartość dziesięciny wynosiła około 14 grzyw. Kmiecie i karczmarz dawali też kustoszowi opatowskiemu po 4 pęki konopi i ćwiartkę siemienia konopnego Długosz, L. B. , I, str. 583, 641, II, 508. W 1578 r. wś R. , własność illmiducis Mikołaja Radzi wiłła, miała 14 osad. , 6 2 3 łan. , 1 ubogi Pawiński, Małop. , 184. Br. Ch, Ruszkówka, wś nad ruczajem, pow. zwinogródzki, w 1 okr. poL, gm. Stecówka, o 21 w. od Zwinogródki, ma 390 mk. ; w 1863 r. było tu 236 mk. Włościanie na mocy umowy wykupnej nabyli 203 dzies, za opłatą 10, 109 rs. Stanowiwłaściwie północną częśó wsi Oknina, wraz z którą do 1842 r. należała do Władysława Monastyrskiego, od niego nabyta w t. r. przez pułkownika Lucenko. Ruszkówko al. Roszkówek, pow. pułtuski, gm. Nasielsk par. Cieksyn. W 1827 r. 2 dm. , 11 mk. Ob. Ruszkowo. , Ruszkowo 1. w XVI w. Ruskowo major i R. niinor, wś, fol. i dobra, pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Broniszewo, odl. 52 w. od Nieszawy, ma 301 mk, gorzelnią 1873 r. z produkcyą 15, 000 rs. W 1827 r. było 18 dm. , 227 mk. Dobra R. składały się w 1873 r. z fol. R. , Ruszkowek, Zaborowo, młyn Ruda, rozl. mr. 2513 gr. or. i ogr. mr. 1225, łąk mr. 363, past. mr. 155, wody mr. 12, lasu mr. 689, nieuż. mr. 67; bud. mur. 34, z drzewa 9; płodozmian 5, 6, 8 i 18polowy, las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. os. 33, z gr. mr. 36; wś Ruda os. 50, z gr. mr. 180; wś Holendry Ruszkowskie os. 73, z gr. mr. 564; wś Smolniki os. 2, z gr. mr. 39. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 wś R. major, w par. Broniszewo, miała 3 łan. , 4 zagr. , zaś R. minor, własnośc Marcina Sokołowskiego, miała 4 łany Pawiński, Wielkp. , II, 31. R. gmina należy do s. gm. okr. IV w Ziemięcinie, st. poczt. Sompolno, urząd gm. w Rudzku Wielkim. Obszaru ma 16, 695 mr. 4970 mr. włość. i 4330 mk 1870. W gminie istniały cztery kantoraty szkoły ewang. , szkoła początko wa, młyn parowy, młyn wodny, 7 wiatra ków, 2 cegielnie, torfiarnia, 2 gorzelnie, ole jarnia, smolarnia 1870 r. . 2. R. , wś i fol, pow. ciechanowski, gm. i par. Gołymin, odl. o 16 w od Ciechanowa, ma 16 dm. , 252 mk. W 1827 r. 17 dm. , 103 mk. R. należało do dóbr Czajki. W 1886 r. fol R. rozl. mr. 853 gr. or. i ogr. mr. 570 łąk mr. 42, past. 194, łasu mr. 29, nieuż. mr. 18; bud. mur, 3, z drzewa 11; płodozmian 13polowy, cegiel nia. Wś R. 08. 14, z gr. mr. 183. W 1385 r. dziesięciny ze wsi R. Starościce i U. Ciem niewo dziś Ciemniewo, dawane przedtem plebanowi w Sońsku, przenieHiono do kościoła w Czebniewie, t. j. do dzisiejszego iemniewka Kod. Maz. , 109. 3. R. Duże i R. Małe, wsi szlach. , pow. lipnowski, gm. Jhalin, par. Sobowo, odl. o 28 w. od Lipna, R. Duże ma 9 dm. , 79 mk. , 185 mr. , należących do drobnej szlachty. R. Małe ma 5 dm. , 40 mk. , 180 mr. Mieszka tu drobna szlachta. Jeden wię kszy folwark ma 112 mr. obszaru. W 1827 r. R. Duże miało 9 dm. , 67 mk. R. Małe 7 dm. , 46 mk. W 1564 r. , wo wsi R. , w par. Sobo wo, Tomasz, Andrzej i Bartłomiej Pazurkowie mieli 1 4 łan. Pawiński, Wielkp. , I, 276. 4. R. al. Roszkowo, wś, pow. pułtuski, gm. Na sielsk, par. Cieksyn. W 1827 r. 4 dm. , 27 mk. , 33 mr. Wchodziła w skład dóbr Gawło wo wraz Ruszkówkiem. 5. R. , ob. Ruskowo. Br, Ch Ruszkowo w dok. Rawszaw, Ruschau, wś i dobra ryc. na poL prus. Mazurach, pow. ostródzki, o 2 1 2 klm. od granicy pow. dział dowskiego, 8 klm. od Dąbrówna, 4 klm. o d st. poczt. Uzdowa. Wieś istniała już r. 1399. W skutek napadu Polaków, po pokoju toruń skim, poniósł Olbracht z Ruszkowa szkodę 2000 grzyw. W r. 1433 nadaje w. m. Paweł T. Rusdorf Aleksandrowi z Rogoźa 30 włók w R. i 10 włók w Lewałdzie na prawie magd. , z sądownictwem wyższem i niższem. W r. 1652 mieszkali tamże Arnisz, Maćko Kozłow ski, Jędrzej Gendrzey, Michał Miedzinek Mniedczink, Janusz Jakób, Maciej Macko Macs Maozk, Dworak, Palusz, Podsiadła Ju rek, Jędrzej Kurek, Bartek, Nadółka, Tomek Bryk, Michał Pięck, Włóczka, Jadam Ga dam, Jan. Dziś dobra ryc. mają obszaru 654 ha. Ad. N. Ruszkowska Wola, nazwa w Lib. Ben. Łaskiego II, 213 dzisiejszej wsi Roszkowa Wola, w pow. noworadomskim, par. Niedospielin. Rusznejki, dwor, pow. rossieński, gm. Mankuny, o 16 w. od Rossień. Ruszona, Ruszońskie jezioro, po łotew. Ruszonas azars, w dokum. Rossan podług Narbuta, Dzieje narodu litewskiego, t. II, str. 175, Ruszkówka Ruszona Ruszona tyle co, jezioro święte, jezioro w północnej części pow. dyneburskiego. Północne wybrze ża jeziora stanowią granicę od pow, rzęży ckiego. Długość jeziora wynosi 8 1 2, szero kości zaś 4 w. ; podług obliczeń pułk. Strel bickiego obejmuje ono 16 w. kw. Głębokość w pobliżu brzegów nieznaczna, na środku do chodzi do 3 sążni. Dno iłowate a wody przej rzyste, na nich uroczo rozrzuconych 10 wy sepek, pokrytych przeważnie brzozowemi ga jami. Na północnowschodnim wybrzeżu je ziora uchodzi do niego rzeka Pusznica al. Puszyca, biorąca początek w jeziorze Puszańskim, zaś na północnowschodnim wybrzeżu wypada z wielkim impetem rzka Ruszonica, uchodząca po upływie 2 1 2 w. do jeziora Zoł wy, które niemniej bystry strumień łączy z jez. Eszą al. Essen, z którego znowu wy pada rzeka Esza, uchodząca do Dubny. Je zioro ruszeńskie słynie ogólnie z brzegów na der malowniczych. Dwory Kamieniec i Hieronimowo wraz z kośc. paraf. w Ruszonie i Birżagole szczególną są ozdobą tej miejscowości. Na wodach jeziora kursuje niekiedy ma lutki statek parowy, sprowadzony z Leodyum około 1860 roku przoz dziedzica Ka mieńca. G. Man, Ruszona, niegdyś Rossen, po łotew. Ruszonia, wś i dobra w półn części pow. dyneburskiego, stanowią obecnie własność Żołędziów i mają 2661 dzies, ziemi dworskiej. Do dóbr tych należały poprzednio wsie Kamieniec, Ludwikowo, Józefinowo, Zacisze, Kostyr, Warków, Rożanów. Lustracye dóbr inflanckich, dokonane za królów Stefana Batorego i Zygmunta III w latach 1582 do 1599, wykazują że dobra te w 1456 r. były we władaniu Jana Rebindera, pochodzącego z dawnej szlachty inflanckokrzyżackiej, a że następnie w 1562 r. król Zygmunt August oddał je Janowi MuczkowBkiemu, ten zaś niebawem sprzedał R. Melchiorowi Falkerzambowi, od którego w 1592 r. nabywa ją Mikołaj na Krzyżborku Korff, ale już 1597 r. sprzedaje Baltazarowi Buttlerowi. Od Buttlerów dostała się R. w XVII w. Sokołowskim, następnie zaś w XVIII w. znowu Ealkerzambom a przez nich Sielickim, którzy tę majętność w pierwszej połowie bieżącego stulecia ustąpili Żołędziom. Kośc. paraf, ruszoński, p. w. św. Michała Archanioła, założyła w 1766 r. Ewa z Falkierzambów Sielicka, na miejscu, gdzie wedle tradycyi już w XVI w. miał się wznosić dawny kościół, po którego zburzeniu podczas wojen szwedzkich, wystawili Sokołowscy malutki kościołek drewniany, o jakim wspomina biskup inflancki Szembek w relacyi o stanie dyecezyi inflanckiej w 1714 r. do pap. Klemensa XI pisanej Ecclesia Russonensis lignea in bonis Dominorum Sokołowski fundata pro sacerdote ex qua et adhuc controversa. Cura animarum inde agitur per quatuor millia germanica Że zaś i ton ko ściołek drewniany w połowie XVIII w. uległ zniszczeniu, więc sędzina Ewa z Falkierzam bów Sielicka, widząc że jej włościanie dla złych natenczas dróg i częstego rozlewu je ziór korzystać nie mogli z nabożeństwa w są siedniej Agłonie, wymurowała w R. schludny kościołek wraz z klasztorkiem ks. dominika nów, stanowiącym obecnie plebanię. Par. katol. , dek. Dyneburga niższego, w 1868 r. liczyła 2021, obecnie zaś 2238 wiernych, złożonych przeważnie z miejscowych Łotyszów. Do parafii należy filialna kaplica w Ka mieńcu, wystawiona nieopodal jeziora ruszońskiego. Odpusty, połączone z dorocznemi jar markami, obchodzą się w d. 13 czerwca i 29 września. R. jest miejscem pobytu komisarza 3go okręgu policyjnego stanu. W pobliżu wsi znajduje się st. dr. żel. warszawskopetersburskiej Ruszona, pomiędzy stacyami Wyszki o 14 w. , a Antonopol o 15 w. , o 586 w. od Warszawy, 460 w. od Peters burga, a 37 w. od Dyneburga. G. Man. Ruszona 1. niem. Ruchendorf, dok. 1337 Rusenherg, 1789 Rushendorf, Ruszendorf, wś kośc. z agent, poczt. , pow. wałecki, 19 klm. na połd. zach. od Wałcza, przy trakcie z Człopy do Wałcza, w piaszczystej okolicy; par. kat. Mielęcin, okr. urzędu stanu cywun. Sztybowo; 1350 ha 160 lasu, 1180 roii orn. . W 1885 r. 42 dm. , 87 dym. , 416 mk. 374 kat. , 42 ew. Poczta osobowa dojeżdża do Wałcza i Człopy. Tutejsza szkoła kat. liczyła 1887 r. 80 dz. Kościół katol, filialny jest w zrąb zbudowany i deskami pokryty, pochodzi pewnie z połowy XVIII w. Dwa dzwony są ozdobione gotyckiemi minuskulami. Na jednem czytamy anno domini dusent vif 5 hundert und vir got t. j. goss ick Wilhelm Karstede disse Klooke, a na drugiem anno dni MCCCCXXV help got unde maria unde sancto nioolas Katarina. .. ob. Baudenkmaeler d. Prow. Westpreussen, str. 457. R. 1337 stała wś pustkami. R. 1717 sprzedał ostatni z Wedelów sołectwo Kasprowi Kreutz za 350 zł. R. 1736 mieszkało tu 16 wolnych gburów, 15 Czynszowych gburów, 5 zagrodników, 4 ogrodn. i wolny ogrodnik, prócz tego był sołtys wolny. R. 1748 dostaje Krzysztof Koplin przywilej na pustą włókę. Tegoż roku nabywa Jan Magnus przywilej na ogród bez zabudowań z prawem dziedzicznem. Zakupno wynosiło 500 tynfów. Miał płacić 5 tynf. , korzec żyta, dziesięciny od bydła rogatego, owiec, kóz i pszczół, miał także pomagać przy rybołówstwie. Proboszczowi miał dawać meszne, a Rzozpltej zwykłe podatki. Przywilej wsi pochodzi z r. 1731. Kaplica należała Ruszów Ruszyn Ruszupie Ruszpelken Ruszowski Majdan Ruszor 1641 r. do Tuczna ob. Gesch. d. Dr. Croner Kr. Ton Schmitt, str. 237. 2. R. , majętność prywatna, tamże, 600 ha roii orn. i ogr. , 7, 25 łąk, 26 past. , 2, 25 lasu, 18 nieuż. , 1, 75 wody, razem koło 878 ha, czysty dochód z gruntu około 2300 mrk, krochmalnia parowa, hodo wla bydła i owiec. Kś, Fr. Ruszor z Ruszorcem, dwa potoki. R. wypływa w gm. Kosmacz, pow. kosowski, na płn. pochyłości góry Syhlenyja 860 mt. i Tarasiuka 731 mt. dwoma ramionami, które się łączą w Akreszorach. Odtąd płynie na płn. wsch. przez Akreszory i Łuczę, gdzie z praw. brzegu zabiera Ruszorec, z płn. stoków grzbietu Karmatury 801 mt. , między szczytem Kamieniem 604 mt. od zach. a Ruszorem 538 mt. od wsch. Oprócz tego liczne pomniejsze strugi. Długość biegu 10 klm. Ruszów wś, pow. zamojski, gm. i par. Ła bunie, odl. 13 w. od Zamościa, posiada szkołę początkową, 57 dm. , 524 mk. , w tem 512 r. l, 970 mr. roli or. , 80 mr. lasu. Gleba boro wina. Ludność rolnicza. Folw. R. należy do Łabuń. X S. S. Ruszowski Majdan, wś, pow. zamojski, gm. i par. Łabunie, o 2 mile od Zamościa, w okolicy górzystej, gliniastej, ma 45 dm. , 305 mk. w tem 299 rz. kat. , 540 mr. grun tu, 82 mr. lasu. Ludność niezamożna, rol nicza. X S. S. Ruszpelken, pow. kłajpedzki, ob. Kioschen, Ruszupie 1. Małe, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol, o 60 w. od Telsz. 2. R. Małe, zaśc, tamże, o 66 w. od Telsz. 3. R. Wielkie, zaśc, tamże, o 59 w. od Telsz. Ruszyn, dawniej Rusin, niem. Ruschin, wś, pow. gnieźnieński Witkowo, o 66 klm. na płn. wsch. od Powidza poczta i par. kat. , nad jez. Powidzkiem, par. protest. Szydłowiec, st. dr. żeL w Trzemesznie o 20 klm. , 4 dm. , 31 mk. 3 kat. , 28 prot. i 97 ha 55 roli, 20 łąk, 5 lasu; czysty doch, z ha roli 1, 57, z ha łąk 7 05 mrk. R wchodził w skład sstwa powidzkiego. Russino, zachodząca w aktach grodzkich pozn. wyd. w r. 1888, n. 856 i 963 pod r. 1390 1, nie jest tym Ruszynem, jak objaśnia wydawca. E. Cal Rut Stary i Nowy osady nad rzeczką t. n. , dopł. Rosi, w pow. wasylkowskim, pomiędzy Białocerkwią a Chwastowem, w pobliżu mogił Perepiata i Perepiatychy. Istniały już za czasów litewskich; pod koniec XV w. posiadał je Andrzej Makarewicz Iwaszeńcewicz, następnie drogą wiana otzymał je Iwan Lwowicz Kliński; istniały jeszcze w XVI w. Nad brzegami rzki Ruty poniósł klęskę kn. Jerzy Suzdalski. Ruta Żeromska, młyn, pow. łódzki, gm. Żeromin, par. Czarnocin; młyn. os. , 2 dm. , 78 mr. dwors. ; karczma 1 dm. , 2 mk. , 45 mr. dwors. Por. Żeromin. Ruta, rzeka w pow. nowogródzkim, lewy dopływ Serwecza, bierze początek w okolicy wsi Rutka, płynie bystro wśród nieszerokiej kotliny pomiędzy wzgórzami, w kierunku wschodnim, koło wsi Wołkowicz młyn, Amniewicz młyn, Kucewicz młyn, Ruty, Boż ki młyn, tu zasiliwszy się bezimiennym do pływem, płynie koło wsi Rucica młyn, mka Korelicz młyn, o 4 w. za którem ma ujście. Długość biegu przeszło 3 tnile. Pola nadbrze żne bardzo urodzajne, wzgórzyste i malo wnicze. Al. Jel. . Ruta 1. fol. , w pow. nowogródzkim, na dany w 1869 r. urzędnikowi Soliwerstowowi, ma około 8 włók; młyn. 2. R. , Babniewo al. Babniewo, fol. nad rz. Rutą, w 1 okr. poli cyjnym niechniewickim, pow. nowogródiski, gm. Horodeczno, o 6 w. od mka Korelicz, dość dawne dziedzictwo rodziny Maszyńskich, ma około 24 włók, grunta wyborne pszenno, łąki piękne; miejscowość mocno wzgórzysta. Zdaje się, że tu mianowicio urodził się 1584 r. Józef Weljamin Rutski, metropolita kijowski, autor dzieł polemicznych. Na początku b. stu lecia mieszkał tu opiekun Ad. Mickiewicza Rostocki, i tutaj poeta napisał baladę To lu bię. 3. R. , dwie pobliskie wsi w pow. no wogródzkim, na obu brzegach rz. Ruty, lew. dopł. Serwecza, pow. nowogródzki, w 1 okr. niehniewickim, gm. Horodeczno, R. Zachorodna, z lewej strony rzeki, ma 17 osad pełno nadziałowych, R. Podolna, z prawej strony rzeki, również 17 osad. Cerkiew z 1716 r. pod wezw. Narodzenia N. M. P. Grunta wyborjae pszenne, łąki, wś bezleśna; w okolicy są pokłady gliny. Al. Jel, Rutańce, zaśc. włośc nad jez. Gołona, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Malaty, okr. wiejski Bebrusy, o 7 w. od gminy a 58 w. od Wilna, ma 1 dm. , 25 mk kat. w 1864 r. 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Rutczyzna, . wś, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. Różanka, okr. wiejski Rabo wiozę, w 1864 r. 23 dusz rewiz. ; należy do dóbr Unichowszczyzna Moraczewskich. Rutek alRotek, Rotka, Protoka, rzeczka, powstaje z połączenia kilku strug, na polach wsi Maryanówki, w pow. wasylkowskim. Płynie przez Ksawerówkę, Pińczuki, Soło winki, Skrebeszy i wpada do Eosi na przedmieściu Białejcerkwi, zwanem teź Botek. Trzy są tak zwane Ruty, czyli Rotki Wielki, wypływający na polach wsi Maryanówki, około mogiły Perepiatychy, Mały i jeszcze tak zwany trzeci R. Z początku płyną oddzielnie, lecz przed Białocerkwią zlewają się z sobą. Po drodze tworzą stawy obszerne, Ruszor Rutek Rutczyzna Rutańce Ruta Ruta Żeromska Rut przy których młyny. W Sołowinkach fabryka cukru hr. Branickich. R. w dawnych kronikach bardzo wcześnie wspominany. W 1155 Izasław Mścisławowicz, w. ks. kijowski, pobił nad tą rzeczką Jerzego Suzdalskiego. Ze zwyciężonych wielu w rzeczce błotnistej potonęło Letop. Ipat. , str. 301 2. W 1511 r. Jerzy, ks. słucki, wraz z Andrzejem Niemirowiczem, wwodą kijow. , zniósł tu doszczętnie Tatarów, tak że ich ośm tysięcy na placu poległo Strykowski, II, str. 362. Na początku XII w. okolica nad Rutkiem dość była osiadłą. Istniały tu wioski Rut Stary i Nowy, Tuchanów, Oczków, Nowosielc, Kosztomirów. Należały one do rodziny Iwaszeńcewiczów i ks. Hlińskich ob. Daniłowicza Skarbiec, II, str. 276. Osady te spalone zostały przez Tatarów. Sstwo białocerkiewskie pustki to do swoich obrębów wcieliło. Z lustracyi z 1616 dowiadujemy się, iż zapewne na poBadzie zniszczonego Rutu Wielkiego stanął futor Rutek czyii Morubino. Na brzegach moczarowatych tej rzeczki znajdują się pokłady torfu, którego eksploatacya na wielką skalę przed kilku laty rozpoczętą, dziś zaniechaną została. Por. Protoka, Edw. Rul. Rutemberk 1. niem. Ruthenherg, 1648 Rutembergk, dobra rycerskie, pow. człuchowski, st. p. i par. kat. Czarne Hamersztyn o 8 klm. , okr. urz. stanu cywilu. Łoża, razem z Baerenwalderhuette i Gruenhof 1885 r. 10 dm. , 91 mk. i młyn. parowym 6 dm. , 64 mk. obejmują dobra 1655 ha 380 lasu, 14 łąk i 1254 roli orn. , R. 1885 liczyły te osady 26 dm. , 42 dym. , 246 mk. 9 kat. , 237 ew. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu p. Borna od 8 włók osiadł, i 4 pustych 20 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 190. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacił R. 1 zł. 7 gr. i 9 1 2 den. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 95. 2. R. wś, tamże, 78 ha 3 łąk, 59 roli orn. . W 1885 r. 3 dm. , 3 dym. , 16 ew. mk. Przed reformacyą istniał tu kościół katol. Arcybiskup Gębicki podaje go między kościołami nowo utworzonego dekanatu czarnieńskiego hamersztyńskiego, a wizytator Trebnic donosi r. 1653, że już oddawna jest zamieniony na ewang. ob. Utracone kośc. p. kś. Fankidejskiego, str. 366. Teraźniejszy kościół ewang. drewniany jest filialny par. w Łoży, Por. Elzanowo. Kś. Fr. Rutka 1. fol. , pow. grójecki, gm. Błędów, par. Wilków, ma 2 dm. , 20 mr. 2. R. , os. włośc, pow. nowomiński, gm. Łukowiec, par. Jeruzal, ma 15 mk. 3. R. Duchnowska, wś, i Ił, Wiązowna, wś, pow. nowomiński, gm. i par. Wiązowna. R. Duchnowska ma 67 mk. , R. Wiązowna 102 mk. , 76 mr. 4. R. Młyn, os. nad rz. Kamienną, pow, iłżeckie gm. Skarżysko, par. Wąchock. Odl od Iłży 24 w. , ma dm, 12 mk. , 55 mr. włośc. 5. R. , os. fabr. , pow. włoszczowski, gm. Kluczewsko. Fryszerka wyrabiająca żelazo i tartak wodny, os. , 50 mr. obszaru. Należy do dóbr Komorniki. 6. R. Wołoska, wś, pow. tomaszowski, gm. Majdan Górno, par. Tomaszów, odl. pół mili od Tomaszowa, ma 37 dm. , 252 mk. 230 rz. kat. , 444 mr. roli, 37 mr. lasu. Ludność rolnicza, 3 tkaczów, wielu przemytników. Gleba popielatka z piaskiem, w części borowinka. Folw. ma 381 mr. roii, 260 mr. lasu. Własność Bujaskiego. 7. R. , nomenklatura dóbr Drobin, w pow. płockim. 8. R. , wś nad rzeką Czarną, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Jeleniewo. Odl. od Suwałk 40 w. , ma 27 dm. , 254 mk. 9. R. Pachitckich, wś, pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol. Odl. od Sejn 8 w. , ma 12 dm. , 100 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 37 mk. 10. R. , os. , pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Urdomin. Odl. od Kalwaryi 10 w. , ma 21 dm. , 97 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 90 mk. 11. R. , fol. i wś, pow. kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, par. Rumbowicze, odl. od Kalwaryi 50 w. ; fol. ma 5 dm. , 33 mk. , młyn i gorzelnię; wś 21 dm. , 110 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 116 mk. W 1885 r. fol R. rozl. mr. 499 gr. or. i ogr. mr. 407, łąk mr. 79, nieuż. mr. 13; bud. mur. 1, z drzewa 20; płodozmian 4polowy. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. osad 10, z gr. mr. 5; wś Mikasa os. 2, z gr. mr. 33; wś Pokłońskie os. 7, z gr. mr. 25. Br. Ch. Rutka 1. wś pryw. nad jez. Wiszniówką, pow. dzisieński, w 2 okr. poL, o 64 w. od Dzisny, 1 dm. , 27 mk. kat. 2. R. ,, dobra, pow. wilejski, własność Cypry ana Dłuźniewskiego. Niegdyś Biegańskich; w 1788 r. Tomasz Mirski, generał, sprzedaje Joannie Okuszkowej, oboźnej rzeczyckiej. 3. R. , dwie pobliskie wioski i dwa folw. nad rz. Rutą, lewym dopł. Serwecza, pow. nowogródzki, w 1 okr. poL niehniewickim, gm. Horodeczno, o 12 w. od Nowogródka, mają po 7 osad pełnonadziałowych. Folw. , od 1874 r. należą do kupca Weremieckiogo, jeden ma przeszło 9 1 2 drugi około 7 włók. Gleba wyborna, pszenna, miejscowość mocno falista, malownicza. 4. R. Jośki, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. poL, gm. Orla, o 18 w. od Bielska. 5. R, wś, pow. sokólski, w 2 okr. poL, gm. Trofimówka, o 29 w. od Sokółki. Rutka al. Rudka, ob. Rudecki potok. Rutka al. Rudka, grupa zabudowań w gm. Czahor, pow. i obw. sąd. czerniowiecki, na płn. zach. stoku wzgórza Czahora 253 mt. , między nim a linią drogi żelaznej czerniowiecko jaskiej. Gm. Czahor odl. 17 klm. od Czerniowiec, przy gościńcu z Czerniowiec do Seretu i Suczawy, nad potokiem b, n. dopł. Rutka Rutemberk Rutemberk Rutka 1 Dereluja. Obszar gminy w 1869 r. 1431 ha 68 ar. W r. 1880 było 415 dm. , 1873 mk. , kat. 20, gr. orm. 1789, żyd. 41, innych wyzn. 23; Niem. 45, Rusin. 1300, Rumun. 510, innych narod. 18. Nazwy grup domów Rutka 1, Kizia 3, Kutie 8, Selestie 4 i Waduwarya 4. Par. gr. orm. w miejscu. Cerkiew p. w. św. Dymitra, drewniana, zbudowana 188084 r. W r. 1885 było w par. 1902 dusz. Szkoła ludowa lklas. Własność funduszu relig, gr. orm. St. p. i tel. Czerniowce. Br. G. Rutka, niem. Ruttka, młyn nad strugą do pływ Osy, pow. lubawski, niedaleko grani cy pow. grudziądzkiego, st. p. Biskupiec, par. kat. Lipinki o 1 4 mili odl. , gm. Mierzynek. W 1868 r. 4 bud. , 2 dm. , 24 mk. , 11 kat. , 13 ew. ; 1885 r. 2 dm. , 20 mk. Młyn istniał już r. 1667 ob. Wizyt. Strzesza, str. 288. Roku 1706 płacił młynarz tutejszy mesznego 1 ko rzec żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Trebnica, str. 511. Kś, Fr. Rutki 1. fol, pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Grochowy, odl. od Konina 22 w. , 1 dm. , 22 mk. 2. R. , okolica szlach. , pow. ciechanowski, gm. Nużewo, par. Ciechanów odl. 6 w. . W obrębie jej mieszczą się następujące wsie, zamieszkane przeważnie przez drobną szlaclitę. a R. Begny, wś, ma 5 dm. , 54 mk. , 115 mr. W spisie z 1827 r. R. Beyny 6 dm. , 41 mk. b R. Borki, par. Sulerzyż, mają 7 dm. , 85 mk. , 246 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 92 mk. c RBorzymy 2 dm. , 24 mk. , 128 mr. W 1827 r. 1 dm. , 15 mk. d R. Bronisze, mają 9 dm. , 85 mk. , 164 mr. W 1827 r. 10 dm. , 50 mk. e R. Głowice, 7 dm. , 61 mk. , 291 mr. W 1827 r. 7 dm. , 48 mk. f R. Krupy, fol, ma 1 dm. , 15 mk. W 1827 r. 3 dm. , 23 mk. W 1886 r. fol. R. Krupy rozl. mr. 104 gr. or. i ogr. mr, 71, łąk mr. 20, łasu mr. 8, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 4. g R. Łęki, wś, 8 dm. , 72 mk. , 158 mr. W 1827 r. 10 dm. , 54 mk. h R. Marszewice, wś, 8 dm. , 87 mk. , 123 mr. W 1827 r. 5 dm. , 32 mk. i R. Szezepanki, wś, 3 dm. , 26 mk. , 120 mr. W 1827 r. 6 dm. , 28 mk. 3. RGłowice, przyl, dóbr Gumowo, w pow, ciechanowskim. 4. R. , wś, pow. lipnowski, gm. Kłokock, par. Ostrowite, odl o 3 w. od Lipna, ma 8 dm. , 72 mk. , 139 mr. 5. R. , fol, pow. makow ski, gm. i par. Karniewo, ma 165 mr. obszaru; wchodzi w skład dóbr Malechy. 6. R. Nory, wś nad rz. Biebrzą, pow. łomżyński, gm. Bo rzejewo, par. Burzyn. Mieszka tu drobna szlachta. W spisie wsi z 1827 r. podane pod i nazwą Rudki Nory, wś rząd, 29 dm. , 211 mk. 7. R. Zaborowo, wś, pow. łomżyński, gmina I Borzejewo, par. Wizna. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. R. Zaborowa, w par. Je dwabno, wś rząd. , 1 dm. , 7 mk. 8. R. , wś i fol, pow. łomżyński, gm. Kossaki, par. RutRit ki, odl 80 w, od Łomży; posiada końciół par. murowany, szkołę początkową, tartak parowy, cegielnię. W, 1, 827 r. było 8 dm. , 10 mk. Fol. R. z os. . Pensy Lipno, oddzielony od dóbr Mężenino, rozl w 1878 r. mr, 3947 gr. or. i ogr. mr. 21, łąk mr. 948, pant. mr. 74, wody mr. 1, lasu mr. 2605, zarośli mr. 247, nieuż. mr. 50; bud. mur. 3, z drzewa 7; las nieurządzony, W 1887 r. fol li. lit. I rozl mr. 128 gr. or. i ogr. mr. 81, łąk mr. 8, past. mr. 37, nieuż. mr. 2; bud. mur, 2, z drzewa 2; pokłady kamienia wapiennego. 11. , wś włośc, ma 42 os. , 55 mr. obszaru, wchodziła w skład dóbr Mężenin. Wś ia wspominana w dokum. z XV w. jest gniazdem Rutkowskich, Gloger, Ziemia łomżyńska. , Kościół i par. erekcyi niewiadomej; obecny wyniawit w 15 50 r. Marcin Mężeński, kaszi. winki; w 1825 r. odnowiony. E. par. , dek. lomżyński dawniej I tykociński, 3680 dusz. D. li Nowa i Starą wś, pow. augustowski, gm. Dowapuda, par. Bargłów, odl od Augustowa 14 w. Leży przy samej granicy od Prun, o 2 w. na zachód od Turówki, przedmieścia Au gunio wa. R. Stare mają 59 dm. , 477 mk. ; R. Newo 71 dm. , 566 mk. W 1827 r. R. Nowe, wś rząd. , 42 dm. , 258 mk. a R. Staro 37 dm. , 212 mk. Br. Ch. Rutki, wś, pow. rossieński, gm, Kołtyniany, o 48 w. od Rossień. Rutki, część Szypieniee, w pow. i obw. sąd. kocmańskim, nad rz. Sowicą. Br. G. . Rutki, niem. Klein liuttkeii Muttichcn dok. Eodechin wś na polpruH. Mazurach, pow. szczycieński, tuż nad granicą niborbkiego, blisko jez. Małszewkowskiego, o 6 klm. na płd. od Pasymia par. , st. p. i tel. , 20 dm. , 104 mk. , 596 ha. W 1600 r. R. zowią się Baranowem i mają 62 włók; ludność wyłącz nie polska. Ad. N, Riitkij niem. Rauthe, 1534 Ruthki wś i dobra ryc, pow. niemodliÓHki, par. kat. i ewan. Graase. . Dobra mają 689 mr. 588 mr. roii, a wraz z obszarem wiejskim 1114 mr. 871 roii. W 1861 r. 25 dm. , 185 mk. 111 ew. . Riitkiewicze I. fol i do ra, ow, lidzki, w 3 okr. pol, gm. ft. ożanka, okr. wiejnki Ra kowicze, o 51 w. od Lidy, 1 dm. , 12 mk. ; w 1864 r. właHnoHĆ Ryehhmic zow. 2. R. fol, pow. nowogródzki, whiHnoBe Okołowów, 4 1 2 włók. 3. R. , fol, pow, nowo cródzki, własn. Jakubowskich, ma 6 1 2 włók. A, JeL Rutkiszki 1. wA, pow. maryampolnki, gm. Chlebiszki, par. Preny odl od Maryampola 40 w. , ma 12 dm. , 93 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 23 mk. 2. H. , wś i fol nad rz, Szyrwintą, pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, leży przy drodze z Wierzbołowa do WyłkowyHzek o 10 w. ; fol ma 11 dm. , 158 mk. wś 9 dm. , 70 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 259 mk. W skład dóbr R. wchodził Ibl Pirogińce, Fol Rutkiszki Rutki Rutka Rutka Rutkowizna Rutkowo Rutkowskie Rutowina Rutowszczyzna Rutski Rutkowszczyzna Rutnica Rutoberżo Rutkiszki Rutowiecza Rutkiszki R. rozl. mr. 664 gr. or. i ogr. mr. 607, łąk mr. 32, past. mr. 4, nieuż. mr. 21; bud. mur. 18, z drzewa 4 płodozmian 9polowy, pokłady torfu. Wś R. os. 12, z gr. mr. 79. Br, Ch. Rutkiszki, wś, pow. rossieński, gm. i par. Erżwiłek, o 30 w. od Rossień. Rutkowice 1. fol, pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, 1 dm. , 20 mk. ; należy do dóbr Kamienna. 2. R. fol. , pow. lipnowski, gm. i par. Spetal, odl. o 20 w. od Lipna, ma 2 dm. , 19 mk. , 600 mr. Rutkowice 1. dok. Rawtkewycz, wś na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, w okolicy pagórkowatej, o 1 milę na płn. zach. od Dział dowa st. p. , tel. i koL żeL, par. kat. w W. Lencku, ew. w Płośnicy, o 1 milę na płn. od granicy króL polskiego; 37 dm. , 182 mk. , 248 ha. W. mistrz Jan von Tieften nadaje Janowi Jann, Piotrowi, Niemierzy Niemirsz, Wojt kowi i Pawłowi, braciom, 40 włók w Rutkowicach, które im Jerzy Truchses, wójt dział dowski r. 1493 1505, sprzedał. Włóki te graniczą z W. Turzą, Pryjomą i Skurpiem, bartnicy jednak nad granicą płośnioką wraz z puszczą zostają przy zakonie. Na dobrach tych cięży obowiązek służby na ogierze i w pancerzu. Dan w Królewcu w niedzielę po Trzech Królach r. 1497. Według heraldy ków pochodzą ci bracia z Goszczyna w Polsce i używali herbu Pobóg. R. posiadają r. 1542 tylko polską ludność. 2. R. , dobra ryc, tam że, 17 dm. , 119 mk. , 532 ha. Ad. N. Rutkowizna, wyb. , pow. wąbrzeski, st. p. Wąbrzeźno, gm. Niedźwiedź; 1885 r. 1 dm. , 10 mk. Rutkowo 1. wś, pow. newelski, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. serucka, w 1863 r. 20 dusz rewiz. 2. R. , wś, pow. drysieński, pow. oswiej. 3 R. , zaśc, pow. ihumeński ob. t. VII, 648. Rutkowo 1. al. Rudkowo, wś na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, blisko traktu z Szczytna do Biskupca, 1 klm. na płd. od jez. Dymrowskiego, 7 klm. na płn. od Dźwierzut st. p. , 39 dm. , 191 mk. , 547 ba. Konrad Zoelner v. Rothenstein, w, mistrz, nadaje Meosudzie 10 włók pod Tylkowskiem na prawie chełmińs. Dan w Dąbrównie r. 1383 w piątek przed niedzielą Głuchą. Henryk Reuss z Pławna, komtur morąski, podaje do wiadomości, że nabywszy wś Hutki z 20 włókami od pana Mikołaja Pilawskiego Philsdorf, sprzedał takową Pietraszowi za 250 grzywien mniejszej wagi, wraz z prawem chełmiń, i z obowiązkiem jednej służby rzetelnej. Dan w Szczytnie, w piątek, w dzień św. Jana ante portam Latinam 1468. R. 1602 mają R. przeważnie polską ludność. 2. R. al. Rutykowo, wś, tamże, wymieniona u Kętrzyńskiego, w najnowszych spisach urzędowych niepomieszczona. Al. N. Rutkowskie 1. Wielkie, wś i dobra, pow. białostocki, w 3 okr. poL, gm. Jaświłki, o 40 w. od Białegostoku. 2. R. Małe, wś, tamże, o 39 w. od Białegostoku. Rutkowszczyzna 1. zaśc, pow, dzisieński, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Przebrodź, o 18 w. od gminy a 63 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 10 mk. kat. w 1864 r. 10 dusz rewiz. . 2. R. , zaśc. nad stawem, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Janiszki, okr. wiejski i dobra ks. Witgensteina Baranowo, o 14 w. od gminy a 59 w. od Wilna, ma 1 dm. , 14 mk. kat. podług spisu z 1864 r. 13 dusz rewiz. . 3. R. , wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. poL, gm, Ilino, okr. wiejski Staresioło, o 9 w. od gminy a 28 w. od Wilna, ma 9 dm. , 82 mk. kat. 42 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Swirany. 4. R. , osada karcz. , tamże, o 27 w od Wilna, ma 1 dm. , 9 mk. żyd. 5. R. al. Podwugły, wś, pow. sokólski, w 2 okr. poL, gm. Bagny, o 43 w. od Sokółki. 6. R. , st. poczt. w gub. mohylewskiej, na trakcie poczt. z Orszy do Klimowicz, o 21 3 4 w od Orszy a 21 w. od Horek. Rutnica, wś włośc, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. i dobra skarb. Różanka, okr. wiejski Rakowicze, 8 dusz rewiz. 1864 r. . Rutoberżo, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Rutowiecz al. Nikulińskie, jezioro w pow, orszańskim, pod mkiem Nikulino, ma kształt podłużny; największa długość wynosi do 6 w. , szerokość około 1 w, , zajmuje do 400 dz. przestrzeni; głębokość dochodzi do 7 sażeni Brzegi ma wyniosłe, miejscami górzyste, pokryte zaroślami i lasem. Wypływa z niego rzka Rutowiecza, wpadają zaś rz. Czarna i ruczaj Winigożka. Rocznie poławia się około 220 pudów rożnych ryb. Rutowiecza, rzeka w gub. mohylewskiej, lewy dopływ Kaspli, wypływa z jeziora Ru towiecz al. Nikulińskiego. Rutowina, zaśc wa wsch. północ części pow. mińskiego, w 1 okr. poL, gm. ostroźycko gródecka, przy drodze ze wsi KaralouStan KrólStan do Baturynki; grunta lekkie. Jest podanie, że tędy przechodził król Stefan Batory z całem wojskiem w 1579 r. A. Jel. Rutowszczyzna, zaśc szlach, nad jez. Lokaje, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 64 w. od Wilna, 1 dm. , 11 mk. kat. Rutski, niem. Rutzhy al. Ruzzhi łotew. Rutkes, Ruzkes al. GigingaMuischa, dobra w gub. ryskiej, w okr. i pow. wendeńskim, par. Arrasch, o 1 w. od mka Wenden odległe. Własność niegdyś Rutskiego, któremu d. 21 lutego 1626 r przez króla szwedzkiego Gustawa Rutowiecz Rutkowice Rutzau Rit Adolfa odebrane i darowane burmistrzowi wendeńskiemu Hansowi Gigingkowi wraz z domem przez Rutskiego w Wendenie posiadanym. Przed Rutskim dobra te posiadał burmistrz wendeński Sebastyan Detmer ob. Hupel, Topogr. Nachr. von Liefund Esthland, t. Ill 96, 146, 150, 153 Rutuliszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 10 w. od Nowoaleksandrowska Rutupie, fol. , pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie, odl. od Maryampola 49 w. , ma 5 dm. , 73 mk Rutwianka, mylnie Rntwienha, wś, pow. owrucki, na wschód od mka Ksawcrowa i na płn. zachód od wi Uniua w pow. radomyskim, niegdyś we włości unińskioj, wlannoBO monasteru pieczerskiego w Kijowie; ob. Arch. J. Z. H. , cz. I, t. 4 043; cz. Ill, t. 2 382 Rutyszki 1. zaśc, pow. poniowieski, w 1 okr. poL 2. 1. 9 wś, pow. wiłkomierski, gm. Źmujdki, o 30 w. od Wiłkomierza Rutzau 1. pow. grobiński, ob. Mejeryszki. 2. R, leśnictwo, tamże Rutzau, niem. , ob. Rucewo. Rutzenwalde, fol. do Osusznicy, pow. człu chowski, st. p. Zielona, par. kat. Borzyszkowy; 1885 r. 7 dm. , 78 mk. Nazwę nadał te raźniejszy dziedzic Jan Rutz. Kś. Fr Ruwele 1. dobra, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 33 w. od Szawel. 2. B. , dobra, tamże, o 30 w. Szawel Rux, ob. Ruks. Rux, 1251 Rocos, wś i foL, pow. trzebnicki, par. ewang. Kurzątków, katol. Kopska Wieś. W 1842 r. 30 dm. , 234 mk. 77 kat. , dwór, folwark, gorzelnia, hodowla owiec Buza, mto powiat, gub. moskiewskiej, nad rz. t. n. lew. dopł. rz. Moskwy, o 94 w. na zachód od Moskwy, ma 386 dm. 29 murow. , 4147 mk. , 90 sklepów, szkoła powiat, i paraf. , szkoła dla dziewcząt, szpital miejski, st. pocz. , 7 fabryk nieznacznych, 277 rzemieślników. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem i przemysłem leśnym. Nieznana jest data założenia miasta; w 1328 r. stanowi dzielnicę ks. Iwana, syna w. ks. monkiowskiego Iwana Daniłowicza, przyłączoną następnie do państwa moskiewskiego. Za czasów Samozwańców oblegana przoz wojsko polskie, zniszczona przez pożar w 1619 r. Ruzski powiat, zajmujący zachodnią część gub. moskiewskiej, ma na przestrzeni 1988, 6 w. kwadr. 68, 369 mk. , zajmujących się przeważnie rolnictwem oraz dowozem i spławem drzewa, węgli i desek do Moskwy. W północnej części powiatu przechodzi dział wodny pomiędzy rzekami systematu Wołgi rz. Łamą a Moskwy rz. Ruzą, pozostała zaś część przedstawia równinę nachylającą się ku rz iui Moskwie. Gleba przeważnie gliniasta, tylko w dolinie rz. Ruzy piaszczysta. Za wyjątkiem nieznacznej części północnej cała po wierzchnia powiatu należy do systomatu rz. Moskwy, która przcsrzyiia południową część powiatu. Z innych rzok ważniejsze Ruza, Iskonia, Czerna i Mała Istra Jezior nie wiek i w ogóle nieznaczne, ważniejsze Anufrieskoje i Głubokoje, oba otoczone rozległemi bło tami. Lasy zajmują 36 ogólnej przestrze ni. W powiecie znajduje m 431 miejsc za ludnionych 45 siół, 303 wsi, 83 folw. i osad. W 1868 r. było w powiecie tylko dwie fa bryki riukna i paplom, poprzednio znacrznie więcej, J. Krz. , Ruzdwiany 1. wś nad rz. Seret, pow. trembowelski, o B kir, na pld. od Struszwa par. rz. kat. i gr. kat. , hL poczt. i tel, a o 9 klm. na zach, od Trembowli Granice wschod. Trembowla, połudii. Zubow, zachod. Bornadówka, półn. Btruaów, ObBzar dworaki 805, włośc. 1865 mr. kwadr. W 1870 r. 972 mk. ; w 1880 r. w gminie 1154, a obsz. dwor. 33; rz. kat. 426, gr. kat, 870 Szkoła etat. o 1 naucz. Kasa pożycz, gm. z kapit. 1293 złr. R. należą do dóbr Strusów, Włodzimierza hr. Baworowskiego. 2. R. , wś, pow rohatyński, na półn. brzegu Dniestru. Granice wschod. Niemszyn, połud. Dniestr, za nim wś Sobo tów, zachod. Martynów Stary, półn. Demiazów; odl. 9, 87 klm. na płd. od st, pocz. . i toL w Bursztynie, rz. kat. par. Martynów, gr. kat. Niemszyn. Obszar dwor. 633, włośc 1876 mr. W 1870 r. 508 mk. ; w 1880 r. 556 mk. , rz. kat. 26, gr. kat. 526. Szkoła filialna, kasa pożycz, gm. z kapit. 387 złr. Wś należała do Szypowskich, ostatni z tego rodu utrzymywał tu stadninę rasowych koni. Obecną właści cielką jest Marya z Szypowskich Rozwa dowska. B. M Ruzgie, wś, pow. Wiłkomirski, par. świadoska; uwłaszczona z dóbr Soły Ruzia, wś włośc, ., pow. now oradomski, gm. Gosławice, par. Dmcniii, ma 7 dm. , 21 mk. , 92 mr Ruziec, rzeczka, pow. rypiunki, powHlajo z połączenia kilku Birnmicni pitu wazy płynie z pod Paprotów ku, zachodowi, irugi od Chojna i Jastrzębców p61n, zachód i trzeci z jeziora pod wnią Źal. e ku połudn. przez jezioro pod Kordynzewcun, poczem od diroatkownkiego młyna nkręca ku płn. zacdiodowi pod Stalmierz i Głęboczek, czwarty wypływa z jeziora pod Moszezenucnn na ln, . Kikoła, płynie ku wschodowi a przyjąwnzy pod Sikorzem strumyk od wschod u z pod Wildna, skręca ku północyStrumieniem te łączą nię pod wsią Ruże, a powstała ztąd rzeczka dąży ku zachodowi pod Sitno, a ztąd płynąc granicą z pow. lipnowskim ku. zach. pln. , poniżej Rutuliszki Ruziec Ruzia Ruzgie Rux Ruwele Rutzenwalde Rutyszki Rutwianka Rutupie Rutuliszki Ruicj Rużin Rużmonty Rużnica Rużyn Rużyłów Ruiyczaiikay Rużułupis Dobrzynia, o 2 w. od wsi Zaremby, wpada z lew. brzegu do Drwęcy. Długa od złączenia się strumieni 15 w. Porusza wiele młynów i tartaków; bieg z początku ma bystry z po wodu znacznego spadku. Jezioro pod wsią Żałe, z którego wypływa strumień trzeci, ma z przeciwnej strony od płn. komunikacyą przez kilka jezior pod wsiami Studzienką, Barzyminem, Trąbincm, Gulbinami, Długiem z Rypienicą. Niewiadomo w którem miejscu rozdziela się spadek tych wód. Poniżej Kordyszewskiego jez. w dok. z 1379 r. Rzyszcz. , II, 763 nosi nazwę f iuvium Bug, zaś wpa dający tamże do niej z lew. brzegu strumień od Pinina Olwnową Wodą ib. .. Podług dok. z 1236 r. ib. , II, 16 wypływa z jez. Ruzouscho Ruzowskie pod Moszczeninem rz. Ruż. W osadach nadbrzeżnych znajdują się dość liczne cmentarzyska grobami kamiennemi i popielnicami. J. Bliz. Ruziec, wś nad rz. Ruziec, pow. lipnowski, gm. i par. Nowogród, odl o 24 w. od Lipna, posiada karczmę, 4 dm. , 32 mk. , 42 mr. W 1827 r. 3 dm. , 23 mk. Ruzieskj wś szlach. , pow. makowski, gm, i par. Krasnosielc, ma 3 os. , 65 mr. Wchodziła w skład dóbr Krasnosielc. Ruzin, os. , pow. włocławski, gm. Łęg, par. Włocławek odl. 7 mr. , ma 90 mr. obszaru. Ruzna, część Bortkowa, pow. złoczowski. Ruzowsko, jezioro pod wsią Żałe. Wymienia je dok. z 1236 r. Por. Ruziec. Ruzsbach węg. , ob. Drużbaki. Ruzan al. Butzun, dobra koronne i leśnictwo w Kurlandyi, w okr. hazenpockim, pow. i par. grobińska. Kościół ewang. W lasach tutejszych dochowały się dotychczas daniele. Była tu st. poczt. na trakcie z Petersburga przez Rygę i Mitawę do Połągi, odl. o 28 1 2 w. od Połągi a 225 1 2 w. od Mitawy. Ruż, rzka, poczyna się w pow. łomżyńskim pod wsią Głębocz Głębocko, śród wyżyny Czerwonego Boru, na płd. od Śniadowa, płynie w kierunku zach. półn. , tworzy granicę z pow. ostrołęckim, wchodzi na obszar tego powiatu, płynie pod Kleczkowem, znowu stanowi graiiicę, wreszcie wraca w pow. łomżyń, 8ld i pod Rybakami wpada z lew. brzegu do Narwi. Długa 26 w. Przyjmuje z prawego brzegu strugę Bzdziążek i cztery strugi bezimienne pod Strzeszewem, Szablami, Zyznowem i Podosiem. W dolinie rzeczki wytworzyły się błota koło Śniadowa i błota Choromańskie od Strzeszewa do wsi Orło. J. Bliz. Ruż, wś, pow. makowski, gm. i par. Sieluń, W 1827 r. było 3 dm. , 22 mk. Rużanpol właśc, Różanpol, zaśc. szlach. , pow. święciański, w 2 okr. poL, o 59 w. od Święcian, 1 dm. , 6 mk. katol. Ruicj wś i fol. nad rzką Ruziec, pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Ruże, odl. 19 w. od Rypina, posiądą kościół par. drewniany, młyn wodny amerykański, kuźnią i karczmę, 27 dm. , 199 mk. , 813 mr. obszaru 511 roli i 49 mr. nieuż. . Fol. , probostwo, os. młyn. i karczma mają 188 mr. Z wsią E. łączy się kol. Poddulsk, mają razem 23 osad, 33 dm. , 205 mk. W 1827 R, wś rząd, miała 29 dm. , 214 mk. Kościół i parafia erekcyi niewiadomej. Obecny drewniany wzniosła 1780 r. kapituła płocka. W 1789 r. R. jako własność kapituły płockiej, dawały czynszu 2074 złp. i z młyna 480 złp. Pleban wysiewał 10 korcy żyta. R. par. , dek. rypiński, 2961 dusz. Rużin, węg. ÓRuzsin, wś, hr. szaryskie, nad rz. Hernadem, kościół katol, filialny, obszerne lasy, 461 mk. Rużmonty, , w spisie z 1864 r. mylnie Rużlukty, fol. i dobra nad Dźwiną, pow. dzisieński, w 4 okr. poL, gm. Mikołajów, okr. wiejski Gregorowicze Hryhorowicze 1sze, o 11 w. od Dzisny. Fol. ma 1 dm. , 8 mk. kat. , kaplicę kat. par. Dzisna, fundacyi Kiełpszów, 360 dz. ziemi dworskiej. Własność niegdyś Kiełpszów, dalej Dąbrowskich, w 1854 r, nabyty na publicznej licytacyi przez Józefa, Wincentego, Jakuba i Kazimierza Krupków za 7500 rs. Rużnica, wś nad rz. Czuhorem, dopL Prutu, pow. sorocki, par. Belcy. Cerkiew murowana. Własność Bibery. W 1869 r. 63 dm. Rużułupis rzeczka w pow. telszewskim prawy dopływ rzeczki Radonupis, uchodzącej z praw. brzegu do rz. Okmiany Dange. Ruiyczaiikay Ruiyczna, mylnie, ob. Rózyczanka, Rózyczna, X, M. O. Rużyłów al. Rusiłów, wś, pow. buczacki, o 8 klm. na płd. od st. p. i tel. i rz. kat. par. w Potoku Złotym. Leży na zachod, brzegu rz. Strypy, naprzeciw Jazłowca. Granice wschod. Strypa; połud. Skomorochy, zachod. Sokołów, Porchowa i Zubrzec, półn. Leszczańce. Obszar dwor. 657, włośc. 589 mr. W 1870 r. 466 mk. , w 1880 w gm. 436, na obszarze dwor. 24; rz. kat. 14, gr. kat. 406. Właśc. pos. dwor. Jan i Antonina Bołoz Antoniewicz Rużyn, mniej właściwie Różyn, miasto i dobra nad rz. Rostawicą, pow. skwirski. Do szczegółów podanych w art. Róźyn ob. dołączamy dane historyczne. Przy schyłku XV w. okolica ta zwaną była, , pustynią Szczerbo w. Rozległa puszcza leśna spotykała się tu ze stepem żyznym. Bracia Lewko i Kondrat Tywonowicze, którym Aleksander Jagielloóczyk nadał 15 sept. , indykta 1 tę pustkę, usiłowali założyć tu osadę, która wkrótce znika. Dopiero za Strzyżewskich, którzy ob. Dawny regestr akt Łuckich w zbiorze Zyg. Radzimińskiego w dziedzictwie pustyni tej zastąpili Tywonowiczów, osada Ruziec Ruziec Ruzieskj Ruzin Ruzna Ruzowsko Ruzsbach Ruzan Ruż Szczorbówj na miejscu dzisiejszego przedmieścia Bałamutówką zwanego, zaczęła się pomyślniej rozwijać. Strzyżewscy przeniósłszy się z ziemi sanockiej na Ukrainę bracławską, za rycerskie wysługi w znaczne dobra uposażeni zostali. Janów był ich główną siedpbą. Znanym nam jest z akt, jako dziedzic w 1580 r. Janowa i. Szczorbowa, Gniewosz Strzyżewski archiwum Rościszewskich w Lipówce. Około 1591 r. Strzyżowscy sprzedają Szczerbów kniaziowi Mikołajowi Rużyńskiemu Regestr akt daw. Łuckich. Rużyńscy pochodzili z Wołynia i stanowili odrośl rodu kniaziów Bohowickich. Rużyn Stary gniazdo Rużyńskich, leżał koło Kowla nie zaś nad Teterowem jak mylnie podaje Okolski. Rużyńscy uważani byli za potomków Gedymina; Paprocki wyprowadzał ich od Koryata, Okolski od Narymunta. Dobra ich dziedziczne były Ruźyn wołyński, Rohowicze, Horów i Tworynicze. Przez działy rozdrobnili wielce swe mienie i rozsypali się szukać po za zagrodą ojczystą lepszej doli. Kniaź Ostafi, syn Iwana na Starym jeszcze Rużynie, a brat Dymitra, Hrehorego, Stefana i Michała, ożeniwszy się z Anną Wołczkiewiczówną Olizarówną, dziedziczką Pawołoczy, pierwszy osiadł na Ukrainie. Z bratem Michałem piastował on urząd atamana kozackiego na Zaporożu 1578 86, ob. Latopis wyd. przez ks. Pietraszewicza, str. 38 40; nadto był podstarościm w Kaniowie i Czerkasach u ks. Wiszniowieckiego, nareszcie namiestnikiem w Kijowie u ks. wwdy Ostrogskiego. Synami jego byli Bohdan, Mikołaj i Kiryk. W tych trzech kniaziach płynęła krew rycerska, nietylko po ojcu ale i po matce, wnuczce Ostafiego Daszkiewicza. To teź najstarszy z nich Bohdan, z pieluch prawie, jak się wyraża Okolski, przewiniony w zbroję, przez cały wiek swój z pol dzikich nieschodził, gdyż wtedy częściej panowie chodzili w kozactwo w pole, niż tatarowie do nas Andr. Lubienieckiego, Folonoeutichia, str. 30 1. Kozacy ułożyli pieśń na jego imię, która się dziś jeszcze błąka pomiędzy ludem. Nazywali go oni Bohdankiom. Tatarzy żonę mu wzięli. On odpłaca im za to najazdem na Krym, ale gdy oblega Asłangorodek, ginie przy wybuchu własnego podkopu. Dwaj bracia Mikołaj i Kiryk również przebywali na Niżu, uciekłszy po zabiciu w Łucku szlachcica Komara. Atamanowali też Niżowemu kozactwu 1584, ob. Sołowiewa Ist. Rossyi, t. VII, str. 319. Tak więc atamanował najpierw na Niżu Bohdanko 1576, po nim tegoż ojciec Ostafi z bratem Michałem 1578 a nareszcie Kiryk i Mikołaj 1588. Ci ostatni wkrótce rzuciwszy porobi, wrócili na Ukrainę, gdzie pierwszy miał swoją kotelnią, darowaną przez króla jeszcze w 1581 r. , a drugi nabył około 1591 r. Szczorbów od Strzyżowskich. On to Szczorbów nazwał Nowym Rużynem, a to na pamiątkę wołyńskiego gniazda, i przeniosłszy go z zarzecza na dzisiejsze miejsce, wzniósł w nim zameczek, skorhorodkiem nazywany, z drzewa i sypanej ziemi na prędce zbudowany. W 1591 r. król teź nadał mu Romanówkę prawem dożywotniem. Ożeniony z Halską Elżbietą Stroźycką a nie Służynską jak podano w Słow. Geogr. , VII, 726, niezostawił potomstwa. Umarł w 1592 r. i R. przeszedł w powiadanio brata jego Kiryka, który jak zoBtał ziemianinem osiadłym, simienił swą dawną przyjaźń z kozakami na otwartą rozterkę. We włości Kiryka Pawołockiej sporo było kozaków, którzy, jak się wyraża stare pismo, ,, do żywego mu dojęli. Kiryk pojął za żonę Eudoksyą Kuniewską, a owdowiawszy, po raz drugi ożenił się z Jadwigą Chwalczewską. Z pierwszej miał córkę i według Bonieckiego syna Romana, z drugiej trzy córki. Według tradycyi miejscowej gdy Kiryk popędził w step za Tatarami a żona została sama na zamku, horda tatarska wpadła do Rużyna. Co żyło biegło do zamku, ale za uciekającymi wpadli i poganie i lud zaczęli mordować. W tem grom niespodzianie uderzył w dom kniazia Kiryka i w oka mgnieniu płomień ogarnął budowlą. Księżna zginęła w płomieniach. Burzliwość charakteru Kiryka zapełniła nie jedną kartę w księgach sądowych. On to zajechał w 1593 r. Białopol Fryderyka Tyszkiewicza, spalił zameczek i zrównał z ziemią. On też zajechał Wereszczyn Chwastów i spalił nową osadę Pleseckie. Zmarł w 1601 lub 1602, a nie w 1610 ob. Pawołocz. Zwłoki jego pogrzebano w cerkwi kotelańskiej. W 1603 r. żona jego z domu Chwalczewską weszła w powtórne śluby z ks. Jerzym Czartoryskim. Jan Roman Rużyński jedyny Hyn Kiryka, nie zostawił potomstwa. Zona jego Zofia, z domu Korapczejowska, niewiasta czynna i energiczna, objąwszy po śmierci męża obdłużone wielce dobra, dźwigała majątek, spłacające zastawników i dłużników. W potrzebie miiniala rumaka dosiadać i mieczem wywijać. Z sąsiadami swymi spory o granice częKiokroć orężem załatwiała. Rużyńszczyzna graniczyła z Biłołowszczyzną ks. Koreckich. Ci oHiatni o kilka wiorst od Rużyna nad Rantawicą założyli mczko Czeremoszkę dziś łan Czeremoszna a w nim zameczek. Przeciwko temu dziedziczka R. zaprotestowała, dowodząc, iż z dawna miejsce to wchodziło w kompleks Rużynszczyzny. Ale Koreccy ks. Joachim i żona jego Anna z Chodkiewiczów nie chcieli ustąpić. Zebrawszy tedy zastęp sześciotysięczny uderzyła energiczna księżna na zameczek, zdobyła takowy i spaliła a ludność mczka rozpę Rużyn Rużyn dziła w 1609 r. . Wspólnikami wyprawy byli Adam Oiizar, Adam kn. Rużyński i Krzysztof Kiewlicz, który trzymał Rużyn prawem zastawu Arch. J. Z. R. , część 6, t. I, str. 350. Dziś jeszcze pozostały ślady zameczka i osady. W 1612 r. przez napad tatarski wielką ruinę dobra rużyńskie poniosły. Na domiar złego i ks. Korecka z Biłołówki wraz z synem Samuelem, za najazd i zniesienie Czeremoszki również zbrojnym na Ruźańszczyznę odpłaciła najazdem. Ks. Zofia wtedy wyszła za mąż powtórnie za Hieronima Chodkiewicza, kaszt, wileńskiego, który jednak niedługo zmarł w 1617 r. , Wolff, Dygnitarze, str. 80. W czasie tym Rużyńszczyzna składała się z mczka Nowego Rużyna, ze słobody Czarnorudzkiego, słobody Ńizgurskich, słobody Orańskich, Bystrzyka, Wójtowej Woli i słobody Żerosławskiego. Po. długim procesie z zastawnikiem Krzysztofem Kiewliczem w końcu udało się Chodkiewiczowej uwolnić R. z zastawy. Ten Krzysztof Kiöwlicz posiadał własne dobra Młynyszcze koło Żytomierza, gdzie po opuszczeniu R. osiadł na starość. Był to towarzysz obozowy ks. Kiryka. W domu Chodkiewiczowej przebywał blizki jej krewniak Samuel Łaszcz. Chciwy awanturnik zażądał od Chodkiewiczowej, jako bezpotomnej, aby jeszcze za życia jakieś mu na dobrach porobiła zapisy. Gdy żądanie to spotkała odmowa, Łaszcz z garścią zbrojnych wpadłszy do Pawołoczy, groźbą na niej żądane zapisy wymógł. Widząc się prawie całkowicie z dóbr wyzutą, cały swój majątek przelała sądownie na Tomasza Zamoyskiego, podkanclerzego kor. 1634 r. . Łaszcz niezawahał stawić czoło i Zamoyskiemu, ale w końcu przystawszy na komplanacya, za pewnem wynagrodzeniem tak ze strony Chodkiewiczowej jak i Zamoyskiego, zrzekł się swoich pretensyi ob. Pawołocz. Tomasz Zamoyski wziął intromissyę do dóbr R. i Pawołoczy r. 1635. Ukraina używała wtedy spokoju. Zamoyski podniósł też swój Rużyn i urządził. Ale wkrótce umarł 1638 i R. spadł na małoletniego syna Jana W 1647 r. trzymał E. w dzierżawie niejaki Uweliński, który wyprawiał transporty zboża do portów Dnieprowych Opis Kiew. Centr. Arch. , Nr 18, str. 9. W 1648 r. , wnet po porażce korsuńskiej, kozacy rozlawszy się po całej Ukrainie i R. zajęli. Jednakże w pierwszych latach, to jest od pogromu korsuńskiego aż do bitwy beresteckiej, gdy wojna Chmielnickiego rujnowała cały Wołyń i pewną część Kijowszczyzny, bliższa okolica R. wolną była od spustoszenia. Jakoż, gdy po bitwie beresteckiej wojska kor. szły na Ukrainę, to o ile kraj przed Büołówką zastawały w pustce leżący bezludnej, O tyle znów przed samym Rużynem uderzył Słownlk Geograficzny T. X. Zeszyt 109. je przyjemny widok pól uprawnych i niewyczerpana obfitość wszystkiego, z dawnych jeszcze spokojnych lat nagromadzona, W Rużynie, mówi stary dyaryusz wojskowy, , wojska nasze jako obiecaną ziemię pełną zbóż zastały Ambr. Grab. , Starożytności polskie, t. I to też i Jan Zamoyski, ssta kałuski, dziedzic R. i Pawołoczy, za wojskiem też zjechała aby nawiedzić swe dobra ukraińskie. Wiadomo, że podczas pobytu jego w Pawołoczy zmarł nagle szwagier jego ks. Jeremiasz Wiszniowiecki. Jan Zamoyski, ssta kałuskie umarł bezdzietnie, i R. wraz z Pawołoczą, Kotelnią, Wczorajszem i Gródkiem przeszedł w spadku do Stanisława Koniecpolskiego, kaszt, krak. , który umierając 1682 r. zapisał dobra R. i Pawołoczą synowcowi Janowi Alelks. Koniecpolskiemu. Dobra te niegdyś 70, 000 zł. rocznie przynoszące, były obecnie wyludnione i puste. Stary dokument mówi też, iż w 1683 r. tak w Rużynie, jak w Wojtowcach, Bystrzyku, Słobodzie i Bałamutówce nie było żadnego człowieka, ani chałupy Arch. J. Z. R, część 6, t. I, str. 153, dopełnienia. Gdy w 1714 r. szlachta wwdztwa kijow. , niezważając na stan mizerny nowych słobód ukraińskich, dla wojska kor. rozpisać kazała kwatery, regimentarz Gałecki cierpko jej zganił to rozporządzenie. ,, W Pawołoczy, pisał, 70 chałup, położyliście więcej niż sto koni, i to siła, czy podobna tam wybierać tak wiele w Rużynie 20 koni; mnie płacz ludzki niedopuszcza tego, abym mógł acceptować, z tak ciężką oppressyą ludzką, krew z nich wyciskając, tego ubóstwa, trzeba się Boga na ostatek bać Arch. J. Z. R. , część III, t. 3, str. 776, W 1712 umarł bezdzietnie Jan Aleksander Koniecpolski i ukraińskie jego dobra przeszły w spadku do Walewskich a od tych zaś nabyte zostały w 1722 przez Jerzego Lubomirskiego, oboźnego kor. Dzięki za biegłości nowego dziedzica włości się rozrosły, a ludność i dobrobyt wzrastał. Administratorem R. w 1727 r. był Kotiużyński Arch. J. Z. R. , część III, t. 3, str. 36. Roku 1727 stanęła tu nowa cerkiew. W 1736 r. już R. należał do synów Jerzego Lubomirskiego, Józefa i Stanisława. Dobra R. nosić też zaczęły szumny tytuł księstwa rużyńskiego. W 1737 r. gubernatorem księstwa R. jak i dóbr pawołockich był Józef Bodakowski ibid. , 256. W 1740 r. tegoż Bużyna został gubernatorem Dominik Bubiski, wzorowy administrator ibid, , 324. W 1746 r, wizyt, cerkiewna parafia R. składała się ze 100 osad w mczku a z 60 na przedmieściu Bałamutówce. W 1763 r. Józef ks. Lubomirski sprzedał klucze rużyński i pawołocki ks. Kacprowi Lubomirskiemu. Ks. Kacper zostawił dwie córki Zofiją za Protem Potockim i Rybackie Budy Rybackie Rybaciszki Rwy Rweńsk Rybak Rybaczne drugą za Walewskim. Protowa Potocka na mocy działu z siostrą Walewską wzięła R. , Zwiahel i Pawołocz. Rozwiodłszy się z mężem wyszła za mąż za Waleryana Zubowa, potem za Uwarowa. Z Protem Potockim miała Zofija córkę jedyną Emilią, 1mo voto za Józefem hr. Kalinowskim, 2o Toto za Czeliszczewym. Kalinowscy rezydowali w R. W 1816 r. stanął tu kościół murowany p. w. Bożego Ciała, fundowany przez Józefa i Emilię hr. Kalinowskich. Przedtem zaś było tylko oratorium, należące do par. toporowskiej, dla którego wystarał się był o indult posses sor R. Stefan Damięcki. Kościół zaś nowy murowany poświęcony został w 1817 r. przez kś. Godlewskiego. W 1818 r. Kalinowscy naznaczyli annuatę proboszczowi. Kaplice funduszowe w parafii były w Nizgurcach i Wójtowcach. W 1820 r. kuratcm tutejszym był kś. Cypryan Mogilnicki. Roku zaś 1821 stanęła murowana cerkiew Nikołajewska w obrębie wałów dawnego zamczyska. W 1842 r. stanęła druga cerkiew drewniana na przedmieściu Bałamutówce. Na polu, nieopodal od mczka, znajduje się studzienka z cudowną wodą, będąca celem pielgrzymki ludu okolicznego. Na cmentarzu katolickim lezą dwaj bracia, głośni w okolicy lekarze, Ernest i Adolf Knottowie. Pierwszy zostawił ciekawy pamiętnik o Procie Potockim, na którego dworze ojciec jego przebywał jako nadworny lekarz; drugi pisał poezye, ogłoszone po śmierci dopiero. W 1854 r. R. został nabyty przez Stefanię z Jełowieckich Antonio wa Złotnicką. Rezydencyą dziedziców stanowi ozdobny pałac z pięknym ogrodem. Widok R. z kościołem i pałacem zamieścił Napoleon Orda w swoim Albumie. Budująca się obecnie dr. źel. z Koziatyna do Humania ma wyznaczoną stacyą w R. Przed 50 laty R. był siedzibą sławnego na całą prowincyą rabina. Edward Rulikowski. Rweńsk, wś, pow. czauski, gm. Samotiojewicze, ma 40 dm. i 200 mk. Rwy, zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. poL, o 26 w. od Kowna. Rybaciszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Rybackie, os. , pow. suwalski, gm. Hutta, odl. od Suwałk 3 w. Rybackie, jezioro na obszarze wsi Podgórze, w pow. nowoaleksandi yjskim, gm. Rogów. Wody jego uprowadza rzka Chodel do pobliskiej Wisły. Rybackie Budy, niem. Fischerbuden, os. nad Notecią, pow. bydgoski, o 71 2 klm. na płd. wschód od Nakła poczta, st. dr. źel. , par. Ślesin, okr. domin, Potulica, 1 dm. i 9 mk. Rybaczki, wś, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. Druja, okr. wiejski i dobra Miłoszów Idołta, o 2 w. od gminy a 41 w. od Dzi sny, 3 dm. , 21 mk. prawosŁ i 3 katol, w 1864 r. 16 dusz rewiz. . Rybaczne, białor. Rybacznoje, jezioro na południowym krańcu pow. borysowskiego, południową częścią wchodzące w pow. ihu meński, w obrębie gm. Hiewin, należy do dóbr zabaszewickich Wańkowiczów. Pośród lasów położono, ma do 200 mr. obszaru. Brze gi porosłe gęstą trzciną, latem niedostępne, dno pokryte, grubą warstwą mułu; obfituje w karasie i inne ryby, połów których usku tecznia się jodynie porą zimową. Wypływa z jeziora rzka Rowa, wpadająca do Berezyny. Rybaezyński, zaśc. na południowym krań cu pow. borysowskiego, przy gośc. ze wsi Hradno do Zabaszewicz, w 2 okr. poL łohoj skim, , gm. Hiewin, ma 2 osady; grunta lek kie. A. Jel. Rybak, os. nad rz. Pilicą, pow. rawski, gm. i par. Lubochnia, 1 dm. , 15 luk. , 60 mr. dwors. Rybaki 1. wś włośc, pow. gostyński, gm. Słubice, par. Zyck, ewang. Iłów, 93 mk. , 117 mr. W 1827 r. było 2 dm. , 17 mk. 2. R. , os. , pow. koniński, gm. Golina, par. Myślibórz, odl. od Konina 17 w. Wraz z Radolina ma 14 dm. , 213 mk. R. wraz ze Sławskiem nadane były przez Mieszka Starego klasztorowi w Lądzie por. t. VIII, 650. 3. R. , wś włośc nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. i par. Brzeźnica, ma 4 dm. , 31 mk. , 70 mr. 4. R, wś, pow. nowoaleksandryjski, gra. Szczekarków, par. 0pole. W 1827 r. było 18 dm. , 118 mk. 5. R. , folw. nad rzką Swarzyną, pow. garwoliński, gra. Kłoczew, par. Żelechów, odl. 27 w. od Garwolina, ma 5 dm. , 7 mk. W 1827 r. było 1 dm. , 5 mk. Folw. ten, odzielony od dóbr Wola Zadybska, rozl. mr. 233 gr. or. i ogr. mr, 99, łąk mr. 42, pastw. mr. 2, wody mr. 6, lasu i zarośli mr. 8, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 3; las nieurządzony. 6. R. , wś, pow. sokołowski, gm. Kossów, par. Ceranów, ma 5 dm. , 50 mk. , 490 mr. 7. R. , folw. nad rz. Wisłą, pow. płocki, gm. Rembowo, par. Wyszogród, odl. o 40 w. od Płocka, ma 5 dm, , 42 mk. , 30 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 70 mk. 8. R. , wś włośc nad rz. Narwią, pow, łomżyński, gm. i par. Miastkowo, ma 15 o8. , 474 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 81 mk. Wchodziła w skład dóbr Nowogród. Br. Ch Rybaki 1. wś, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. Leonpol, okr. wiejski i dobra ks. Mirskiego Międzyrzecz, o 9 1 2 w. od gminy a 45 w. od. Dzisny, 5 dm. , 55 mk. kat. w 1864 r. 35 dusz rewiz. . 2. R, wś włośc nad rz. Kotrą pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. Dubicze, okr, wiejski Głębokie, o 5 w. od gminy a Rybaki Rybaczki Rweńsk Rybaezyński Rybaki 30 w. od Szczuczyna, ma 12 dm. , 94 mk. w 1864 r. 39 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostryna. 3. R. , zaśc, pow. lidz ki, w 4 okr. poL, gm. Wasiliszki, okr. wiejski Szejbakpol, o 5 w. od gmmy a 42 w. od Li dy, ma 1 dm. , 6 mk. katol, w 1864 r. 1 du sza rewiz. 4. R. , folw. , pow. lidzki, w 4 okr. poL, o 10 w. od Wasiliszek a 45 w. od Lidy, ma 1 dm. , 12 mk. katol. ; własność Mokrskiego. 5. R. , wś, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. Subotniki, okr. wiejski Huta, o 1 1 2 w. od gminy, 40 w. od Oszmiany a 13 w. od Dziewieniszek, ma 11 dm. , 104 mk. katol. w 1864 r. 49 dusz rewiz. ; należy do dóbr Żemłosław, Umiastowskich. 6. M. , wś, pow. święciański, w 4 okr. poL, gm. Dubotówka, okr. wiejski Daniszewo, dwór Świetlany, o 10 w. od gminy a 83 w. od Święcian, ma 14 dm. , 81 mk. prawosŁ i 14 katol, w 1864 r. 61 dusz rewiz. . 7. M. , wś nad rz. Łań, pow. słucki, w 2 okr. poL kleckim, gm. Zaostrowiecze, ma 2 osady. 8. R. , wś, pow. białostocki, w 2 okr. poL, gm. Obrubniki, o 18 w. od Bia łegostoku. 9. R. , wś i dobra, tamże, w 3 okr. poL, gm. Przytulanka, o 42 w. od Białegosto ku; własność Grodzkiego. Włościanie wnieśli 1806 rs. 37 kop. wykupu za wydzieloną im ziemię, 10. R. , wś, pow. bielski gub. gro dzieńskiej, w 1 okr. poL, gm. Łosinka, o 34 w. od Bielska, 11. R. , wś, pow. grodzieński, w 3 okr. poL, gm. Wołpa, o 50 w. od Grodna. 12. R. , wś, pow. słonimski, w 4 okr. poL, gm. Zdzięcioł, o 53 w. od Słonima. 13. R. , wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. poL, gm. Juszków, o 52 w. od Wołkowyska. 14. R. , wś, tamże, w 4 okr. poL, gm. Ros, o 15 w. od Wołkowyska. 15. R. , wś, tamże, w 4 okr. poL, gm. Mścibów, o 12 w, od Wołkowyska. 16. R. 5 wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 69 w. od Nowoaleksandrowska. 17. R. , wś, pow. szawelski, gm. Szawle, o 2 w. od Szawel J. Krz, Rybaki 1. część wsi Dębnik, pow. wielicki, na praw. brzegu Wisły, na przeciw Wawelu. Mieszkańcy są przeważnie rybakami. Do szczegółów podanych już ob. Dębniki dodajemy, źe w 1880 r, było 48 dm. , 458 mk. ; 432 rz. kat. , 26 żyd. Obszar tej gm. graniczy przez Wisłę od płn. z obszarem Krakowa i Półwsia Zwierzynieckiego, od zach. z Pychowicami, od płd. z Zakrzówkiem, a od wsch. przez Wisłę z Krakowem. W zach. części obszaru, tuż nad Wisłą, wznoszą się tak zwane skały Twardowskiego, z grotą i obfitemi kamieniołomami, wznies, 245 mt. npm. Piec do wypalania wapna. Ślady dawnego łożyska Wisły w licznych bagniskach. Obecnie przerzyna obszar gm. kolej obwodowa, łącząca tor kolei północnej z transwersalną i Karola Ludwika. W części wschod, powznoszono piękne budowle, tak źe wieś sianowi ponie kąd przedmieście Krakowa. Wiecie stanowi miejsce przechadzek dla Krakowian. Wieś ucierpiała podczas wylewów Wisły r. 1885, 1887 i 1888. 2. R. , częśó Krakowa tuż na lew. brz. Wisły, u stóp Wawelu, osada ry baków. 3. R. , grupa zabudowań w Hołem Kamienieckiem, w obr. gm. Kamionki Woło skiej, pow. rawski. Br, G. Rybaki al. Rybitwy, przedmieście Poznania ob. t. VIII, 904. 2. R, , przedmieście Ro goźna, pow. powidzki, wchodziło w skład sstwa rogozińskiego. 3. R. , wś, pow. gnieź nieński Witkowo, o 6 klm. na płn. zach. Powidza, na zach. brzegu jez. Skorzęcińskie go, par. OstrowitePrymasowskie, poczta w Skorzęcinie, st. dr. żeL w Odrowążu o 10 1 2 klm. ; 8 dm. , 60 mk. katoL i 105 ha 73 roii, 13 łąk, 1 łasu. R. wchodziły dawniej w skład dóbr skorzęcińskich, własność klasztoru lędz kiego, zabrane przez rząd pruski i wcielone do domeny Skorzęcin. E. Cal, Rybaki 1. wyb. do Szczuki należące, pow. brodnicki; 1885 r. 4 dm. , 21 mk. 2. R. , niem. Fischerei, kol. na lew. brzegu Wisły pod Nowem, pow. swiecki. . W 1868 r. 27 bud. , 24 dm. , 333 mk. ; 308 kat. , 25 ew. Przewóz przez Wisłę. W wizyt. Rozdrażewskiego z r. 1583 zowie się ta os. Rybaki na. dole str. 132. 3. R. pod Chełmnem, niem. Fischerei, wś należąca do Chełmna, pow. chełmiński, tuż nad Wisłą, 593, 55 ha. W 1868 r. 64 bud. 45 dm. , 633 mk. ; 598 kat. , 35 ew. W r. 1888 wyrządziła Wisła szkody na 75, 000 mrk. Dawniej posiadały tu benedyktynki folw. Panna ksieni nabyła około r. 1588 grunt od mieszczan i przeniosła na dzisiejsze miejsce naprzeciwko klasztoru. Oddawna istniał tu kościołek św. Agnieszki, fundowany przez benedyktynki. Kiedy podupadł w XVI w. , ksieni na nowo go wzniosła z cegły r. 1591; ponownie zrujnowany za czasów szwedzkich, został r. 1640 rozebrany ob. Klasztory żeńskie, str. 116. 4. R. , niem. Rybacken al. Ribacken, wieś włośc, na Kaszubach, pow. kościerski, zawiera 3 gburs. i 2 zagr. , 570, 77 mr. W 1869 r. 69 mk. kat. , 6 dm. ; leży nad jez. Sudomie, o pół mili od Kościerzyny st. p. i kol. , pat. kat. i ew. . Lustracya komisyi pruskiej z r. 1772 donosi Tu mieszka 4 rybaków i 1 komornik, którzy są narod, polskiej i wyznania katol. Gleba jest licha. Każdy wysiewa 6 kor. żyta, 1 jęczm. , 2 tatarki, pół grochu; zbierają 2 1 2 do 3 ziarn, siana zbiera każdy 2 fury. W starościńskim borze mają wolne pastwiska i drzewo opałowe. Latem mają wolne rybołówstwo w jez. Sudomie, Mielnicy, w Szolnowie, Wierzyskach, Garczynie, w Lubianie i Schodnie. Za te i za rolę płaci każdy 10 tal. czynszu i jest zobowiązany podczas Rybaki Rybalino Rybaki Rybakiszki Rybakowizna Rybakowo Rybakowszczyzna Rybalnia Rybałty Rybarpole Rybartowa Rybarzowice Rybce Rybczanka Rybczany Rybczewice Rybakiszki Żniwa 8 dni robić grabiami na folw. w Sidlicach. Nie płacą innych podatków, ani mesz nego; obszar wynosi 2 włóki ob. Zeitschr, d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, str. 110. Uwłasz czenie nastąpiło r. 1820. 5. R. , niem. Kuehlhorn, dok. Kulenborn 1437, Kulborn 1466, Kielhorn 177, 9 wś w Pomezanii, pow. sztumski, nad granicą pow. malborskiego, nad rz. Dzierz gonia, niedaleko jez. Bruzna, st. p. AltDoll staedt, par. kat. Bągart, 4 98 mr. W 1868 r. 4 dm. , 36 mk. ew. Już r. 1437 mieszkał tu karczmarz i kilku rybaków, pierwszy czyn szował 9 skojców, każdy z rybaków 1 fl. na św. Marcin. R. 1737 wymarli tu wszyscy mieszkańcy. Wtedy ssta kiszborski i wojew. Jerzy z Przebęndowa na nowo wś osadził trzema rybakami i karczmarzem. Każdy ry bak otrzymał chałupę i płacił po 2 latach wolnych 5 fl. czynszu i 2 kontrybucyi. Karcz marz płacił także tyle i oprócz tego 17 fl za wyszynk. Od tłoki i innych ciężarów byli wszyscy wolni. Rybacy mieli wolne ryboł. w rz. Dzierzgonie i jez. Druznie ob. Gesch; d. Kr. Stuhm v. Schmitt, str. 225. W najnowszym spisie urzęd, z r. 1885 os. ta nie wymieniona. 6. R. , niem. Fischhude, wyb. do W. Słońcy, pow. tczewski, 1885 r. 1 dm. , 4 mk. 7. R. , kol. obecnie nie istniejąca, pow. bro dnicki, par. kat. Szczuka. 8. R. , attyn, do Chmielna należąca, pow. kartuski. Wymie niona w wizytacyi Rybińskiego z r. 1780 str. 209. Kś. Fr. Rybaki 1. , ob. Łańsk 2. H. , ob. Fyszhuza. Rybakiszki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 17 w. od Nowoaleksandrowska. 2. R. , fol. nad jeziorem, pow. wiłkomierski, gm. i par. Traszkuny, należy do dóbr Traszkuny. Rybakowizna, os. , pow. lipnowski, gm. Szpetal, par. Chełmice. W 1827 r. był 1 dm. . 6 mk. Rybakowo, wś, pow. kalwaryjski, gm. Kalwarya, par. Łubów, odl. od Kalwaryi 8 w. , ma 12 dm. , 38 mk Rybakowo, foL, pow. newelski, należy do dóbr Jemieniec. Rybakowszczyzna 1. Wielka, wś, w pow. sieńskim, w pobliżu rozległego błota Lejczenok, zajmującego do 3600 dzies, przestrzeni, gm. Ulanowicze, ma 12 dm. i 84 mk. 2. R. Mała, ws, tamże, ma 6 dm. , 20 mk. Rybalino, ob. Rahalina Rybalnia, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 18 w. , ma 7 dm. , 51 mk Rybałty, przyl, dóbr Kawęczyn, pow. grójecki, niedaleko Wisły. Rybałty, dobra, pow. bielski gub, grodzieńskiej, w 3 okr. poL, gm. Grodzisk, o 38 w. od Bielska. Ob. OlszewoRybałty. Rybariwski, potok, wypływa ze źródeł leśnych, u płd. podnóża Senicy 1188 mt. , na wschod, obszarze gm. Żabiego, w pow. kossowskim. Płynie na płd. , tworzy granicę między Żabiem a Jasienowem Górnym, po czem na obszarze Krasnoilli wpada do Czarnej rzeczki ubiegłszy 4 1 2 klm. Br. G Rybarpole al. Rybartowa, przysgm. Gombaszu, w hr. liptowskiem, pow, roźeńskim, nad Wagiem, wznies. 434 mt. Br. G. Rybartowa, ob. Rybarpole. Rybarzowice, wś, pow. bialski, nad pot. Żylczą, wzdłuż drogi z Żywca 4 klm. do Szczyrka, w okolicy podgórskiej i lesistej, ma kaplicę murowaną i 2 młyny wodne. Par. rzym. kat. w Łodygowicach; 172 dm. i 1100 mk. , 1098 rz. kai i 12 izrael Pos. więk. KI PrimaYcsi wynosi 135 mr. roli, 26 mr. łąk i 13 mr. past. ; pos. mn, 887 mr. roii, 157 mr. łąk, 169 mr. past. i 5 mr. lasu. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 107 wieś ta par. w Ra dziechowie, własność Jana Komorowskiego, składała się z 3 półłanków km. i 4 komorn. bez bydła. Graniczy na zach. z Buczkowica mi, na płd. z Godziską Nową, na płn. z Meszną a na wschód z Łodygowicami. Mac, Rybce, wś, ob. Pohrebyszcze t. VIII, 525. Rybcy 1. wś w pobliżu kotliny rz. Świ słoczy, pow. ihumeński, tuż przy linii dr. żel lipaworomeńskiej, pomiędzy stac. Rudzieńsk i Michanowicze, w gminie dukorskiej, ma 16 osad pełnonadziałowych; grunta szczerkowe urodzajne, łąki obfite, wieś porządnie zabu dowana, śród sadów. O starożytności osady świadczą często znajdywane narzędzia krze mienne i kamienne. 2. R. , wś, pow. ihumeń ski, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Nowo siółki, przy drodze ze wsi Dryczyn i Biełej do fol Kostrynia ma 6 osad, miejscowość równa, grunta szczerkowe. AL Jel. Rybczanka, rzeczka w gub. wileńskiej, lewy dopływ Wilii, uchodzi między Kobylanką a Wiazucią. Rybczanka, wś włośc, pow, wilejski, w 1 okr. pol, o 42 w. od m. Wiląjki, przy b. drodze poczt. z mka liii do mka Radoszkowic, 4 dm. , 47 mk. Rybczany, wś i dobra nad Miadziołką, pow. święciański, w 3 okr, pol, gm. Jasiewo, okr. wiejski Nowy Dwor, o 8 a w. od gminy a 42 w. od Święcian. Folw. ma 1 dm. , 13 m. k. kat. ; wś zaś 6 dm. , 72 mk. kat. i 5 żydów w 1864 r. 33 dusz rewiz. ; własność Cedrowskich. Rybczewice, w XVI w. Ripczowice, wś, fol i dobra, pow. krasnostawski, gm. Rybczewice, par. Częstoborowice, odl. 24 w. od Krasnegostawu. W 1827 r. było 50 dm. , 41Ö mk. W 1887 r. dobra R, składały się z fol Rybczyń Rybianka Rybia Huta Rybia Rybczyzna Rybczyczy Rybczyńce Rybie R. , Passów i Karczów, rozl. mr. 1870 gr. or. i ogr. mr. 1129, łąk mr. 44, łasu mr. 572, w odpadkach mr. 89, nieuż. mr. 36; bud. mur. 14, z drzewa 20; płodozmian 10 i 11polowy, las nieurządzony, pokłady kamienia wapien nego. Wś R. os. 73, z gr. mr. 1247. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 w R. par. Cząstoborowicc część Czepclowskiej 1 1 2 łan. ; część Kelczewskiego l 1 2 łan. , 1 młyn; część Piotra Bipczowskiego 1 12 łan. Pawiński, Małop. , 335, 363. B. Ch. Rybczyczy wś, pow. łucki, attyn, dóbr Hranie, do których należy także wieś Tryputnia; w 1860 r. własnośc Szczepana Chamca. Rybczyń wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm, Chotenczyce, okr. wiejski Zaborze, o 12 w. od gminy, 14 dusz rewiz, w 1864 r. ; należała do dóbr Wincentowo, Budrewiczów. Rybczyńce 1. w dokum. Rypczyńce, wś nad Śniwodą dopł. Bohu, pow. lityński, gm. i par. kat. Ułanów, w pobliżu traktu poczt. z Chmielnika do Ułanowa, o 42 w. od Lityna. Ma 85 osad, 602 mk. , 688 dzies, ziemi włośc, 1402 dzies, dworskiej wraz z Worobiówka, 41 cerkiewnej. Piękny pałac i park. Cerkiew pod wezw. św. Mikołaja, wzniesiona w 1824 r. , ma 1356 parafian. Wś ta za czasów lustracyi Humieckiego, kaszt, kamienieckiego, w 1616 r. należała do dzierżawy ułanowskiej w sstwie chmielnickim, była w posiadaniu Jakuba Pretfica, wwody podolskiego, i wraz z robociznami, czynszem, owsem, kurami, dawała prowentu 7 fl. 14 gr. ; poczem weszła w skład sstwa Ulanowskiego, darowanego w 1797 r. przez cesarza Pawła hr. Augustowi Ilińskiemu; następnie własność Chołoniewskich, dziś Mazarakich. 2. R. , wś, pow. skwirski, w 1 okr. poL, gm. Worobiówka, par. praw. Molczanówka o 3 w. , par. katol. Skwira o 18 w. , ma 291 mk. W 1862 r. wraz z Julianówką było 343 mk. prawosł. i 56 katol. Połowa wsi z 151 dzies, ziemi, należała wówczas do x ntonicgo Waksmana. Poprzednio wś R, należała do klucza borszczejo wieckiego Brzostowskich, od 1757r. Orzeszków, następnie Hańskich. Dr, M. J. Krz. Rybczyzna, wś nad jez. Dręstwo, pow, szczuczyński, gm. Bełda, par. Rajgród. Rybczyzna, wś nad rzką Radoszkówką, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. i dobra, Gieczewiczów, Wiazyń, okr. wiejski Jałowo, o 6 w. od gminy a 15 w. od Wilejki, ma 28 dm. , 311 mk. w spisie z 1864 r. 107 dusz rewiz, . Rybia, potok, powstaje na granicy Ligoty Górnej i Kameralnej, pow. cieszyński, u płn. podnóża Fraszywy 843 mt. . Płynie na płn. wschód przez Dobraczyce Dobraticz i Wojkowice, gdzie łączy się od lew. brz. z Praszywka, tworząc pot. Holczynę, dopł. ŁuI czyny. Długość biegu 6 klm. Pędzi kilka młynów. Br. G. Rybia Góra las i góra w płn. części Go gołowa, pow. jasielski, na płn. od jej przy siółka Huty Gogołowskiej. Od płd. zach. bie rze początek pot. Kamienica, dopł. Wisłoki, a od płd. pot. Stępina, dopł. Wisłoka. Wznies. 524 mt. Na płn. zach. szczyt Brzezina, na płn. wsch. szczyt Chełm 532 mt. , a na płd. Kamienna Góra 451 mt. . Br. G. Rybia Huta al. Górna Huta, niem. Oberhuette, wś włośc, na Kaszubach, 756 st npm. , pow. kartuski, st. p. i par. ew. Przywidz, par. kat. Prago wo. Zawiera 15 gburstw i 12 za gród, 207 ha 1 łasu, 14 łąk i 118 roii. W 1869 r. 162 mk. , 33 kat. , 129 ew. , 25 dm. ; 1885 r. 25 dm. , 25 dym. , 152 mk. , 18 kai, 134 ew. Osadę tę założyli w XVII w. jezuici. Por. Gzapiehh. Ks. Fr. Rybianka, w XVI w. Ribienka, wś włośc, nad rzką Korzeniówką, pow. konecki, gm. i par. Szydłowiec. Odl. od Końskich 42 w. , ma 33 dm. , 191 mk. , 410mr. włośc, Imr. rząd. W 1827 r. było 10 dm. , 82 mk. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 Rnależała do sstwa radomskiego. W 1569 r. Jan Kieszkowski miał tu 5 łan. , 2 zagr. Pawiński, Małop. , 309, 478. Br. Ch. Rybical, wś na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, nad jez. Ryńskiem, naprzeciw Rynu st. p. i tel. ; 86 dm. , 409 mk. , 736 ha. Wś polska. Gerlach v. Metz, wójt rastemborski, nadaje Augustynowi i Klementowi Orths na prawie chełmińskiem 30 włók wolnych od dziesięcin i tłoki, z obowiązkiem 2 służb zbrojnych, oraz niższe sądownictwo. Dan w Rastemborku r. 1435. Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ryński, podaje r. 1514 do wiadomości, że Szczepan, Jakub, Bartek, Jan i Jakub Boekdigcr z Skorupek Skorupy sprzedali Mikołajowi i Bartkowi Wejtingom, braciom, 4 mr. łąk nad Kocią Strugą i jez. Tałt. Tenże odnawia r. 1515 Stankowi z Rybicalu spalony przywilej na 2 włóki nadwyżki między Rybicalom a Mrówkami. Później był w posiadaniu tych dwóch włók Stanisław Koniecki. W R. mieszkają r. 1539 sami Polacy. Ad. N, Rybicz, pow. wrocławski, ob. Relhiitz 1. . Rybie 1. fol. , pow. warszawski, gm. Falenty, par. Raszyn, odL 9 w. od Warszawy, ma 85 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 67 mk. W 1885 r. fol. R. rozl. mr. 152 gr. or. i ogr. mr. 142, łąk mr. 6, nieuż. mr. 4; bud. mur. 4, z drzewa 9. 2. R. , wś i foL, pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Łęki, odl. 10 w. od Kutna, ma 8 dm. , 98 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 87 mk. W 1885 r. fol. R. rozl. mr. 382 gr. or. i ogr. mr. 350, łąk mr. 5, pastw, mr. 6, lasu mr. 4, nieuż. mr. 17; bud. mur. 5, z drzewa 11; płodozmian 14polowy. Wś R. Rybicz Rybczyce Rybical Rybienek Rybień Rybie Rybie Rybieniec os. 16, z gr. mr. 11. W XVI w. role fol dają dziesięcinę pleb. w Łękach, kmiece zaś na stół arcybiskupi Łaski, Lib. Ben. , II, 489. W 1576 r. wś R. pow. orłowski należy do kilku częściowych właścicieli. Jan Rybski ma pół łana km. , 3 zagr. , 1 osad. Inni właściciele niemają kmieci. Walenty Rybski ma 1 łan, Jan Rybski 1 łan, Mateusz i Walenty pół łanu, Mateusz ćwierć łana Pawiński Wielkop. , II, 109, 147. 3. R, wś i fol. , pow. gostyński, gm. Pacyna, par. Gombin, odl. 21 w. od Gostynina, posiada gorzelnię parową z prod. na 32, 000 rs. , cegielnię z prod. 1500 rs. , pokłady torfu; 14 dm. , 123 mk. W 1827 r. było 26 dm. , 258 mk. W 1885 r. fol. R. rozl. mr. 1056 gr. or. i ogr. mr. 957, łąk mr. 29, past. mr. 27, nieuż. mr. 43; bud. mur. 16, z drzewa 11; płodozmian 11polowy. Wś R. os. 33, z gr. mr. 78; wś Koszelówka os. 18, z gr. mr. 271. 4. R. , kol. , pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Grochowy, odl od Konina 24 w. , ma 22 dm. , 222 mk. , 150 mr. 3. R. i MajdanRybie, kol. , pow. chełmski, gm. Rejowiec, rozl. 412 mi Br. Ch. Rybie 1. al. Rybie Jezioro, Pleso, niem. Fischsee al. Meerange, właściwa nazwa Morskiego Oha ob. . 2. R. al. Mały Rybi Staw nazwa stawu Popradzkiego w Tatrach spi skich, ob. Popradzki Statu. Br. G. Rybie 1. Nowe z Kadiuhną, wś, pow. limanowski, położona w okolicy podgórskiej, 511 mt. npm. , u źródeł Rybiego pot. dopł. Tarnawy, uchodzącej do Stradomki, ma par. rz. kat. z kościołem murowanym, 86 dm. , rozrzuconych po wzgórzach; na obszarze więk. pos. Wikt. hr. Lanckorońskiego 5 dm. ; 637 mk. , 618 rz. kai a 19 izrael. Obszar więk. pos. ma 241 mr. roli, 46 mr. łąk, 63 mr. past. i 251 mr. lasu; pos. mniej, wynosi 368 mr. roii, 102 mr. łąk, 178 mr. past. i 34 mr. łasu. Gleba żytnia, średnia, Szematyzm duchowny podaje, iż parafię założył Jordan Spytek w r. 1365; r. 1795 zgorzał kościół a teraźniejszy wymurował dziedzic Gabryel Gembarzowsld. Siarczyński w Słowniku Galicyi Rps. bibl. Ossol. Nr. 1826 za Kronbachem twierdzi, że istniał tu zbór aryański. W regest, pobor, z r. 1581 Pawiński, Małop. , 53 w opisie par. Nowo Rybie wymieniono nie istniejącą dziś wś Nowa Wiesz, własność Strzeleckiego, mającą 6 półłan, kraiec, 7 zagród z rolą, 5 komorn, bez bydła i karczmę z półłankiem. Ta Nowa Wieś jestto zapewne dzisiejsze R. Nowe. Graniczy napłd, z Kisielówką i Rupniowem, na zach. z Ryjami i Szykiem, na wsch. ma lasy a na płn. Rybie Stare. 2. R, Stare, wś, pow. limanowski, na północ od poprzedniej, od półn. , zach. i wsch. otoczona lasami. Graniczy na płn. z Rdzawą, na zach. ze Słupna, na wsch, z Bełdnem i Kamionna. Składa się z 48 dm. i 331 mk. rzym. kat. Pos. więk. W. Niwiskiej ma 41 mr. roii, 4 mr. łąk, 16 mi pasi i 186 mr. lasu; pos. mn. 306 mr. roii, 68 nar. łąk. , 91 mr. past. i 291 mr. lasu. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 53 mieli tu części Strzelecki, Gaboński, Krzysztof Sułkowski i Andrzej Rupniowski. 3. R. wś nie istniejąca dziś. Leżała między Swoszowicami, Prokocimem i Płaszowem w pow. wielickim, wymienia ją doku ment z 1392 r. Kod. Kat. Krak, II, 166. 4. R. , częśó Konieczkowej, w pow. rzeszow skim, nad pot. Gwoźnicą. Mac. Rybień, dawniej część wsi Baranowie, te raz osobna gmina, w pow. nowosądeckim, leży w równinie, na praw. brzegu Kamienicy, przy drodze z Nowego Sącza do Łabowy 5 klm. . Teren podnosi się ku północy i wschodowi, przechodząc w lesiste pasmo, tworzące dział wodny Kamienicy, jej dopływu Kamionki Czarnej i dopływów Biały. Na płn. od Ry bienia wznosi się szczyt Margoń 742 mt. , a na wschód Sapalska Góra 826 mt. Wś składa się z 24 dm. i 177 mk. rzym. kat. Par. w Nawojowy. Pos. większej niema; pos. mn. ma 134 mr. roii, 36 mr. łąk, 52 mr. past. i 195 mr. lasu. Wś graniczy na półn. zachód z Popradową, na połud. wschód z Maciejową, na zachód z Frycową. Mac. Rybienek, jezioro w kluczu lubawskim Inwentarz bisk. chełmińskich z r. 1731, należało do niewodnych. Rybieniec, rzeczka, lewy dopływ Strugi dopływ Brdy, w pow. bydgoskim, powstaje między Rybieńcem a Niwami, o 9 klm. na płn. wschód od Bydgoszczy, u stóp wzgórza wznies. 101 mt. n. p. m. . Płynie od płd. ku północy; minąwszy fol. Augustowo August walde, zwraca się ku zachodowi, przecina drogę żeL bydgoskotczewską, rozgranicza na przestrzeni 3 klm. lasy żołędowski od strze leckiego wzn. 77 mt. i pod Ostrowem, o 9 klm. na płd. wschód od Koronowa, tworząc jeziorko Młynek 70 mt. , zlewa się z Strugą. Z lew. brzegu przyjmuje strumyk oblewający Jastrzębie, a z prawego przy zakręcie, stru myk między Neklą a Borownem. Długośó biegu R. dochodzi 13 klm. . E. Cal Rybieniec al Rybiniec, posiadłość, pow. bydgoski, o 9 klm. na płn. wsch. od Bydgo szczy poczta i st. dr. żeL, przy trakcie do świecia, u źródeł Rybieńca; par. Osielsk, 3 dm. , 23 mk. kat. i 115 ha 89 roii, 17 łasu. R. wchodził w skład domeny bydgoskiej. Por. Rybino. E, Cal Rybieniec 1. niem. Bibenz, Meibnitz, dok. Rubis, Rubec, dobra ryc, pow. chełmiński, st. poczt. M. Czyste 2 klm. , st. kol. Stolno 1, 5 klm. , par. kat. Wabcz; 976 ha 125 lasu, 30 łąk i 738 roii; hodowla bydła fryskiej rasy, Rybina Rybiń Chałupki Rybieilskie Rybienko owiec i świni, uprawa buraków dla cukrowni. W 1868 r. 34 bud. , 20 dm. , 306 mk. , 234 kai, 72 ew. ; 1885 r, 18 dm. , 38 dym. , 227 mk. , 201 kat. , 28 ew. , 1 żyd. Szkoła lklas. kat. liczyła 1887 r. 96 dzieci. R. leży w nizinach nadwiślańskich, nad szosą z Chełmna do Gru dziądza wiodącą i koleją nadwiślańską. Za czasów krzyżackich należał R. do komturstwa starogrodzkiego. Przywilej lokacyjny dany wsi 1301 r. ; 1435 r. odnowiono go, dozwala jąc przy wylewach dawać wodzie odpływ do Stolna. W XV w. należała wś do Mgowskich, około r. 1667 do Orłowskich, a potem do Wła dysława Dobrskiego, asesora ziemiańskiego ob. Wizyt. Strzesza, str. 966. R. 1706 był dziedzicem Jan Dobrski, chorąży ziemi micha łowskiej. Mesznego proboszcz ztąd pobierał 8 kor. żyta i tyleż owsa Wizyt. Posockiego, str. 235. Dawniej istniała tu kaplica. Rybieniec zawiera dziś także cały obszar dóbr rycer. Wymysłowa, które już nie istnieje. 2. R. , dok. 1352 rybenicz, bagna nad Mątawa, w pow. świeckim, pewnie przy Borowym Młynie ob. Gesch. d. Kr. Sohwetz Ton We gner, II, 75, wymienione w przywileju w. mistrza Winrycha v. Kniprode, mocą którego daje pozwolenie na zbudowanie młyna nad Mątawa. Ks. Fr, Rybienko, wś i fol, pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Wyszków. W 1827 r. było 11 dm. , 112 mk. Od 1880 r. własność Skarżyńskich, poprzednio Ronikierów. Rybieilskie Chałupki, pow. włocławski, ob. Ghałupki 2. . Rybiń, niem. Ryppin, wś i dobra, pow. sycowski, par. ewang. Międzybór, kat. Syców odl. 1 milę. W 1842 r. 57 dm. , zamek, fol. , 415 mk. 31 kat. , szkoła ewang. Do R. należała kai. Truszów 19 dm. , 105 mk. i Wytnie, griipa domów. Rybin, dok. 1336 Ribyn, niem. Rieben See, jezioro pod Rybnem, w pow. lubawskim, dziś zowie się Zarybinek. Wymienione w przy wileju z r. 1388, przy oznaczeniu granic po siadłości biskupich i krzyżackich w ziemi lu bawskiej ob. Urk. B, des Bist. Culm y. Woel ky, str. 199. Kś. Fr. Rybina, potok, powstaje w lesie Harklowy, pow. jasielski, płynie na płd. wschod tworząc granicę wsi Pagorka i Osobnicy, następnie zrasza obszar Pagorzyny pow. gorlicki, gdzie z lew. brzegu wpada do Lipinek, dopł. Lasowej. Długość biegu 3 klm. Br. G. Rybiniszki, po łotew. Rybiniszkas, , dawniej Krewemmjm, mko i dobra nad rz. Fejmanką, pow, rzeżycki, par. kat. w miejscu, o 30 w. od st. dr. żel. warsz. petersburskiej Antonopol a 45 w. od Rzeżycy. Dobra lenne R. należały w początku zeszłego wieku do Bergów. Jan Berg, skarbnik inflancki, cedował je częściowo Franciszkowi i Józefowi Jodkom, ci ostatni zaś w 1759 r. Michałowi Weyssenhoffowi, podówczas pisarzowi grodzkiemu inflanckiemu. Michał Weyssenhoff połączywszy majątki swoje w tej okolicy w jeden klucz, osiadł w R. Klacz rybiniski obejmował 14, 500 dz. i miał attyn. Antoniszki, Tadehof, Weronikowo Kokule, Strażwald, Krewy, Stefanpol Bodźe, Frejmanpol Łukaszyszki, z folwar, , zaściankami i wioskami. Przy dziale między synami Michała w 1804 r. R. rozpadły się Tadeusz, marszałek rzeżycki, został przy głównej części R. i wziął dobra Brodajsz pow. lucyński, młodszy Franciszek, marszałek wiłkomierski, otrzymał w pow. wiłkomierskim dobra Jużynty i Tarnów i oddzielone od klucza rybiniskiego Strażwald i Krewy Instrument dzielczy z 1804 r. w arch. w Samoklęskach. Dawne attynencye stanowią teraz odrębne majątki, uszczuplone przez stopniowe odpadanie od nich folwarków, a niektóre zupełnie rozparcelowane, mianowicie 1 R. , mko, 32 osad, 215 mk. , przeważnie żydów, kilka sklepów, dość znaczny handel lnem około 10, 000 rs. rocznego obrotu, kościół parafialny katol, pod wez. św. Piotra i Pawła, fundowany w 1781 r. przez Michała Weysscnhoffa. Początkowo był filią kościoła fejmańskiego, od 1816 r. stał się samoddziclną parafią. Par. katol. , dek. rzeczyckonadłu bańskiego, 1232 wiernych. Fol. R. ma obecnie 570 dz. ziemi dwor. 194 dz. gr. orn. , 82 łąk, 218 łasu, 75 past. i nieuż. . Do folw. należy młyn na rz. Fejmańce; propinacya przynosi 800 rs. Pałac murowany o dwóch skrzydłach z rotundami, z których jedna mieściła dawniej kaplicę, druga bibliotekę. Pałac ten zaczęty przez Bergów, powiększony w 1766 r. przez Michała Weyssenhoffa, dokończony w 796 r. , stoi obecnie pustką; dziedziniec otoczony murowanemi oficynami. Fundum R. z kilku folwarkami dostało się w posagu Katarzynie Weysseahoffownie, córce Tadeusza, która wyszła za generała Jakuba de Perrin. Syn z tego małżeństwa Arnolf Perrin sprzedał w 1874 r. fol. R. gener. Stanisławowi Kiorbedziowi. 2 Antoniszki, , częśó Fejman, dziedzictwo Bergów. Fejmany i Atitoniszki po śmierci Jana Berga, skarbnika inflanckiego, przeszły na córki Katarzynę Byckową i Michałowę Woyssenhoffową. O spadkti po Bergach Wszczął się między Weyssenhoffem a Ryckami długoletni proces, który obił sie aż o sejm 1768 r. ob. Konstytucyę p. t. Uspokojenie procederu in causa facti między ur. Weyssenhoffem a ur. Ryckami, w Vol. Leg. wyd. Ohryzki, t. VII, str. 343. Michał Weyssenhoff otrzymał Antoniszki a Ryckowie zostali przy Fejmanach. Ksawera z Weyssenhoffów Felokerzambowa, córka Michała i Ber Rybienko Rybiniszki Rybin Karczma Rybinki gówny, odziedziczyła Antoniszki. Obecnym właścicielem jest Michał Reutt. Przestrzeń dworska wynosi 5081 dz. 700 dz. gr. or. , 671 łąk, 50 past. , 3177 łasu, 483 zarośli i nie użyt. . 3 Tadehof, sprzedany został przez Tadeusza Weyssenhofia Grabczyńskim. Tadehof z fol. Szkutele ma ziemi dwor. 425 dz. 134 dz. gr. or. , 47 łąk, 100 lasu, 44 past. i nieuż. . 4. Weronikowo al. Kokule, nabył od Weyssenhoffów Fryderyk v. Schoenne. Po śmierci tegoż w 1868 r. Weronikowo sprze dane zostało Goldbergowi. Fol. miał w r. 1880 ogółem 367 dz. 142 dz. gr. or. , 40 łąk, 174 la su, 11 nieuż. . 5 Strażwald, nabyty około 1827 r. przez Pawłowicza; Strażwald z fol. Rozalinda i 5 zaścian, miał wówczas 2805 dz. Pawłowiczowie utrzymali majątek ten do r. 1878, poczem został rozparcelowany. 6 Krewy pozostały własnością Weyssenhoffów do 1877 r. Opiekunowie małoletnich sprzedali Krewy w 1877 r. bar. Korffowi, który je w parę lat później rozparcelował W 1880 r. miały Kre wy z fol. Ostrów, Pudniki, Puszcza, Nowosielie i Dąbrowo ogólnej przestrzeni dwor skiej 1050 dz. 330 dz. gr. or. , 129 łąk, 260 łasu i 124 past. i nieuż. . 7 Stefanpol da wniej Bodże, z fol. Barszczewo i 2 zaścianka mi, sprzedany przez Weyssenhoflow Stefano wi Szozotkowskiemu około 1825 r. , odprzedali Szczotkowscy w r. 1874 generałowi Kierbcdziowi, który obecnie i dawne fundum R. po siada. Przestrzeń Stefanpola 395 dz. 140 dz. gr. or, , 74 łąk, 155 lasu, 21 nieuż. ; z zaścian kami i Barszczewem, ogólna przestrzeń około 575 dz. 8 Frejmanpol dawniej Łukaszyszki, miały w 1858 r. 400 dz. Obecny właściciel Freimann. J. L. W. Rybinki 1. wś, pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Orle. W 1827 r. było 4 dm. , 44 mk. Zdaje się że stanowi obecnie jedne całość ze wsią Rybiny ob. . 2. R. , wś, pow. lipnowski, gm. i par. Kikół, odl. o 11 w. od Lipna, ma 13 dm. , 80 mk. , 305 mr. Rybinko 1. niem. Riebienke, według Kętrz. os. w pow. wejherowskim; w spisach urzędowych niepodana. 2. R. niem. Rybinke, dobra ryc. w Pomeranii, pow. lęborski, st. p. Rybińska Karczma, par. kat. Lębork, 382 ha 97 łasu, 27 łąk, 191 roii or. . W 1885 r. 9 dm. , 19 dym. , 101 mk. , 41 kat. , 60 ewang. Włas. banku meklemburskiego w Zwierzynie. Rybino, posiadłość klasztoru byszowskiego, w okolicy Koronowa pow. bydgoski, wymieniona w dok. między r. 1253 i 1368 Kod. Wielkop. przy Popielowie i Nierzchucinie, nie zdaje się być Rybieńcem. Rybińsk, mto pow. gub. jarosławskiej, na praw. brzegu Wołgi, przy ujściu do niej rz. Czeremchy a na wprost ujścia rz. Szekszny, pod 58 3 płn. szer. a 56 82 wsch. dłg. , o 82 w. na płd. zach. od Jarosławia, ma 15, 389 mk. w 1878 r. , 11 cerkwi, między któremi największa i najokazalsza w całej gubernii soborna Przemienienia Pańskiego, 2 szpitale; teatr, biblioteka publiczna, szkoła powiat, i 2 parafialne, bank, 21 zakładów przemysłowych, rzemiosła rozwinięte, st. p. , tel. i dr. żeL U. , z powodu położenia swego i wygodnej przy stani, jest jednym z najważniejszych punktów handlowych w Rossyi; znaczny mianowicie prowadzi handel zbożem, po które zawija ro cznie do 3000 statków, i obrót którem wynosi przeszło 30 milion, ra. Jestto dawna osada, wymieniona już w ustawie podatkowej, wy danej przez ks. nowgorodzkiego Swiatosława Olgowicza w 1137 r. , gdzie nazwany jest Rybińskiem. Następnie nosiła nazwę Rybnej słobody, od 1777 r. przyjęła dawne nazwisko i została mtem powiat, namiestnictwa jaro sławskiego. R. połączony jest ze st. Bołogo je dr. żeL mikołajewskiej petersb. moskiew skiej drogą żelazną, długą 280 w. ; główne stacye Trójca, Maksaticha, Bieźeck, Rodyonowa. Rybiński powiat, zajmujący środkową część gubernii, ma na przestrzeni 2345, 6 w. kw. 74, 483 mk. w 1878 r. . Wołga dzieli po wiat na dwie połowy północną i południową, z których pierwsza, na lewym brzegu Wołgi, przerznięta rz. Szokszną, przedstawia nioką, błotnistą równinę, podległą częstym wyle wom. Część południowa natomiast przedsta wia równinę wzniesioną, przerzniętą wzgórkami, opadającą ku Wołdze. Gleba w obu częściach gliniasta, na pobrzeżach zaś Wołgi i Szekszny piaszczysta. Lasy zajmują 17 ogólnej przestrzeni. Powierzchnia powiatu zroszona jest Wołgą i jej dopływami, z któ rych ważniejsze Szekszna z Uchrą i Czeremcha. Ludność zajmuje się rolnictwem, która zresztą zaledwo wystarcza na potrzeby miej scowe, oraz wychodzeniem na zarobek, pra cą na przystaniach i furmaństwem. Przemysł słabo rozwinięty; w 1869 r. było w powiecie 43 fabryk, z których najważniejsza fabryka Un i powrozów. W 1859 r. było 982 miejsc zamieszkałych. Jarmarki odbywają się we wsi Glebowie 8 września i Eremajcowie 1 października. J Krz. Rybińska Karczma, niem. Riebenkrug, fol, ze et. p. , w Kaszubach, pow. wejherowski, w żyznej płaszczyźnie, o 13 klm. na płn. zacb. od Wejherowa. W 1885 r. 4 dm. , 42 mk. ; należy do Rybna. Kś. Fr, Rybińskie Holendry al. Skaławskie, niem. RybnoHauland obecnie Friedrichsruh, posiadłość w pow. gnieźnieńskim, o 4 klm. na płn. od Kiszkowa par. i poczta, na praw. brzegu Welnianki dopł. Wełny; st. dr. źel. w Pobiedziskach o 15 1 2 klm. , 2 dm. , 37 mk. 30 kat. , 7 prot. i 58 ha 47 roli, 10 łąk; chów bydła Holendry Rybińskie Rybińska Rybińsk Rybino Rybinko Rybinki Rybitwa Rybitka Rybionek holenderskiego. Około r. 1830 było 5 dm. , 35 mk. 1 kat. , 33 prot. ; osada wchodziła w skład dóbr kiszkowskich. E, Cal Rybiny, wś i kol. , pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Orle, mają 109 mk, , 253 mr. wraz z Rybinkami. W 1827 r. było 6 dm. , 63 mk. Wchodziły wraz z Rybinkami w skład dóbr Orle, należących do biskupów kujaw skich, później rządowych. W połowie X. III w. nadaną była klasztorowi cystersów w Ko ronowie ob. t. IV, 412. Br. Ch, Rybionek, kol, pow. sochaczewski, gm. i par. Rybno, 87 mk. , 199 mr. Rybiska al. Rybniska, potok, powstaje w obrębic Dobromila, pow. dobromilski, na pln. zach. od miasta, kolo warzelni solnej, w lesie Jabłonowie. Płynie zrazu na wschód przez tę warzelnię, a przerżnąwszy gościniec z Dobromila do Niżankowice wiodący, zwraca się na płn. i pod nazwą Lacczańskiego pot. płynie pomiędzy domostwami Lacka, zabierając od lew. brzegu pot. Jabłonów i strugi, spływające z lasu Jabłonowa. Następnie zrasza obszar Hubie, gdzie od lew. brzegu zasila się wodami Szlamowki mylnie Szelmówki; tutaj przybiera nazwę Rybiska al. Rybniska; przepływa wś Przedzielnicę a na obszarze Niżankowice pow. przemyski, wj ada od praw. brzegu do Wiaru. Długośó biegu 15 klm. Źródła leżą 410 mi. , ujście 220 mt. Rybiszki, mylnie Grybiszki oh. al. Ilrybiszki, wś i dobra, pow. wileński, w 6 okr. poL. gm. Rudomino, okr. wiejski Ńieraeź, o 9 w. od gminy, 22 dusz rewiz. ; własność hr. Potockich. Dawniej ulubione miejsce letnich wycieczek dla mieszkańców Wilna. Rybitka, fol. nad rz, Bzurą, pow. łęczycki, gm. Witonia, par. Topola Królewska, odl. od Łęczycy 8 w. , ma 3 dm. 7 mk. Rybitwa, wś włośc, i okr. leśny, pow. sochaczewski, gm. i par. Głusk, ma 207 mk. , 469 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 128 mk. Jest to dawna wś królewska, należąca do składu ststwa kampinoskiego a w końcu ekonomii rząd. Kampinos. Straż leśna R. , w lasach rząd. kampinoskich, składa się z pięciu obrębów. Rybitwy 1. wś i fol. nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. Witonia, par. Topola, odl od Łęczycy 7 w. ; 15 dm. , 140 mk. Pokłady torfu dość bogate. W 1887 r. fol. R. rozl. mr. 342 gr. or. i ogr. mr. 237, łąk mr. 74, nieuż, mr. 11; bud. mur. 4, z drzewa 4. Do uwłaszczonych należy 97 mr. 150 pręt. Dziesięciny z fol. pobierał w XVI w. pleban, w Topoli, z łanów kmiecych zaś wikaryusze i mansyonarze kollegiaty łęczyckiej Łaski, L. B. , II, 431. 2. R. , wś włośc, nad rz. Wisłą, pow. sandomierski, gm. i par. Sandomierz, ma 10 dm. , 138 mk. , 460 mr. 3. R. , wś i fol. nad rz. Wisłą, pow. sandomierski, gm. i par. Połaniec, odl. od Sandomierza 44 w. , ma 36 dm. , 203 mk, 575 mr. ziemi dwor. , 175 mr. włośc. W 1827 r. 27 dm. , 129 mk. W poło wie XV w. R. , w par. Połaniec, własność Ja na Jugoszewskiego h. Habdank, miały 5 półłanów, z których dziesięcinę snopową i kono pną, wartości 3 grzyw. , płacono bisk. krakow. Długosz, L. B. , II, 449, 451. W 1578 r. było 5 os. , 2 łany, 2 zagr. z rolą, 2 komor. , 1 biedny Pawiński, Małp. , 169. . 4. R. , wś włośc, nad rzką Strożą u Długosza Wiśnica, niedaleko jej ujścia do Wisły, pod os. Józe fowem, pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Rybitwy, posiada kościół parafialny muro wany, 496 mk. , 23 osad, 642 mr. W 1827 r. było 35 dm. , 256 mk. Wchodziła w skład dóbr Józefów. W połowie XV w. istniał tu już ko ściół par. drewniany p. w. WW. Św. Dzie dzicem wsi był Mikołaj Morawiec h. Powała. Miał on 6 Janów km. , 2 zagrod, z rolą. Dzie sięcinę, wartości do 5 grzyw. , dawano klasz torowi św. Krzyża na Łysej Górze, Do probo szcza należały role, łąki i dwie karczmy z ro lą. Folw. dawał dziesięcinę, wartości do 3 grzyw. , plebanowi miejscowemu równie jak i lan kmiecy świeżo wykarczowany Długosz, L. E. , ir, 556 i III, 249, 250. W 1531 r, R. z Ostrowem, Nieszawą i innemi folw. miały 12 lan. , 2 młyny Pawiński, Małop. , 375 Kościół i parafią erygował podobno 1487 r. Andrzej h. Rawa, ale była to już druga erek cya. Obecny wzniesiony z muru przed 1767 r. Wielki ołtarz starożytny. R. par. , dek. nowoaleksandryjski dawniej chodelski, 2467 dusz. 5. RZamoście, wś nad rz. Wkrą, pow. płoński, gm. i par, Dziektarzewo, odl. 19 w. od Płońska, ma 11 dm. , 149 mk. , 504 mr. 104 nieuż. . W 1827 r. 8 dm. , 57 mk. 6. R. Kokoszki, wś i fol. nad rz. Wkrą, pow. płoński, gm. i par. Dziektarzewo, odl. o 21 w. od Płoń ska, pos. cegielnię i wiatrak, 8 dm. , 160 mk. W 1827 r. 6 dm. , 66 mk. W 1885 r. fol. ten rozl. mr. 610; gr. or. i ogr. mr. 401, łąk mr. 68, past. mr. 8, łasu mr. 102, nieuż. mr. 31; bud. murowanych 7, z drzewa 2 las nieurzą dzony. 7. R, Stare, kol. , i Ii, Nowe, wś nad Wisłą, pow. lipnowski, gm. i par. Bobrowni ki, odl. 20 w. od Lipna; prawie naprzeciw Nieszawy. R. Stare mają szkołę początkową, 22 dm. , 196 mk. , 564 mr. 70 mr. nieuż. . Mieszka tu drobna szlachta. R. Nowe mają 15 dm. , 75 mk. , 69 mr. Br. Ch. Rybitwy, wś, pow. wielicki, na praw brzegu Wisły, graniczy na zach. z Płaszowem Małym, na wsch. z Przewozom a na płd. z Bierzanowem. Ma 43 dm, i 342 mk. , 338 rz. kat. i 4 izrael. Obszar więk. pos. Ł. Baranowskiego ma 110 roii, 23 łąk, 4 past. i 17 mr. lasu; pos. mn. 189 roii, 90 łąk i 111 mr. pastw. Szkoła ludowa w miejscu. Par. rz, Rybiska Rybiszki Rybiny Rybiny Rybitwy Rybitwy Rybitwy Rybki kat. w Bierzanowie. W przywileju, którym Bolesław Wstydliwy nadaje w 1257 r. mia stu Krakowowi prawo magdeburskie, czyta my, że mieszczanie pro aratura et pascuis et aliis usibus habeant iure hereditario uillam, que communiter Ribitwij appellatur, cum omnibus eiusdem uille pertinenciis Kod. dipl. m. Krakowa, str. 2. Przywilej ten zatwier dził Władysław Łokietek w r. 1306 ibid. , str. 7. W owym czasie leżała na lew. brze gu Wisły, Prądnik bowiem był jej granicą, a Wisła płynęła starem łożyskiem między Płaszowem i Brzegami, tak że dzisiejsze łożysko było korytem Prądnika. W końcu XIV w. nabył ją od miasta opat mogilnicki Piotr Lipko był opatem 1376 do 1390 za 300 grzywien. Za Długosza L. B. , III, 428 by ło tu 8 domów bez łanów kmiecych. Z domu płacono po 1 1 2 grzywny a nadto odrabiano na rozkaz powabę, zagrodnik płacił pół grzywny i zbierał dla klasztoru siano a karczmarz mający łąkę, dawał 2 grzywny. Dziesięciny z ról, wartości 1 grzywny, oddawano bisk. krakowskiemu. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 5 było pół łanu roli, 1 czynszownik, 6 rybitew, 2 rybitew z rolą, hultaj, 2 komor, z by dłem i 1 bez bydła. Należała do klasztoru mogilskiego aż do r. 1783. Mac. Rybitwy 1. dok. Ripnik, wś, okr. wiejski, domin, i okr. domin. , w pow. mogilnickim, tuż pod Pakością pocz. , st. dr. źel, na praw. brz. Noteci, między jez. Trląg i Łęczno Mielno, par. Kościelec. W r. 1066 należeć miały R. do klasztoru mogilnickiego Kod. Wielkop. , n. 3; w r. 1362 przy podziale dóbr dziedzicznych dostały się Hektorowi, podczaszemu brzeskokujawskiemu Kod. Wielkp. , n. 1466; w r. 1488 Piotr z Bnina, bisk. włocławski, przekazał dziesięciny z R. mansyonarzom w Kościelcu Kod. Dypl. Pol. Rzyszcz. , II, str. 572; około 1523 r. składały R. dziesięcinę snopową prob. pakoskim; w r. 1583 posiadali na R. Potuliccy 5 łan. osiadł. , a Jan Krotoski 4 zagrodn. R. miewały wspólnych z Pakością dziedziców; około 1840 r. należały do Wolańskich. Wieś zowie się dotąd Rybitwami; ma 3 dm. i 27 mk. ; w skład okr. wiej. wchodzi os. lechowo 9 dm. , 81 mk. ; cały okrąg ma 12 dm. , 108 mk. 79 katol. , 24 prot. , 5 żydów i 41 ha. Dominium R. , przezwane Georgenhurg, ma 16 dm. , 200 mk. i 495 32 ha 391, 15 roii, 69, 45 łąk, 14, 30 pastw. , 3, 06 nieuż, i 17, 36 wody; czysty doch, grunt. 5820 mrk w r. 1884; cegielnia, uprawa buraków. Do okr. domin, należy cukrownia pakoska 4 dm. , 121 mk. ; cały okr. ma 20 dm. , 321 mk. 238 katol, 81 prot. , 2 żydów i 503 ha 381 roli, 61 łąk; czysty doch, z ha roii i łąk 15, 27 mrk statyst. z r. 1888. W r. 1871 okładał się okrąg z osad Aleksandrowo 1 1 dm. , 26 mk. , Ludkowo 4 dm. , 92 mk. , Rydzek 2 dm. , 51 mk. , Śmiernia 2 dm. , 30 mk. , Kalwarya Pakoska 1 dm. , 8 mk. i Rybitwy 20 dm. , 282 mk. . 2. 1, dok. Villa Fiscatorum, posiadłość pow. średzki, o 9 klm. na północowschód od Pobiedzisk i na południowschód od Kiszkowa, na zach. wybrzeżu Lednicy, przy granicy pow. gnieźnieńskiego; par, Weglewo, poczta w Pobiedziskach, st, dr. żel. w Chwałkowie; 4 dm. , 45 mk. 39 kat. , 6 prot. i 148 ha 96 roii, 4 łąk. Między r. 11361357 należały E. do arcyb, gnieźnieńskich Kod. Wielk. , n. 7 i 1354; później wchodziły w skład sstwa Pobiedziskiego; oko1523 r. płacono proboszczom węglewskim meszne po 2 korce pszenicy i tyleż owsa z łanu; w r. 1579 był jeden łan osiadły, a w r. 1618 dwa. Około 1793 r. trzymał wójtowstwo R. Andrzej Twardowski, dziedzic Owieczek. R. zabrane przez rząd pruski, wcielono do domeny swarzędzkiej; około r. 1877 należały do Pągowskich 3. R, ob, Rybaki, przedmieście Poznania. E. Cal, Rybitwy, dok. Rybitphe, , wś na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, o 1 klm. od jez. Warszawskiego, 7 1 3 klm. na płn. wsch. od Jańsborka st. pocz. i tel. . Ulryk t. Ottenberg, wójt piski i łecki, nadaje Marcinowi Rybitwowi na prawie chełm. 10 włók nad strum. Stoczek i pod Giotkiemi i Kociołem. Dan w Ełku w dzień św. Michała r. 1465. Zygfryd Flach v. Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje temuż Marcinowi rybołówstwo w jez. Warszawskiem. Dan w Piszu r. 1477. Ad N. Rybka 1. pow. gostyński, gm. Skrzany, par. Trębki. Nie podana w najnowszych spisach urzędowych, 2. R. , wś i os. , pow. wieluński, gm. Lututów, par. Sokolniki i Lututów, odl. od Wielunia 20 w. ; wś ma 32 dm. , 218 mk. ; os. 1 dm. , 7 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 13 mk. , par. Walichnowy. Rybka, młyn, pow. krotoszyński, o 4 1 2 klm. na płd. wschód od Koźmina, nad stawem utworzonym przez Trzebawę dopł. Orli; par. i poczta w Rozdrażewie, okr. wiejski Grębów, 2 dm. , 15 mk. Rybki, wś nad jez. Miadzioł, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Kobylniki, okr. wiejski Chomejki, 11 w. od gminy a 52 w. od Święcian, ma 2 dm. , 15 mk. prawosŁ w 1864 r. 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr Cymki Lindorfów. Rybki, wś u źródeł rz. Podorożnej, dopływu Brytawki, pow. olhopolski, gm. Łuh, par. kat. Kodyma, w pobliżu linii dr. żeL kijowskoodeskiej, poniżej st. Popieluchy, ma cerkiew, 54 osad, 296 mk. , 257 dzies, ziemi włośc, 323 dworskiej. Należy do klucza czarnomińskiego Czarnomskich. Wś tę dzierżawił niegdyś ojciec Zygm. Miłkowskiego T. T. Rybkowszczyzna Jeża, który tu młodość spędził. Por. Czarno min, Dr. M. Rybkowszczyzna, zaśc. nad rz. Klewą, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Traby, o 1 2 w. od gminy, 37 w. od Oszmiany a 18 w. od Dziewieniszek, ma 2 dm. , 13 mk. w 1864 r. 5 dusz rewiz. . Rybna 1. al. Rybieńskie Chałupki, wś i fol. , pow. włocławski, gm. i par. Przedecz; wś ma 31 dm, , 335 mk. ; fol. 9 dm. , 80 mk. . PoL na leży do majoratu rząd. Przedecz. R. wcho dziła poprzednio w skład ststwa przedeckiego. Por. Clialuphi Rybieńskie. 2. E. , kolon. , karcz, i os. młyn. nad rzką Trzebcza, pow. częstochowski, gm. i par. Mykanów; kol. ma 45 dm. , 385 mk. , 936 mr. ; karcz. 1 dm. , 11 mk. , 29 mr. dwor. W 1827 r. było 45 dm. , 260 mk. W XVI w. wś ta stała przeważnie pustkami. Role kmiece i sołtysie obowiązane były dawać dziesięcinę i kolędę pleb. w My kanowie Łaski, L. B. , I, 525. 3. R. , kol, folw. i os. leś. nad rzką Okszą, pow. często chowski, gm. Opatów, par. Kłobucko, odl. 3 w. od Kłobucka a 17 w. od Częstochowy; kol. ma 18 dm. , 157 mk. , 207 mr. włośc; fol. 2 dm. , 14 mk. , 160 mr. dwors. ; leś. os. 1 dm. , 4 mk. , 5 mr. rząd. W 1827 r. 18 dm. , 107 mk. Grunta obfitują w glinę garncarską. W źró dłach płynących od strony Truskolas i z pod góry między Hutką i Posadowką, poławiają się pstrągi. Przez wieś przepływa rzka Oksza al. Oksa, która zasila dwa stawy z młynami zw. Możdźynia i Drynda, obfite w ryby. Dwa inne, zdawna spuszczone, zamieniono na łąki; jeden z nich dotychczas nazywają Kozikarnia. Utrzymuje się tradycya o istniejącej tu sławnej pasiece i pstrągami. Starodawne Prawa Pol. Pomniki wyd. Helcia, II, 628 wspominają pod r. 1453 Mikołaja Cassubecz de Ribna. Jako wś rząd. wchodziła R. w skład ekonomii Iwanowice. B. Ch. M. Wit Rybna, wś i okolica, pow. kobryński, w 2 okr. poL, gm. Błota, o 6 w. od Kobrynia. Rybna, ob. Rypna. Rybna 1. rzeczka, powstaje we wschodniej stronic Paryps, pow. rawski, płynie na zach. popod Podłysą górę 379 mt. . Następnie tworzy granicę gm. Przedmieścia od Wróblaczyna, płynąc koło Worotni osady wróblaczyńskiej i młyna Romanca, przechodzi na obszar Wróblaczyna, przepływa koło osady Komańci Ohomańce i Rudy Wróblaczyńskiej, gdzie zasila znaczniejszy staw. Wypłynąwszy z niego koło Słobodiaków os. Niemirowa, zwraca się na płd. zach. , płynąc wzdłuż płn. zach. granicy Niemirowa aż do osady niemirowskiej, Przejazdem zwanej, gdzie przechodzi na obszar Hruszowa pow. jaworowski, tu przepływa staw Bukryje na Piaskach, uchodząc na płn. wsch. od Hruszowa do Zawadówki ob. Lubaczówka. Długośó biegu 19 klm. Wznies. 300 mt. źródło, 264 Chomańce, 229 mt. ujście. 2. 1. , potok w Halach Wiaternych, dopływ Żylinki. 3. R. , potok, prawy dopływ Ropy, w pow. ja sielskim, ob. Pagórek. Br, G. Rybna, wś, pow. krakowski, pod 37 13 30 wschod, długości od Ferro i 50 3 płu. szer. 5 nad dopływem pot. Rudnia, w okolicy pagórkowatej, ciągnie się ulicą wzdłuż potoka. Wś przecina droga z Czernichowa do Tenczynka. Posiada murowany kościół i szkołę ludową dwuklasową, 315 dm. , 1748 mk. Do gm. należy wólka Czułówek 14 dm. i 77 mk. , wołku Nowy Świat 24 dm. , 126 mk. i Smolki 10 dm. i 43 mk. . Na obszarze więk. pos. hr. J, Rostworowskiego są 3 dm. i 46 mk. Prócz 28 izrael, cała ludnośó rzym. katol. Obszar większej pos. ma 103 mr. roli, 24 mr. łąk i ogr. i 10 mr. pastw. ; pos. mn. wynosi 1757 mr. roii, 259 mr. łąk, 255 mr. past. i 20 mr, łasu. Wieś niegdyś prywatną nabył Kazimierz W. i dyplomem z 13 stycznia 1363 Kod. dypl. tyniecki wyd. Kętrzyńskiego, 134, także Cod. Polon. , III, 284 darował sołtystwo opatowi i klasztorowi tynieckiemu. Zastrzegając się, że kupił te wsi legitime emptas et conquisitas, nadaje król klasztorowi cum omni iure. .. prout nos. .. easdem tenuimus et prout Wislaus et Friczko earumque predecessores ante nos ab inicio tenuerunt. Znamy też niewiele dawniejszy dokument, zawierający ugodę między bisk. Janem Grotem Kod. tyn. , 110 a włościanami o dziesięciny; chcieli bowiem zamienić dziesięciny w naturze na pieniądze, za co byli ekskomunikowani. W 1373 r. 13 czerwca rozgraniczono R. od Sosnki czyli dzisiejszej Sanki, Andrzeja z Morawicy ibid. , 124, które później, w r. 1471 potwierdzono ibid. , 499. Nadanie wsi klasztorowi zatwierdził Kazimierz Jagiellończyk w r. 1456 ibid, 406. Według aktów kościoła założyli tu opaci kaplicę drewnianą, którą w 1821 rozebrano i wybudowano teraźniejszy kościół. Budowę ukończono około r. 1832, ale następnie rozszerzano 1842 i 1843 r. Ma on kształt krzyża. Według prof. Łepkowskiego Rocznik Tow. Nauk. Krak. z r. 1861, str. 3 jest tu obraz św. Kazimierza, pędzla M. Stachowicza, a 9 obrazów olejnych z r. 1674. Posągi apostołów na około kościoła miał wykonać włościanin z Czernichowa Kasper Sztuka. Za Długosza L. B. , II, 134 było 10 kmieci, którzy płacili dziesięciny biskupowi wartości 12 grzyw. , obszar klasztorny miał 2 karczmy i 2 młyny. Włościanom wolno było zamiast dziesięcin płacić klasztorowi po 8 Szkotów szerokich groszy i po 2 miary żyta a biskupowi po 2 miary pszenicy z łanu. W 1581 Pawiń Rybna Rybkowszczyzna ski, Małop. , 38 było w R. 12 łanów km. , 6 komorn, z bydłem, 2 boz bydła, 2 rzemieśln, i trzy ćwierci roii. Par. należy do dyec. krakowskiej, dek. czernichowskiego i obejmuje Czułów, Czułówek i Przeginię Duchowną. Wś graniczy na płn. z Sanką, na wschód z Czułowem i Czułówkiem, na płd. z Przeginia Duchowną a na zachód z Brodłcm i lasami. Mac. lybnaj wś i dobra, pow. bytomski, par. Tarnowice Stare, odl. 2, 3 mil od Bytomia. W 1861 r. 47 dm. , 458 mk. 2 ew. , 13 żyd. . Dobra właścicielem w 1861 r. von Chrąszczewwski obejmowały 1100 mr. roli, 500 mr. lasu i 200 mr. łąk; wieś miała 700 mr. roii i 60 mr. łąk. Rybne w dokum. , ob. Ostrogożysk, mto pow. gub. woroneskiej. Rybne, wś, pow. liski, nad Wołkowyjką, dopł. Solniki, w okolicy górskiej i lesistej, na płd. stoku góry Rybne 635 mt. , ma 30 dm. i 190 mk. , 14 rzymkat. par. w Baligrodzie o 13 klm. , 180 gr. kat. par. w Wilkowyi i 6 izrael. Pos. większa Ant. Tyszkowskiego wynosi 125 mr. roii, 15 mr. łąk, 52 mr. past. i 315 mr. lasu; pos. mniejsza ma 328 mr. roli, 35 mr. łąk i 120 mr. pastw. Graniczy na płn. z Polańczykiem, na zach. z Bereżnicą Wyż ną, na płd. z Gorzanką i Wilkowyja. Mac. Rybnica 1. wś włośc, nad rz. Koprzywianką, pow. sandomierski, gm. Górki, par. Olbierzowice, odl. od Sandomierza 24 w. , posiada tartak i młyn do mielenia gipsu, 10 dm. , 77 mk. , 92 mr. W 1827 r. R. Dolna miała 4 dm. , 16 mk. , R. Górna 2 dm. , 6 mk. Wchodziła w skład dóbr Klimontów. Długosz wymienia R. w opisie par. Olbierzowice, lecz nie podaje szczegółów L. B. , II, 359. 2. R, wś i fol. nad pot. b. n. , dopływem pobliskiej Tanwi, pow. biłgorajski, gm. Majdan Sopocki, par. Tomaszów i Majdan Sopocki wsch. obrz. , odl. 1 w. od granicy od Galicyi, 2 mile od Toma szowa, 5 mil od Biłgoraja i Zamościa, śród lasów, w wyniosłem położeniu. Ma 28 dm. , 212 mk. 71 rz. kat. , gruntu ornego 451 mr. W 1827 r. 18 dm. , 132 mk. Rozległy staw rybny nadał nazwisko wsi. Folwark należy do ordynacyi zamojskiej, ma 90 mr. roli, przy nim młyn i tartak wodny. Lasy sosnowe i jo dłowe dobrze utrzymane obfitują w staro drzew i zwierzynę sarny. Ludność, oprócz rolnictwa trudni się przemycaniem okowity. W okolicy tej wsi w lesie znajdują się wiel kie kopce i sypane wały. Podanie głosi iż w czasie napadów tatarskich cała ludnośó uciekała w te lasy. Gleba w ogóle piaszczysta, ludność uboga z powodu odległości miast i braku zarobku. O kilka wiorst od wsi leży nad Tanwią t. z. Łysa Góra. Tanew płynąc granicą od Galicyi, skalistym korytem, twóo rzy małe wodospady. I Rybnica, rus. Rybnycia, rzeka, powstaje w obr. Jasionowa Górnego, pow. kossowski, z połączenia potoków górskich spływających z pod Kopilasa 1161 mt, , powyżej osady Czeretiowa, i z lasów Bukowca 883 mt. oraz Slipanki 882 mt. , w płn. części Jasionowa Górnego. Połączywszy się u zach. podnóża Maksymca 988 mt. wpadają wody jednym korytem pod nazwą Rybnicy na obszar Jaworowa, i tu przybierają nazwę Jaworówki aż do połączenia się z Riczką od lew. brzogu, R. płynie dalej wprost na płn. , doliną górską, a przeszedłszy na obszar Sokołówki, przyjmuje od lew. brz. strumień Riczkę. Niektórzy uważają R. za połączenie Jaworówki z Riczką. Nad górnym biegiem R. wznoszą się od wschodu; dział górski Płoski 914 mt. , szczyt Czerwony 825 mt. i dział Sokólski 882 mt. , od zach. zaś Struczkil 1000 mt. , Tokarnia 721 mt. i Woronicz 794 mt. . Od ujścia Riczki zwraca się R. na płn. wsch. i aż do Horoda płynie wazką doliną, nad którą od płn. panują szczyty Kierniczny 824 mt. i Kamienisty 734 mt. , a od płd. Chomcński dział 879 mt. i Michałków 815 mt. . Od Horoda począwszy dolina R. się rozszerza; odtąd R. płynie granicą gm. Kosowa i Kosowa Starego z jednej, a Moskalówki, Smodny i Kobaków z drugiej strony. Następnie zrasza obszar Rożnowa, Nowosielicy, Dżurowa, Rudnik, a w Wołczkowiczach wpada do Prutu z praw. brzegu. Od strony gm. Kobak przypiera do prawego brz. Rybnicy dział górski z szczytami Porąbem 404 mt. i Haśnym 373 mt. ; od zach. zaś dolina pot. Tarnowca dopływu R. oddziela działy górskie z szczytami Malkową 444 mt. , Perehraskiem 425 mt. , Sekatura 413 mt. Gruhilakiem 378 mt. i Czerniatynem 382 mt. od doliny R. Od Rożnowa pow. śniatyński dolina R. od wsch. łączy się z doliną Czeremoszu, zbliżywszy się doń na 3 do 4 klm. ; od zach. zaś przypierają działy wzgórzyste. W Dżurowie zmienia nagle swój bieg z płn. wsch. na płn. pod wzgórzem Ilaraturą 355 mt. , przedzierając się wąską doliną na płn. i dopiero poniżej wsi Rudnik wypływa na równinę nadpruoką i podąża do Wołczkowiec, gdzie łączy się z wodami Prutu, w odl. 7 klm. od doliny Czeremoszu, który zwrócił swój bieg na wschód. R. ma nurt bystry; głębiny do 6 mt. , dno źwirowate, skaliste lub piaszczyste. W obrębie Sokołówki tworzy wodospady na 3 mt. wysokie. W jej wodach żyją baba głowacz, kłyn kłeńczuk, kobłyk kowbel, meresnycia, płotycia, pstruh pstrąg, pyskor werełylnycia, śliz i sykawka sykawycia. Spad wód wynosi 572 mt. w Jaworowie, poniżej ujścia Bezulki; 435 mt. Sokołówka; 412 mt. Horod; 278 mt. powyżej Rożnowa; Rybnica Rybne Rybna 246 mt. Dżurów; 219 mt. ujście. Długość biegu 50 klm. Przyjmuje z lew. brzegu dopływy Bezulka z Tarnaszorym, Riczka z Szendriukiem al. Szandriuk i Kamieńcem, Kierniczny i Łopuszna, potem Hordakiu, Tarnowiec al. Tarnawiec, Mielnica z Czerniatynem, Chomczyn z Carynnym i Gojanówka al. Gojaniówka; z praw. brzegu Czerwony z Lisicą, Babin al. Babyn, Ostry, Krywec i Holica. Latem prawie wszystkie wysychają. Rybnica, dopływ jez. Rybna, w pow. gnieźnieńskim, powstaje na Pomarzanach, o 6 klm. na zachódpółnoc od Kłecka, płynie na Kamieniec, Oleksin i Rybno Skaławskie, gdzie uchodzi, ubiegłszy około 5 klm. E. Cal, Rybnica, wś nad jez. t. n. , pow. grodzieński, w 5 okr. poL, gm. Berszty, o 20 w. od Grodna, przy linii dr, żel. warsz. petersbur skiej. Opis jeziora podały Izw. Imper. R, Geogr. Obszczestwa z 1873 r. Rybnica 1. rzeczka w pow. bałckim, lewy dopływ Dniestru. Bierze początek w pobliżu kuczmańskiego szlaku, płynie z północy ku południowi na przestrzeni dwóch mil przeszło, mija wsie Słobodzieję, Bursztyny, Tyników i poniżej mka Rybnicy uchodzi do Dniestru. Przybiera od prawego brzegu Rybnicę Suchą, od lewego zaś Dolinę Kiełbaśną i Woronkową. 2. R. Sucha, rzeczka w pow. bałckim, prawy dopływ Rybnicy. Rybnica, mko przy ujściu rzki t. n. do Dniestru, pow, bałcki, w 1 okr. pol. Nestoita, gra. Mołokisz, st. pocz. i dr. żel. Krute, o 55 w. od Bałty, ma 202 dm. , do 1200 mk. , cerkiew, kośc. kat. par. , dom modlitwy żydowski, targi co drugi tydzień, 11 rzemieślników, 15 sklepów; 1997 dzies, ziemi włośc, dworskiej, należącej do Emilii Arcimowiczowej 3077 dzies. , do Konstancyi Gruszeckiej 1995 dzies. , 116 dzies, cerkiewnej. Grunt równy i górzysty. Cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1802 r. , posiada 1456 parafian. Kościół kat. p. w. św. Józefa, wymurowany w 1817 r. kosztem Kożuchowskiego. Par. kat. , dekanatu bałckiego, ma 971 wiernych. Do par. rybnickiej, oprócz R. i mczek Okna i Jahorlik, należą następujące wsio, na ogromnej rozrzucone przestrzeni Adamówka, Alterówka, Biedówka słobódka, Botuszany, Ciechanówka, Cybulówka, Czarna, Dojban, Dojban Nowy kolonia, Jahorlicka Słobódka, Kiełbaśna, Kitrosy, Krasneńkie, Krasny Kąt, Kulna, Michalówka, Mikołajówka, Mołokisz, Mokra, Nestoita, Popenki, Saraceja, Słobódka, Stanisławka futor, Topała, Tyskołung, Wolarka kolon. , Woronków, Wychwatyńce, Zozulany, Żura i Żurka. Miasteczko założone przy końcu XVII w. , należało do Koniecpolskich, Lubomirskich, Kożuchowskich, jako wiano przeszło do teraźniejszch właścicieli. Rybnickie, błoto w pow. grodzieńskim, wraz z błotem Sobolewo ma 15 w. długości a 8 w. szerokości. Rybniczek 1. potok, powstaje w obr. Smolnika, pow. liski, na zach. granicy Smol nika z Osławica. Płynie na wschód przez obszar Smolnika, dolinką, nad którą od płd. wzgórze Dołhy 602 mt. , a od płn. zach. wzgórze t. n. 615 mt. . Zabrawszy kilka strug wpada do Osławy z lew. brzegu. Dłu gość biegu do 4 klm. 2. R. , potok w Beski dach Spiskich, powstaje z połączenia się pot. Łuczańskiego z pot. Margeczanem. Uchodzi do Hornadu. Br. G, Rybniczek, mor. Rybnicky, niem. Lichtenstein, grupa zabudowań w gm. Otowice Ottendorf, w pow. i obw. sąd. opawskim, obejmuje 9 dm. , 49 mk. Ob. Otowice, Br, G. Rybnik 1. kol, pow. łęczycki, gm. i par. Grabów, odl. od Łęczycy 18 w. , naa 8 dm. , 65 mk. , 163 mr. W 1827 r. 1 dm. , 4 mk. Wchodziła w skład dóbr Grabów. 2. R. Biesiekiery, młyn i karcz. , pow. łęczycki, gm. i par. Grabów, odl. od Łęczycy 18 w. ; os. młyn. ma 1 dm. , 6 mk. ; os. karcz. 1 dm. , 9 mk. 3. R. , folw. , pow. sieradzki, gm. Brzeźnio, par. Kliczków Mały, odl. od Sieradza 13 w. , ma 4 dm. , 86 mk. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. Fol. ten, w r. 1867 oddzielony od dóbr Ostrów, rozl. mr. 850 gr. or. i ogr. mr. 352, łąk mr. 36, pastw. mr. 66, łasu mr. 376, nieuż. mr. 20; bud. mur. 2, drzewa 7; las nieurządzony. Co do wsi Gozdy por. Ostrów 14. 4. R. , fol. , pow. konstantynowski, gm. Chlebczyn, par. Górki i Chłopków wsch. obrz. , ma 1 dm. , 11 mk. , 470 mr. Należy do dóbr Hruszniew. Rybnik, zaśc. nad potokiem, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Święcian, , 2 dm. , 11 mk. katol. Rybnik 1. potok, powstaje w obr. Tarnawy Niżniej, pow. turczański, płynie na płd. zach. i na granicy Tarnawy Niźniej z Dźwiniaczem Górnym, u płd. stóp Kiczery Dźwiniackiej 794 mt. wpada do Sanu z praw. brzegu. Długośó biegu 3 klm. 2. R. Majdański al. Majdański potok, powstaje w obr. Majdanu, pow. drohobycki. Wzdłuż płd. zach. granicy ciągnie się grzbiet Minczolski działa którego część płd. aż po Wysoki Wierch 1177 mt. zwie się Połoniną. Na płd. wsch. granicy gminy jest w tym dziale szczyt Stara Szebela 1220 mt. . Od niego na pln. rozpostarły się lasy Czarnej góry, zajmujące płd. kończynę Majdanu. W tych lasach powstaje pot. Rybnik Majdański, z licznych strug spływających z Połoniny. Płynie górską doliną wprost na pln. , środkiem Majdanu, zabierając liczne dopływy z obu brzegów. Znaczniejsze są Seniów i Gliniec od praw. , Pliszka, Złoty Potok i Rybnik Zubrzycki od lew. , Rybnica Rybnickie Rybniczek Rybnik Rybnica Rybnik Rybnik Na praw. wsch. brzegu R. wznoszą się Czar na góra 1230 mt. , znak triang. , Seredny las ze szczyt. Połoninka 1041 mi, Szczawina 1020 mt. , Kruhły 1029 mi, Horodok i Dołhe 889 mt. ; na lew. zach. brzegu Wy soki Wierch al. Płaj Rożeniński 1177 mt. , Mała Szebela 1170 mt. , Pliszka las ze szczy tem Pliszką 1096 mt. , Pohar 1123 mt. , las Dziłok ze szczytem t. n. 970 mt. , Lipowaty 941 mt. ; następnie Sparoska 858 mt. i Jaworyńskie 838 mt. . Wszedłszy na obszar Ry bnika wpada do Stryja z praw. brzegu. Długość biegu 20 klm. Źródła 950 mt. , ujście 480 mt. npm. 3. R. Zubrzycki, wypływa w obr. Zu brzycy, pow. turczański, z pod Małej Szebeli 1170 mt. ; dąży górską doliną na płn. wsch. równolegle do działu Minczolskiego a przyjąwszy wody z Jawornistego łasu, z pod Minczoła Zubrzyckiego 1108 mt. , zwraca się na płn. wschód i w Majdanie wpada do R. Majdańskiego od lew. brzegu. Przyjmuje od lew. brzegu pot. Czernoszów, Chodorowiec, Bablichowiec i Matycę. Na wschod, brzegu wznoszą się Medwedzia góra 1069 mt. , Rosohaczka góra 1044 mt. , Capów las 1108 mt. i Lipowaty; od zach. zaś Minczoł Badycki 1044 mt. , Prypir góra 1068 mt. , Kropiwniczek 1144 mt. , Minczoł Zubrzycki 1108 mt. , Jawornisty las, Łabyciówką las, Czeregna las 1087 mt. , Czertesz las 886 mt. , Lisowa góra 987 mt. , Bahna 1060 mt. , Kiczera 922 mt. , Kruhła 867 mt. . Długość biegu 15 klm. W wodach obu R. ży ją bzdyrka, maryna, płotycia, pstrąg i pyr dr. M, Nowicki. Br. G. Rybnik, wś, pow. drohobycki, 29 klm. na płd. zach. od Drohobycza, 20 klm. na płd. od sądu pow. w Podbużu, 8 klm. na płd. zach. od urz. pocz. i tel. w Schodnicy. Na płn. zach. i zach. leży Kropiwnik Nowy, na wschód i płd. wschód Dołhe, nn płd. Majdan, na płd. zach. Hołosko pow. turczański. Wieś leży w dorzeczu Dniestru. Wzdłuż granicy płn. wschod. płynie krętym biegiem Stryj, a środkiem obszaru Rybnik lewy dopł. Stryja, przyjmujący w obrębie wsi strugi z obu boków. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Rybnika. Na płd. od nich, nad Rybnikiem, część wsi Wołostycz al. Wółosteo, na wsch. zaś, w widłach przez Stryj utworzonych, część Łokieć rus. Łokot. Na płd. zach. leży las Jaworzynka, na płn. zach. wznosi się góra Sparoska 858 mt. . R. tworzą wraz ze wsią Dołhe jedną gminę katastralną. W r. 1888 było 94 dm. , 598 mk. w gm. , 6 dm. , 24 mk. na obsz. dwor. ; 23 obrz. rz. kat. , 521 gr. kat. , 76 izrael, , 2 innych wyznań; U Polaków, 577 Rusinów, 22 Niemców, l0 innej narod. Par. rz. kat. w Podbużu; gr. kat. w miejscu, dek. drohobycki, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew. Stoi tu tartak parowy o sile 16 koni, o 2 gatrach, 18 piłach zwyczajnych i 1 cyrkularnej, zużywający rocznie 10, 800 mt. kub. drzewa świerkowego i jodłowego, a pro dukujący 7000 mt. kub. tarcic, łat i rygli. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koron nych, dzierżawy Dołhe, w ziemi przemy skiej. Lu. Dz. Rybnik 1. os. , pow. inowrocławski, tuż pod Inowrocławiem; 2 dm. , 19 mk. Wchodzi w skład okr. miejakiego. 2. R. al. Rybniki, os. szlach, nie istniejąca obecnie. Bawor Wyskota z R. prawował się w r. 1398 z Macie jem Paruszewskim o posag swej żony Małgo rzaty Akta gr. pozn. r. 1778 i 1787, który w r. 1398 zabezpieczył na dobrach swoich Łęka, Drobnin, Krzemieniewo i R. Kod. Wielkop, n. 1993, leżących w okolicy Go stynia, Krobi, Ponieca, Leszna, Osieczny i Krzywinia. 3. R, staw, pow. szremski, w Księginkach pod Dolskiem. 3. R. , łąka, w pow. wrzesińskim, na Żarnikach, pod Wrze śnią ku zachodowi, E. Cal, Rybnik, w dok. z 1223 r. Ribnich, miasto powiatowe w Górnym Szląsku, nad rzką Rudą al. Rybnicką wodą. Leży w kotlinie wznies. 675 st. par. npm. , śród wyżyny pagórkowatej, o średnim wzniesieniu 800 do 1000 st. Kotlina ta była zbiornikiem wód, które spływając z lesistej wyżyny tworzyły tu liczne stawy, których wody odprowadzała rzeczka Ruda do Odry. R. , odl. 24 3 4 mili na płdwschód od Wrocławia a 13 mil od Opola, posiada st. dr. żel. na linii łączącej dr. żel, prawego brzegu Odry z Katowicami odl. o 47 klm. . Miasto posiada kościół paraf, katol, murowany z 1811 r. , kościół par. ewang. , synagogę murowaną od 1846 r. , kilka szkół miejskich, władze powiatowe, urząd pocz. i tel. , około 4000 mk. W okolicy miasta kwitnie przemysł górniczy kopalnie węgla, huty żelazne, walcownie. Ludność w mniejszej połowie polska. Miasto składa się przeważnie z murowanych, piętrowych domów. W 1681 r. było 340 mk. ; 1614 r. 484 mk. ; 1725 r. 680; 1796 r. 1190; 1825 r. 1844; 1861 r. 3169 mk 2713 katol, 304 ew. , 886 żyd. . W 1861 r. było 287 dm, , 10 bud. fabrycz. , 6 kościelnych i szkolnych, 6 publicz, budowli. Z zabytków przeszłości przechowała się, prócz dwóch posągów św. Jana Nepomucena, starożytna karczma, zwana Świerklaniec, jedna z dwóch wymienionych w dok. z 1223 r. . Parafia katol, w 1861 r. obejmowała 12, 708 katol. , 550 ewang. W 1869 r. było 12, 919 katol. , 469 ewang. , 432 izrael, i 2 dyssyd. Osada istniała tu zapewne jeszcze w czasach przedhistorycznych. Siad panowania czeskomorawskiego pozostał w wielu nazwach miejscowych. Księżna Ludmiła, żona Mieczysłą Rybnik wa I, ks. szląskiego 1163 1211, założyła tu około 1200 r. klasztor dominikanek, przeniesiony w 1228 r. do Czarnowąsa. Biskup wrocławski Laurentius w 1223 r. potwierdził nadania i dochody klasztorne. Akt ten wspomina prócz klasztornego kościołka p. w. Zbawiciela inny kościół p. w. Panny Maryi i kaplicę. Rybnik jest wtedy jeszcze wsią. Po śmierci ks. Władysława w 1283 r. księstwo jego poszło w podział między 5 synów. Przemysław otrzymał ks. raciborskie z Rybnikiem. Syn Przemysława Leszko uznał się lennikiem króla czeskiego Jana. Gdy Kazimierz W. przedsięwziął wyprawę przeciw Janowi czeskiemu, wtargnął z wojskiem na górny Szląsk. obiegł Żóraw i spustoszył Rybnik i okolice. W 1345 r. zawarto rozejm. W skutek dalszych działów ks. raciborskiego R. staje się po śmierci ks. Jana II w 1474 r. rezydencyą książęcą. Istniał tu zamek warowny a przy nim osada. Gdy Matyas Korwin, król węgierski, zawładnął Szląskiem 1471 1490, ówczesny ks. na Rybniku Wacław Wenzel, zamierzał poddać się Polsce. Węgrzy wtedy obiegli zamek, zdobyli i oddali Rybnik, bez praw książęcych jednak, niejakiemu Kropaczowi. Prawa książęce pozostały przy księstwie raciborskiem do wygaśnięcia rodu książęcego 1532 r. , poczem przeszły do korony czeskiej. Nadawane kolejno różnym panom dobra rybnickie przeszły w 1575 r. w ręce Lobkowitzów do 1638 r. . Po nich posiadali je hrabiowie Węgierscy Wengerski od 1682, do 1788. Za rządów pruskich kupił te dobra król Fryderyk Wilhelm II w 1788 r. dla utworzenia z nich fundacyi domu inwalidów. Pierwszy przywilej na jarmark ośmiodniowy i targi tygodniowe nadał osadzie Ferdynand I w 1538 r. W 1581 r. było w mieście 33 obywateli, 23 ogrodziarzy, 7 komorników; posiadali w ogóle 705 mr. roli. Czynsz z roii wynosił 101 złotych, 42 1 2 szefli żyta, 42 1 2 szefli owsa i rozmaite robocizny. Ludność wynosiła 340 głów. Rolnictwo stanowiło główne zatrudnienie. Jeszcze w 1725 r. domy miejskie w liczbie 112 nie miały kominów. Rozwój pomyślniej szy zaczyna się dopiero od chwili gdy w 1818 r. R. stał się miastem powiatowem. Zaczęto wznosić nowo murowane budowle szkoła, ratusz, plebania. Między 1830 a 1850 r. wybrukowano ulice. Nieurodzaj i tyfus głodowy ciężko dotknął biedną osadę między 1845 a 1847 r. Części miasta noszą dotąd pierwotne nazwy Lona, Zagrodniki, Bukówka. Herbem miasta jest ryba. W 1861 r. było 355 rodzin 1841 osób mówiących po niemiecku a 255 rodzin 1329 członków mówiących po polsku. Historyą miasta i księstwa skreślił po niemiecku Fr. Idzikowski Geschichte der Stadt und ehemaligen Herrschaff Rybnik in Oberschleaien Wrocław, 1861 r. . Rybnicki powiaty w Górnym Szląsku, utworzony został w 1817 r. z części księstwa raciborskiego, opolskiego i państwa dóbr Włodzisławia. Leży między 35 59 i 36 27 wsch. dług. a 49 53 1 2 i 50 15 płn. szerok. Graniczy na południe ze Szląskiem austryackim, na zachód z pow. raciborskim, na północ z kozielskim i toszeckogliwickim a na wschód z toszeckogliwickim i pszczyńskim. Obszaru obejmuje 15, 65 mil kwadr. albo 337, 508 mr. Przestrzeń powiatu stanowi płaskowzgórze ze średniem wzniesieniem 800 do 1000 st. npm. Z płaskowzgórza tego wystrzelają liczne pojedyncze wyniosłości i przebiegają je falisto układające się wzniesienia. Najwyższe punkty znajdują się pod Orłowczą 952 st. i Pszowem 944 st. . Pasma wyniosłości można uważać za krańcowe odnogi Beskidu szląskiego. Ciągną się one od Cieszyna Szląsk austr. , przez Cisówkę, Ruptau, Jastrząb, Gogolów, Popielów, Radoszów, Orłowczą, Piece, Gaszowice, Sumin do Zwonowic nad doliną Rudy. Na obszarze zajętym przez te wyniosłości układ warstw przedstawia nam częste zmiany. Występują gliny i piaski przekładane diluwialnemi źwirami, spoczywające na potężnym pokładzie gipsów glinkowych. W płd. zach. stronie od Rybnika, pagórkowata okolica koło Rydułtowa, Orłowczy, Pieców i Pszowa należy do formacyi węglowej, występującej tu w łupkach i grubo ziarnistych, szarożółtych piaskowcach, które są tu dobywane. W południowej części powiatu, w miarę obniżania się poziomu i znikania wyniosłości, świeże warstwy napływowe występują w miejsce diluwium. Około Bełku, Czerwonki i Dubieńska w kierunku od Mysłowic do Mikołajowa znowu pojawia się formacyą węglowa piaskowiec, gliny łupkowe, a na jej granicy pstre piaskowce tryasowe. Grubość warstw napływowych i diluwialnych bywa miejscami tak znaczną, iż w Szczygłowickich lasach przy zapuszczeniu świdra do 700 st. nie dosięgnięto jeszcze warstw starszych. Pod względem hydrograficznym obszar powiatu należy do dorzeczy Odry i Wisły. Dział wodny idzie pasem wyniosłości na Osiny i Brodek pod Żórawiem. Wszystkie bieżące wody spływają do Odry. Głównemi rzekami sąt Olsza Olsą, Ruda, która przybywając z pow. pszczyńskiego, przyjmuje pod młynem Wawok przybywającą od Radoszowa Rybnicką wodę al. Rudkę i przerzyna cały powiat w płn. zach. kierunku, dalej Bierówka Birówka, przerzynającą płn. wsch. częśó powiatu, i Sumina. Rzeki te nie są spławne, przy znacznym spadku mają bieg bystry i wprawiają w ruch liczne młyny, tartaki i huty nad Ru Rybniki Rybniki dąi Bierówką. Nieprzepuszczalność spodnich warstw, liczne i częste uskoki w warstwach, sprzyjające tworzeniu się źródeł, sprawiają gromadzenie się i zatrzymywanie wód prze sycających wilgocią wierzchnie warstwy. Ztąd w wielu dolinach błotne obszary. Gleba przeważnie piaszczysta, zwłaszcza w równinie wschodniej i północnej części powiatu, pokry tej w 3 4 częściach lasami sosnowymi. Obszar powiatu rozpadał się około 1860 r. na 1768 mr. ogrodów, 126, 547 mr. roli or. , 12, 868 mr. łąk, 6087 mr. pastw. , 107, 453 mr. lasu, 83, 785 mr. wód, dróg, nieuż. itd. Obfitość węgla, drzewa i żelaza, sprzyja rozwojowi przemysłu, ztąd liczne istnieją w powiecie huty żelazne i miedziane, walcownie a także i młyny, huty szklane, kopalnie wapna i gipsów. Ludnośó powiatu w 1873 r. wynosiła 74, 146 mk. , w tej liczbie 94 katol. , 4 ewang. i 2 żydów; co do narodowości to 87 Polaków, 13 Niemców. W 1861 r. było 67, 536 mk. 63, 621 katol, 2385 ew. i 1530 żydów. W 1855 r. było 58, 411 mk. Według urzęd, obliczenia z dnia 3 grud. 1861 ludność polska stanowiła 95 Miast w powiecie trzy Rybnik, Wo dzisław Loslau i Żóraw Sohrau, dwie osa dy targowe i 127 wsi i kolonii. Pod wzglę dem kościelnym powiat dzieli się na 16 para fii katol. i 3 ewang. Br. Ch. Rybniki, wś i fol. , pow. lipnowski, gm. i par. Kikół, odl. 12 w. od Lipna, ma 13 dm. , 80 mk. W 1880 r. fol. R. rozl. mr. 283 gr. orn. i ogr. mr. 247, łąk mr. 28, nieuż. mr. 8 bud. mur. 2, z drzewa 12; płodozmian 10po lowy, pokłady torfu. Wś R. osad 14, sz gr. mr. 41. Rybniki 1. wś, pow. białostocki, w 2 okr. poL, gm. Obrubniki, o 12 w. od Białegostoku. 2. R. , fol. , pow. prużański, w 1 okr. poL, gm. Sielec, o 26 w. od Prużany. 3. R. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Sudejki, o 62 w. od Wiłkomierza. Rybniki, wś, pow. brzeźański, leży nad rz, Złotą Lipą i stawem przez rzekę utworzonym, o 10 klm. na płd. od Brzeżan sąd, par. rzym. kat, urz. poczt. i tel. . Granice wschód Litiatyn i Sarańczuki, połud. Kotów, zach. Mie czyszczów, półn. Potutory. Obszar dwor. 501, włośc. 1225 mr. W 1870 r. 697, w 1880 r. 769 mk. ; rzym. kat. 110; gr. kat. par. w miej scu, dek. Podhajce. W R. 630, w filii Kotów 550 gr. kat. ; szkoła filial. , kasa pożyczk, gm. z kapit. 1395 złr. Obszar dwor. należy do klucza Brzeżany. B. R. Rybno 1. foL, kol. i dobra, pow. sochaczewski, gm. i par. Rybno. Odl. 8 w. od Sochaczewa a 20 w. od Łowicza, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową ogólną, sąd gminny, gorzelnię parową, browar, dystylarnię wódek słodkich, fabrykę octu, pałac dziedziców murowany, dwupiętrowy, piękny park, około 800 mk. W 1827 r. było 61 dm. , 566 mk. Około 1880 r. produkcya gorzelni wynosiła 51, 000 rs. , browaru 10, 225 rs. , dystylarni 25, 000 rs. i fabr. octu 1800 rs. Dystylarnię założył tu po 1830 r. pułkownik Lenkiewicz. Kościół i parafia niewiadomej erekcyi; istnieje już 1534 r. Obecny kościół p. w. św. Bartłomieja pochodzi z 1806 r. , odnowiony 1877 r. , posiada trzy ołtarze. W 1878 r. fol R. miał obszaru 986 mr. gr. or. i ogr. mr. 647, łąk mr. 43, lasu mr. 25, nieuż. mr. 46; bud. mur. 25, 55 drzewa 11. Płodozmian 4, 5 i 7polowy, las nieurządzony. Do foL należy obszar poproboszczowski, obejmujący 175 mr. Właścicielem jest Henryk Łada Zabłocki. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. osad 15 z gr. mr. 259; wś Kamieńszczyzna os. 10, z gr. mr. 263; wś Rybienko os. 8, z gr. mr. 203; wś Cypryany os 11, z gr. mr. 289; wś Cypryanki os, 6, 25 gr. mr. 173; wś Aleksandrów os. 8, z gr. mr. 117, wś Nowa Wieś os. 13, z gr, mr. 262; wś Koryciniec os. 8, z gr. mr. 211; wś Karolków os. 16, z gr. mr. 318; wś Matyldów Wielki os. 16, z gr. mr. 352; wś Matyldów Mały os. 11, z gr. mr. 239; wś Grabowiec os. 7, z gr. mr. 40; wś Ludwików os. 9, z gr. mr. 231. R. , par. , dek. sochaczewski, 2100 dusz. R. gmina należy do s. gm. okr, I w Giżycach, st. p. Sochaczew, ma 19, 560 mr. obszaru i 5682 mk. 1870. 2. R. ., wś i foL, pow. włocławski, gm. i par. Przedecz, ma 206 mk. , 558 mr. włośc, 686 mr. dwors. W 1827 r. było 35 dm. , 281 mk. 3. R. , kol. włośc, pow. nieszawski, gm. Boguszyce, par. Sadlno, ma 91 mk. , 214 mr. W 1827 r. było 13 dm. , 83 mk. 4. R. , al. Rybro, kol. włośc, pow. nieszawski, gm. i par. Straszewo, ma 126 mk. , 205 mr. 5. R. , kol. i młyn nad rz. Kacyną, pow. częstochowski, gm. i par. Mykanów, o 12 w. na płn. od Częstochowy, posiada szkołę początkową. Kol ma 45 dm. , 385 mk. , 936 mr. 534 mr. roli; młyn należy do majoratu gen. l awłowa ma 1 dm. , 11 mk. , 29 mr. ; os. karcz, rządowa 1 dm. , 8 mk, 2 mr. Według reg. pob. pow. Ielowskiogo z r. 1581 miał tu Piotr Trepka 1 1 4 łan km. , Zygmunt, Trepka pół łan. Pawiński, Małop. , str. 82. 6. R. , kol, fol. i 08. leśna nad rzką Okszą, pow. częstochowski, gm. Opatów, par. Kłobucko, o 12 w. na płn. od Częstochowy. Kol ma 18 dm. , 157 mk. , 207 mr. ; fol 2 dm. , 14 mk. , 160 mr. ; należy do majoratu rząd, N. Drejera; os. leś. rządowa 1 dm. , 4 mk. , 15 mr. Według reg. pob. pow. wieluńskiego z r. 1552 wś R. , w par. Starokrzepice, należała do ziemi krakowskiej Pawiński, Wielkp. , II, 304. 7. R. , wś, fol. i dobra nad rz. Bug, pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Wyszków, odl 28 w, Rybno Rybno od Pułtuska, posiada gorzelnię parową, trzy wiatraki. W 1827 r. R. miało 21 dm. , 177 mk. , a R. Przewóz 11 dm. , 42 mk. Dobra R. i Ryhienko składały się w 1884 r. z fol. R. i Rybienko; attyn. Wygoda, Latoszek i Korszlak, rozl. mr. 2462 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 468, łąk mr. 207, past. mr. 273, nieuż. mr. 129; bud. mur. 1, z drzewa 5; płodozmian 10polowy; fol. Rybienko gr. or. i ogr. mr. 536, łąk mr. 20, past. mr. 77, łasu mr. 543, wie czystoczynszowe mr. 10, wody mr. 150, nieuż. mr. 49; bud. mur. 12, z drzewa 12; płodozmian 7 i 10polowy, las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś R. osad 45, z gr. mr. 599; wś Rybienko os. 35, z gr. mr. 267; wś Młynarze os. 12, z gr. mr. 368; wś Gulczew os. 47, z gr. mr, 1441; wś Drogoszew os. 19, z gr. mr. 307; wś Grądy os. 11, z gr. mr. 334; os. Korszlald os. 1, z gr. mr. 1. 8. R. , ws nad rz. Narwią, pow. łomżyński, gm, i par. Puchały, młyn wodny. W 1827 r. 7 dm, 69 mk. Br, Ch. Rybno rzka, ob. Rybniański Potok i Jamnica. Rybno 1. część Hadla Kańczudzkiego, w pow. łańcuckim, wznies. 339 mt. npm. 2. R. , wś, pow. kossowski, o 12 klm. na półn. od Kut par. rzym. kat. , urz. poczt. i tel. leży nad Czeremoszem, odgraniczającym Galicyą od Bukowiny. Jestto osada górska, przerznię ta przez liczne potoki. Granice wschod. Cze remosz, płd. Słobódka, zach. Kobaki, półn. Nowosielica i Popielniki. Obszar dwor. 19, włośc. 1199 mr. W 1870 r. 903, w 1880 r. 1039 mk. ; rz. kat. 18; gr. kat. par. w miej scu, dyec. Stanisławów, dek. Kossów. Fun dowana 1762 r. przez Ludwikę Potocką. Cer kiew p. w. Zmartwychwstania, drewniana, z 1870 r. , metryki od 1762 r. Gr. kat. w R. 944, w Słobódce dawniej samoistnej parafii 677 dusz; szkoła filial, systemizowana 1865 r. Wieś należała do dóbr rządowych. We Lwo wie 31 marca 1448 r. Piotr Odrowąż ze Spro wy, woj, i ssta ziemi ruskiej, poświadtiza, że Michał z Wójniłowa odstępuje braciom An drzejowi i Byanya z Orzeka wsi Rybno i Ku ty Ak. gr. i ziem. , X, 6, ust. 92. , 3. R. , wś, pow. stanisławowski, o 11, 5 klm. na płn. zach. od Stanisławowa sąd pow. , par. rz. kat. , urz. poczt. i tel. . Oranice wschod. Pa sieczna, połud. Zagwoźdź i Posiecz, zach. lasy i rzeki Łukawica i Łukwą, półn. Majdan i Pa wełcze. Obszar dwor. ról, łąk i past. 71, łasu 1406, włośc. 981 mr. W 1870 r. 350 mk. , w 1880 r. w gm. 359, na obsz. dwor. 1, rzym. kat. 10, gr. kat. 340, par. Pawełcze. W Szcze brzeszynie 4 grudnia 1672 r. Jan Sobieski, hetman w. kor. wyznacza na hybernę dla wojsk woj. ruskiego między innymi Rybno Ak. gr. , t. X, str. 322, ust. 5378. Właści ciel pos. dwor. Jan Burzyński. B. R. Slownik Geograflczny T. X. Zeszyt 109, Rybno 1. dwa jeziora w pow. gnieźnieńskim, na półn. wschód od Kiszkowa. Większe pod Rybnem Sawickiem, 1 1 2 klm. długie, do 300 mt. szerokie, zasila się strugą Rybnicą, a mniejsze, 1200 mt. długie, 300 mt. szerokie, spływa do Welnianki, naprzeciw Brudzewka, na wschód od Kiszkowa. Między jeziorami rozłożyło się Rybno Radzymińskie czyli Wielkie, przez które idzie bity trakt z Pobiedzisk na Kiszkowo do Łopienna. 2. R. jezioro, pow. inowrocławski, między Inowrocławiem a Dalkowem, pod Jacewem, 1 1 2 klm. długie, do 300 mt. szerokie, nie ma wyraźnego odpływu. 3. R. , staw, pow. wągrowiecki, w Rybowie, o 5 klm. na zach. od Gołańczy, około 200 mt. kwadr, obszaru, bez odpływu, zasilany ściekami z pobliskich łąk Rybno 1. Wielkie, , dawniej Radzimińskie, Radzimskie, R. Radzim, Rybinko na mapie sztab. , majętność, pow. gnieźnieński, o 3 klm. na półn. wschód od Kiszkowa par. i poczta, między jez. Rybnem Mniej szem i Większem, na trakcie do Łopienna; st. dr. żeL w Pobie dziskach o 15 klm. , ma z Źurawitą 6 dm. , 107 mk. , z którą tworzy okr. domin. , 15 dm. , 281 mk. 260 katol. , 21 prot. , 902 ha 659 roii, 46 łąk, 48 lasn; gorzelnia parowa, chów owiec Negretti i bydła holenderskiego; wła ścicielem jest Aleksander hr. Potworowski. Około r. 1523 składano z R. dziesięcinę sno pową prob. kiszkowskim Łaski, Lib. Ben. , I, 70; między r. 1580 i 1618 posiadali na R. Niemojowscy 1 łan osiadły, 1 pusty i 2 za grod. ; późniejszymi dziedzicami byli Radzi mińscy. 2. R. Sawickie albo Małe, dawniej Skaławskie, Ryhno Major Łaski, Lib. Ben. , 71, majętność, pow. gnieźnieński, o 5 klm. na półn. wschód od Kiszkowa poczta, na półn. końcu jez. Rybna, przy ujściu Rybnicy, par. Łagiewniki, st. dr. żel. w Łopiennie o 17 klm. ; 11 dm. , 133 mk. 28 kat. , 5 prot. i 479 ha 327 roii, 23 łąk, 43 łasu; torfowi ska, maślarnia, chów bydła; właścicielem Henryk Zabłocki. R. istniało już przed r. 1523, w r. 1580 posiadał Wojciech Koszutski 4 1 2 łanów osiadł, i 1 zagrod. ; w r. 1618 dzie dziczył R. Wacław Koszutski, około 1793 r. Barbara z Złotnickich Białobłocka, a później Skaławscy. 3. R. , niem Friedrichsruh, ob. Rybińskie Holendry, E. Cal. Rybno, jezioro na obszarze wsi Sąpolny, w pow. człuchowskim. Por. Człuchów t. I5 866 i Konarzyny t. IV, 322. Rybno, w dok. z 1335 r. Rybyn, 1400 Hieben, wś, pow. lubawski, st. p. Montowo, st. kol. malborskiej w miejscu, par. kat. Rumian; 1105 ha 92 łąk, 752 roii. W 1868 r. 123 bud. , 60 dm. , 523 mk. , 513 kat. , 10 ew. ; 1885 r. 85 dm. , 144 dym. , 692 mk. , 657 kat. , 35 ew. Skola katol. 2 klasowa. R, leży mię Rybno Rybojady dzy jeziorem Zarybinkiem i drugiem b. n. , na wschod, granicy powiatu. Wspomniane pierwszy raz w przywileju Dębina r. 1335 ob. Urk. B. d. Bist. Culm von Woelky, str. i86. Dawniej była własnością bisk. chełmińskich. Inwentarz z r. 1731 podaje Opisanie wsi Rybna, do folw. Fijewskiego należącej Kopeć, gbur. Dom w szacholce dobry, dachy niedobre, , stajenka w szacholec dobra, stodoły dwie, jedna w dyle, druga w zrąb, dobre, chlewy w dyle. Ramięga, gbur, dom dobry, stodoła nowa, szopa w zrąb dobra, chlewy dwa, ladaco. Drugie gburstwa spustoszały. Lemani na lata. Leśny ma włókę, Jan Boruta za prawem na lata, budynki dobre, Mateusz Skoczeński, budynki nie złe. Karczma wieczna, włóka do karczmy propin, Flaszeński na lata. Wodka gbur, spustoszał, inwentarz zabrano za p. Płońskiego, do folw. Hartowieckiego str. 70. W wizyt. Strzesza z r. 1667 czytamy, że z 14 włościan, pozostało 5, każdy według zwyczaju na 2 włók. , było też 2, sołtysów na 4 włók. , 1 leman na 2 włók. , dalej karczmarz et Nobiles duodecim Tasalli, reliqua deserta. Mieszkali tu Gąska, Grzegorz Zajękowski honestus, Albert Dobrzyński honestus, Michał Kowal i Jerzy Gnatowski nobilis ob. str. 244. R. 1706 pobierał prob. stąd 17 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Potockiego, str. 460. 2. R. niem. Rieben, dok. 1382 Ryben, dobra ryc. na Kaszubach, pow. wejherowski, st. p. Rybińska Karczma, kość. filialny Góra, par. katol. Wejherowo. Razem z folw. Prynkowem 1885 r. 2 dm. , 23 mk. i st. p. Rybińską Karczmą 4 dm. , 42 mk. zawiera 760 ha 75 łasu, 95 łąk, 548 roii. R. 1885 było 19 dm. , 32 dym. , 178 mk. , 88 kat. , 90 ew. W 1869 r. należał do dóbr R. folw. Grabowin. R. leży nad strugą do Redy uchodzącą i jez. Rybnem, tuż nad granicą pomerańską. R. 1382 d. 11 listop, nadaje komtur gdański Walpot von Bassenheim wiernemu Pantken Marcenowicz wś R. z prawem chełm. , obejmującą 41 włók i 20 mr. ; sołtys dostaje 4 wolne wł. , trzeci fenik kar sądowych i prawo łowienia ryb w jez. Rybnie dla własnej potrzeby, reszta włók czynszuje po pół grz. i 2 kury, biskupowi zaś mają płacić po pół wiardunka, a proboszczowi zu Ńeuenwerder po pół k. żyta i tyleż owsa ob. Prutz, Gesch. d. Kr. Neustadt, str. 207. Na wojnę stawiało E, 1 jeźdzca w lekkiej zbroi str. 56. Mesznego dawało R. 1710 r. 4 korce żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 36. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu poddani 8 fl. ob. Roczn. Tow. P. N. w Poznaniu, 1871, str. 194. R. należało wówczas do sstwa mirachowskiego. 3. R. , niem. Ribnosee al. Ribno, kol, do nadleśn. Hagen należąca, pow. świecki, st. p. Nowe, par. kat. Płochocin. W 1868 r. 6 bud. , 2 dm. , 24 mk, 11 kat. , 8 ew. Kś. Fr. Rybno 1. wś na pol. prus. Mazurach, pow. ządzborski, 19 klm. na płd. zach. od Ządzbork ka, wznies. 172 mt. npm, w okolicy górzystej i obfitej w jeziora. Wś ma do 500 mk. Polaków, protestantów, trudniących się uprawą roii, chowem bydła i rybołówstwem. St. p. w miejscu. Książki podatkowe wójtowstwa szestyńskiego z r. 1437 wś tę wzmiankują po raz pierwszy. W r. 1483 dzieli Maciej Wajasel i Piotr Wildenow ws Kozłowo na 2 części, z których jedna zatrzymuje pierwotne nazwisko, druga dostaje nowe Rybno. E. 1526 sprzedaje Jerzy Mangmeister, ststa szestyński, Stefanowi Kłocie, Lenartowi Zarębie, Maciejowi Bogutowi i Marcinowi Gotowskiemu 36 włók w R. za 240 grzywien. E. 1552 były spory pomiędzy właścicielami dóbr kozłowskich, bo Engel Stach zaskarżył Mikołaja Wildenow i Baltazara Berkana o wsie Rozogi, Rybno i Maradki ob. t. IV, 566 Kozłowo 6. . 2. R. ., dobra ryc, z fol. Neusorge, Heinrichshoehe, Leschienen i Muehlenwald, tamże. Właścicielem jest von Tyszka, szambelan król. 3. R. , ob. Ribben. . Jestto wieś przez polskich kolonistów założona. A. N. Rybnoje Poreczje, os. fabr. , pow. rostowski, ob. Poreezje 2. . Rybny 1. potok, powstaje w obr. Radzie chów, pow. żywiecki; płynie na wschód, za biera kilka pot, i w obr. gm. Wieprza, poni żej gościńca żywieckiego, wpada do Soły z lew. brzegu. Długośó biegu 7 klm. 2. R. al. Rybski, powstaje w obr. Rybiego Nowego, pow. limanowski, płynie na płn. zach. przez obszar Szyku, następnie granicą Rzek i Słu pi, na obszarze gm. Słupi wpada do Tarna wy od praw. brzegu. Długośó biegu 6 klm. W obr. Szyku przyjmuje od lew brzegu pot. Ryje. 3. R. ob. Rypny. Br. G. Ryboczesnica al. Ryboczesnice, Rybeczestniki, dawna nazwa Luboczesnicy mylnie Lubosześnica, w pow. szamotulskim, pod Pniewa mi. Między r. 1389 i 1398 pisał się Tomisław z R. Akta gr. pozn. , wyd. w r. 1888. Z nazwą Liiboczeenicy spotykamy się około r. 1580. E. Cal Rybojady, niem. Rybojadler See, jezioro w pow. międzyrzeckim, na płn. od Trzciela, 5 klm. długie i około 1 klm. szerokie, zlewa, się na płd. z jez. Konin, a na północy z jez. Wędromirz, Chłop i Szarcz, spływającemi do Obry. R. zasila na wschodzie struga Silna, tudzież jez. Proboszczowskie i Głębokie, a na płd. zachodzie rzeczka od Mokrego Lutolka. W części płd. wschod. , oddzielonej cyplem 2 klm. od jez. Konin, znajdują się 4 wysepki. Obra wpływa do jez. R. o 1 1 4 klm. na płn. Rybnoje Poreczje Rybno Rybnoje Rybny Ryboczesnice Luboczesnicy E Rybojady Rybotycka Rybojady Ryboły Rybołowy od Trzciela i wypływa tuż pod wsią Rybojady. Wybrzeża jeziora pokryte lasami. Mapografowie niemieccy zowią częśó płd. R. je ziorem Wielkiem i Baerenlug Barłóg. Da wne opisy R. wspominają także o jez. Wiatrakowem, które trudno pogodzić z topografią dzisiejszą. E. Cal, Rybojady, niem. Rybojadel i Ribojadel, dok. Rybiac r. 1319, wś, pow. międzyrzecki, o 5 klm. na płn. zach. od Trzciela, przy wyjściu Obry z jez. Rybojady; par. i poczta w Trzcielu Tirschtiegel, szkoła w miejscu, st. dr. żel. pod Suchym Lutolkiem Duerrlettel o 8 klm. ; 60 dm. , 378 mk. 183 kat. , 195 prot. i 1115 ha 223 roii, 44 łąk, 444 łasu. Właści ciel Trzciela posiada na R. 471, 61 ha 1 roli, 23, 20 łąk, 22, 63 past. , 348, 17 łasu, 12, 87 nieuż, i 63, 44 wody; czysty doch. grun. 916 mrk. w r. 1884. Około r. 1640 stała w R. kaplica. W r. 1319 Henryk i Prymko, ks. szląscy, odstępując margrafowi brandenbur skiemu część ziemi wielkopolkiej między Obra i Zgniłą Obrą, wymieniają także R. ; w r. 1394 należały R. do zamku trzcielskiego, Akta gr. pozn. wyd. w r. 1888, mylnie objaśniają wsią t. n. w pow. wągrowieckim. W r. 1580 należały R. do Marcina Lwowskiego Ostroroga; było 17 ćwierci osiadłych, 5 komorn, i 18 rybaków. Około 1793 r. był dziedzicem Maksymilian Mielżyński, pisarz koronny. E. Cal. Rybołowicze, wś, pow. słonimski, w 3 okr. poL, gm. Kuryłowicze, o 49 w. od Słonima. Rybołówka 1. fol. i grupa zabudowań w obrębie Nowejwsi, pow. rudecki. 2 R. , karczma w połudn, części obszaru gm. Pczan, w pow. żydaczowskim, na płn. brzegu Stryja; należąca do obszaru w Cucułowcach, Br. G. Rybołowszczyzna, wś nad rzką Łoszycą, prawym dopł. Świsłoczy, pow. miński, gm. Siennica, o 6 w. od Mińska, ma 22 osad; grunta gliniastoszczerkowe, urodzajne. A. Jel Rybołowy, wś, pow. słonimski, w 4 okr, poL, gm. Dworzec, o 40 w. od Słonima. Ryboły 1. wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. poL, gm. Pawły, o 19 w. od Bielska. 2, R. , wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. poL, gm. Szymki, o 38 w. od Wołkowyska. Rybotycka Posada, ob. Posada 7. . Rybotycze, rus. Rybotyczi, mto w pow. dobromilskim, pod 49 39 płn. szer. a 40 19 wsch. dłg. od F. , o 15 klm. na płn. zach. od sądu w Dobromilu. Urząd poczt. w miejscu. Na płn. leży Kopysno, na wschód i płd. Makowa, na zach. Borysławka i Posada Rybotycka. Miasto leży w dorzeczu Wisły, za pośrednictwem Wiaru dopł. Sanu. Wchodzi on tu od zach. z Posady Rybotyckiej i płynie na wschód do Makowej. W obrębie miasta przyjmuje małe strugi, z których najznacznlejszy pot. Kamienny od lew. brzegu. Nad Wiarem, w środku obszaru, leżą zabudowania miejskie kościół 302 mt. wzn. . Najwyższe wznies, na płn. wschód sięga 411 mt. Doliną Wiaru, wzdłuż lewego brzegu, idzie, gościniec dobromilskobirczański. Własn. więk. Antoniego Tyszkowskiego ma roii or. 206, łąk i ogr. 4, past. 79, lasu 110 mr. ; własn. mn. roli or. 973, łąk i ogr. 84, past. 234, łasu 27 mr. W r. 1880 było 248 dm. , 1437 mk. w gm. , 4 dm. , 45 mk. na obsz. dwor. ; 167 rz. kat. , 839 gr. kat. , 476 izrael. ; 167 Polaków, 839 Rusinów, 476 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu, dek. dobromilski, dyec. przemyska. Do parafii należą Borysławka, Brylińce, Cisowa, Huwniki, Jamna Górna, Jamna Dolna, Kopysno, Posada i Trójca. Erekcyjnego dokumentu nie posiadamy. Wizytator Szembek odnosi początek parafii do czasów bisk. Stanisława Tarły wiek XVI, uposażenie przypisuje Kormańskiemu, dziedzicowi. Fundacyę wznowił w r. 1601 Jan Tomasz Drohojowski, ststa przemyski, i połączył ją za zgodą bisk. przemyskiego Gorlickiego z par. w Wojutyczach. W XVII w. odłączono par. rybotycka od Wojutycz. Obecnie jest kościół murow. , wzniesiony w r. 1877 p. w. św Tomasza. Par. gr. kat. w miejscu, dek. dobromilski, dyec. przemyska. Do par. należy Kopysno. Szaraniewicz Rzut oka na benef, ruskie, str. 53 mówi W prokuraturze skarbowej we Lwowie znajduje się przywilej wydany w zamku rybotyckim r. 1637 dla duchownego Teodora. Dokument ten wylicza sumy, które przodkowie tego duchownego płacili dziedzicom i które wydali na reparacyę cerkwi i na księgi cerkiewne, wspomina o Michale, prezbiterze sanockim, który w sukcesyi do tej cerkwi po babce swej odpadł i o nakładach na probostwo złp. 70 tegoż Michała. Te sumy, czyniące razem złp. 936, stwierdza rzeczony dziedzic duchownemu Teodorowi z zwierzchności mojej pańskiej i pozwalam realem intermissionem jure naturalis successionis deyoluti, in oppido Rybotycensi, per duos scabinos juratos ad tempera eviterna. Drugi dokument oryginalny wydany w Rybotyczach d. 7 czerwca 1672 r. przez Jerzego z Tęczyna Ossolińskiego, ststę piotrkowskiego, na Rybotyczach i Mizińczu pana dziedzicznego, świadczy, ze po śmierci owego duchownego Teodora, probostwo dostało się per successionem Hrehoreniu, prezbiterowi, i że po śmierci Hrehorego Siemianowi czyli Semenowi Popowiczowi sukcesyą należała. Iwaśko Hrebennik kupił to probostwo u Siemiana z ogrodami, rolami, sadami i pożytkami jak zapis zeznany w księgach rybotyckich świadczy. W R. obecnie jest cerkiew p. w. Narodz. N. M. P. , szkoła etat. 2klas. , tartak wodny o jednej pile zwy Rybotycze Rybołowszczyzna Rybołówka Rybołowicze Rybowo Rybuki Rycerka Rybówko Rycele czajnej, spotrzebowujący rocznic 460 mt. kub. drzewa jodłowego i świerkowego a pro dukujący 310 mt. kub. desek, łat i brusów. Od XVIII w. rozwija się tu przemysł szewc ki, polegający na wyrobie obuwia dla wło ścian. W spisie dokum, w archiwum guber. Iwowskiem z 1787 r. rkp. Ossol. Nr. 2837 czytamy str. 142; A. 1465 feria tcrtia ante festum Scti Stanislai in majo. Leopoli. Confirmat Casimirus rex Privilegium Vladislai re gis de data in Medyka 1425, quo mediante approbatur donatio jure perpetuo haereditario terrestri per Casimirum regem in anno 1867 in octaya Epiphaniarum in Sandecz antiqua villarum Rybotycze, Uhelniki etc. distr. Premisliensis Nobili Stephano Wangrzyn, ubi accedit collateralitas Tillae Welniki. W r. 1524 otrzymało miasto przywilej na targi i jarmarki roczne. Lu. Dz. Rybówko, dawna nazwa wsi Tomice z pod Stęszewa, w pow. poznańskim. Rybowo, wś i domin. , pow. wągrowiecki, o 5 klm. na zachód od Gołańczy, nad sta wem Rybno, w nizinie; par. Grylewo, szkoła w miejscu, poczta w Gołańczy, st. dr. żel. w Budzyniu i Kcyni Exin o 17 1 2 klm. Oko ło r. 1523 płacono prob. grylowskim dziesię cinę snopową, mesznego po korcu pszenicy i owsa z łanów kmiec, po korcu owsa z zagród i po groszu z karczm. ; w r. 1577 9 składało się R. z 2 części, jedne posiadali Grodzińscy, a drugą Zbyszewscy. Ńa dziale Grodzińskich było w 1577 r. 4 ślad. osiadł. , 2 zagrod. , a w 1579 r. 5 ślad. i 2 zagrodn. ; dział Zbyszewskich miał 2 ślady. Regestra poborowe z r. 1618 20 wykazują na R. razem 3 ślady osiadłe. Około 1793 r. należało R. do Igna cego i Stanisława Ulatowskich. Ob. Rybojady. . Wś R. ma 2 dm. , 17 mk. 16 kat. , 1 prot. i 123 ha 114 roli, 6 łąk. Domin, ma 21 dm. , 258 mk. 217 kat. , 41 prot. i 834 ha 603 roii, 85 łąk, 95 lasu; gorzelnia, nabiał i tucz bydła. E, Cal Rybski, pot. w pow. bocheńskim, ob. Krzemionki 2. . Rybuki, dwor rząd. i zaśc. u zbiegu Łapiszy z Dubissą, pow. rossieński, gm. Szydłów, par. Lidowiany, o 18 w. od Rossień. Rycele, wś, pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Liszkowo, odl. od Sejn 45 w. , ma 60 dm. , 381 mk. W 1827 r. 29 dm. , 263 mk. Wchodziła w skład dóbr Liszków. Rycerka, , potok, wypływa z Beskidu żywieckiego, z hali Rycerzowy, w obr. gm. Ujsoł, pow. żywiecki; zabrawszy od lew, brzegu pot. Przegibek zwraca się na płn. , tworząc granicę między gm. Rycerką Górną a Ujsołom. Płynie przez obszar Rycerki Górnej aż do połączenia się z pot. Rycerskim, wchodzi na obsz. Rycerki Dolnej, gdzie znowu przyjmuje kierunek półn. ; przeszedłszy wreszcie na obszar Rajczy łączy nię ze Błonicą od lew. brzegu, dając początek rz. Solo. Długośó biegu 12 klm. Dopływy ma krótkie, bezimienne. Spad wód wynosi lOOÓ mt. źródła, 744 mt. ujście Przegibka, 500 mt. połączenie się ze Słonicą. Wody rwące. Ob. Rycerski potok, Rycerka Dolna i Górna al. Ryczeska, dwie wsi, pow. żywiecki, obw. sąd. Milówka, na płd. od Żywca i Milówki. Pierwsza nad pot. Rycerką, druga nad Rycerskim pot. Obszar R. Górnej graniczy od płn. z gm. Sól, od wach. z R. Dolną i Ujsołem a od zach. i płd. z hr. trenczyńskiem. Przoz obszar IL Górnej płynie pot. Rycerski, zabierający tu liczne dopływy. Płn. zachodni narożnik graniczny tworzy Magóra 1067 mt. i Kikuła 1076 mt. . Na płd. od nich na granicy zach. wznoszą się Wielki Przysłop 1037 mt. , Oblaz 1033 mt. , Rajcza Wielka 1286 mt. i E. Mała 1063 mt. ; na płd. zaś granicy Bugaj las li39 mt. , Jaworzyna 1173 mt. i Przegibek 1124 mt. . Wschodnią granicę tworzy pot. Rycerka. Między granicą zach. a pot. Rycerskim leży góra Jaworzyna 1020 mt. , między Kołyskim pot. a Ciapkowym pot. grzbiet Kołyska 1007 mt. z Małą Będoszką 1015 mt. ; między Rycerskim poi. a wsch. granicą wznoszą się Wielka Będoszką 1142 mt. , Mała Praszywka, Przysłop 867 mt. i Praszywka 1043 mt. . Wzdłuż płn. granicy Sulawów Groń i Słowaków Kopiec. Główna część wsi legła w dolinie pot. Rycerskiego. Liczno grupy chat rozpostarły się po wschodniej i zachodniej stronie doliny Rycerskiego pot. wśród polan i hal leśnych, tworząc jakby oddzielne osady, noszące nazwy Rostoki wólka, Kopronowa, Solarzowa, Bułkowa Bulkow, Harensów, Kubisów, Suława, Dziergasów, Harmatów, Canieki, Słowaków Słowiaków, Płoskonków. Na zachód od doliny pot. Rycerskiego, między nią a zach. granicą R. , legły w kierunku z płn. na płd. Na Piekiełku, Płoszczyna, Sternalówka, Do Tartaków, Dziergasów, a między doliną pot. Rycerrskiego i wnchod. granicą Na Przegibku, Pawliczny, Ficek, Praszywka, Neiserów; oprócz tego Contówka, Figorowa, Gronik, Magóra, Ośniata, Skiciaki i Tatarowa. W r. 1869 było 240 dm. , 1551 mk. ; w 1880 r. 267 dm. , 1707 mk. , 1687 rz. kai. , 20 żyd. ; 1677 Polaków, 30 Niemców. R. Dolna leży na płn. wschód od R. Górnej, nad dolnym biegiem pot. Rycerki, która tu skręca na płn. , przechodząc na obszar Rajczy. Przez półn. część obszaru przepływa pot. Słonica od płd. zach. na płn. wschód. Graniczy od zach. z obszarem Rycerki Górnej i Soli, od płn. z obszarom Nielcdwi, od wsch. z Rajczą i Ujsołami. We wschod, części między pot. Rycerką a Cichą Rybówko Rybski Rycerzewo Rycerski Potok Ujsolskim pot. wznosi się góra Hutyrów 743 mt. . Zabudowania legły na lew. brze gu Rycerki. Na płn. od Słonicy grupa zabu dowań Głęboki i Polanka; oprócz tego częśó wsi zowie się Przegibkicm. W r. 1869 było 186 dm. , 1073 mk; w 1880 r. 213 dm. , 1251 mk. , 1227 rz. kat. , 24 żyd. ; 1241 Polaków, 10 Niemców. Obie wsi obejmują większej posiadłości roii or. 20, łąk i ogr. 117, pastw. 373, lasu 3468 mr. ; mn. posiadł, roii or. 1935, łąk i ogr. 971, pastw. 1932, lasu 34 mr. austr. 1869 r. . Obie należą do par. łac. w Raj czy. W R. Górnej jest kaplica. Szkoła ludo wa w miejscu, st. p. i tel. w Rajczy. Ob szar większej posiadł, należy do dóbr arcyks. Albrechta. Br, G, Rycerski Potok al. Rycerka, w górnym biegu teź Racza, potok, wypływa z pod Rajczy Małej 1063 mt. , w obrębie Rycerki Górnej, w pow. żywieckim, zabierając wody z pod Rajczy Wielkiej 1236 mt. . Przyjmuje od praw. brzegu pot. Kołyskę i Ciapków, zwraca się na płn. doliną górską, do której wpadają liczne przytoki górskie, jak Płaskerowka od zach. , Markówka i Praszywka od wschodu, od ujścia pot. Radeckiego skręca w obrębie Rycerki Górnej i wpada do Rycerki od lew. brzegu. Długośó biegu 12 klm. Rycerzew al. Rycerzewo, w XVI w. Riczerzewo, ws i fol. , pow. kutnowski, gm. i par. Rdutów, odl. 28 w. od Kutna, ma 13 dm. , 177 mk. , wiatrak. W 1827 r. 38 dm. , 261 mk W 1875 r. fol. R. rozl. mr. 910 gr. or. i ogr. mr. 696, łąk mr. 77, past. mr. 39, łasu mr. 61, nieuż. mr. 37; bud. mur. 10, z drzewa 4, las nieurządzony. Wś R. os. 36, z gr. mr. 69. W XVI w. dziesięciny pobierał pleb. w Bierzwiennie a pleban w Rdutowie tylko kolędę po pół grosza z łanu Łaski, L. B. , II, 461. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś R. , w par. Rdułtów, własnośc Walentego Ponętowskiego, miała 3 1 2 łanów, 3 zagr. , 10 osad Pawiński, Wielkop. , II, 80. Br. Ch. Rycerzewko, fol. , pow. inowrocławski, o 5 1 2 klm. na, wschód od Pakości st. dr. żeL, par. Kościelec, poczta w Inowrocławia o 7 klm. ; 4 dm. , 53 mk. kat. i 218 ha 184 roii, 7 łąk; tucz młodego bydła; właścicielami są Brzescy. Rycerzewo, wś i okr. wiejski, pow. inowrocławski, o 5 klm. na wschód od Pakości st. dr. żeL, przy trakcie inowrocławskim, par. Kościelec, poczta w Inowrocławiu, 18 dm. , 158 mk. R. należało w r. 1480 do Kościeleckich; w r. 1488 płaciło dziesięcinę proboszczom kościeleckim Kod. dypl. Pol. Rzysz. , II, 572 Vyczyerzewo. Około 1580 r. był dziedzicem kaszt, biechowski, który tu posiadał 9 łan. osiadL i 2 komorn. W skład okr. wiej. wchodzi Julianowo 2 dm. i 8 mk. ; cały okr. ma 20 dm. , 166 mk 149 kat. , 16 prot. , 1 żyda i 232 ha obs 205 roii, 2 łąk. E. Cal. Rycerzowa, góra i hala w Beskidzie, w obrębie gm. Ujsoł, pow. żywiecki, po wschod. stronie źródeł pot. Rycerki. Wznies. 1207 mt. n. p. m. Br. G. Rycharcice 1. Gnaty, wś i foL, pow. płoc ki, gm. Lelice, par. Gozdowo, odl. o 20 w. od Płocka, mają 6 dm. , 77 mk W 1827 r. mają 4 dm. , 44 mk. . par. Bonisław. W 1870 r. fol. R. Gnaty rozl. mr. 280 gr. or. i ogr. mr. 146, łąk mr. 52, past. mr. 10, łasu i zarośli mr. 67, wady mr. 1, nieiiź. mr. 4; bud. z drzewa 6, las nieurządzony. 2. R. Wielkie, wś, pow. płoc ki, gm. Żągoty, par. Bonisław, odl. o 15 w. od Płocka, ma 6 dm. , 148 mk. W 1827 r. 10 dm. , 55 mk. W 1882 r. R. fol. rozl. mr. 637 gr. or. i ogr. mr. 338, łąk mr. 59, past. mr. 42, łasu mr. 164, nieuż. mr. 34; bud. mur. 4, z drzewa 12, las nieurządzony, wiatrak, Wś R. os. 17, z gr. mr. 82; wś Strusino os. 8, z gr. mr. 18. Br. Ch. Rychbach, niem. Reichenbach in Schlesien, miasto powiat, na Szląsku pruskim, pod 50 41 płn. szer. a 34 36 wsch. dłg. , nad rz. Piławą dorzecze Odry, wznies. 826 st. npm. a 60 nad poziom rzeki. Jeszcze w 1842 r. było otoczone wałem z podwójną fossą, murem podwójnym z wieżami, bastyonami i 4 bramami. Dokoła rozłożyły się cztery przedmieścia, W 1842 r. miasto posiadało kościół par. katolicki, z wieżą 108 łokci wysoką, kościół kat. poklasztorny, kaplicę cmentarną, kościół par. ewang. , z wieżą 112 łokci wznies. zbud. 1795 r, , par. od 1742 r. , szkołę kat. istniała już 1337 r. , szkołę ewang. 5klas. od 1742 r. , zakład dla sierot ewang. 12 dzieci od 1824 r. , zakład dla sierot kat. , zakład opieki nad ubogimi uczniami i wsparcia ubogich dziewcząt i starców, kilka młynów i mniejszych fabryk, 436 dm. mieszkalnych, 331 budynków, 31 fabrycznych i 27 publicznych budowli, 5101 mk. 3185 ew. , 1857 kat. , 59 żyd. . Kwitnęlo tu tkactwo bawełniane i rzemiosła 275 rzemieśl. . Kościół par. kat. wzniesiony został w 1159 r. , patronatu królewskiego i biskupiego, od 1338 do 1810 patronat należał do komandoryi maltańskiej, mającej tu swą siedzibę. W 1203 r. wzniesiono ratusz. W r. 1337. otrzymało miasto sądownictwo własne, W 1574 r. było 460 domów; 1606 r. morowa zaraza zabrała 2000 ludzi. Gdy Wallenstein spalił miasto w 1627 r. , miało ono 835 dm. i 6000 mk. Wydzierane i rabowane z kolei przez Szwedów i wojska cesarskie w 1633 i 1634 r. Tkacze szwedzcy dali początek przemysłowi tutejszemu, który rozwinął się głównie po 7letniej wojnie. W 1790 r. zawartą została w R. umowa między posłami angielskim, holenderskim, austryackim, polskim i Rycerski Potok Rycerzew Rycerzewko Rycerzowa Rycharcice Rychbach Rychenbach Rychcice pruskim co do Turcyi, o którą toczyła się wojna między Austryą a Rossyą. B. Ch. Rychcice al. Rychczyce, rus Rychtyczi, wś, pow. drohobycki 8 klm. na płn. wscbód od Drohobycza sąd pow. , urz. poczt. , tel. i st. kol. . Na płn. leżą Dobrowlany st. koL, na płn. wschód Relów, na wsch. Lipowice i Michałowice, na płd. Poczajowice i Drohobycz, na zach. Starawieś i Wacowice. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Baru dopł. Tyśmienicy. Wchodzi on tu od zach. z Wacowic a płynie na płd. wschód do Michałowic, tworząc podmokłą dolinę. Płd. część wsi przepływa struga Czarny potok, również dopływ Tyśmienicy wP oczajowicach. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Baru 283 mt. ; na płn. wschód od nich wśród lasów grupy domów; Chatki i Chaty, na granicy płn. karczma Dobro wianka. Niwy zajmujące płn. część wsi zwą się obszarem ruskim, a wśród nich sięga wzgórze do 321 tnt. znak triang. . Niwy płd. zwą się obszarem średniańskim wznies, do 306 mt. . Przez wś idzie kolej żelazna. Własn. więk. Juliusza Bielskiego ma roli or. 532, łąk i ogr. 59, past. 15, lasu 582 mr. ; wł. mn. roli or. 535, łąk i ogr. 434, past. 215, lasu 32 mr. W r. 1880 było 401 dm. , 2005 mk. w gminie, 11 dm. , 75 mk. . na obsz. dwor. ; 1376 rz. kat. , 664 gr. kat. , 39 izrael. , 1 innego wyznania; 1438 Polaków, 635 Rusinów, 7 Niemców. Par, rz. kat. w miejscu, dek. drohobycki, dyec. przemyska. Do par. należą Delawa, Dobrowlany, Gaje Górne, Gaje Niżne, Lipowiec, Michałowice z Maryampolem, Poczajowice, Rolów, Słońsko, Śniatynka, Wacowice, Wola Jakubowa i Wróblowiec. Par. fundowali w r. 1434 Stanisław Korytko z Poczajowic i Marcin Korytko z Michałowic. W XVI. popadła ona w ręce protestantów. Katolicy odzyskali kościół i dochody parafii dopiero w r. 1629 na mocy przywileju Mikołaja z Nurowa Daniłowicza, podskarbiego kor. Obecny kościół drewniany z 1720 r. , konsekrowany w r. 1858. Par. gr. kat. w Wacowicach. We wsi jest cerkiew p. w. , św. Bazylego. W części wsi R. Polskie jest szkoła etat. lklasowa a w części R. Ruskie szkoła filialna. Jest kasa pożyczk, gm. z kapit. 13, 757 zł. i młyn. W r. 1462 potwierdza Kazimierz Jagiellończyk na sejmie w Piotrkowie dnia 25 listopada na prośbę Jana Korytki z R. darowiznę wsi Poczajowice, Gaje Niższe i Wyższe przez Władysława Jagiełłę Stanisławowi Korytce uczynioną Liske, A. G. Z. , t. IV, str. 180. D. 12 kwietnia 1494 r. rozgranicza Stanisław Derszniak z Rokitnicy, podkomorzy przemyski, wsie Rychcice i Wacowice 1. c, str. 205. W Rychcicach urodził się w roku 1813 Maurycy hr. Dzieduszycki, który swe prace historyczne ogłaszał pod pseudonimem Rychoiokiego. Lu. Dz. Rychemberk, niem, Reichenberg, wś, pow. gdański nizinny, odl 10 klm. na wschód od Gdańska, st. p. Gr. Plehnendorf, par. kat. król. kaplica w Gdańsku; razem z przyl. Muehlenfeld 1885 r. 5 dm. , 38 mk. , Reichenbergor Gasse 5 dm. , 7 mk. , Roaenau 5 dm. , 35 mk. , Rossgarten 4 dm. , 39 mk. , Wrukenkaule 1 dm. , 7 mk. , obejmuje 832 ha 10 łąk i 358 roii. R. 1885 było razem 35 dm. , 59 dym. , 366 mk, 23 kat. , 341 ew. , 2 dysyd. Szkoła ewang. 2 klas, liczyła 1887 r. 159 dzieci. R. jest starą osadą, która zapewne w pierwszej połowie XIV w. otrzymała przywilej erekcyjny. W 1547 r. magistrat gdański, chcąc dopomódz tej wsi, spustoszonej przez wylew Wisły, nadaje ją Filipowi Czernie Eidzema z Fryzyi i towarzyszom wraz z 43 1 2 włókami i 4 wolnemi. W wojnie Gdańszczan z Batorym wś wielkie poniosła szkody, tak że kościół wraz z swoją wysoką wieżą służącą żeglarzom za znak, został w część spalony. Przy restauracyi z r. 1584 już go nieodbudowano w pierwotnym kształcie. Teraźniejszy kośoiół, w którym tylko dolne części wieży pochodzą z XV w, , zbudowany został w 1581 r. w pruski mur, lecz dopiero w XVIII w, wykończony. Z zabytków jest tu kielich gotycki, r. 1668 odnowiony; według napisu pierwotnie dla innego kościoła przeznaczony. Napis ten brzmi bowiem Disser Kelch hort t. j. gehoert yn de Kapelle uf dem hobete cwysschen der weisele Wisła. Dzwony są z r. 1743 i 1745. Dawniejsze dzwony pochodziły z r. 1580 i 1537; ten ostatni nosił napis Jacobe lux Hispaniae ab omni clade nos protege ob. Bauund Kunstdenkmaeler der Prov. Westpreussen, str. 133. Ponieważ prawo patronatu miał Gdańsk, dlatego przeszedł on w ręce ewangelików. Jako pierwszego pastora wymieniają Mikołaja Mensel w r. 1594. W XVII w. zjawili się tu menonici, którym magistrat gdański r. 1630 zakazał wezelkieh zgromadzeń. R. 1666 był pastorem Mat. Mueller. Kś. Fr. Rychenbach, niem. Reichenbach in der Lausitz, 1356 Richinbach, miasto w pow. zgorzelickiin, odl. 2274 iü od Wrocławia, 13 3 4 mili od Lignicy, w pobliżu granicy od Saksonii. Leży na wznies. 529 st. npm. , nad pot. Starym Alte Bach, w równinie. Posiada kościół par. ewang. , szkołę ewang. W 1842 r. było 134 dm. , 173 budyn. , 1069 mk 1052 ew. , 17 kat. . Początek miasta nieznany. Kościół paraf. wspominany w dok, tyczących się bisk. miśnijskiego z 1346 r. W 1430 r. Hussyci zajęli miasto, lecz nie zdobyli kościoła, w którym broniący się mieszczanie doczekali odsieczy. W 1778 r. wojska austryackie po Rychemberk Rychcice Rychliki Rychenwalt Rychlakowszczyzna Rychlik Rychlów Rychlowiec konały tu Sasów a 1813 r, zwyciężyli Francuzi w walce z rossyjskiemi wojskami. Pożary zniszczyły miasto 1509 r. , 1640, 1670 i 1749 r. Kościół po spaleniu odbudowany 1674 r. Rychenberk, niem. Richenherg, wś nieistniejąca obecnie. Leżała pewnie tam, gdzie dziś Steinberg pod Gdakowem, w pow. suskim. R. 1378 zachodzi Kothoborius de Richinberg ob. Kętrz. O ludn. poL, str. 186. Rychendrysy, niem. Reichandres, dok. 1249 Lingues, 1250 Lynguar, 1343 Lingwar al. Andresdorf, fol. do Waplewa należący, w Pomezanii, pow, sztumski, 291, 34 ha roii or. i ogr. , 65, 65 łąk, 145 past. , 12 83 lasu, 8, 48 nieuż. , 20 78 wody; czysty dochód z gruntu 5424 mrk; wodny młyn; st. p. Stary Targ 8 klm. odl, st. kol. Mlecewo 10, 5 Hm. odl, par. kat. Kiszpork. W 1868 r. 23 bud. , 11 dm. , 148 mk. , 141 kat. , 7 ew. ; 1885 r. 11 dm. , 126 mk. Na szczycie góry wznoszącej się nad brzegiem jez. Rychendryskiego odkryto groby w mogiłach kamiennych, które jednak zburzone zostały ob. Obj. do mapy archeol. Prus Zach. p. Ossowskiego, str. 28. R. 1343 poświadcza Aleksander v. Korne, komptur kiszporski, że Permande, syn Sabanga, dobra swoje Linguar, sprzedał Andrzejowi Tumerynowi za 150 grz. ob. Gesch. d. Kr. Stuhm, von Schmitt, str. 258. Przy tej sposobności zmieniono nazwę wsi na dzisiejszą. W XV w. słynie jako gorliwy zwolennik zakonu Jakusz z Rychendrys ob. Kętrz. O ludn. poL, 193. Rychenwalt, ob. Rychwald, Rychlakowszczyzna, wś i fol. , pow. słonimski, w 4 okr. poL, gm. Kozłowszczyzna, 0 19 w. od Słonima. Rychlik 1. niem. Richlich, nadleśn, król. i okr. domin. , pow. czarnkowski, o 7 klm. na zach. płd. od Trzcianki par. i st. dr. żeL, poczta w Siedlisku Stieglitz; ma 3 dm. , 17 mk. W skład okr. wchodzą leśnictwa nowowiejskie 1 dm. , 6 mk. , niekurskie Nikorsk, 1 dm. , 12 mk. , Niewerder 1 dm. , 8 mk. , Richardshoehe 1 dm. , 11 mk. , Teresin 1 dm. , 6 mk. i Torfownia 1 dm. , 9 mk. ; cały okr. ma 9 dm. , 69 mk. 9 kat. , 60 prot. i 6562 ha 72 roii, 38 łąk, 6340 łasu sosnowego; czysty dochód z ha roii wynosi 3 52, z łąk 15 67, z łasu 2, 74 mrk. 2. R. , niem. Michlich Muehle, młyn, tamże, o 8 klm. od Trzcian ki, 1 dm. , 9 mk. E. Cal Rychliki 1. 1, 2 i 3, trzy wsie, pow. wiłkomierski, gm. Kowarsk, o 26 w. od Wiłkomierza. 2. R. , fol. , tamże, o 16 w. od Wiłkomierza, par. Widziszki; własność Pietrasze wskiego. Rychlikowszczyzna, j osada, pow. słucki, od 1839 r. własność rodziny szlacheckiej Fedziuszków, około 2 włók. A. Jel. Rychliszki, fol. , pow. wiłkomierski, gm. Siesiki, o 28 w. od Wiłkomierza. Rychlów 1. potok, powstaje w obr. Lubo mirza, pow. limanowski, z pod góry Kiełbasnej, na płn. pochyłości Gorców; płynie na płn. , po zachod, stronie Świniej góry 652 mt. i uchodzi w Lubomirzu do Mszany od lew. brzegu. Bługość biegu 3 3 4 klm. 2. R. , polana, ob. Kudłoń. Br, G. Rychlowiec, potok, wypływa z pod Kiełbasnej góry 950 mt. , w pobliżu źródeł pot. Rychlowa, w płd. zach. części gm. Lubomi rza, pow. limanowski, płynie na płn. prawie równolegle do Rychlowa, tworząc granicę między Lubomirzem od wsch. a Koniną i Mszaną Górną od zach. . W końcu na obsza rze Mszany Górnej, uchodzi do Mszany od lew. brzegu na wys. 507 mt. . Długość bie gu 3 klm. Br. G. Rychława, niem. Richlawo, Richlawe, , wś szlach, przy linii kolei wschod. , pow. świecki, st. p. i par. kat. Nowe, okr. urzędu stanu cywil. Milewo. W 1868 r. 53 bud. , 39 dm. , 324 mk. , 156 kat. , 168 ew. ; 1885 r. 40 dm, , 61 dym. , 275 mk. , 130 kat. , 145 ew. Szkoła ew. liczyła 1887 r. 92 dzieci. Od początku XVIII w. aż do regulacyi w 1822 r. należała R. do dziedziców Bąkowa. R. 1552 była sprzedana 5 włók i ćwierć karczm. za 400 grzywien. Według taryfy pobor, na symplę płaciła r. 1682 i 1717 gr. 13 fen. 4 1 2 Podług taryfy pobor, z r. 648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Gośliński od 3 włók folw. , 1 ogr. 3 fL 8 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, 176. Wówczas należała R. do pow. newskiego. Wizyt. Rozdrażewskiego z r. 1583 donosi Nobilium una curia et quatuor subditi, nihil solvunt str. 75. R. 1710 zaś dawała R. mesznego 3 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 195. Szkoła istniała już r. 1766. R. 1773 liczyła R. dobra szlach, i wś 16 wł. chełm. i 3 mr. , 17 dym. i 81 mk. ew. Było tu 9 gburów dzierżawców na lat 40, czynsz wynosił 700 zł. , oprócz tego od każdej włóki 1 gęś, 2 kury i 2 kor. owsa do dworu w Bąkowie. Karczmarz brał z dworu na wyszynk 8 beczek piwa i 30 ósemek wódki. W jeziorze 2 mr. bernardyni z Nowego mieli prawo rybołówstwa. Przy seperacyi r. 1822 dostali włościanie 500 mr. , dwór zaś 452 mr. Kś. Fr. Rychłocice, w XVI w. Rychloczyce major i R. minor, wś i fol. nad rz. Wartą, przy ujściu Oleśnicy, pow. wieluński, gm. Konopnica, par. Rychłocice, odl. 28 w. od Wielunia. Brzeg doliny Warty wznies. 576 st. npm. R. posiadają kościół paraf. murow. , gorzelnię parową, młyn wodny. Wś R. z os. Sobkowizna, Żabieniec i wsią R. Poduchowne ma 51 dm. Ludnośó R. niepodana; w przyległościach jest Rychława Rychenberk Rychłocice Rychliszki Rychlikowszczyzna Rychenberk Rychendrysy Rychłowice Rychłów 365 mk. ; fol. ma 12 dm. , 50 mk. W 1827 r. było 27 dm. , 416 mk. W 1886 r. fol. R. z no menkl. Września al. Nekandów i Żabienicc rozl. mr. 2539 gr. or. i ogr. mr. 689, łąk mr. 200, past. mr. 79, lasu mr. 1400, w sporze mr. 3, nieuż. mr. 173; bud. mur. 14, z drzewa 18; płodozmian 12polowy, las nieurządzony. Wś R. os. 50, z gr. mr. 641; wś Mała Wieś os. 25, z gr. mr. 323Kościół p. w. Zwiastowania N. P. Maryi założył i uposażył, jako filię par. w Brzykowie, Piotr Szczawiński, dziedzic R. , z żoną Elżbietą, około 1450 r. Uposażenie ple bana stanowił łan roii, łąka, trzy karczmy z ogrodami i łąkami z tych jedna płaciła czynszu 3 fertony, inne po 1, dziesięciny od karczmarzy i ogrodziarzy siedzących na ła nach folwarcznych, po 5 gr. , 1 kor. owsa i 1 kor. żyta od łanów kmiecych było ich 16 i po 3 grosze od karczmarzy było 13, dwa korce mąki z młyna, tudzież ze wsi Kalinowy par. Strońsk 10 kor. żyta z 10 łanów. Miał też wolne rybołówstwo w Warcie sieciami zwanemi zabrodnie i sadzawkę na rzeczce Oleśnicy. Gdy kościół spłonął w 1765 r. pleban nie pozwalał ratować, wołając że M. Boska ugasi, wystawił nowy z drzewa w r. 1770 dziedzic wsi Trepka, kalwin, i wtedy utworzono parafię. W ostatnich czasach złą czono znowu B. z par. w Brzykowie i nabo żeństwo kolejno odprawia się w obu kościo łach. Sama wś w XVI w. należała do czę ściowych właścicieli. Dziesięcina z łanów kmiecych szła do kanonii wieluńskiej; z R. Wielkich miała wartości do 5 grzyw. , z B. Małych około seksageny Łaski, L. B. , I, 471; II, 99. W 1552 r. wś par. R. majus, własność Barbary Chmielowej i Floryana Szczawińskie go, miały 22 osad, 7 1 2 łan. , 2 karczmy, 1 młyn. R. minus 6 osad i łany Pawiński, Wielkop. , II, 303. Br. Ch. Rychłów, potok, ob. Rychów, Rychłowice wś i fol. , pow. wieluński, gm. Kurów, par. Buda, odl. 3 w. od, Wielunia, posiada wiatrak, 19 dm. , 147 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 107 mk. W 1879 r. fol R. rozl mr. 407 gr. or. i ogr. mr. 318, łąk mr. 35, past. mr. 21, łasu mr. 5, w os. młyn. mr. 2, nieuż. mr. 26; bud. z drzewa 14. Ws R. os. 17, z gr. mr. 134. W XVI w. siedzi tu drobna szlachta, z trzech cząstek pobiera pleban dziesięcinę wartości do 1 1 2 grzyw. Łaski, L. B, , 111. W 1552 r. siedziało tu sześciu Rychłowskich na 1 2 łanie a w 1553 r. 3 4 łanu. Część Piotra i Hieronima Rychłowskich miała 3 osadn, i młyn Pawiń. , Wielkp. , II, 290. Rychłowiec, kol, pow. noworadomski, gm. i par. Rząśnia, ma 8 dm. . 47 mk, , 71 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 39 mk. Rychłowisko, wś i fol, pow. piotrkowski, gm. Uszczyn, par. Piotrków, leży tuż pod miastom; wś ma 7 dm. , 54 mk. , 28 mr. ; fol i dm. , 84 mr. W 1827 w było 5 dm. , 18 mk. Rychnawa, węg, Richnó, nieun. Reichenau, z Ilutą Św. Anny, wś nad Hornadem, hr. npiskio, pow. bański. Wznies. wsi 364 mt. npm, W 1880 r. było 94 dm. , 564 mk. Słowaków; obszaru 1242 katastr, sąż. kw. Kościołek ła ciński p. w. św. Michała, filia pa, r. w. Kluknawie. W 1878 r. było rz. kat. 628, nieun. 27, żyd. 11, razem 666 Jest też starożyina ka plica p. w. św. Maryi M. ag hilcny. Wieś intniałajuż r. 1310. Nadana Hieronimowi Łaskiemu w 1528 r. wraz z Kieżmarkiem, Nale ży do sądu pow. i urz. podatków, w mielnicy, st, pocz. Krompach. Br. G. Rychnwów, wś i fol, pow. kaliski, gm. Pa mięcin, par. Rychnów, odl 13 w. od Kalinka, posiada kościół par. drewniany, d; j dm. , 451 mk. W 1827 r. było 38 dm. , 311 i mk. Dobra Rychnów lit. B. składały się w 1885 r. z fol. R. i Romanki, rozl mr. 939 fol R. gr. orn. i ogr. mr. 522, nieuż. mr. 19; bud. mur. 26, z drzewa 6; płodozmian 13polowy; fol Romanki gr. or. i ogr. mr. 238, łąk mr. 8, pastw. mr. 24, lasu mr. 117, nieuż. mr. 11; bud. mur. 2, z drzewa 1; płodozmian 13polowy; las nie urządzony. Wś R. OB. 65, z gr. mr. 238. Fol Rychnów lit. A. al Bogucice w 1874 rozl mr. 357 gr. or. i ogr. mr. 337, łąk mr. 5, nieuż. mr. 15; bud. mur. 13, z drzewa 2; pło dozmian 10polowy. Ws R. os. 15, z gr. mr. 88. Kościół parafialny p. w. WW. Św. istniał tu już przed 1433 r. , jak o tom świadczą akta konsystorza gnieźn. W 1755 r. burza obaliła zrujnowany kościół. Ze szczątków wystawio no kapliczkę, w której odbywało się nabożeń stwo, dopóki w 1782 r. dziedzice R. Skowroń scy nie wznieśli nowego kościoła z drzewa. Na początku XVI w. była przy kościele szko ła a pleban posiadał dwa łany i ogród. Do par. należały Wyganicze Wyganki i Kurza. Ze wsi tych pleban pobierał meszne po korcu żyta i owsa z łanu kmiecego a dziesięcinę je dynie z łanu sołtysiego w. E. Wieś sama na leżała do Rychnowskiego Łaski, L. B. , II, 78. W 1579 r. Mateusz Lipski miał tu 11 łan. , 3 zagr. , 1 kom. , 1 rzem. Pawiński, Wielkp, , I, 127. R. par. , dek. kaliski, 620 dusz. Br. Ck Rychwow, niem. Reichen Ober i Nieder, wś, pow. namysłowski, par. ew. Namysłów. W 1841 r. kaplica kat. połączona z Kowalowicami od 1554 r. , szkoła ewang. , 47 dm. , piękna rezydencya, 385 mk. 140 katol, 5 żyd. , cegielnia, hodowla owiec Rychnowo 1. niem. Richnau, dawniej Reichenau, wś, pow. wąbrzeski, st. p. Kowalewo, par. kat. Wielka Łąka; 201 ha 12 łąk, 176 roii. W 1885 r. 59 dm. , 90 dym. , 417 mk, 186 kat. , 231 ew. ; 1868 r. 68 bud. , 60 dm. , Rychłów Rychłowiec Rychłowisko Rychnawa Rychnwów Rychwow Rychnowo Rychnowo Rychnowo Rychnowska Wola 432 mk. , 175 kat. , 247 ew. Szkoła ew. liczyła 1887 r. 157 dzieci. 2. H. , dobra, tamże, st. pocz. i kol. Kowalewo 6, 5 klm. odl. , 626 ha 20 łąk, 580 roii. W 1885 r. 14 dm. , 35 dym. 193 mk. , 142 kat. , 47 ew. , 4 żydów; 1868 r. 24 bud. , 14 dm. , 220 mk. , 168 katol. , 52 ew. Miasto Toruń nabyło tę wieś r. 1616 razem z wsią Borównem i fol. Orzechowem od Waleryana Bystrama, wzamian za Skłodzewo, dopłacając 40, 000 fl. ob. Beschr. Yon Thorn, von Wernicke, str. 282. Zdawna istniał tu kość. paraf. , do którego należały oprócz R. Olesiek i Borówno. W XVI w. podupadł i przez dłuższy czas stał pustkami. Rolę kościelną przyłączono do folw. , a w dawniejszej plebanii kmieć mieszkał. O kościele pisze wizytacya z r. 1647, źc ściany już tylko pozostały murowane, a dach cały zapadł. Wizytator Strzesz pisze r. 1667, źc tu dawniej było 6 włościan, wówczas atoli żadnego ecclesia diruta str. 44. Dopiero gdy bisk. Opaliński 1682 93 wytoczył proces magistratowi toruńskiemu o zabrane katolikom kościoły w Grębocinie i Rogowie, miasto musiało r. 1683 odbudować za to katolikom trzy kościoły zrujnowane a między niemi rychnowski. Około r, 1685 stanął w R. prawic nowy kościół. Magistrat jednak nie chciał wydać 4 włók plebańskich a zobowiązał się tylko prob. płacić 200 fl. rocznie. Przedtem już r. 1651 Waleryan Bystram, dawniejszy dziedzic R. , zapisał na utrzymanie kościoła 500 fl. Kościół w R. przyłączono jako filią do par. w Wielkiejłące jeszcze za bisk. Działyńskiego r. 1642. Pozostawiony bez opieki kościół upadał; od 1800 r. już stał pustkami. Na pół walącą się ruinę rozebrano r. 1845 i sprzedano za 73 tal. Ołtarz, ambona, ławki i chrzcielnica dostały się kościołowi w Łążynie. 3. R. ., niem. Richnowo, dok. Rychenaw, Reychenaw, Reichenau, wś nad Osą, pow. grudziądzki, st. p. Bursztynowo, par. kat. Linowo o 1 4 mili. Ma szkołę ewang. , 573 ha 40 łąk, 509 roii. W 1868 r. 54 bud. , 24 dm. , 193 mk. , 21 kat. , 171 ewang. ; 1885 r. 28 dm. , 50 dym. , 242 mk. , 29 kat. , 211 ew. R. po raz pierwszy spotykamy r. 1404. Za czasów krzyżackich należało do komturstwa radzyńskiego. Rejestry czynszowe z r. 1415 opiewają, że R. obejmowało 32 włók i czynszowało 26 grz. i 4 skojce. R. 1435 posiadał sołtys 4 wł. , od których płacił 3 grz. , karczma stała pusta. R. 1438 było 28 wł. osadzonych, każda czynszowała po 3 wiardunki. Księgi szkodowe z r. 1414 donoszą, że w ostatniej wojnie wszystkie posiadłości prócz pięciu, zostały zniszczone; szkoda wynosiła 800 grzyw. R. 1650 potwierdza Jan Kazimierz przywilej na wolne sołectwo, które wówczas posiadał Bonkow Bomke. Oprócz tego istniały tu 3 1emaństwa, każde po 2 wł. R. 1744 nadaje je August III Pawłowi Papalskiemu, Pawłowi Johnke i Hermanowi Schlak. Lemani ci mieli wolne drzewo opałowe i budulcowe w lesie starościńskim i prawo warzenia piwa i gorzałki; płacili zaś zamiast osobistej służby wojskowej 100 zł. Zresztą byli wolni od tłoki i innych ciężarów. Resztę wsi trzymali osa dnicy w dożywotnej dzierżawie. Lustracya sstwa radzyńskiego z r. 1765 wykazuje, że wolne sołectwo posiadał Chrystyan Bomke, który płacił 15 fl. kwarty, każdy z 3 lema nów płacił do regimentu łanowego 100 fl. Włóki trzymali Jerzy Beier, Herman Klaban, Chrystyan Gollaiz, Piotr Ziel, Chrystyan Thena, Chrystyan Zacha, Michał Kiepke i karczmarz Jakub Hackberg; każdy płacił 20 fl. czynszu od włóki. Od r. 1750 trzymali oni swoje włóki w doczesnej dzierżawie na 40 lat. R. 1761 puszcza ssta Tomasz Czapski młyn tutejszy wolnemu sołtysowi Tomaszowi Bomke na 30 lat w doczesną dzierżawę za czynszem w kwocie 20 fl. R. 1826 nastąpiło uwłaszczenie, 9 gburów otrzymało 1464 mor gów i 49 kw. prętów na własność za rentę, wynoszącą 246 tal. 2 sbr. 10 fen. ob. Gesch, d. Graudenzer Kr. von Froehlich, I, 270. 4. R. , ob. Rychnowy, Kś, Fr. Rychnowo, niem. Reichenau, dobra ryc. na pol. prus. Mazurach, pow. ostródzki, przy tra kcie z Ostródu do Działdowa, w okolicy pa górkowatej, z glebą urodzajną i torfiskami. Ma do 300 mk. , przeważnie Polaków, rolników. W okolicy jest 5 gorzelni. St. pocz, i tel. w miejscu. Pocztowy omnibus kursuje z Ol sztynka na R. do Ostródu. Obszaru 796 ha. R. powstało około r. 1325 na terytoryum, na danem przez Ludera, komtura dzierzgońskiego, Janowi z Otłoczyna, obejmującem 400 włók, w ziemi saskiej, między Drwęcą a Grabiczką, począwszy od ujścia Grabiczki do Drwęcy. Obejmowało 70 włók. R. 1352 nadaje w. m. Winryk z Kniprode Piotrowi z Gierzwałdu i Tomaszowi z R. 42 włók na prawie chełm. Pełnić winni jednę służbę w lekkiej zbroi, 10 lat wolności. Ten sam Tomasz występuje ja ko świadek w dokumencie z r. 1374 między Kunkiem z Pacoltowa a tegoż sąsiadami Szko dą i Nadrowem z Drwęcka, przed sędzią ziem skim Hanuszem z Leszcza. Ad. N, Rychnowska Wola, niem. Sophienthal, wś na pol. prus. Mazurach, pow. ostródzki, nad rz. Liwa, blisko traktu bitego z Olsztynka do Ostródu, 3 klm. na płn. od st. pocz, w Ry chnowie, 10 klm. na zach. od Olsztynka; 66 dm. , 303 mk. , 260 ha. Ad. N, Rychnowy al. Ryckny, niem. Richnau, 1359 Rychenow, 1379 Rychenaw, 1653 Rychnowo, 1695 Rychowo, wś, pow. człuchowski, st. pocz. i kol. i par. kat. Człuchowo 3 4 mili odl, okr. Rychnowy Rychold Rychold Rychty urz. stanu cywiln. Lichtenhagen. Z wyb. Pod górą Krzyżową Am Kreuzberge, 1885 r. 1 dm. , 5 mk. 5 Przy młynie 2 dm. , 30 mk. , W Boru 1 dm. 5 9 dm. i w Piekle In der Hoel le 1 dm. , 9 mk. , obejmuje 2206 ba 239 lasu, 47 łąk, 1205 roli orn. , której ha daje 2, 74 mrk czystego dochodu. W 1868 r. 185 bud. , 66 dm. , 533 mk, 275 kat. , 258 ew. ; 1885 r. 87 dm. , 130 dym. , 692 mk. , 345 kat. , 347 ew. Szkoła symultanna liczyła 1885 r. 133 dzieci. We wsi jest kościół kat. filialny z drzewa, p. w. św. Krzyża. Za czasów krzy żackich należały E. do komturstwa człuchow skiego. Przywilej lokacyjny wystawił dla R. komtur człuchowski Ludolf Hake r. 1359 ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 10. R. zaś 1379 nadaje Konrad Wallrode, komtur człu chowski, Mikołajowi Clows Molner i jego spadkobiercom młyn w R. za opłatą czynszu w kwocie 3 grzywien ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 36. Wizyt. Trebnica z r. 1653 opiewa, że tu był kościół filialny, w pru ski mur budowany, który dawniej należał do Kiełpina, miał jeden ołtarz i 2 dzwony. Do prob. należały 2 ogrody i 4 włóki, dwie upra wiał sołtys i płacił od każdej 8 fl. , drugie 2 dzierżawili mieszkańcy z Lichtenhagen i pła cili tyleż. Włościan było z sołtysem 18; mesznego dawali po półtora korca żyta, da wniej po 2 korce. Do kościoła należało 8 mr. roii i 2 jeziora. Na kolendę dawali 1 1 2 grosza. Nabożeństwo odprawiało się tu co czwar tą niedzielę ob. str. 38. Wizyt. Jezierskiego z r. 1695 donosi, że w kośoiół przed kilku laty piorun uderzyli zrujnował. Z 4 włók probosz czowskich dwie uprawiał Dawid Prich i pła cił 15 fl. rocznie, 2 zaś Marcin Bawenty i da wał 19 fl. 15 gr. , oprócz tego dostawiał każ dy 1 gęś i 4 kury str. 44. Kś. Fr. Rychold al. Rychuld, Ryhuld, os. , w gm. Bąki al. Bąkowa Bonkau, mor. Bonkov, w pow. bielskim, obw. sąd. strumieńskim, tuż nad granicą Szląska pruskiego, przy zejściu się gościńca cieszyńskostrumieńskiego z pru skim do Golasowic, Pawłowic, w pow. pszczyń skim; o 1 klm. od st. kolżel. Pruchny. Ma 19 dm. , 185 mk; 168 Polak, 15 Niem. ; m rz. kat. , 119 prot. Br, G, Rychta, rzeka, prawy dopływ Irszy al Trościanicy, uchodzi pod wsią Czapowicze. Rychta i. wś na prawym brz. Teterowa, przy ruczaju Jeśnym, pow. radomyski, przy drodze z Oranego par. praw. do wsi Mokrzeo, o 7 w. od obu tych wsi. Ma 8 osad, zamieszkałych przez kowali i węglarzy, dzierżawiących grunta od właściciela Iskry. 2. R. , ob. Rychty. Rychtal 1. al. Rychtalik, niem, Daupe, wś, pow. olawski, par. ew. Laskowice. W 1842 r. 61 dm. , 500 mk. 40 katol, szkoła ewang. , podleśnictwo królewskie, uprawa lnu, pszczolnictwo. 2. R. , niem. Reichtal, miasteczko, nad rzką Studnicą, pow. namysłowski, wznies. 484 st. npm. , odl 9 mil od Wrocławia. Posiada kościół par, katol p. w. św. Jana Chrzciciela, kilka kaplic, szkołę katol, browar, około 1300 mk. . zajmujących się przewaźnie szewctwem i uprawą roii. W 1842 r. było 127 dm. , 1310 mk. 1077 katol, 220 ew. , 13 żyd, . Ludnośó polska przeważnie. Założone zostało w 1386 r. i obdarzone prawem nissanskiem. Do 1810 r. należało do dóbr bisk. wrocławskiego. Pożar w 1782 r. zniszczył. całą osadę. Par. R. , dek t. n. , 1869 r. miała 2025 kat. , 1300 ew. , 59 izr. , 20 dys. Dek rychtakki dyec. wrocławskiej miiał tegoż roku 7474 kat, , 10056 ewang. , 103 izrael. , 20 dyss. , w 5 parafiach Kowalowice, Kreuzendorf, R. , Schmograu, Wallendorf. Rychtecka Słobódka, wś, pow. kamieniecki, gm, Rychty, par. kat. Czarnokozińce, o 10 w. od Żwańca a 14 w. od Kamieńca, obok wsi Rychty, ma 175 osad, 1048 mk, 1132 dz. ziemi włośc, 31 cerkiewnej. Cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1768 r. , ma 1489 parafian. Własność niegdyś Humieckich z Rycht, dziś Rożałowskich. Dr. M. Rychterówka, ob. Rejterówka 1. . Rychtowo, niem. Uhlenkrug, wyb. do Niestępowa, pow. kartuski. Rychty, urzęd. Rychta, wś na praw. brzegu Żwańczyka, pow. kamieniecki, gm. i par. prawosł. R. , par. katol Czarnokozińce o 12 w. , o 13 1 2 w. od Kamieńca a U w. od Żwańca odległa. Ma wraz ze Słobódką Rychtecką i przysiołkiem Morozową 211Ó mk, 1450 dss. ziemi dwor. 1000 ornej i 450 lasu czarnego, 1132 dz. ziemi włośc, 74 1 2 dz. cerkiewnej. Na Żwańczyku dwa młyny jeden w R. , pytlowy o 6 kamieniach, przerabiający rocznie do 80, 000 pud. pszenicy, drugi na Morozowie, razowy, również o 6 kamieniach, z których 4 zbożowe, jeden porusza stępy a jeden folusz. Grunta równe, a podłoże mało przepuszczalne, przeważnie pszenne, w, 1 4 zaś części rzepakowe i buraczane. Lasy obfitują w zwierzynę, głównie w zające i lisy, rzadziej kuny i borsuki; spotykajją się też wilki i sarny. Ciągnące się nad Żwańezykiem skały dają wyborny kamień budulcowy, obfitują także w wapień. Do klimatycznych rzadkości należy tu grad, posucha i zaraza na bydło. We wsi znajduje się cerkiew p. w. św. Koźmy i Damiana, wzniesiona w 1864 r. , z 848 parafianami, oraz zarząd gminy, do której należą R. , Słobódka Rycbtecka, Łastowce, Laszkowica, Wójtowce, Zawale, Kudryńce, Milówce, Czarnokozińce i Szustowce, w ogóle 10 starostw wiejskich, mających 1047 osad, 7283 mk. włośc, 5215 dz. ziemi włośc 4562 or Rychta Rychtal Rychterówka Rychtowo Rychwalska Rychtyn Rychwał Rychtyn nej. Oprócz tego w obrębie gminy przebywa 908 mk. innych stanów i znajduje się 8897 dz. 5740 ornej ziemi rząd. i pryw. ; cały więc obszar gminy ma 8191 mk. i 14112 dzies, ziemi 10, 302 ornej. Ludność pod względem fizycznym dobrze się przedstawia, jest rosłą i silnej budowy, pod względem moralnym natomiast stoi na bardzo niskim stopniu. Kradzieże, bójki i inne przestępstwa są na porządku dziennym. Najbardziej demoralizującym czynnikiem jest rozpowszechnione przemytnictwo wódki zwłaszcza z odległej o 7 w. Galicyi. Z powodu bliskich ognisk zbytu Kamieniec, Żwaniec, Orynin mieszkańcy, zwłaszcza Słobódki Rychteokiej, są dziś zamożni; posiadają oni obfite sady wiśniowe i śliwkowe. Natomiast gospodarstwo rolne w wielkiem jest zaniedbaniu; gleba wyjałowiona, konie nadzwyczaj drobne i liche; więcej zamiłowania u włościan przebija się do bydła rogatego rasy besarabskiej. Dom mieszkalny, właściciela, przerobiony z dawnego zamku, bez zmiany pierwotnych jego zarysów, wznosi się na krańcu lasem porosłej skały, około 15 sążni wysokiej, u stóp której Żwańczyk tworzy obszerny staw. Dla odpływu wód z tego stawu wykuto w skale kanał, długi do 50, szeroki 5 a wysoki 6 sążni. Majętność ta należała niegdyś do możnej rodziny podolskiej Humieckich, którzy wznieśli tu obronny zamek, składający się z czworoboku długiego na 70 a szerokiego na 18 arszynów, otoczonego murem o 2 1 2 arszynnej grubości, po rogach ktorego znajdowały się 4 baszty. Z tablicy znalezionej przy restauracyi domu mieszkalnego widać, że zamek wzniesiony został w 1507 r. , a znajdujący się na tablicy herb Junosza wskazuje, źe już wówczas do Humieckich należał. Początkowo R. miały się nazywać Nowosiółka, jak to wspomina Stefan Humiecki w swym testamencie. Podczas zaboru tureckiego zamek tutejszy również należał do Turków; w obszernych podziemiach zamkowych trzymano konie baszy i wypuszczano je na okoliczne łąki nad rz. Kizia, Miejsce to zowie się odtąd Paszówką. Pamiętnym jest jeszcze napad Turków na zamek rychtecki w 1762 r. , przedsięwzięty przez załogę chocimską poi Wodzą KaramAchmeta. Gubernatorom zamku był Osiński, który, polegając na zapewnieniach przyjaźni, wpuścił Turków do zamku. Ci jednak zrabowali zamek a mieszkańców złupili. Zginęło przytem 54 osób, Osińskiego zaś wraz z rodziną uprowadzono do Chocima. Sam on, za staraniem Potockich, wrócił do kraju, syn zaś jego dopiero po 20letniej niewoli uwolniony został podług opowiadania żyjącej przed kilku laty córki Osińskiego Tekli Izbickiej. Od Humieckich R. przeszły do Trzecieskich, od tych w 1815 r. do Płońskich, a od 1848 r. należały do znanego badacza przeszłości Konstantego Podwysockiego, po zgonie którego drogą wiana przeszły do Roźałowskich. Za życia Konstantego Podwy sockiego gościli często w R. Michał Grabow ski, J. I. Kraszewski, Aleksander WeryhaDarowski i in. Niedawno jeszcze znajdowała się w dworze rychteckim cenna biblioteka, do 12, 000 tomów licząca, i inne zbiory naukowe i dzieł sztuki, co wszystko przeszło dziś w po siadanie hr. Działyńskiego. W Krakowie 1872 r. wyszła broszura Władysława Górskiego p. t. O zbiorach pozostałych po ś. p. Konst. Podwysockim. Część R. po lewej stronie Żwańczyka leżąca, mająca do 400 dzies, ziemi dworskiej a do 200 dz. włościańskiej, należała do Trzecieskich, następnie do Bielińskich i Hanickich, potem do Lewickich, Bachtałowskich, dziś Kalinina. K. Micowski. Rychtyn, wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo. Odl. od Suwałk 9 w. , ma 13 dm. , 118 mk. Rychwalska Stara Wieś, wś i fol. , pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Rychwał, leży tuż przy osadzie Rychwał, ma 40 os. , 411 mk. , 388 mr. włośc. Folw. ma 1500 mr. obszaru, posiada rozległy ogród owocowy z bogatą szkółką drzew i kopalnię torfu, z produkcyą do półtora miliona cegieł rocznie. Rychwalska Wola, kol. , pow. koniiiski, gm. Dąbroszyn, par. Rychwał, odl. 20 w. od Konina. Wchodziła w skład dóbr Rychwał, ma 21 dm. , 113 mk. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś R. Wola miała w części St. Złotkowskiego 2 łany, 3 zagr. Cześć Rozrażewskiego 1 2 łan. Pawiński, Wielkp. , I, 235. Br. Ch. Rychwał, w dok. z XVI w. Rychphal, os. miejska, dawniej miasteczko, pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Rychwał. Leży przy drodze bitej konińskokaliskiej, połączone drogą bitą z Turkiem, odl. 17 w. od Konina, 34 w. od Kalisza, 24 w. od Turka. Posiada kościół par. murowany, synagogę, sąd gminny III okr. , urz. gm. , szkołę gminną początkową, st. poczt. , olejarnię, 53 posesyj 33 dm. murow. , 938 mk. 435 męż. , 503 kob. , 441 mr. ziemi należącej do 83 osad. W 1827 r. było 49 dm. , 696 mk. ; 1862 r. 57 dm. , 796 mk. W ciągu roku odbywa się 6 jarmarków. Data założenia miasta nieznana; zapewne powstało w końcu XIV lub w XV w. na obszarze przyległej Starej Wsi, zwanej też niekiedy Stare Miasto w spisach pobor, z 1507 r. . Kościół paraf, istnieje już w XV w. ; 1476 r. pleban tutejszy pozywa Mikołaja, dziedzica R. , o zabór gruntów kościelnych. Konsystorz zasądził, by dziedzic sprawił plebanowi kocioł do warzenia piwa i dał konia wartości trzech grzywien. R. z przyległymi wsiami Rychwałd Rychwałd Stara Wieś, Wola Rychwalska należał w XVI i XVII w. do Złotkowskich, później do Dobrzyckich. Gabryel Złotkowski, kaszt. krzywiński, i syn jego Stanisław, kaszt, biechowski, wystawili od 1574 r. nowy muro wany kościół, konsekrowany 1629 r. W 1579 r. R. , miasto szlacheckie, dawało szosu 4 fl. 4 gr. , od trzech bań gorzałczanych, 16 rze miesl. , 3 szynkarzy wódki, 2 komorn, bez by dła ogółem 14 fl. 14 gr. Była to więc ubo ga bardzo osada. W 1765 r. mieszkało tu 102 żydów. Pleban pobierał dziesięcinę z folw. i z trzech łanów miejskich, inni mieszczanie płacili kolendę po 2 gr. z domu ci co ważyli piwo, inni po groszu, komornicy po pół gro sza. Pleban miał w sąsiedniej Starej Wsi po łanie roii w każdem polu, pobierał meszne po ćwiertni żyta i owsa z łanu. Przy kościele była w XVI w. szkoła Łaski, L. B. , I, 276. Dziedzice dóbr wznieśli na sztucznym nasypie zamek piętrowy z kaplicą i basztą, otoczony fosą. Z zamku tego pozostały tylko szczątki piwnic. W kościele przechowały się w pier wotnej postaci tylko szczytowe ściany. Skle pienia niema, inne części przebudowane. Ist nieje dotąd kamienny grobowiec Gabryela Złotkowskiego 1574, wystawiony przez syna w 1597 r. Grobowiec przedstawia ryce rza leżącego, pod nim na tablicy napis łaciń ski. W 1887 r. fol. R. rozl. mr. 1183 gr. or. i ogr. mr. 388, łąk mr. 79, past. mr. 24, lasu mr, 497, w osad. wieczystoczynszowych mr. 64, w odpadkach mr. 1025 nieuż. mr. 30; bud. mur. 15, z drzewa 6; płodozmian 10polowy, las nieurządzony, pokłady torfu, młyn wodny i 2 wiatraki, W skład dóbr wchodziły wś R. os. 97, z gr. mr. 360; wś Stara Wieś Rych walska os. 59, z gr. mr. 258; wś Wola Rych walska os. 21, z gr. mr. 336. R, par. , dek. koniński, 1250 dusz. Br. Ch. Rychwałd 1. w XVI w. Bornica Richwałd, wś, pow. gorlicki, u źródłowisk pot. Siarki dopł. Sękowy, w kotlinie 434 mt. wznies, , a otoczonej od zach. wzgórzami 697 mt. , od południa grzbietem posiadającym szczyty Mienczow 673 mt. , Magóra 705 mt. i Magóra Matastowska 814 mt. , od zach. zaś Rychwałdzką Górą 629 mt. , Brasy 569 mt. Posiada cerkiew paraf, drewnianą, szkołę etatową, kopalnię nafty eksploatowaną i rozwinięty przemysł płócienny. Składa się m 142 dm. i 6 dm. na obszarze więk. pos. Edw. Miłkowskiego, 914 mk. , 93 rz. kat. , 800 gr. kat. a 21 izrael. Więk. pos. wynosi 11 mr. roii i 647 mr. lasu; mniejsza 604 mr. roii, 252 mr. łąk, 1692 mr. past. i 425 mr. lasu. Par. należy do dyec. przemyskiej, dek. bieckiego, i obejmuje Siary. Uposażenie proboszcza wynosi 30 mr. roii wogóle i 113 zŁ dodatku do kongruy. Par. rzym. kat. w Sękowy. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 114 prócz łanu sołtysiego było tylko 5 dworzyszcz wołoskich i 2 komorn, bez bydła. Wioś była właBu. Przecława Pieniążka. Na zach. leżą Leszczyny i Biolanka, na płn. Siary, na wschód Ropicą Ruska a na płd. Nowica. 2. R. , wś, pow. tarnowski, w dolinie pot. t. n. dopł. Biały, w okolicy podgórskiej i lesistej, na półn. zach. od Pleśny, st. kolei tarnowskoleluchowskiej. Wieś składa się z 68 dm. rozrzuconych po wzgórzach wznies, od 291 do 456 mt. . Otoczona do koła lasem, ma od zachodu las zwany Olszą, od połud, Bukowy las. Z 410 mk. jest 403 rzym. kat. a 7 izrael. Par. rzym. kat. w Pleśni. Pos. więk. ma obszaru 130 mr. roli, 8 mr. łąk, 19 mr. past. i 747 mr. lasu; pos. mn. 343 mr. roii, 30 mr. łąk i 58 mr. pasi Spisy pobor, z 1508, 1538 i 1581 r. Pawiński, Małop. , 467, 547 i 261 przekonywują, że wtody było dwóch właścicieli, mianowicie w 1536 r. Dobkowie Łowczyńscy z Łowozówka a 1581 r. Dobkowie i Kacper Srzoniawita. Obejmowała 14 półłanków km. , zagrody i karczmę. Graniczy na płd. z Lichwinem, na zach. z Łowczówkiom, na płn. z Piesna a na wschód z Łubiuką i Lubczą. 3. R. , ws kośc. , pow. żywiecki, o 5, 9 klm. na wschód od Żywca st. p. i teł a 8 klm. od Siemienia, na praw. brzegu Łękawki dopł. Soły. Graniczy od zachodu z Moszczanica, od półn. z Łękawicą, od wsch. z Gilowicami, a od płd. z Rychwałdkiem. Wzdłuż płn. granicy płynie od wsch. na zach. Łękawką, zabierając potoki z obszaru R. W wschodniej części obszaru rozpościerają się wzgórza Zarębnice 475 mt. , przechodzące na obszar Gilowic; połud. wschod. narożnik tworzy góra Krzywina 634 mt. . Na zach. od niej, na granicy R. z Rychwałdkiem, góra Barutka 622 mt. , dalej ku zach. wzgórze b. n. 640 mt. . W stronie płn. wsch. grupa zabudowań Osiny, na płn. stoku Barutki zabudowania Poczekana, w płd. zach. obszarze grupa zabudowań Hulinówka, na płn. przy drodze do Żywca legły zabudowania Dolina. Oprócz tego wchodzą w sldad wsi kolonie Markwatowianie i Nowawieś. Obszar więk. posiadł, ma roii orn. 267, łąk i ogr. 21, past. 130, łasu 81; mn. pos. roii or. 767, łąk i ogr. 50, past. 256, łasu 41 mr. austr. 1869 r. . Właściciel więk. pos. lir. Alfred Milieski. W r. 1869 było 132 dm. , 860 mk. ; w r. 1880 było 161 dm. , 940 mk. , 911 rz. kat. , 27 żyd. , 935 Polak. , 5 Niemo. Na os. Markwiatowianic przypada 15 dm. , 78 mk. , a na Nowawieś 14 dm. , 76 mk. Kościół par. murowany p. w. sw. Mikołaja istniał już r. 1472, powstał przecie wcześniej, skoro, gdy dawniejszy zniszczał, Krzysztof Komorowski, kaszt, sandecki, dziedzic wsi około r. 1545, zbudował tu świąty Rychwałd nię drewnianą. Dopiero jednak Katarzyna Komorowska uposażyła tu parafię. Darowała ona kościołowi obraz N. M. P. cudami słyną cy, przywieziony z Wielkopolski. Dzisiejszy kościół murowany, z pułapam, o dwu bania stych wieżach, powstał r. 1756. Dzwon wiel ki z datą 1567 i herbem Komorowskich. Po święcał go r. 1756 Franciszek Potkański, su fragan krakowski. Do r. 1672 naleźał do Żywca. Do par. należą kościoły drewniane w Łękawicy z 1536 r. i Gilowicach. Kościół łękawicki na stropie przechował współczesne malowanie; przechowały się też dwa ołtarze sza fiaste staroniemieckie z XVI w. Dzwon z datą 1536 r. Drewniany kościół rychwałdzki z r. 1547 przeniesiono do Gilowic. Dzwon mniejszy z datą 1584 r. Do parafii należą Rychwałd 953 dusz, Rychwałdek 426, Pewel 971, Łękawica 1038, Okrajnik 492, Kocierz Moszczanicki 582, Kocierz Rych wałdzki 458, Łysina 217 i Oczków 547; dusz rz. kat. 5684, żyd. 116. Przy kościele bractwo szkaplerzne od 1688, arcybr. św. Trój cy od 1718 i drogi krzyżowej od r. 1736. Jest też kaplica drewniana p. w. Serca Jezusowe go. Janota w Żywiecczyźnie wspomina str. 53, że Mikołaj Komorowski, porożniwszy się z bratem Aleksandrem r. 1612, zbrojno wy ruszył przeciw niemu i pod Rychwałdem oko py kazał robić, ale w końcu pogodzili się. W r. 1622 rozbójnicza banda, z 25 ludzi zło żona, w jasny dzień złupiła wsi Wieprz, Li pową, Węgierską Górkę, Rychwałd i Rych wałdek. Mac. Br. G. Rychwałd, niem. Reichwaldau, wś kośc, pow. frysztacki, obw. sąd. bogumiński, w do rzeczu Odry, nad pot. Strużką, dopł. Olszy. Graniczy od zach. z Herzmanicami, od płn. z Zablaczem al. Zabłociem i Lutynią Nie miecką, od wsch. z Lutynią Polską i Porębą, a od płd. z Petrzwaldem Peterswald i Michałkowicami. Wznies. 240 mt. npm. Wraz z Podlesiem i Nowym Dworem ma 362 dm. , 2603 mk. ; 2567 rz. kat. , 20 prot. , 16 żyd. , 2426 Polak. , 33 Niemców, 144 Czechoszląz. r. 1880. Stacya kolei bogumińskokoszyc kiej. R. wraz z Zabłociem, Lutynią Polską i Porębą tworzy dobra allodyalne br. Lari schów. Obszaru ma roli or. 691, 28, łąk 17, 07, ogr. 3, 45, past. 8, 98, lasu 271, 55, stawów 198, 75, nieuż. 6 98, pod zabud. 5 18, razem 1203, 24 ha. Zarząd dóbr w miejscu. Gorzel nia i 5 folw. St. p. OstrawaMorawska. Ko ściół par. starożytny p. w. św. Anny. Do par. należy Zabłocie, liczy kat. 3500, prot. 10, żyd. 27 Szem. duch. z r. 1885. Szkoła ludowa trzy klasowa. Br, G. Rychwałd, niem. Reichwald, węg. Richwald, wś nad pot. t. n. , hr. spiskie, pow. magórzański. Graniczy od płn. z Haligowcami, od zach. z Hafką i Giblem, od płd. z Relo wem i Toporcem, a od wsch. z Lipnikiem Wielkim. Na granicy zach. wznosi się szczyt Rygiel 888 mt. i Kreisberg 829 mt. , na płd. granicy szczyt Holak 1005 mt. i Reniawa 10Ó5 mt. , a na płn. wsch. granicy Fećkowa 959 mt. i Kobyla Góra 879 mt. . Z płd. ku płn. płynie pot. Rychwałd, ucho dzący w Haligowcach do Lipnika. Wznies. wsi 605 mt. Obszar obejmuje 3801 katastr. sąż. kw. W 1880 r. było 132 dm. , 767 mk. Słowaków. Par. łacińska w miejscu, z kościo łem p. w. św. Jana Chrzciciela. Rok założe nia niewiadomy. Wś istniała już około 1338 r. , a kościół r. 1400. Metryki poczynają się r. 1763. Do par. należy wś Hafka. Według szem. dyecezyi spiskiej z r. 1878 było w par. dusz rz. kat. 1030, nieun. 121, żyd. 14, razem 1135, z czego na Rychwałd przypada rzym. kat. 857, nieun. 99, żydów 10, razem 966. W płd. str. koło źródeł pot. Rychwałdu fol. Jawor. Na płn. krańcu wsi kaplica św. Fa biana i Sebastyna. Sąd pow. w Lubowni Sta rej. St. poczt. Stara Wieś. Br. G. Rychwałd, niem. Reichwalde, targowisko, pow. rozborski. Do 1815 r. należało do saskich Łużyc. Posiada kościół par. ewang. od 1527 r. , obecny z 1747 r. Szkoła ewang. W 1842 r. było 118 dm. , 567 mk. ewang. , w 2 3 częściach Serbowie łużyccy. Młyn wodny, łomy kamienia, pokłady torfu, stawy. Targi na bydło. Rychwałd, 1717 Rychenwalt, niem. Richenwalde, dobra ryc, pow. człuchowski, st. p. Brzęcznica Stegers 5, 5 klm. odl. , st. kol. Baerenwalde 7, 5 klm. , par. kat. Fersztnowo; 919 ha 276 lasu, 101 łąk, 337 roli, gorzelnia parowa, hodowla bydła i świń rasy Berkshire. W 1868 r. 37 bud. , 16 dm. , 135 mk. , 7 kat. , 128 ew. ; 1885 r. 15 dm. , 25 dym. , 134 mk. , 54 kat. , 80 ew. Z wizyt. Trebnica z r. 1653 dowiadujemy się, że R. należał do Galimskiego, była tu kaplica drewniana, zbudowana przez inowierców, ale niedawno wydana katolikom. Sześciu włościan płaciło prob. w Fersztnowie na św. Marcin po pół korca żyta i tyleż owsa, a loco strenae po gr. 6. Ogrodników trzech dawało po 2 kury. Czasem przybywał tu prob. z F. , lecz mieszkańcy byli luteranami str. 63. Wizyt. Jezierskiego z r. 1695 opiewa, że wieś należała do Powalskich i że kaplica się spaliła, 6 gburów dawało mesznego 6 kor. żyta i 3 1 2 kor. owsa, na kolendę gr. 3; 4 ogrodn, po 2 kury, ludność była katolicka str. 42. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu p. Wedelszteda od 4 włók osiad. , 2 ogrod. 8 fl. 16 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 190, Podług taryfy na symplę z r. 1717 Rychwałd Rycwaldzik Rycybałt Rycza Rychwałdzka Góra Rychwałdek Rychwałdzka Rychwałdek Ryciorki Potok Rycica Rycice płacił Uychenwałd z Gockowami p. Powal ski 15 gr. 4 1 2 don. , p. Wojciech Borna na Gockowach 1 zł 2 gr. ob. Cod. Belnensis, str. 95. Napotykano tu groby skrzynkowe i urny odosobnione. Starożytne mogiły jesz cze dziś ze wszech stron otaczają tę miejsco wość ob. Beschr, d. Vaterlaend. Alterthuemer im, Neustettiner u. Schloohauer Kr. v. Kasicki, str. 65. Kś Fr. Rychwałdek, wś, pow. żywiecki, obw. sąd. Siemieński, na płd. od wsi Rychwałdu, gra. niczy od płn. z Rychwałdem, od wsch. z Pewla, od płd. z Mutnem i Pewlą Małą, a od wsch. z obszarem Żywca. Więk. posiadł, ma past. 22, las 81; nin. pos. roii orn. 277, łąk i ogr. 17, past. 228, łasu 88 mr. austr. W r. 1869 było 61 dm. , 406 mk. ; w 1880 r. 69 dm. , 921 mk. , wszyscy rz. kat. , narod, polskiej. Przez obszar R. płynie pot. Pewlica, dopływ Koszarawy i przyjmuje strugę, nad którą leżą zabudowania. Par. w Rychwałdzie. W r. 1869 był właścicielem hr. Aleks. Branicki, dziś hr. Alf. Milieski. St. p. Ślemień. Br. G. Rychwałdzka Góra, na granicy gminy Rychwałdu i Siar, w pow. gorlickim, między pot. Sękową od wsch. a jej dopł. Siarką od zach. , w pasmie Magóry małastowskiej ob. t. V, p. 899. Wznies. 629 mt. npm. szt. gen. . U płn. podnóża źródła nafty. Br. G, Rychwałdzka Potok, wypływa w obr. Rychwałdu, hr. spiskie Węgry, z pod Jaworu 805 mt. , w płn. wsch. krańcu pasma Magóry spiskiej, powyżej folw. Pod Jawor. Płynie na płn. przez obszar Rychwałdu, następnie pomiędzy domostwami Haligowiec, gdzie wpada do Lipnika z lew. brzegu, naprzeciwko skał Haligowieckich. Długość biegu 9 klm. Przyjmuje krótkie strugi, najznaczniejszy lewy dopływ pot. Ze zadku. Od zachodu wznoszą szczyty magórzańskie Himmel 824 mt. , Rygiel 888 mt. , Bucznik 750 mt. ,, a od wsch. Kosły 865 mt. , Reniawa 1005 mt. , Fećkowa 959 mt. , Kobyla Góra 879. Źródła leżą 800 mt, ujście 526 mt. npm. Dno kamieniste, wody rwące. Rycica 1. wś włośc. nad rz. Płodownicą, pow. przasnyski, gm. i par. Baranowo, odl. o 29 w. od Przasnysza, ma 23 dm. , 171 mk, 346 mr. W 1827 r. 12 dm. , 75 mk 2. R. , wś włośc, pow. ciechanowski, gm. Młock, par. Glinojeck, odl. o 19 w. od Ciechanowa, ma 5 dm. , 36 mk, 30 mr. Br. Ch. Rycice 1. wś, pow. nowomiński, gm, i par. Wiązowna, ma 88 mk, , 61 mr. dwors. , 283 mr. włośc. 2. R. , wś włośc. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Irena, par. Stężyca, loży w bagnistych nizinach, w pobliżu ujścia Wieprza do Wisły, ma 18 osad włośc, po 6 mr. ziemi zajmujących. Wieś założył około 1840 r. ks. Paskiewicz na obszarze dóbr donacyi Dęblin, przenosząc tu włościan ze wsi Modrzyce, najętej na fortecę Iwangród. Na obszarze wsi jest stacya dr, żeL nadwiślań skiej, z której bierze początek odnoga iwangrodzko łukowska, łącząca Cwangród z Brze ściem, Litewskim. Ztąd również bierze początek kolej iwangrodzkodąbroweka. Do dwor ca kolei przeprowadzoną jest od fortecy szosa, spotykająca się z szosą dochodzącą do Mosz czanki i tu łączącą się z traktem bitym lubelsko warszawskim. 3. R. , wś i fol, pow. prza snyski, gm. i par. Krzynowłoga Wielka, odl o 20 w. od Przasnysza, ma wiatrak, 30 dm. , 272 mk. W 1827 r. 14 dm. , 112 mk W 1880 r. foL. R. rozl mr. 2409 gr. or. i ogr. mr. 511, łąk mr. 97, past. mr. 87, lasu mr. 1673, nieuż, mr. 41; bud. mur. 3, 21 drzewa 13; płodozmian 4 i 9. polowy, las nieurządzony, pokłady tor fu i wapna. W skład dóbr wchodziły poprze dnio wś R. os. 43, z gr. mr. 110; wś Zagaty 08. 15, z gr. mr. 167; wś Grąd Rycicki os. 2, z gr. mr. 72; wś Przysowy os. 24, 55 gr. mr. 493. Br. Ch. Ryciorki, ob. KamieńczykR. Rychwałd, niem. Gross Herzogswalde, dobra ryc. w Pomezanii, pow. suski, st. p. i kol. źel. Ząbrowo 4, 5 klm odl, par. kat. Szwarcenowo, z fol. Rycwałdzikiem obejmują 1733 ha 381 łasu, 315 łąk, 938 roii, hodowla owiec W 1868 r. R. sam miał 58 bud. , 21 dm. , 365 mk, 322 ew. , 42 kat. ; 1885 r. 23 dm. , 311 mk. Szkoła ewang, liczyła 1887 r. 84 dzieci. R. należał dawniej do Prus książęcych i do dyecezyi pomezańskiej. R. 1652 posiadał te dobija Kreutz, katolik. Do kościoła dojeżdżał tu z nabożeństwem prob. ze Szwarcenowa. Odkąd zaś nabył dobra inowierca, kazał za raz, jako patron, stary walący się już kośoiół rozebrać i nowy wystawić. Sprowadził potem predykanta i na stałe osadził. Żeby uratować świątynię, posłał r. 1653 bisk. Jan Gębicki do R. swoich komisarzy Wojciecha Bialiszewskiego, prob. ze Skarlina i dziekana z No wego Miasta Marcina Przebojewskiego. Zna leźli kościół zamknięty, otoczony przez zbroj nych ludzi, wręczyli więc tylko protest i wró cili. Od r. 1617 do 1692 był kościół ewang. tutejszy parafialnym, od r, 1692 jest filią kośc. w Ząbrowie. Kś. Fr. Rycwaldzik, niem. Klein Herzogswalde, fol do Rycwałda należący, pow. suski, 1868 r. 13 bud. , 6 dm. , 109 mk, 13 kai, 96 ew. ; 1885 r. 5 dm. , 72 mk. Rycybałt, niem. Rittibalde, dobra na grani cy król. polskiego i niemieckiej Warmii, w po wiecie olsztyńskim, wójtowstwie zyborskiem, tuż przy granicy pow. reszelskiego, wśród la su należącego do Zyborku. Par. w Ramsowie, poczta i tel. w Zyborku. Ad. N. Rycza, wś włośc, pow. garwoliński, gm, Rychwałd Ryczka Rycza Ryczak Ryczerka Ryczewo Ryczki Ryczołek Ryczów Ułęż, par. Zabianka, ma 3 dm. , 42 mk. , 60 mr. ; wchodziła w skład dóbr Nowodwór. W 1827 r. było 3 dm. , 20 mk. , par. Nowodwór. Rycza 1. rzeczka w pow. lidzkim, prawy dopływ Kotry, przepływa pod wsią Lacewicze. 2. R. , strumień w pow. nowoaleksandrowskim wypływa od płd. z jez. Rycza, leżącego na pograniczu Kurlandyi i uchodzi do płd. wschod, zatoki jez. Dryświaty, naprzeciw mka Dry światy, 3. R. , jezioro na pograniczu pow. nowoaleksandrowskiego i Kurlandyi okr. selburskiego, na płn. od jez. Dryświaty, w pobliżu jez. Sito, długie do 5 a szerokie do 6 w. Rycza 1. Pańska, wś, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. Lack, okr. wiejski Dąbrowa, o 6 w. od gminy, 33 dusz rewiz, ; należy do dóbr Lack, ks. Druckich Lubeckieh. 2. R. Rządo wa Ricza Kazionnaja, wś włośc, nad rzką t. n. , tamże, o 5 w. od gm. , a 17 w. od Szczu czyna, ma 14 dm. , 110 mk. 55 dusz rewiz. . Ryczak, wzgórze lesiste, na wsch. od wsi Swięcan, w pow. jasielskim, na płn. od rz. Ropy. Wznies. 370 mt. npm. U płd. wsch. podnóża fol. Ryczak. Br, G. Ryczak, część wsi i fol. w Swięcanach, w pow. jasielskim, na lew. brzegu Olszynki, a u płd. zach. stóp wzgórza Ryczaka. Br. G. Ryczerka Dolna i Górna, ob. Rycerka Dolna i Górna, Ryczewo, , wś nad odnogami rz. Stwihy, przy ujściu Mutwicy, pow mozyrski, w gm. turowskiej, ma 30 osad; cerkiew par. p. w. św. Michała z r. 1814, około 300 parafian. Do plebanii należy przeszło 4 włóki gruntu i łąk, a przytem 14 mr. lasu. Lud zajmuje się przeważnie rybactwem. Ryczka, Ryczki, potok, ob. Riczka, Ryczka, ob. Riczka t. IX, 639 640, Bahnykowaty, Rudka Gniła, Ryczka, wś, pow. kossowski, o 15 klm. na płd. zach. od Kossowa sąd pow. , par. rz. kat. , urz. poczt. i tel. , śród gór lesistych, nad potokami, dopł. Rybnicy, wpadającej na płn. od Rybna do Czeremoszu. Granice wschod. Sokołówka i Jaworów, połud. Krzyworównia, zachod. Brustury, półn. Prokurawa i Szeszo ry, Obszar dwor. 21 mr. lasu, włośc, ról 191, łąk 3523, past. 2529, lasu 2484 mr. W 1870 r. 2371 mk. ; w 1880 r. 2681 mk, ; rz. kat. 3, gr. kat. par. w miejscu, dek. Pistyń. Cer kiew p. w. św. Bazylego, drewniana, wysta wiona około 1800 r. , metryki ma od 1785 r. Druga cerkiew filialna o 8 klm. , wystawiona 1875 r. Par. liczy 3038 gr. kat. Szkoła etat. systemizowana 1875 r. , dzieci gr. kat. w wie ku szkolnym będących w 1888 r. 305; kasa pożyczk, gm. z kapit. 693 złr. R. należała do dóbr rządowych. B. R. Ryczki, wś włośc, pow. biłgorajski, gm. Huta Krzeszowska, par. Krzeszów. Na jej obszarze bierze początek rzka Brzeźnica. Wchodziła w skład dóbr ordynacyi Zamoyskich. Ryczki 1. grupa zabudowań w obr. Borków, pow. Nisko. 2. R. , grupa zabudowań w Cucyłowie, pow. nadworniański. Ryczołek, fol. , pow. nowomiński, gm. Kuflew, par. Kałuszyn, odl. 14 w. od Mińska, ma 18 mk. i 50 mr. obszaru 47 mr. roli. W 1827 r. 1 dm. , 12 mk. , par. Jakubów. Była to os. młyn. , wchodząca poprzednio w skład dóbr Kałuszyn. Ryczów, wś włośc, pow. olkuski, gm. i par. Ogrodzieniec, ma 112 osad i 2021 mr. W 1827 r. było 70 dm. , 714 mk. Wchodziła w skład dóbr Ogrodzieniec. Według reg. pobor, pow. ksiązkiego z r. 1581 wś R. Leśny, w par. Ogrodzieniec, miała 4 łany kmiece, 1 zagr. z rolą, 1 kom. bez bydła, 1 2 łanu karcz. Pawiński, Małop. , 94. Por. Ryczówek. Ryczów, wś, pow. mozyrski, ob. Ryczewo. Ryczów, w dok. Ricow, Biczów, 1329 Ryezow, 1428 Ryczczów, wś, pow. wadowicki, na praw. brzegu Wisły, przy drodze z Zatora do Skawiny 14 klm. , posiada stacyą kolei państwowej Oświęcim 28 klm. Płaszów 37 klm. , kościół par. rz. kat. i szkołę ludową. Prawie w środku wsi, przerżniętej potokiem, stoi drewniany kościołek starożytny z XVI w. , z baniastą kopułą. Prof. Łepkowski Roczn. Tow. nauk. krak. , 1861, str. 248 widział tu ślady dawnego malowania. Na cmentarzu jest kaplica murow. , wzniesiona w najnowszych czasach. Obszerny dwór z zabudowaniami leży na zach. od wsi. Wraz z obszarem więk. pos. liczy 249 dm. i 1350 mk. , z tych 1336 rz. kat. i 14 izrael. Obszar więk. pos. wynosi 301 roli, 30 łąk i ogr. , 14 past. i 61 mr. łasu; obszar pos. mn. 971 roii, 71 łąk, 170 past. i 58 mr. lasu. Gleba urodzajna. Par. założona przed r. 1336, była od r. 1440 do 1786 filią do Woźnik, poczem została znowu samoistną par. Należy do dyec. krakowskiej, dek. wadowickiego, i obejmuje sąsiednią Półwieś. Do posiadania wsi rościł pretensye klasztor tyniecki, ztąd wymienia ją podrobiony dyplom Władysława opolskiego z r. 1283 1286 Szczygielskiego, Tinecia, 153; Lelewela, Polska w. średn. , 154 i Kod. Żywiecki, wyd. Kętrzyn. , 61 jako też w ugodzie z r. 1729 Kod. Tyniecki, 89. Długosz L. B. , Ill, 429 powiada, że darował ją klasztorowi w Mogile ks. Przemysław opolski kiedy była tylko lasem. Przemysław, syn Władysława opolskiego, ks. raciborski, pisze się na dokumentach także oświęcimskim, jest pełnoletnim dopiero od r. 1290, zatem wieś ta mogłaby dopiero później powstać. Za Długosza mieli kmiecie nierówne grunta, z których klasztorowi płacili czynszu 12 grzywien gro Rycza Ryczówek Ryczówek Ryczyce Ryczychów Ryczydół Ryczupis szy praskich, dawali daniny i robociznę. Kla sztor miał nadto własne role i karczmę. Dzie sięciny pobierał biskup krakowski po ferto nie z łanu a proboszcz w Woźnikach po mie rze pszenicy i owsa za meszne. W 1581 r. Pawióski, Małop. , 104 miała 13 półłanków km. , 4 zagr. z rolą, 3 komor, z bydł. , 4 bez bydła, rzemieślnika i dudę. Posiadał ją wte dy biskup kamieniecki jako opat mogilski. W 1786 r. przyłączona do funduszu religijne go galicyjskiego, sprzedana potem Drohojewskim. Obecnie więk. posiadł, należy do Józ. br. Błażewskiej. Graniczy na zach. z Wróblówkami i Spytkowicami, na płd. z Zygodowicami i Tłuczaniem Górnym, na wsch. z Półwsią a na płn. sięga po Wisłę. Mac, Ryczówek, wś, fol. i os. młyn. , pow. olkuski, gm. Ogrodzieniec, par. Chechło, odl. 14 w. od Olkusza, posiada młyn wodny, tartak. Fol. poduchowny nabyty na licytacyi od rządu za 21657 rs. W 1886 r. fol R. rozl. mr. 453 gr. or. i ogr. mr. 305, łąk mr. 36, past. wspólnych mr. 61, nieuż. mr. 31; bud. mur. 2, drewn. 12. W 1827 r. 71 dm. , 437 mk. W połowie XV w. wś królew. Byczów, w parafii Chechło, płaciła z każdego łanu kmiecego po 7 gr. biskup, krakowskiemu. Wartość dziesięciny 2 seksageny. Z roli sołtysiej płacono 1 grzyw. pleb. w Chechle, za dziesięcinę konopną 1 seksagenę. Ryczówek zaś, własność Jana Kwaśniewskiego h. Starykoń, miał 7 zagr. z rolą, którzy dziesięcinę snopową, wartości 2 seksagen, dawali pleb. w Chechle. Z 2 folw. rycerskich płacono dziesięcinę bisk. krakowskiemu Długosz, L. B. , II, 196. Zdaje się, źe w XVI w. obie wsi stanowią jedne całość. W 1490 r. wś Ryczów Regia miała 8 1 2 łan. W r. 1581 wś Ryczów, w par. Chechło, własn. Stanisława Chełmskiego, miała 6 1 2 łan. km. . 5 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 31, 435. Ponieważ śród lasów królewskich powstaje w XVI w. nowa wieś, zwana pierwotnie R. Leśny, przeto z czasem dla odróżnienia rozciągnięto do dawniejszego Ryczowa nazwę Ryczówka Pawiński, Małop. , 31, 435. Br. Ch. Ryczupis, rzeczka w gub. kowieńskiej, prawy dopł, Datnówki, praw. dopł. Niewiaży. Ryczyca, wś i fol. , pow. węgrowski, gm. Sinołęka, par, Oleksyn, odl. 27 w. od Węgrowa, ma 9 dm. , 109 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 77 mk. W 1884 r. fol. R, rozl. mr. 495 gr. or. i ogr. mr. 127, łąk mr. 64, past. mr. 2, łasu mr. 294, nieuż. mr. H; bud. z drzewa 9, las nieurządzony. Wś R. os. 12, z gr. mr. 123. Ryczyce, wś na prawym brzegu rz. Hrezli, pow. owrucki. Ryczychów, rus. Ryczihiw, wś, pow. rudecki, 30 klm. na płd. wschód od Rudek, 15 klm. od Komorna, 10 klm. od urz. poczt. i tel. w Mikołajowie. Na płn. leży Kahujów, na wschód Honiatycze i Werbiź, na płdl Nowo siołki, na zach. Podwysokie i Horożana Wiel ka. Środkiem wsi płynie struga wpadająca do Spinki, prawego dopływu Szczerka. Na płn. zach. granicy leży fol. Panki. Na płn. wznosi się wzgórze Horożanka. Własn, więk, ma roli or. 148, łąk i ogr. 18, past. 1 mr. ;. wł mn. roli or. 535, łąk i ogr. 61, past. 13 mr. W r. 1880 było 79 dm. , 485 mk. w gm. , 2 dm. , 21 mk. na obsz. dwor. ; 10 rz. kat. , 483 gr. kat. , 13 izrael. ; 23 Polaków, 483 Rusinów. Par. rz. kat. w Rumnie, gr. kat. w miejscu, dek. horożański. Bo par. należą Nowosiółki i Podwysokie. We wsi jest cerkiew. W 1463 r. odgraniczają Andrzej Odrowąż ze Sprowy, ruski, Stanisław z Chodcza, podolski wojewo dowie, Jerzy Strumiło z Domoszyna, podko morzy, i Piotr z Bronic, sędzia lwowscy, jako komisarze królewscy, wieś kapitulną Werbiź od Horożany i Ryczychowa Ak. G. Z. , II, 179. W r. 1464 nadaje Kazimierz Jagiel lończyk wsiom Rozonia Horożana, Podwisołcze Podwysokie i Ryczychów prawo magdeburskie Arch. kraj. we Lwowie, C, t. 330, str. 519 i i 867, str. 146. W 1487 r. nadaje Andrzej Jaczimierski, dziedzic na Ryczychowie i Małej Horożanie, chłopom swym prawo niemieckie i określa ich robocizny i po winności A. G. . Z. , t. 9, str. 130. W r. 1533 uwiadamia Zygmunt I Pawła Tarłę, sędziego lwowskiego i dzierżawcę dóbr królewskich Demnia etc, i Mikołaja, Jana, Jakuba Dziedoszyckich, dzierżawców wsi Horożanki Małej i Wielkiej i Ryczyhowa, o wysłaniu swych komisarzy do rozgraniczenia tychżie dóbr od dóbr metropolitalnych Wierzbiąża Arch. kraj. we Lwowie, C, t. 16, str. 560. W r. 1569 za kazuje Zygmunt August Andrzejowi Barze mu, sekretarzowi swemu i zastępcy starosty lwowskiego, uciskać włościan Ryczyhowa, Horożany Wielkiej i Małej L c, C, t. 41, tr. 475, i w tymże roku zakazuje Mikołajowi Tarle, chorążemu sandomierskiemu, dzierżaw cy królewskich wsi Horożany i Ryczyhowa, naruszać przywileje włościanom tych wiosek nadane 1. c, str. 644, 646 4 t. 202, str. 23, 25. W r. 1670 wydaje Zygmunt August wyrok w sprawie Mikołaja Tarły, dzierżawcy Ryczyhowa, z poddanyxni tejże wioski l. c. , t. 41, 939 i t. 377, str. 762. W r. 1625 bie rze Zygmunt III w opiekę poddanych Ryczyhowa i zakazuje Wojciechowi Srzedzińokiemu, dzierżawcy wsi, uciekać włościan 1. c, t. 357, str. 144 i 145 i poleca temuż dzier żawcy, aby od poddanych nie żądał robocizn i danin nadzwyczajnych 1. c, C, t. 377, str. 360. Lu. Dz. Ryczydół, wś włośc, pow. janowski, gm. Wilkołaz, ma 12 os. , 102 mr. Wchodziła Ryczyca Ryczyska w skład dóbr Kłodnica. W 1827 r. było 11 dm. , 59 mk. Ryczyn niem. Ruetzen, 1310 Beoćena 1383 Riczin, wś i dobra nad rz. Barycz, pow. gurowski, par. ewang. w miejscu. W 1842 r. 73 dm. , piękna rezydencya dziedziców, folw. , 553 mk. 28 kat. , kościół par. ewang. od 1660 r. , szkoła ewang. , młyn wodny, gorzelnia, cegielnia. Miejscowość tę uważają za prawdopodobną drugą siedzibę biskupów szląskich w XI w. Por. Ryjczyn, Ryczyska, wś i fol. , pow. łukowski, gm. Miastków, par. Zwoła, odl. 30 w. od Łulcowa, ma 24 dm. , 206 mk. Fol. ma 745 mr. 1870 r. ; wś 31 os. , 356 mr. W 1827 r. było 18 dm. , 192 mk. Br, Ch, Ryczywieś 1. Królewska, niem. Koeniglich, Bruehlsdorf, wś, pow. bydgoski, o 12 klm. na płn. wschód od Łabiszyna, nad jez. Chmielnickiem, par. kat. Lisewo, par. prot. i poczta w Nowej Wsi GrossNeudorf, st. dr. żel na Chmielnikach o 4 klm. ; 56 dm. , 420 mk. 15 kat. , 405 prot. i 243 ha 203 roii, 16 łąk, 1 lasu; czysty doch, z ha roii 7, 44, z ha łąk 18 02, z lasu 1, 17 mrk. R. wchodziła w skład ststwa bydgoskiego. 2. R. Szlachecka, niem. Adlig Bruehlsdorf, wś, pow. inowrocławski, o 11 klm. na wsch. płn. od Łabiszyna, przy trakcie i drodze źel. inowrocławskobydgo skiej. Graniczy z R. Królewską, par. kat. Pechowo, prot. Nowa Wieś, poczta i st. dr. żeL w Chmielnikach; 102 dm. , 676 mk. 69 kat. , 607 prot. i 473 ha obszaru 375 roli, 12 łąk, 2 łasu; czysty doch, z ha roii wynosi 6, 27, z ha łąk 10, 57, z ha łasu 4, 70 mrk. Ryczywoskie Holendry ob. Igrzyna, Ryczywół, osada miejska, pow. kozienicki, nad rzką Radomką, niedalelko jej ujścia do Wisły, śród piaszczystej doliny nadwiślańskiej, przy drodze bitej, idącej wzdłuż lewego brzegu Wisły od Warszawy na Górę Kalwaryą do Puław, odl. 16 w. od Kozienic, 69 w. od Warszawy, posiada kościół par. murow. , szkołę początkową, st. poczt. , 117 dm. , 1357 mk. i 1462 mr. ziemi. Należy do gm. Świerze Górne. W 1827 r. 120 dm. , 1080 mk. ; 1862 r. 86 dm. , 1051 mk. Ludność trudni się tkactwem i garncarstwem. Zdaje sic, że dawniej w XVII w. Wisła płynęła tuż pod osadą głównym korytem, które się tu rozdwajało i tworzyło kępę. Później nurt zwrócił się do koryta prawego. Nizkie położenie naraża osadę na zalewy w czasie większych powodzi. Żałożenie osady miejskiej sięga zapewne czasów Kazimierza W. Jagiełło, który jeżdżąc tędy na Litwę, zaopiekował się szczególniej temi stronami i zasiedlał obszary leśne puszcz w okolicy Kozienic, obdarzył R. nowemi przywilejami. W nadaniu z 1388 r. powiedziano Pragnąc polepszyć stan i przyczynić Słownik Geograficzny T. X, Zeszyt 110. się do wzrostu ludności miasta naszego Ricziwol, pozwalamy ażeby na mocy prawa za króla Kazimierza istniejącego, mieszczanie rzeczy i towary swoje wszelkiego rodzaju, prowadzili na Podlasie in Połyessie, takowe sprzedawali, zamieniali lub inne nabywali, bez najmniejszej przeszkody ze strony ssty łukowskiego. Tenże król obdarzając miasto 1409 r. prawem magdeb. , nadaje grunta, pastwiska i zarosłe z lasami wykarczować się mające od rzeki Radomierzy, aż do drogi idącej od wsi Wilczkowic do młyna Przyroż; pozwala w lasach wolny wrąb do budowania i na opał, jako teź łowienie ryb siecią, brednią i wędą, pod obowiązkiem płacenia po 2 gr. z domu, a po 4 z łanu. Przywilejem zaś 1413 r. poleca celnikom, ażeby od mieszczan takie tylko cło i myto pobierali, jakie Radomianie opłacać zwykli; natomiast stanowi, ażeby oszczędzone ztąd pieniądze, składane były w kasie miejskiej, które rajcy obracać mają na użytek miasta, na zapomogę podupadłych i utrzymanie biednych. Nie wiadomo jaki był w XYI w. stan miasta, gdyż dzierżawca nie dozwolił rewizorom 1564 r. przystąpić do czynności. Lustracya z 1660 r. podaje miesczanie produkowali kilka przywileiow przez nieprzyiaciela poszarpanych, które lubo byli zachowali in abdito loco w grobach koś. iednak wynalezione, iedne popalone, drugie podrapane y trudne do przeczytania są. Rybakow iest 2, szewc, kowal, krawiec, praszoł, lecz nic od rzemiosła nie płacą; rzeznik 1. Jarmarkow bywało 2, lecz zaginęły; zamiast targow w poniedziałek y czwartek, bywa tylko w niedziele. Cło ziemne furman płaci od koni, takze kiedy woły pędzą per gr. 1. Teraz chmielów z Rusi nie wozą, wołow tez nie pędzaią. Wybieraią miesczanie mostowe na Radomierzey od konia per den. 9. Bań gorzał. 8, ieno miary słodowe oddawaią. Browarow mieyskich 2, miary od4 korczy słodu po ćwierci oddaią. Wozu woien. nie wyprawowałi ob summam miasteczka desolationem, gdyż przez powietrze ktore w lat 8 po czterykroc grassabantur, łudzi 600 wymarło. Maią iednak quit z wyprawey pachołka in locu woza woien. , z osady na tenczas domow 30. Cło wodne kroi. wybieraią na komorze celney Ryczywolskiey od kazdey poiazdey per gr. 3, a od inszych rzeczy według instructarza. Ze Wisła rozdwoiona iest przed miastem y odnoga wislna mało nie tak wielka idzie iako sama Wisła, niemało statkow uchodzi Jan III potwierdzając 1677 r. prawa żydom, pozwala im bożnicę wystawić, zakupić wymierzone place na postawienie tylko 20 domów, trudnić się rzezią i sprzedażą mięsa, miód i gorzałkę szynkować, chleb różnego gatunku przedawac, trudnić się rzemiosłami; Ryczywoskie Ryczywół Ryczyn Holendry Ryczyn Ryczywieś Rydaki Rydawka Rydbach Rydie czynsze zaś opłacać mają gospodarz z domu 70 gr. , komornik 36, od bani wypalanej wód ki 24 gr. , od kotła waru piwa 90 gr. , od sło du miarę zboża i kamień łoju od jatki rzeźni czej. Przywilej 1698 r. uwalnia bóżnicę, oko pisko, szpital, dom rabina i szkołę od opłaty podatków. Podług lustr. 1765 r. było tylko 2 szewców i tyluż rzeźników żydów; targi i jarmarki nie istnieją, gorzałki nie palą, piwa nie robią. Między zażaleniami na sstę podali mieszczanie, , podupadliśmy przez ustawiczne szarwarki i częste flisy z przyniewoleniem dworskim i biciem; jeżeliby który z nas miał kupić drzewa na spuszczenie do Warszawy, to wielki opłatek do dworu musimy dawać, czego zdawna nie bywało. Nie dziw przeto, iż Krasicki w opisie swej podróży wyrzekł O Ryczywole, zamilczeć wolę. Lustracya z 1789 r. powiada Sstwa niegr. poseessorem jest ur. Ant. Wisłocki, Podkom. JKM. , od 1775 r. Rybaków, rzeźników i prasołów nie masz. Okazali mieszczanie przywilej króla szczęśliwie nam panującego na jarmar. 6; ale 2 dawne zaginęły, a nowe żadne nie bywają, ani targi. Jest dwór starościński nad Radomierzą, w około fossą obwiedziony, z innemi budowlami. Summa intraty Sstwa zł. 11574 gr. 15 3 4 odktórej do skarbu kor. 2 kwarty provenit. Ryczywolskie ststwo niegrodowe, w woj. sandomierskiem, pow. radomskim, po dług lustracyi z r. 1765 składało się z miasta Ryczywoła i z wsi Wola Kotkowska, Kra ski, Wilczkowice, Brzoza i Brzózka Wola. W r. 1771 posiadał je Michał Ogiński, hetm. w. kor. lit, opłacając kwarty złp. 1975 a hy berny złp. 1623 gr. 19. R. par. , dek. kozie nicki, 1300 dusz. Br. Ch. Ryczywół, wzgórze w gm. Dołżycy, w powiecie liskim, między Selinka a pot. Dołżyczka, na płd. od wsi Dołżycy. Wznies. 778 mt. npm. , a 220 mt. nad dolinę Solinki. Br, G. Ryczywół 1. część wsi Krzeczowa, pow. bocheński. 2. R. , fol. na obszarze Nahaczowa, pow. jaworowski. Br. G. Ryczywół 1. niem. Ritschenwalde, miasto, pow. obornicki, o 12 1 2 klm. na zach. pln. od Rogoźna, 47 klm. na płn. od Poznania, przy trakcie czarnkowskim, nad Golnicą dopł. Wełny, w nizinie. Posiada kościół kat. par. , urz. pocz, , 4 jarmarki rocznie, 109 dm. , 983 mk. 479 kat. , 292 prot. , 212 źyd. ; 455 męż. , 628 kob. i 527 ha obszaru 320 roli, 120 łąk, 4 lasu. Par. prot. Bukowiec, st. drogi źel. w Rogoźnie. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, tkactwem i garncarstwem. R. był miastem już w r. 1458; na wyprawę malborską dostawił 2 pieszych; w r. 1580 płacił 4 złp. soszu, od młyna o 2 kołach po 24 gr. , od 2 szynkarzy tyleż, od 16 rzemieślników po 15 gr. i od 3 1 2 lan. po 30 gr. , razem 18 złp. 21 gr. ; czopowego płacił 68 złp. 5 gr. od 53 wa rów. Do r. 1793 wcbodził w okład pow. po znańskiego, W tym czasie odbywało się w Ii 8 jarmarków, było 69 dm. , 2 młyny, 2 folw. , kościół, 551 mk. Polaków 123 żyd. , 14 su kienników, 12 szewców, 10 krawców, 8 szyn karzy, po dwóch kowali, kuśnierzy, garnca rzy, cieślów, muzykantów i oberżystów, ogrodnik, szmuklerz i golarz; w r. 1811 było 87 dm. , 565 mk. ; 1837 r. 875 mk. w 86 dm. ; 1843 r. 91 dm. , 913 mk. 359 kat. , 206 prot. , 348 żyd. ; 1861 r. 1119 mk. ; 1871 r. 106 dm. , 1041 mk. 465 kat. , 287 prot. , 289 żyd. . Herb miasta przedstawia łeb wołowy z r, 1567 u dołu tarczy. W r. 1529 pisał się Jan Jerzy Nadrzycki z 11. Mosbach, Przycz. , str. 139. Dziedzicami byli Stanioław Obie zierski Obierzyński, kanon, pozn. , w r. 1540, Piotr Czarnkowski, kaszt pozn. , w r. 1580, Jan Chmielewski około 1793 i Fran, Ko szutski około 1840. Dobra składały Chmielewo, Igrzyna, Krężoły, Łopiszewo, Olszewniak i R. Kościół p. w. św. Mikołaja po wstał w r. 1459; w miejsce spalonego wzniósł w r. . 1653 Błażej Plutowicz, pleban, nowy kościół, dotąd istniejący. Przecliował się por tret fundatora f 1656. W 1702 r. wprowa dzono bractwa różańcowe. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1717. Parafię 1789 dusz składają Ohmielewo, Igrzyna, Kotarki, Krę żoły, Łopiszewo, Nowawieś, 11. , Skrzetusz, Tłukawy, Trzy Góry, Wynzyny, Piaski Wy szyńskie i Zawady. Szkołę i szpital po spa leniu odbudował i uposażył tenże Plutowicz. Szpital istnieje dotąd. Pod R. wykopują po pielnice. 2. R. , młyn niegdyś, na Orli, pod Starogrodem, w pow. krotoszyńskim, nie ist niał już r. 1742. E. Cal. Ryczywołka, dawna nazwa wsi Chwostek ob. . Rydaki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 87 w. od Nowoaleksandrowska. Rydawka, ob. Radawka. Rydbach, powiat okztyński, ob. Marcinkowo 5. . Rydie al. Rydi, fol i zaśc. , pow. wilejski, w 1 okr. poL o 35 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego; fol ma 1 dm. , 6 mk kat. , zaśc. zaś 1 dm. i 2 mk. tegoż wyznania. Rydka al. Rydki, wś nad dopł rz. Połtwy pow. ostrogski, na pogranicza pow. zasław skiego, o 55 w. na płd. wschód od Ostroga, na płcl. wschód od mka Lachowice, w pobliżu wsi Turówki; ma cerkiew paraf. Własność niegdyś ks. Jabłonowskich, następnie Sapie hów, od których na początku b. wieku nabył Rotaryus, dziś Piotrowskich. Z, Róż. Rydki 1. uroczysko we wsi Teptyjówka, w pow. kaniowskim. 2. R, ob. Rydka. Ryczywół Rydki Rydka Ryczywół Ryczywołka Rydlewo Rydkiszki Rydoduby Rydom Rydoml Rydułtów Rydwan Rydwaniszki Rydwągi Rydy Rydyki Rydykiszki Rydkiszki Rydkiszki, ob. Rydykiszki. Rydkoduby 1. wś, pow. krzemieniecki, w 1860 r. własność hr. Rzyszczewskiego. 2. R. , ferma w dobrach Gabryelówka. pow. krzemieniecki. 3. R. , wś, pow. proskurowski, ob. Redkoduby, 4. R. , ob. Redkoduby. Należy obecnie do Udiełów. Rydlewo, dok. Rilevo 1136 r. , Rylevo 1357 r. , wś, pow. szubiński Żnin, o 2 klm. na płd. od Żnina par. i poczta, na wschod. wybrzeżu jez. Źnińskiego, szkoła w miejscu, st. dr. żel. w Damasławku Elsenau o 16 klm. ; 8 dm. , 94 mk. kat. i 248 ha 114 roli, 53 łąk. Folw. , własność kościoła żnińskiego, ma 192, 26 ha. R. było posiadłością arcyb, gnie źnieńskich; potwierdził ją Innocenty II w r. 1136 i król Kazimierz w r. 1357. Arcybiskupi zdawna przekazali R. kościołowi żnińskiemu. Lib. Ben. Łaskiego I, 145 powiada Praedium cum molendino inter confinia et limites praefatae villae Szkarbyenycze et Podgorsyno situm cum agris, pratis et hortis sufficientibus ad ipsum praedium pertinentibus spectat ad praefatam ecclesiam et ejus rectorem i t. d. E. Cal. Rydoduby, wś, pow. czortkowski, 8 klm. na płn. wschód od Dżuryna st. p, i tel. . Granice wschod. Biały Potok i Siemakowce, połudn. Białobożnica, zachod. Romaszówka, północna Kossów i Chomiakówka. Obszar dwor. 560, włośc. 1706 mr. W 1870 r. 842 mk. ; w 1880 r. gm. 919, na obsz. dwor. 28; rzym. kat. 384, par. Chomiakówka, grkat. 571, par, Białobożnica, szkoła fil. systemizowana, kasa pożyczk, z kapit. 296 złr. Właściciel posiadłości dwors. Kalikst Ochocki. B. R. Rydom, zaśc. u źródeł rzki Lisawy, dopł. Turyi, w pow. rzeczyckim. Rydoml, wś, pow. sieński, gm. Wysoki Horodekj ma 67 dm. i 311 mk. , z których 14 zajmuje się garncarstwem; 971 dz. ziemi używalnej, 174 dz. nieużytków. Dawne dziedzictwo Bohdanowiczów. Rydoml, , wś, pow. krzemieniecki, gm. Oleksiniec, par. . Wiśniowiec. Rozległa wieś, na górach rozrzucona, obfitująca w sady wiśnio wo, posiada cerkiew i ruiny starożytnego zamku, na szczątkach baszt którego pozostał herb Rawicz. W XVII w. R. z 4 przyległe mi wsiami był darowany Czartoryskim przez ks. Beatę Sołomerecką, drogą wiana za ks. Celestyną Czartoryską przeszedł w dom Rzyszczewskich, w posiadaniu których do dziś dnia pozostaje, należąc do klucza oleksinieckiego. O parę staj od R. leży wioska Horynka, własność Drużbackich, na polach której bierze początek rz. Horyń. J. Krz. Rydułtów 1. Dolny, niem. NiederRydultau, wś, pow. rybnicki, odl. 1 1 2 mili od Rybnika i tyleż od Raciborza, w dolinie, śród wyniosłości ciągnących się od Pszowa, u źródeł Rybnickiej wody. Posiada kościół par. kat. , szkołę kat. od 1844 r. , 234 osad, 183 dm. , 1066 mk. Polaków 1861 r. , 1291 mr. roii orn. , kopalnie węgla kamiennego. Linia kolei źel. przechodzi przez obszar gminy. Gleba żyzna, uprawa kartofli przeważa. Do R. należy karczma Carlssegen 4 dm. , 40 mk. Polaków. Gmina R. powstała w 1811 r. z połączenia osad Rydułtowa, Wielkiej wsi Villa magna, Buńczowic Rossschweif, Oberdorf, Villa superior. Kościół istniał już w 1550 r. , 1703 r. wzniesiono nowy obszerniejszy. 2. R. Górny, wś, tamże, na wzgórzach, po nad źródłami Rybnickiej wody, utworzona w 1811 r. z osad Gastrzowska i Dudowska. W 1861 r. było 360 mk. 3 ew, 6 żyd. , 48 dm. i 492 mr. roii. Ludność trudni się przeważnie pracą w miejscowych kopalniach węgla. W pobliżu jest stacya dr. żel. we wsi Czernice. Rydwan, fol. i os. nad stawem t. n. , pow. łowicki, gm. Dębkowice, par. Chruślin, odl. 10 w, od Łowicza a 8 1 3 w. od Chruślina, le ży po lewej stronie drogi z Łowicza do Bie law, za Guźnią, ma do 50 mk. i 832 mr. obsza ru. Rozległy staw, w którym zaprowadzono rybołówstwo, ma 221 mr. 162 pr. Dawniejszy staw zamieniony na łąkę, zwaną Dunina. Staw ten i fol. należały do dóbr arcyb, gnieźnień skich. W 1820 r. wcielony do dóbr ks. ło wickiego. W 1827 r. było 2 dm. , 15 mk. W pobliżu dwa stawy Okręt 400 mr. i Ossowie 80 mr. . Br. Ch. Rydwaniszki, wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 42 w. od Wilna, 4 dm. , 68 mk. katol. Rydwągi, dok. Ruednewange, Ruwenwange, Rawnenwangen wieś na poLprus. Mazurach, pow. ządzborski, 14 klm. na płn. od Ządzborka, przy trakcie do Rastemborku, wznies. 160 mt. npm. , w żyznej, pagórkowatej okolicy. Wś ma 86 dm. , przeszło 400 mk. , po większej części Polaków, protestantów, którzy zajmują się uprawą roii, chowem koni i bydła; 872 ha. Winryk y. Kniprode nadaje r. 1367 Heinzowi Grope, Janowi, karczmarzowi, oraz Jankowi Jannke, bratankowi Gilera, każdemu 11 włók na prawie chełmińskiem i 15 lat wol ności, obowiązani byli do 4 służb. Mieszkań cy byli bartnikami jak w Ruskiej Wsi, z te mi samemi ciężarami i pod temiż warunkami. Rydy, , wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Krasne Krasno Sioło, okr. wiejsld Ułanowszczyzna, o 9 w. od gminy, 10 dusz rewiz. Rydyki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 95 w. od Wiłkomierza. Rydykiszki 1. u Buszyńskiego Rydkiszki, wś, pow. rossieński, gm. i par. Botoki, o 50 w. od Rossień. 2. R. , wś, pow. rossieński, Rydyłówka Rydze Rydzek Rydzeń Rydzew Rydzewo Rydzewszczyzna Rydynia Rydyłówka Rydzewina gm. Taurogi, o 93 w. od Rossień, 3. R. , wś, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 35 w. od Telsz. Rydyłówka, potok, lewy dopływ Prutu. Rydynia, uroczysko w dobrach Orniany, pow. wileński. Rydze, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Siesiki, o 18 w. od Wiłkomierza. Rydzek, niem. Richerkrug około 1830 r. 1, karczma, pow. szubiński, o 1 1 2 klm. na płd. od Barcina, par. Szczepanowo, poczta w Barcinie, 1 dm. i 7 mk. 2. R. , a os. do Gądcza Górnego, pow. bydgoski, w okolicy Fordonia; w 1830 r. 1 dm. i 3 mk; b karczma, pow. mogilnicki, tuż pod Pakością, 1 dm. , 9 mk. ; c leśnictwo do Redczyc, pow. szubiński, o 6 1 2 klm. na płn. od Żnina. Wszystkie te osady niewykazane w nowszych spisach. Rydzeń, pow. sieradzki, właściwie Redzeń ob. . Rydzew, wś i fol. , majorat, pow. sieradzki, gm. i par. Brzeźnio, odl. 17 w. od Sieradza. Wś ma 13 os. , 142 mr. i wraz ze wsią Ostrow 400 mk. W 1827 r. 19 dm. , 70 mk. Rydzewo, fol. , pow. pinski, 3 w. od brzegu Piny, pomiędzy wsią Konczycy i wsią Izin, w 2 okr. pol, lubieszewskim. A. Jel. Rydzewszczyzna 1. zaśc, pow. dzisień ski, w 2 okr. pol, gm. Jody, okr. wiejski i dobra, Łopacińskich, Rafałowo, o 6 w. od gmi ny a 74 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 25 mk. kai 12 dusz rewiz. . 2. R. , wś włośc, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, o 45 w. od Oszmia ny a 12 w. od Dziewieniszek, 11 dm. , 100 mk. katol. J. Krz. Rydzewina, fol. , pow. suwalski, gm. Wólka, odl. od Suwałk 20 w. , ma 2 dm. 11 mk, Rydzewo 1. ws włośc. nad rz. Skrwą, pow. sierpecki, gmina Borkowo, par. Sierpc, odl. o 3 w. , ma 10 dm. , 100 mk. , 538 mr. 80 mr. nieuż. W 1827 r. 13 dm. , 80 mk. , parafia Kurowo. 2. R. Narty, wieś włośc nad rzeką Skrwą, pow. sierpecki, gm. Borkowo, par. Sierpc odl. o 4 w. , ma 3 dm. , 13 mk. , 98 mr. 20 mr. nieuż. . 3. R. , wś i fol. , pow. ciechanowski, gm. Nużewo, par. Sulerzyż, odL o 11 w. od Ciechanowa, ma wiatrak, 33 dm. , 292 mk. W 1827 r. 24 dm. , 232 mk. W 1885 r. foL R. rozl. mr. 634 gr. or. i ogr. mr. 428, łąk mr. 166, lasu mr. 17, nieuż. mr. 23; bud. mur. 2, z drzewa 12; płodozmian 7polowy, las nieurządzony. Wś R. os. 78, z gr. inr. 302; wś Wólka Rydzewska os. 10, z gr. mr. 302. 4. R. , wś i fol. nad rz. Narew, pow. łomżyński, gm. i par. Miastkowo, odl. 22 w. od Łomży, posiada gorzelnię. W 1827 r. 15 dm. , 162 mk. W 1885 r. foL R. rozl. mr. 2160 gr. or. i ogr. mr. 596, łąk mr. 202, past. mr. 23, lasu mr. 1271, nieużyt. mr. 68; bud. mur. 18, z drzewa 9; płodozmian 6polowy, las nieurządzony. Wś R. os. 62, z gr. mr. 201; wś Wądołki Cwejki al. Łęg os. 5, z gr. mr. 79; os. Borki gr. mr. 7, 5. R. wś, pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo; mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. 7 dm. , 40 mk. ii R. Szlacheckie i R. Pieniążek, wś, pow. szczuczyński, gm. Ra dziłów, par. Słucz, mieszka tu, drobna szlachta i włościanie. W 1827 r. R. Szlacheckie miało 7 dm. , 41 mk. , R, Pieniążek 11 dm. , 63 mk. W 1842 r. fol. R. Pieniążki lii. A rozl. mr. 750. Wś R. Pieniążki os, 3, z gr. mr. 9. Pó źniejszo wykazy urzędowe podąją. 74 mr. ogólnego obszaru. 7. R. , wś i fol. , pow. szczuczyński, gm. Przestrzele, , par. Ilydzowo, odl. 24 w. od Szczuczyna, leży na granicy od Prus, posiada pokłady torfu, rudy margle woj, glinki, kościół dre. wniany, filię par. Rajgród. W 1827 r. 13 dm. , 74 mk. W 1884 r. fol. R. Czarnylas rozl. mr. 1689 gr. or. i ogr. mr. 764, łąk mr. 431, past. mr. 95, łasu mr. 126, w odpadkach mr. 206, nieuż. mr. 08; bud. mur. 10, z drzewa 12. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi R. os. 25, z gr. mr. 53; Kurejwa os. 36, z gr. mr. 127; Cyprki os. 10, z gr. mr. 130; Kurejewko os. 15, z gr. mr. 323; Miecze os. 37, z gr. mr. 248; Kossówka os. 20, z gr. mr. 447; Sikorz os. 4, z gr. mr. 180; Kuligi os. 16, z gr. mr. 196; Danowo os. 24, z gr. mr. 185; Bukowo os. 8, z gr. mr. 63. W 1876 r. oddzielono od dóbr IL części tworzące dobra Kurejwę i Miecze. Tutejszy kościół wzniósł w 1809 r. Ksawery Rydzew ski, ststa rajgrodzki. Do kościoła tego nale ży 1742 dusz. Br. Ch. Rydzewo 1. wś na polprus. Mazurach, pow. lecki, nad jez. Niewocińskiem, naprze ciw Lecu, o 8 klm. na płn. wschód od stacyi poczt. Miłek; 102 dm. , 525 mk. , 1057 ha. Ks. Olbracht Fryderyk podaje do wiadomości, że Maciej i Mikołaj z M. Konopek kupili od Je rzego Krosty, starosty leckiego, sołectwo wo wsi R. z 5 włók. , celem założenia wsi dannic kiej na 50 włók. , nadanych prawem magde burskiem. Dan w Królewcu 1571 W R. mie szkają r. 1625 sami Polacy. 2. II, dok. Riedzoffen, wś na pol. prus, Mazurach, pow. łecki, tuż nad granicą pow. margrabowskiego, nad jez. Gąskowskiem, o 12 klm. na płn. od Ełku, 6 klm. na zach. od Gąsek st. p. , 28 dm. , 139 mk. , 320 ha. Piotr Schwarz, burgrabia stra duński, sprzedaje Pawłowi i Stanisławowi Rydzewskim z Mazowsza kawał boru między jez. Kociołek Messel i Kukówko, który przedtem miał Stanisław Zembrzycki z Mazo wsza; po karczowaniu boru otrzymują 15 wł. na prawie magdeburskiem, z obowiązkiem je dnej służby zbrojnej i 10 lat wolności Dan w Stradunach r. 1526. Ad. M. Rydzewska Wólka, wś włośc. , pow. cie Rydzyn Rydzówka Rydzów Rydzowskie Rydziele Rydziki chanowski, gm. Nużewo, par, Sulerzyż, odl. 14 w. od Ciechanowa, ma 10 dm. , 98 mk. , 294 mr. obszaru. Rydziele, wś, pow. grodzieński, w 1 okr. poL, gm. Wiercieliszki, o 16 w. od Grodna. Rydziki, okolica, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 50 w. od Rossień. Rydzów, wś, pow. mielecki, w piaszczystej równinie 195 mt. npm. , przy drodze z Mielca 9 klm. na zachód do Radomyśla. Par. rz. kat. w Książnicach. Wraz z wólką Rydzów Nowy 9 dm. , 43 mk. mają 58 dm. i 306 mk. , 282 rz. kat. i 24 izrael. Od płn. i zach. otacza wś sosnowy bór należący do Podleszan. Pos. większej nie ma, mniejsza wynosi 555 roli, 69 łąk, 82 past. i 6 mr. lasu. W r. 1531 Pawiński, Małop. , 254 była własnością Marcina Tarnowskiego. Składała się z 16 zagród z rolą i 1 komor, z bydłem. Graniczy na płn. i zach. z Grzybowem; nąjbliższemi wsiami na płd. Ruda i Wytów. Mac, Rydzówka, niem. Rehsau, dobra ryc. nad jez. t. n. , pow. węgoborski, nad granicą pow. rastemborskiego, o 3 klm. od st. p. i tel. Dryfortu. Obszaru 1277 ha. Wś założona 1403 r. Tomasz von der Wickerau otrzymuje tu 32 włók i 10 mr. Ad. N. Rydzowskie, jezioro około 7 klm. długie a 1 1 2 klm. szerokie, leży połową w pow. rastemborskim, a polową w węgoborskim. Ma formę elipsy, której połudn, koniec o pół mili odl. od jez. Mamry. Obfituje w różne gatunki ryb. O niem mówi Helwing Lithogr. Angerb. , p. 8, że przez podziemne kanały jest w związku z innemi jeziorami mazurskiemi i na dowód przytacza, iż szczupak z obrączką na szyi, wpuszczony w jez. Węgoborskie, złowionym został w Rydzowskiem. Rydzyn 1. os. młyn. , w pow. łódzkim, w dobrach Gospodarz. 2. R. , ws i fol. nad rz. Działdówką, pow. mławski, gm. Ratowo, par. Strzegowo, odl. o 26 w. od Mławy; po siada wiatrak, 35 dm. , 514 mk. , 1855 mr. ob szaru 381 mr. nieuż. . Z ogólnego obszaru do włościan należy 519 mr. W 1827 r. było 22 dm. , 228 mk. Br. CL Rydzyna, ws i fol. nad rz. Ner, pow. turecki, gm. Wola Swiniecka, par. G rodzisko, odl. od Turka 30 w. Wś ma 2 dm. , 37 mk. ; fol. 1 dm. , 4 mk. , 170 mr. obszaru. Rydzyna, niem. Meisen, dok. Rydzyń i Ridzina, mylnie Eydzina miasto, zamek, st. dr. żel. PoznańWrocław, st. poczt. , pow. wschowski Leszno, dek. krobski, o 9 klm. na płd. wschód od Leszna i 75 klm. na płd. zach. od Poznania. Leży nad Kopanicą Polską dopł. Baryczy, w nizinie, wzn. 87 7 mt. npm. Posiada kośoiół katolicki i protestancki, komisarza policyjnego, urz. poczt. trzeciorzędny, 183 dm. , 1202 mk 403 kai, 742 prot. , 57 żyd. ; 551 męż. i 651 kob. i 1225 ha obszaru 701 roli, 246 łąk, 167 łasu; czysty doch, z ha roli 785 mrk, z łąk 1018, z łasu 235 mrk. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, drobnym przemysłem i handlem. W r. 1580 płaciła 2 złp. soszu i 28 złp. 24 gr. innych podatków od 3 łan. , 37 rzemieślników, 3 szynk. , 3 wiatraków i 10 komorn. W XVII w. powstały 2 browary i mielcuch; w r. 1692 warzono 2088 beczek piwa miasto posiadało 10 łanów i 100 mr. łąk; z biegiem czasu powstało 24 wiatraków; jarmarków odbywało się 8 dorocznie. Około r. 1793 składała się rada miejska z burmistrza, wójta, pisarza, kamelarza i 2 ławników; dochody miejskie wynosiły 5194 tal. a rozchody 4609 tal. ; dymów było 195 i 1615 mk. 171 żydów, 24 młynarzy, 20 szewców, 12 płócienników, 9 krawców, po 5 szynkarzy i muzykantów i t. d. . W r. 1811 było 191 dm. , 1195 mk. ; 1837 r. 173 dm. , 1329 mk 250 żydów; 1841 r. 194 dm. , 1335 mk. 403 kat. , 847 prot. , 85 żyd. ; 1861 r. 1493 mk, 1871 r. 180 dm. , 1342 mk 523 kat. , 752 prot. , 67 żyd. ; 624 męż. , 718 kat. . Herb wyobraża tarczę o 4 polach, pokrywającą w części wieżę, z bramą i rokiem 1422 u spodu drugie i trzecie pole w tarczy herbowej przedstawia herb Rydzyńskich Wierzbna rodzaj Kościeszy. Kaplica istniała w R, już przed r. 1410 i wcieloną była do par. Dębiec; gdy zaś togoż roku Jan z Wierzbna Czerwiński, dziedzic R. , w miejsce kaplicy wystawił kościół z drzewa p. w. św. Stanisława i hojnie go uposażył, biskup poznański Wojciech Jastrzębiec wyniósł go na stopień parafialnego. Syn założyciela Jan, kaszt, międzyrzecki, ssta wschowski, wzniósł nowy kościół z cegły. Dzisiejszy stanął w r. 1742 kosztem Józefa Aleksandra ks. Sułkowskiego. Dawniejszy miał 5 ołtarzy, kaplicę grobowcową Rydzyńskich i bractwo św. Anioła stróża. W kościele znajduje się słynący cudami obraz N. M. Panny, przeniesiony w r. 1802 z poblizkiej Kłody i ciało św. Jukunda, przewiezione z Rzymu w r. 1777 przez ks. Augusta Sułkowskiego. Jest też nagrobek 1820 Ewy z Kickich ks. Sułkowskiej. Kościołem tym zarządzali do 1817 r. pijarzy, sprowadzeni z Warszawy. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1696. Par. , liczącą 2490 dusz, składają Augustowo, Bażantarnia Średnia i Stara, Dębieć i Kłoda z kościołami afiliowanemi. Książęca Góra, Książęcy Las, Moraczewo, Nowawieś, Nowyświat, Grzybin, R. miasto i zamek, Pomykowo, Tworzyjanice Tworzewice i Tworzyjanki. Około r. 1564 płaciła parafia bisk. poznańskim fertony; w r. 1580 wchodziły w jej skład Mirkowice, które już dziś nie istnieją. Kościół protestancki stanął na przedmieściu około 1770 r. z pomocą dziedzica ks. Sułków Rydzyna Rydziele Rydzyny Rydzynki Rydzynki Ryga Rydzyno skiego. Parafia protest, obejmowała 20 osad w r. 1860 i liczyła 3006 dusz, obok 3369 katol. Szkoła katol, istniała tu w r. 1610 i 1667. August Sułkowski sprowadził do R. w r. 1774 pijarów z Warszawy, wybudował im kolegium i uposażył ich probostwem miejscowem. W r. 1782 było w tej szkole 7 profesorów i 87 uczni ob. J. Łukaszewicza, Hist. szkół, IV, 238 240. W r. 1800 ogłosili pijarzy rodzaj programu szkolnego p. n. Examen generale iuventutis scholasticae scholarum piarum R. i t. d. Calissii, 1800. Szkołę tę zniesiono około 1820 r. Szpital pierwotny na 24 ubogich, uposażony przez Rydzyńskich, stał w r. 1610 za bramą wschowską. Ówczesny dziedzic Łukasz Rydzyński dawał codziennie każdemu ubogiemu z szpitala po groszu jałmużny, a co sobotę i niedzielę po bułce chleba za 5 groszy. Szpital spłonął w pożarze miasta około 1650; wystawiono około 1667 r. nowy, przy ulicy Ku Dębcowi, dotąd istniejący. Dworzec kolejowy stoi o 2 1 2 klm. na płd. zach. od miasta, ma 6 dm. , 39 mk. i wcho dziw skład okr. wiejskiego Kłoda. Dziedzi cami B. byli kolejno Czerwińscy z Wierzbna, Rydzyńscy, Ciświccy, Leszczyńscy i Sułkowscy. Zamek istniał w R. już w XV w. Starowolski, Monum. 458. Leszczyńscy wystawili inny, który wojsko ruskie spaliło w r. 1707; dzisiejszy zamek, wspaniały, stawiany w czworobok, opatrzony rowem i bramami, jest dziełem ks. Sułkowskich. Przed zamkiem znajduje się ogrod i zwierzyniec. Podanie o zamku tym mieszczą Podania i legendy L. Siemieńskiego str. 59 61. Zamek tworzy obecnie odrębną całość administracyjną; w skład okr. jego wchodzą leśnictwa Bażantarnia Stara 1 dm. , 5 mk. , Góra Książęca 1 dm. , 8 mt. i Książęcy Las 2 dm. , 26 mk. ; cały okrąg ma 11 dm. , 100 mk 73 kat. , 27 prot. i 2411 ha obszaru 1996 łasu; gorzelnia parowa. Obecnym dziedzicem jest ordynat Antoni ks. Sułkowski. W pow. wschowskim ma klucz rydzyński 5532, 84 ha 2291, 65 roli, 620, 10 łąk, 33, 43 pastw. , 2486, 32 lasu, 88, 86 nieuż, i 12, 48 wody, czysty dochód grunt. 52, 691 mrk w r. 1884. W skład jego wchodzą folw. Dębieć, Kłoda, Moraczewo, NowaWieś, Tarnowa i Tworzyjanice. Przy schyłku zeszłego wieku należały do klucza Antonin, Dębieć, Gronowo, Kłoda, Książęcy Las, Lasocice, Leszczenko, Leszno, Maryanowo, NowaWieś, NowySwiat, Pomykowo, Rydzyna, Strzyżewice, Tarnowa, Tworzyjanice, Tworzyjaniozki i Zaborowo. Założenie miasta R. około r. 1400 przypisują zwykle Czerwińskim z Wierzbna, którzy w krótce potem nazwali się Rvdzynskimi. Wynika ztąd, ze osada i nazwa jej R znacznie są starcze, aniżeli ta wiadomość kronikarska. Przed r. 1410 istniał tu już kościół; rok 1422, wyryty na pieczęci misata, wskazuje daie uzyakania praw miejskich. Prawa te potwierdzali Zygmunt I w r. 1507, Zygmunt August w r. 1551 Kod. Wielkop. , Racz. , str. 232 4, Stefan Batory w r. 1578 i Jan Kazimirz w r. 1665. W r. 1, 458 dostawiło miasto 4 pieszych na wyprawę malborską. Archiwum wrocławskie przechowuje list Stanisława Rydzyńskiego z r. 1549 do Jerzego ks. szląskicgo, w którym uskarża się na sołtysa giżyńskiego Geischen, buntującego poddanych jogo w Kaczkowio Monbach, Wiadom. , 53. Podczas wojny trzydziestoletniej chronili się do R. Niemcyprotestanci; w r. 1707 wojsko ruskie zajęło R. i spaliło zamek Leszczyńskich. W 1714 r. August II, bawiąc tu kilka tygodni, zwołał Radę senatu, na której odprawiał posła tatarskiego; r. 1718 kniążę Dołgoruki domagał się iu. w imieniu Piotra W. przywiedzenia do skutku umowy jego z Gdańszczanami, a król August li. uroczyścic przyjmował posła tureckiego. W r. 1736 Sianiniaw Leszczyński opuszczając kraj, sprzedał dobra rydzyńskic Al. Józefowi Sułkownkiomu. Roku 1750 nadał dziedzic miasta osobną ustawę, a r. 1752 zaprowadził tu ogólny statut Sułkowskich. W 1759 r. w czasie wojny siedmioletniej wpadli Prusacy do E. i porwali ks. Sułkowskiego. Miał to być odwet za wzięcie do niewoli Hatzfelda przoz wojska ruskie. W r. 1775, za przyzwoleniem sejmu, zamieniono dobra rydzyńskie na ordynaoyę, która dotąd istnieje. Do r. 1791 wchodziła R. w skład pow. kościańskiego, potom, wcielono ją do nowoutworzonego pow. Wachowskiego, od r. 1887 należy do pow. leszczyńskiego. W r. 1838 d. 17 listopada zaprowadzono w R. ordynacyę miejską i 4 jarmarki do roku. E. Cal Rydzynki, wś, os. leś. i os. młyn. nad rz. Górecką, pow. łódzki, gm. Gospodarz, par. Tuszyn; wś 16 dm. , 113 mk, 324 mr. ; fol i os. leśna 4 dm. , 14 mk. , 1464 mr, ; os. młyn. 1 dm. , 13 mk. , 59 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 45 mk. R. fol 79 mr. wchodzi w skład majoratu rząd. Czarnocin, resztę obszaru zajmują lasy rządowe. Rydzyno, ws włośc, nad Wiolą, pow. płocki, gm. Bielino, par. Słupno, 5 osad, 7 dm. , 67 mk. , 120 mr. 87 mr. roii. W 1827 r. 6 dm. , 57 mk. Rydzyny 1. kol. , pow. łaski, gm. Widzew, par. Pabianice, ma 60 dm. , 627 mk. , 1292 mr. włośc. W 1827 r. było 61 dm. , 554 mk. Długosz w opisie Rzgowa powiada, że w lasach należących do osady prope Rodzeń et Tusszin są pasieki i pnie L. B. , I, 276. 2. B. , os. leś. nad rz. Grabią, pow. łaski, gm. Wymysłów, ma 7 dm. , 15 mk. , 2580 mr. 322 mr. ornej. Należy do majoratu rząd. Widzew. Ryga, miasto, ob. przy końcu lit. E. Ryglice Rygułt Ryguny Ryga Ryga Ryga 1. niem. Riegie ob. Leżenka al. Le żenice, pow. wałecki. Tutejszy kośoiół kat. filialny, murowany, pochodzi zr. 1856. Szkoła katolicka. L. jest gniazdem Gostomsldch. Pierwszy sołtys Busse otrzymał przywilej r. 1624. R. 1682 jest wzmianka o młynie, Bussonmuehle zwanym ob. Gesch. d. Dt. Kroner Kr. von Schmitt, str. 221. 2. R. , niem. Riga, wyb. do Żuromina należące, pow. kartuski, st. p. Sierakowice; 1885 r. 2 dm. , 12 mk. Kś. Fr, Rygale, wś, pow. prużański, w 2 okr. poL, gm. Malecz, o 12 w. od Prużany. Rygałówka, wś nad rzką Niedwiedzicą dopł. Biebrzy, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Rygałówka. Odl. od Augustowa 42 w. , posiada cerkiew par. drewnianą, 24 dm. , 149 mk. Parafią i kościół erygowali Wojnowie i Sołohubowie, niewiadomo kiedy. Buchowieccy 1818 r. erekcyę odnowili. Obecny z 1847 r. Do par. należała filia w Ponarlicy. Eygały 1. os. karcz. , pow. noworadomski, gm. i par. Radomsk. Nie podana w nowszych spisacn urzędowych. 2. R. , wś, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Teolin, odl. od Sejn 25 w. , ma 21 dm. , 150 mk. Rygawka, rzka w gub. kowieńskiej, uchodzi od pr. brzegu do Niemna, pomiędzy Karklą a Dubissą. Rygiel, ob. Regiel. Rygielnica, pow. łecki, ob. Regielnlca, Rygiszki, wś nad rzką Nawą dopł. Szeszupy, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 19 w. , ma 14 dm. , 159 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 118 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Ryglica Wielka i Mala, niem. Gross i Klein Reglitz, odnogi Odry w jej dolnym biegu ob. VII, 387. Ryglice, miasteczko, pow, tarnowski, zajmuje obszerną kotlinę, otoczoną od połud, pasmem lesistych wzgórz ciągnących się od wsi Golanki nad Białą, na połud. wschód aż pod Kołaczyce nad Wisłoka. Na połód. od E. szczyt Dobrotyn 517 mt. . Pasmo to tworzy poboczny dział wodny dopływów Białej i Wisłoki. Wschod, granicę kotliny stanowią pagórki rozdzielające potok płynący przez R, do Biały od pot. pod wś Jodłową dopł. Wisłoki. Pagórki te na dziale wodnym wznies. 330 mt. a przy gościńcu 317 mt. Krawędź północną stanowi powoli wznoszący się teren w stronę Zaleszan, ze wzgórzami Wierzch 343 i Bukowina 347 mt. . Ku wschodowi otwiera się kotlina niezbyt szeroką bramą, przez którą przebija się potok. Najgłębszy punkt wznies. 242 mt. zajmuje samo miasteczko, posiadające kościół paraf. , urz. poczt. , szkołę ludową, zabudowania większej posiadłości. gorzelnią, młyn wodny, wogóle 79 dm. , prze ważnie drewnianych, słomą krytych i 747 mk. Do rzędu miasteczek zostały R. wyniesione w r. 1824. Ludnośó składają przeważnie izraelici, trudniący się drobnym handlem i rę kodziełami, chrześcianie zaś rolnictwem i tka ctwem. Do gminy należy też 9 grup chat stanowiących wsi Galia 77 dm. i 426 mk. , RygliceDolne 28 dm. , 182 mk. , R. Górne 47 dm. , 326 mk. i Wiszę 48 dm. , 260 mk. , nadto wołki Podkościele 13 dm. , 73 mk. , Podkościele Księże 16 dm. , 106 mk. , Poża ry 11 dm. , 72 mk. i Przymiarki 30 dm. , 181 mk. . Cała gmina wraz z obszarem więk. pos. 9 dm. , 116 mk. liczy 395 dm. i 2703 mk. , 2324 rz. kat. , 7 ewang. , 14 innych wy znań i 372 izrael. Obszar więk. pos. Stan. Szczepańskiej wynosi 541 mr. roli, 66 mr. łąk, 50 mr. past. i 679 mr. łasu; obszar mn. pos. 1931 mr. roii, 165 mr. łąk i ogr. , 474 mr. past. i 331 mr. lasu. Obszar cały zrasza kilka potoków, zlewających wody z wzgórz pod Ryglicami w rzeczkę uchodzącą pod Kielanowicami Dolnemi do Biały z prawego brzegu. Gleba urodzajna. Lasy liściowe są w dosyć dobrym stanie. Kościoł drewniany, po odno wieniu nienoszący żadnej wybitnej cechy, po chodzi z końca XVII w. , ale parafia jest dawną, prawdopodobnie pochodzi z r. 1301, w którym ks. Władysław Opolski darował wś R. i Burzyn Wawrzyńcowi Kielanowskiemu i Mikołajowi Burzy, którzy zbudowali kościół i dali parafią ks. Stanisławowi Pierz chało. Kościół ten spalili Tatarzy w r. 1657. Już od r. 1613 były przy tym kościele dwie prebendy różańcowa i św. Trójcy, które zniesiono dopiero w r. 1785. Prócz tego była w R. fundacya na 3 uczniów akademii krak. 5 zatwierdzona w r. 1629 przez Zygmunta III. Par. należy do dyec. tarnowskiej, dek. tuchowskiego, obejmuje Joniny, Kowalowy, Uniszową, Bistuszowa i Kielanowice. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 112 dzieliły się R. na Niższo, Piotra Łyczko i Achacego Gładysza i Wyższe P. Łyczko. W obydwóch było 25 pół łanków km, , 12 zagród z rolą, 20 zagród bez roii, 3 czynszowników, 6 komorn, z bydłem, 11 komorn, bez bydła i 6 rzemieśl. Według Siarczyńskiego Rps. bibl. Ossol, w r. 1826 dziedziczyli R. po Łyczkach Trzeciescy a na stępnie Leśniewscy. R. graniczą na zach. z Kielanowicami Górn. , Bistuszowa i Uniszo wą, na płn. z Zalasową, na wsch. z Kowalowym i Joninami. Mac, Rygmontyszki, dwor, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 86 w. od Poniewieża. Rygułt, os. włośc, pow. kozienicki, gm. i par. Zwoleń, odl. od Kozienic 29 w. , posiada młyn wodny, 1 dm. , 10 mk. , 34 mr. Ryguny, wś rząd. w pobliżu wzgórza Bie Rygale Rygałówka Rygawka Rygiel Rygielnica Rygiszki Rygmontyszki Rygwałt Rygwałt Ryjak Ryje ciukalnis, pow. święciański, w 2 okr. poL, o 23 1 2 w. od Święcian, 13 dm. , 88 mk. kat. Rygwałt al Rigwald, niem. Wittichswalde dobra ryc. na polskoprus. Mazurach, pow. ostródzki, o 6 klm. na połn. od Rychnowa a 9 klm. od Olsztynka; 62 dm. , 318 mk. , 1488 ha. Ad. N. Ryjak al. Strug, potok, powstajc w gm. Kąkolówka, pow. rzeszowski, na stoku góry Gwoźnicy 510 mi, płynie między domostwami Kąkolówki i zabiera od praw. brzegu pot. Kamienny, a od lew. brz. Izwor. Od ujścia Białki przechodzi na obszar Błażowej i zwraca się na półn. wschód. Tu przyjmuje od praw. brzegu Piątkową i podąża na obszar Borka Małego, zabrawszy od praw. brz. Mokluczkę, a od lew. pot. Wolski i Wołoski. Od ujścia Wojanki wchodzi do Borka Starego, gdzie od praw. brzegu przyjmuje pot. Tatynę, a niżej Ryjak Mały. Tu zwraca się na zach. , zabierając od praw. brzegu Chmielnik i przechodzi do Kielnarowy. Minąwszy od strony płn, mtko Tyczyn, wchodzi na obszar Białej, poniżej której we wsi Drabinianka wpada do Wisłoka od praw. brzegu. Długość biegu 31 klm. Prawe dopływy Kamienny, Piątkowa, Mokluczka, Tatyna, Ryjak Mały, Chmielnik; lewe Izwor, Białka, Wolski, Wołoski, Wojanka, Hermanówlka al. Lubień. Spad wód 350 mt. źródła, 264 mt. ujście Białki, 230 mt. ujście Ryjaka Małego, 205 mt. ujście do Wisłoka. Brzegi doliny potoku wznoszą się do 400 mt. wys. npm. 2. R. , także Rah ob. Ożenna i Rostajne, potok górski, wypływa w obr. gm. Ożenny, w pow. krośnieńskim, z pod granicznego grzbietu karpackiego, doszedłszy zabudowań w Ożennie, zabiera od praw. brzegu potok Czumak, podąża na płn. zach. przez Grab, Wyszowadkę i Rostajne do Wisłoki od praw. brzegu. Z praw. dopływów ważniejsze są Czumak, Zydowczyk i Równy, z lewych zaś Waradoki al. Wilcza Jama i Zawiei. Nad ujściem Czumaka wznosi się Czeremcha 672 mt. , od wschodu Dylik 549 mt. , Ozumaldas 665 mt. i Cerchla 699 mt. , a od zach. Duby Wierch 664 mt. i Dąb 679 mt. . Długość biegu 11 klm. Spad wód 600 mt. źródło, 503 mr. ujście Czumaka, 489 mt. ujście Zawiela, 428 mt. ujście. B. . R. Mały, potok, powstaje w obr. Borka Starego, pow. rzeszowski, na zach. stoku góry Borka 378 mt. . Wpada do Ryjaka z praw. brzegu. Długość biegu 3 klm. ujście 230 mt. npm. Br. G. Ryje, potok, powstaje na granicy gm. Wilkowisko i Ryj, w pow. limanowskim, u płd. podnóża góry Kostrza 730 mt. , a u płn. podnóża Swiniej góry 614 mt. . Wąską dolinką podąża pomiędzy domostwami Ryj, zrasza obszar gm. Rzek i w gm. Szyku wpada do pot. Rybnego al. Rybskiego. Ujśćie 319 mt. npm. Długość biegu 4 1 2 kim. Br. G. Ryje 1 przys. do Kostrzy, w pow. limanowskim, własność w X. VI w. Niewiarowskiej Pawiński, Małop, ; 50 ob. Kostrze, 2. R. 9 rota do Janowic, w pow. tarnowskim, 4 dm. i 21 mk. 3 R. , wólka do Zablędzy, w pow. tarnowskim, na praw. brzegu Biały, 17 dm. i 86 mk. 4. R. , grupa zabudowań we wsi Nieszkowice Małe, pow, bocheński. Ryjewo 1 niem. Rehhof, wś w Pomezanii, o 14 kim. na półn. od Kwidzyna, pow. sztumki, st. p. i kol. w miejscu, par. kat. Postolin, 48 ha 1 lasu, 40 roii. W 1868 r. 74 bud. , 39 dm. , 298 mli. , 134 kat. , 148 ew. ; 1885 r. 38 dm. , 74 dym. , 309 mk. , 173 kat. , 122 ew. , 14 dysyd. Wkrótce osiedzie tu panter protestancki i nabożenstwe, nim wybudują kościół, będzie odprawiane w szkole. 2. R. , niem. Rehhof, nadleśn. , pow. sztumski, st, p. wś Ry jewo, 5651 ha 230 roli or. , 53 łąk i 5140 lasu. Wraz z leśn. obwód ma 72 dm. , 143 dym. , 587 mk. , 302 kai. , 278 ew. , 4 dysyd. , 3 żyd. Do obwodu przyłączono są Ehrliehnruh 1 dm. , 8 mk, Karlsthal 1 dm. , 8 mk. , NeuHakenberg 1 dm. , 6 mk. , Ryjewo J dm. , 11 mk. , Werder 1 dm. , 5 jnk. , Wolfsheida 1 dm. , 10 mk. , Bliefnitz 2 dm. , 17 mk. , karcz ma Scliweingrubo 42 din, . 352 mk. , Schwolauerlcldo 4 dm. , 29 mk. , Tralewo, i dm. , 31 mk. i Zicgelscheune 14 dm. , 99 mk. 3. K, , część nadleśn. ryjewskieow, pow. kwikwi dzyński, par. kai. Tychnowy, 1114 ha 41 roli or. , 5 łąk i 1004 lasu. Należy tu Honigfelde 1 dm. , 4 mk. , Brachlewo Weisshof, 1 dm. , 7 mk. i Rachelshof 4 dm. , 26 mk. . In na część tego nadleśn, leży w pow. suskim, w par. Prabuckiej i obejmuje 1389 ha 23 roli, 6 łąk, 1331 lasu. W jej sldad wchodzą leśn. Gonty 1 dm. , 5 mk. i Halborsdorf 1 dm. , 5 mk. . 4. R. Górne, niem. OborRehhof, folw. do Straszewa należy, pow, sztumski, ni. p. wś Ryjewo. W 1868 r. 4 bud. , 2 dm. , 19 ew. mk. ; 1885 r. 1 dm. , 7 mk. Ks, Fr, Byka 1. potok, powstaje w obr. Zatwarnicy, pow. liski, na połód. od Suchego R yku, ze źródeł leśnych, na płn. pochyłości Połoniny Wetlińskiej. Płynie na płn. doliną górską i leśną, nad którą od wsch, wznosi wie Średni wierch i Jaworniki 864 mt. , w Suchym Ryku zabiera strumień z pod Smereka, szczytu Połoniny Wetlińskiej 1223 mt. ., odtąd zwraca się na półnwschód płynąc u podnóża Magóry 910 mt. , a doszedłszy krańca wsi Zatwarnicy, przyjmuje od praw. brzegu pot. Giłaty, tworząc z nim pot. Głęboki i pod tą nazwą wpada u płn. zach. stóp Kiczery do Sanu od lew. brzegu. Długość biegu od źródeł R. po ujście do Sanu 8 klm. Potok zaś Gilaty, również należący do obszaru gm. Zatwarnioy, ma swe Rykały Rykawki Rykacieje źródła na pln. wsch. stoku Połoniny Wetlińskiej i płynie górską doliną, nad którą od zach. wznoszą się Średni wierch i Jaworniki 864 mt. , a od wsch. Jawornik 1042 mt. i Dwernik 1004 mt, . Minąwszy przys. Ka linów, łączy się od lew. brzegu z Ryką. Dłu gość Ryki 6 klm. , Gilatego 6 3 4 klm. , na Głę boki zaś przypadają 2 klm. 2. R. al. Rzeka, nazwa górnego biegu pot. Dołżyczki. 3. H. Tą nazwę nosi na spec austr. węg. mapie Z. 9, Goi, 27 strumień wypływający w obr. gm. Szandrowca, w pow. turczańskim, z pod Szaińskiego Tarnawskiego 873 mt. , z po czątku płynie na płn. wsch. a u stóp góry Wysokiej 737 mt. zwraca się na płn. zach. , przerzynając obszar Szandrowca, a następnie Boberki, w obrębie której uchodzi do Sanu z praw. brzegu tuż na granicy Żurawina. Długość biegu 18 klm. Zabiera wiele krót kich strug. Br. G. Rykacieje, jezioro przy wsi t. n. , na lewo od drogi bitej z Suwałk do Kalwaryi, w pow. kalwaryjskim, ma 12 mr. obszaru. Należy do grupy drobnych jezior na obszarze dóbr rząd. Krasnowo. Rykacieje wś i fol. przy jeziorze t. n. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Łubowo, odl. od Kalwaryi 14 w. ; wś ma 49 dm. , 352 mk. ; fol. 8 dm. , 76 mk. , gorzelnią, młyn wodny. W 1827 r. było 41 dm. , 298 mk. Fol. R. rozl. mr. 643 gr. or. i ogr. mr. 452, łąk mr. 166, past. mr. 10, nieuż. mr. 15; bud. mur. 4, z drzewa 18. W 1881 r. oddzielony został od dóbr R. fol. Ogonie. W skład dóbr poprze dnio wchodziły wś R. os. 39, z gr. mr. 1172; wś Zielona Buda os. 8, z gr. mr. 339; wś Kozłowo os. 7, z gr. mr. 242; wś Sałopierogi os. 22, z gr. mr. 568; wś Sobolewo os. 7, z gr. mr. 261; wś Pasieki os. 5, z gr. mr. 131; wś Szarki os. 11, z gr. mr. 379; wś Szarkajcie os. 6, z gr. mr. 216; wś Ogonie os. 12, z gr. mr. 401; wś Tryborcie os. 10, z gr. mr, 353; wś Sucha Wola os. 2, gr. mr. 127; wś San toka os. 2, z gr. mr. 149; wś Kamionka os. 7, z gr. mr. 340; wś Wilkowizna os. 13, z gr. mr. 297; wś Górna Buda os. 7, z gr. mr. 63; wś Stara Buda os. 14, z gr. mr. 427; wś Jó zefowo al Józkowizna os. 3, mr. 105; wś No wa Wieś os. 47, mr. 107. Br. CL Rykacze 1. Sulki al. Sulkowstok, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo. Mieszka tu drobna szlachta. Wspominana w dok. z 1423 r. dawne gniazdo Rykaczewskich Gloger, Ziemia łomż. . W 1827 r. było 14 dm. , 88 mk. 2. R. , pow. mazowiecki, ob. JablońR. Rykaczewko, wś, pow. ciechanowski, gm. Nużewo, par. Sulerzyż, odl. o 9 w. od Ciechanowa, ma 5 dm. , 53 mk. , 117 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 29 mk. Rykaczewo, wś i fol, pow, ciechanowski, gm. Nużewo, par. Ciechanowo, odl. o 9 w. od Ciechanowa, ma 10 dm. , 100 mk, W 1827 r. 14 dm. , 90 mk. Ogólny obszar wynosi 453 mr. , z tego 212 mr. należy do drobnej szlachty a 64 mr. do włościan. Rykaczewo, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Trofimówka, o 27 w. od Sokółki. Rykalewo, wś, pow. newelski, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. moszenióska, w 1863 r. 41 dusz rewiz. Rykały, wś i fol. , pow. grójecki, gm. Ry kały, par. Przybyszów, odl. 17 w. od Grójca, ma 341 mk. , młyn wodny. W 1827 r. było 28 dm. , 241 mk. W 1874 r. fol. R. rozl. mr. 1051 gr. or. i ogr. mr. 725, łąk mr. 56, past. mr. 2, wody mr. 7, lasu mr. 229, nieuż. mr. 31; bud. mur. 9, z drzewa 24; płodozmian 12polowy, las nieurządzony. Wś R. os. 40, z gr. mr. 380. Gmina R. ma 14, 960 mr. obszaru i 3075 mk. 1770 r. . Należy do s. gm. okr. II w osadzie Goszczyn, st. poczt. w Grójcu. W gminie szkoła elem. w Goszczynie, gorzel nia w Dylewie. Br. Ch. Rykany, Rykanie, wś, pow. dubieński, na pograniczu pow. łuckiego, na płd. zach. od mka Ostrożca, ma kaplicę katol. par. Nieświecz dek. łuckiego. Rykawki al. Rykalki, wzgórze lesiste, na zach. od wsi Narajowa, a na płd. zach. od mka Narajowa, w pow. brzeżańskim, na praw. brzegu Narajówki, a na płd. od pot. Rakowicy, dochodzi 410 mt. npm. Na zach. od R. wzgórze Bruczuoha 405 mt. . Miejsce znaku triang. Br. G. Ryki, wś i fol. , pow. radomski, gm. i par. Błotnica, odl. od Radomia 25 w. , ma 17 dm. , 156 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 91 mk. W 1885 r. fol. Ryki rozl. mr. 440 gr. or. , i ogr. mr. 329, łąk mr. 55, pastw. mr. 45, nieuż, mr. 11; bud. z drzewa 15. Wieś R. os. 23, z gr. mr. 228. W XVI w. dziesięcinę, wartości ogólnej do 6 grzyw, i po 2 gr. z łanu za konopną, dawano pleb. w Błotnicy Łaski, L. B. , I, 678. W 1508 r. wś Riki, własność Marcina i Jana, płaciła poboru gr. 18. W r. 1569 miał tu Jan Modrzewski im, Stan. Rykowskiego 21 2 łan. , Stanisław Malyczowski im. Szczęsnej Rykowskiej 1 1 2 łan. , pust. 1 2 łan. Pawiński, Małop. , 310, 338, 473. Ryki, osada, wś, fol. i dobra, pow, garwoliński, gm. i par. Ryki, odl. 35 w. od Garwolina, leżą przy szosie warsz. lubelskiej, o 3 w. od st. Moszczanka, w pobliżu punktu w którym dr. źel. iwangrodzkoiukowska przecina szosę. Położone na krawędziach doliny zbiegających się rzek Wieprza i Wisty, posiadają obfite zbiorniki wód stojących, spływających ze środkowej wyniosłości powiatu garwolińskiego. Zbiorniki te, mające do 500 mr, ogól Rykalewo Rykaczewo Rykaczewko Rykacze Rykacieje Ryki Ryki-Borkowo Ryki Rykijów Rykijowskie Rykiszki Rykiwski Rykontka Rykonty ncgo obszaru, posłużyły do zaprowadzenia gospodarstwa rybnego na obszarze dóbr i nadają ruch czterem młynom i tartakowi. Istnieje też gorzelnia przerabiająca rocznie do 14, 000 kor. kartofli i browar. Osada R. dawne miasteczko ma 56 dm. , 945 mk. i 26 mr. obszaru; wś ma 71 dm. , 656 mk. R. , wś poduchowna, 23 dm. , 178mk. , 298mr. W1862r. ll79mk 597 żydów. Dobra Ryki składały się w 1882 r. z fol. Ryki, Julin, Sierskowola, nomenkl. Truszczek, Bogusze i Bocian, rozl. domin. mr. 4574 gr. or. i ogr. mr. 1369, łąk mr. 159, pastw. mr. 60, wody mr. 499, lasu mr. 2175, zarośli mr. 120, w os. mr. 3, nieuż, mr, 189; bud. mur. 5, z drzewa 67; płodozmian 6polowy; las urządzony. Kościół par. murowany, fundacyi kś. Trembińskiego, proboszcza, pochodzi z 1757 r. Parafia niewiadomej erekcyi, istniała już 1529 r. Znajduje się też dom schronienia dla starców i kalek fundusz, sąd gminny okr. IV. R. są statoźytną osadą leśną śród rozległych puszcz, pokry wdający eh niziny nadwiślańskie. Należały one pierwotnie do dóbr ststwa radomskiego a następnie po rozpadnięciu takowego na części do dóbr ststwa stężyckiego, ob. Radom, t. IX, 409. Fundacya parafii i kościoła p. w. św. Jakuba sięga zapewne XV w. Według reg. pob. z 1569 r. R. , wś ststwa stężyckiego, miały 33 zagrod. , 2 komorn. , 77 półłanków Pawiński, Małop. , 339. R. tworzyły następnie ststwo niegrodowe czyli tak zwaną tenutę. Według lustr, z 1653 r. było tu 38 łanów, 24 karczmarzów, 2 gajownikow, 2 włodarzów, karbarz. Kościoł oura et studio teraźniejszego plebana nowo zbudowany, tituli s. Jacobi apost. Dwor z drzewa, stary. Zdawna widocznie istniało tu targowisko czy jednak osada otrzymało przywilej miejski, niewiadomo. Dykcyonarz Echarda z 1782 r. zwie R. miastem. W 1765 ststwo ryckie obejmowało wsi R. Rososz, Oszczywilk, Sierską Wolę, Swaty, Chrosno, Sarny, Ogonów, Panisze, Kurków, Grabów, Babice, Ownią, Wyleźyn, Rudę, Skrudę, Dębie, Bażanów i Okrzeję. Starostwo to posiadał Stanisław Poniatowski ojciec króla, który tu mieszkał i zakończył życie, mając 87 lat, w 1762 r. PocŁowany pod kościołem, ma w kościele tablicę grobową z napisem polskim wierszem i prozą. Dobra R. nadane zostały w obecnem stuleciu przez rząd hr. Janowi Jeziorskiemu, b. marszałkowi szlachty gub. luhelskiej, który zaprowadził tu gospodarstwo rybne. Dobra zostają dotąd w ręku iej rodziny. R. par. , dek. garwoliński, 4226 dusz. R. gm. należy do sądu gm. okr. IV, graniczy z gm. Trojanów i Kłoczew, ma 5416 mk, 20, 830 mr. obszaru; st. pocz. Moszczanka. W skład gm. wchodzą Bażanów A. i B. , Bocian, Bogusze, Brusków, Chrosno, Dąbie, D. Nowe, D. Stare, Edwardów, Falentyn, Grabów, G. że laziński, Janiszo, Julin, Kruków, Ogonów, Okręt, Oszczywilk; Potok, Rossosz, Ryki, Sierskowola, Swaty i Truszczek. Br, Ch RykiBorkowo al, Borowe w ś nad rz. Orzyc, pow. przasznynki, gm. BugzyPłoskie, par. Janów, odl. o; 7 w. od Przasnysza, ma 24 dm. , 129 mk. , 241 mr. W 1827 r. 17 dm, , 109 mk. Ryki struga, w pow. lubawskim, we wsi Rożentalu ob. U. B. des Bist. Culm, von Woelky, str. 1107. Rykijów, dobra, pow. szawelski, ob. Rekijow, Rykijowskie jezioro, ob. Rekijowskie. Rykiszki, wś, pow. rrossieński, gm, i par. Botoki, o 45 w. od Rossień Rykiwski, lan w obrębie Bitkowa, pow. bohorodczanskim, w zach. stronie wsi, nad pot. Bitkowczyk al. Biłkowczyk; w nim szczyt Dyl 997 mi, . Br. G. Rykontka, rzeczka w pow. Trockim, lewy dopływ Wilii; uchodzi między Waką a Kaczała. Rykonty 1. wś włośc, i dobra skarbowe nad jeziorom, pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Rlykonty, par, kat, Jewie, na prawym brzegu Wilii, poniżej Szylan, przy gościńcu z Wilna do Kowna, o 10 w. od Trok, ma 14 dm. , 142 mk. w 1864r. 76 dusz rewiz, włośc. , 4 żołn. urlop. i 4 jednodworców; kościół katol. p. w. św. Trójcy, z muru wzniesiony przez ks. Gabryela Ogińskiego. Filia par. Jewie, ma 1237 dusz. W 1850 r. dobra rząd. R. miały 3860 dzies, rozległości, składały się z i folw. , 12 wsi i 5 zaśc. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi R. , Rykonty 2gie, Siemieniuki Górne, Siemieniuki Dolne, Karaciszki, Sielawiszki, Balciuny i Bezwodzie oraz zaśc. Popy, vr, ogóle 189 dusz rewiz, włośc skarbowych, 4 jednodworców, 9 osadników ruskich i 5 żołnierzy urlopowanych w 1864 r. . Pod koniec XVI w. R. należały do Talwosza, który wraz z małżonką wymurował na wzgórku przy drodze zbór kalwiński pięknej budowy, w sklepach którego pod chórem oboje zostali pochowani około 1680 r. . Następnie R. przeszły na własność ks. Ogińskich, z których Marcyan, kanclerz lit, , zapiaat te dobra wraz z Lorensowem, Wieliszkowem, Kurkliszkami i Brażoła kś. dominikanom trockim a zbór na kościół im oddał. Zbór rykoncki należał do najdawniejszych w tych okolicach, i zdaje się, źe przed murowanym musiał już istnieć drewniany, bo Paweł Wergaryusz, słynny reformator włoski, odwiedzając Litwę w 1555 r. , już o nim wspomina. O stanie kościoła, przcrobionego ze zboru, w 1696 i 1713 r. podaje wiadomość Łukaszewicz, w Dzsiejach koście Rykopol Ryków Rykoszyn Rykopol łów wyznania helweckiego w Litwie t. II, 63 65. 2. Ił. , os. karcz, nad jeziorem, tam że, o 10 w. od Trok, 1 dm. , 6 mk. żydów. 3. B. 2gie, wś włośc, nad stawem, tamże, o 13 w. od Troki, ma młyn wodny i 9 dusz rewiz, osadników ruskich w 1864 r. . 4. H. , wś, pow. rossieński, par. lalska. J. Krz, Rykopol, po łotew. Eykopols, wś, pow. rzeżycki, gm. i par. Kownata, własność Benisławskich; w 1863 r. 164 dusz rewiz. Rykoszyn, wś i fol. , pow. kielecki, gm. i par. Pielvoszow, odl. 16 w. od Kielc. W 1827 r. 33 dm. , 194 mk. Dobra Rykoszyn sldadały się w 1873 r. z fol. R. i Wincentów, attyn. Brzeziny, rozl. mr. 1840. W 1885 r. zostały rozdzielone; przy fol. Rykoszyn pozostało mr. 368, przy Winccntowiemr. 542, rozparcelowa no mr. 602. Wś R. 08. 43, z gr. mr. 486. W XVI w. dziesięcina z łanów kmiecych, warto ści do 3 grzyw. , szła dla pleb. w Cierni; pobie rał on też za dzies, konopną po 2 gr. 2 ła nu. Role dworskie, uprawiane przez kmieci Szczyerkowye i Faber, dają pleb. w Pieko szowie wartości olcoło fertona Łaski, L. B. , I, 577, 590. Według reg. pob. pow. chęciń skiego z r. 1540 wś R. , w par. Piankoszow, własnośc Hieronima Odrowąża z Piaukoszyna, miał 1 km. na łanie, 5 na 1 2 łanach, z lvtórych 2 uprawiało role folwarczne, 5 pustych pół łanów, łąki i lasy obfite; pasieki ubogie Pawiński, Małop. , 575. Br. Ch. Ryków 1. XVI w. Rykowo, wś, pow. kutnowski, gm. Kutno, par. Grochów, ma 6 dm. , 103 mk. , 138 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 34 mk. Wchodziła w skład dóbr Kutno. Istniała już w XVI w. i dawała dziesięciny pleb. w Grochowie Łaski, L. B II, 476. 2. R. , dwie wsi i trzy fol. A, B i C nad rz. Bykówką i uchodzącą do niej. Jabłonicą, pow. radomski, gm. i par. Wieniawa, odl. od Radomia 24 do 30 w. R. lit. A. ma 23 dm. , 92 mk. ; lit. B. 20 dm. , 90 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 133 mk. Dobra Ryków lit. A. składały się w 1870 i. z folw. R. , Żuków i Wólka Dębowa, rozl. mr. 772 fol. R. mr. 326, fol. Żuków mr. 242, fol. Wólka Dębowa mr. 204. W r. 1873 fol Wólka Dębowa i Żuków odłączone zostały. Jest młyn wodny. Ws R. A. os. 14, z gr. ml. 118; wś Żuków B. os. 10, z gr. mr. 178. Fol Ryków lit. B. w 1867 r. rozl. mr. 297 gr. or. i ogr. mr. 202, łąk mr. 27, pastw. mr. 60, nieuż. mr. 8Wś R. lit. B. os, 10, z gr. mr. 104. Fol. Rykówlit. c. w 1878 r. rozl. mr. 150 gr. or. i ogr. mr. 102, łąk mr. 24, pastw. mr. 13, nieu. ż. mr. 11; bud. mur. 7, z drzewa 2; pokłady piaskowca. Dziesięcina z ról dworskich zdawna należna pleb. w Wieniawie została przywłaszczona przez bisk; krakowskich lecz zwrócił ją znowu plebanom bisk. Konarski w XVI w. Łaski, L. B. , I, 688. W 1508 r. wś R. i Żuków, Małgorzaty Żukowskiej, płaciły 1 grzyw. 31 gr. 6 d. Pawiński, Małop. , 475. Br. Ch. Ryków al. Rykowo 1. Stary, dawniej Baltynie, łotew. Bołtyunie, wś i dobra nad Rzeźycą, pow. rzeżycki, w 1 okr. pok. do spraw włośc, gm. Wielony, par. kat. w miejscu, w 1863 r. 188 dusz rewiz. Majętność ta, zwana niegdyś Baltynie, w 1590 r. wchodziła w skład dóbr do zamku rzężyckiego należących; w 1726 i 1731 r. przeszła wraz z Wielonami w posiadanie dryceńskiego domu Ryków, i w 1745 r. przezwaną została Rykowem. Wskład dóbr wchodziło wówczas dużo attynencyi. Na początku bieżącego stulecia nabył R. St. od dryceńskich Ryków szambelan Antoni Ryk; obecnie sukcesorów Aleksandra Ryka. Kościół paraf. p. w. św. Antoniego, z mura wzniesiony w 1829 r. kosztem Antoniego Ry ka a staraniem syna jego Aleksandra, na miejsce filialnej drewnianej kaplicy. Paraf. katol. , dekanatu rzeżyckonadłubańskiego, 1113 wiernych. 2. R. Nowy, łotew, Jaun Rykowa dobra, tamże, w 1863 r. 275 dusz re wiz. ; własność Wincentego Janowskiego. 3. R. , wś i dobra, pow. siebieski, w 3 okr. pok. do spraw włośc. , gm. w miejscu, w 1863 r. 417 dusz rewiz. Gmina w t. r. liczyła 806 dusz rewiz. Na obszarze dóbr rozległe jezioro Olbit. J. Krz. Ryków 1. rus. Ryklw, wś, pow. stryjski, 60klm. na płd. zach. od Stryja, 24 klm. na płd. zach. od Skolego, 8 klm. odurz. pocz. w Kozłowej. Na płn. leży Kozłowa, na wsch. Hołowiecko, na płd. i płd. zach. Pławie, na zach. Orawa. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Ukiernika al. Hołowczanki, lewego dopł. Oporu. W obrębie wsi uchodzi do Ukiernika z lew. brzegu pot. Kozeliwski, od praw. pot. Jaczliwski. Zabudowania wiejskie w dolinach potoków. Jedna grupa domów zwie się Połomysty. Na granicy płn. szczyt Ostry 1026 mt. ; na granicy zach. Kiczera 843 mt. . Własn. więk. ma łasu 23; wł. mn. roii or. 447, łąk i ogr. 92, pastw. 122 mr. W r. 1880 było 46 dm. , 260 mk. w gm. ; 252 gr. kat. , 8 izrael. , wszyscy narodowości rusińskiej. Par. rzym. kat, w Skolem, gr. kat. w Hołowiecku. , We wsi jest cerkiew p. w. św. Bazylego. Ślady nafty. 2. R, wś, pow. turczański, 20 klm. na płd. wsch. od Turki, 12 klm. od urz. pocz. w Boryni. Na płn. zach. leży Unik, na płn. wsch. Bachnowate, na płd. wsch. Zawadka, na płd. Mołdawsko, na zach. Jabłonów. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Zawadki, praw. dopł. Stryja. Przybiera ona w obrębie wsi kilka strug, z których najznaczniejsza Bachnowatka. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Zawadki i Bachnowatki. Nad Bachnon ISMf watką stoi młyn. Na wschód lesista Kamienna góra 839 mt. , na zach. Myskow Wierch 635 mt. , na płd. wzniesienie do 767 mt. Za Rzpltej należała wieś do dóbr koron. , krainy Unickiej, ekonomii Samborskiej. W inwentarzu zr. 1686 Rkp. Oss. , Nr. 1255, str. 158 czytamy Ta wieś ma łanów 4, z osobna kniazkich 3, popowski jeden. Czynsze na św. Michał kucheimo, stróżne, żyrowszozyznę, kopy hajduckie, za sądy zborowe tak płacą jako w Ilniku. Czynsze na św. Marcin czynsz główny, za wołu, kopy hajduckie, owies, kury, gęsi, z pustych koszonych tak płacą jako w Uniku. Z popowstwa czynszu na rok zł. 2 gr. 6. Z wójtowstwa płacą czynszu wszystkiego zł. 12 gr. 12. Czynsze na św. Wojciech kuchenne, stróźne, kopy hajduckie, owies, kury, gęsi, jajca, tramo we, za jagnię i jarząbki, barana, baranka, ciesielszczyznę tak dają i płacą jako w Uniku. Robociznę także i drzewo jako w Uniku. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Oss. , Nr. 1632, str. 183 podano Ta wieś osiadła na łanach 4. Videlicet sianych 1 1 2, koszonych 1 1 2 pusty jeden. Z oBobna kniazkich 3, popowski jeden. Chlebnika ad praesens znajduje się Nr 15. Czynsze tej wsi wymienione szczegółowo czynią 73 zł. 27 gr. Wójtowstwa seu kniaztwa w tej wsi posessorem W. Pan Ustrzycki, stolnik przemyski, na które prawa nie pokazał, płacić jednak powinien do kasy ekonomicznej czynszu na rok zł. 12 gr. 12, tudzież hybernę na gardekurów JKrMości i inne onera fundi ferre tenetur. Lasy tej wsi 1. Las na wschód słońca, nazwany Kuczerki. 2. Las na południe i zachód nazwany Żambiński, smerekowy. 3 Las na północ, nazwany Pohar, smerekowy. Żalą się poddani, że do wsi Jabłonowa, pod jednem prawem z Borynia będącej, pola na pługów siedm oderwali, w co administracya wejrzeć ma i onym dać protekcyą. W spisie dokum, archiwum gubernialnego lwowskiego z 1787 r. Rkp. Oss. , Nr 2837 czytamy str. 72 A. 1553 die 20 Augusti. Varsaviae Privilegium Bonae reginae, locandi villam, Rykow appellandam, datum Michalkoni Michowicz. In qua ad Scultetiam duo lanei terrae in ipsa villa, in campis Yero unus laneus cum molendino extruendo, tortis pro festo Paschae, ac aliis pervenientiis, pro more Scultetis praestare solitis, adjunota sunt. Cujus privilegii regnanti Sigismundo Augusto subsecuta oblata. Datum Knyszyni, die 16 Februarii A. 1568. Dalej str. 73 A. 1593, die quarta Junii. Varsoviae in oomitiis. Consensus Sigismundi III cedendi Scultetiam in villa Rykow, Nobili Fedkoni Komarnicki Patri, in personae Vaseonis et Sienkonis filiorum datus, quam scultetiam cum taberna, molendino, emolumentisque, nec non torquatili, hortulanis sex, et porRyk tinuncula agri, obszair dicta, ad finem villao praedictae, noc non angulis Łazy dictis hiruszki kut ad hrobieszcze sitt. et sub hrobiszcze prat. Vataszczyny, inferius villae praedictae, cum facultate transferendi molendinum in locum meliorem, majorem videlicet aquae defluxum, flumini Ilnik dicti, aliisque pertinentiis, ad tenorom Hterarum originalium possidendam concodit, idem Sigismundus Augustus rex. Na str. 74 A 1578 die 12 Septembris. Leopoli. Privilegium Stephani regis, quo mediante Nobilis Vasko circa jus advitalitium villae Eykow una cum sex hortulanis inibi existentibus, cum portiuncula agri Obszar dicta, in fine villae praefatae, et hocus que ad rivulum Mały Żarubański dictum, ad montem Szedrykowska dictum ex una, et rivulum Dawidów parte ab altera oonservatur. A 1567, feria secunda post Dominicam Bogationum. Petricoviae in Oomitiis. Poponatum Sigismundus Augustus Providi Michałkonis, in villa Rykow Sculteti Titio videlicet, Steozkonido cruda radice erigendi dat. Q, uem circa administrationem ejusdum, cum uno laneo agri, ac pratis, Secundum proportionem dicti lanei, salvis oneribus publicis manutenot. Na str. 17 A. 1578 die 27 Septembris. Premisliae. Consenaus Stephani regis Nobili Hrickoni Ilnicki Uczyłowicz eximendi advocatiam in vülis Ilnik, Rykow etc. de manibus quorumvis possossorum, eandemque oum filio Romano, jure advitali posaidendi datus. Własn, więk, obecnie ma roli or. 53, łąk i ogr. 56, pastw. 39, łasu 728 mr. ; wł. mn. roii or. 347, łąk i ogr. 85, pastw. 150 mr. W r. 1880 było 43 dm. , 228 mk. w gm. ; 222 obrz. gr. kat. a narodowości rusińskiej, 6 wyzn. izrael, a narodowości niemieckiej. Par. gr. kat. w Bachnowatem. We wsi cerkiew p. w. św. Michała. 3. R. , wś, pow. złoczowski, 13 klm. na płd. wschód od Złoczowa, 5 klm. od przyst, kol i urz. pocz. w Płuhowie. Na płn leży Strutyn i Zarwanica, na wschód Płuhów i Sławna, na płd. wsch. Pleśniany, na płd. i płd. zach. Krasnosielce, na zach. Snowicz. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Strypy. Na płn. zach. wsi powstaje na płd wtoku Woroniaków w lesie Szczurewo t. zw. Mała Strypa i płynie na pld. wsoh, do Sławny rowem Koubani. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru, przy gościńcu złoczowokobrzeżańskim. Wznies, sięga 422 uit. na granioy zach. Na płd. zach. wzgórze Ryków 419 mt. . Własn. więk. ma roii or. 681, łąk i ogr. 93, pastw. 14, lasu 734 mr. ; wł. mn. roii or. 1088, łąki ogr. 145, pastw. 12, łasu 108 mr. W r. 1880 było 115 dm, , 693 mk. w gm. , 7 dm. , 55 mk. na obsz. dwor. ; 20 rzym. kat. , 694 gr. kat. , 34 izrael. ; 58 Polaków, 690 Rusinów; umiejących czytać 91. Par. rz. kat. Ryków Ryksztynie Ryksa Rykówką Rykowicze w Pomorsianach, gr. kat. w miejscu, dek. zło czowski. Do par. należą Krasnosielce. We wsi jest cerkiew p. w. Zmartwychwstania Chr. P. , szkoła etat. jednokl, od r. 1856 z wykładem rusińskim, kasa gm. poz. z kapit. 121 złr. , gorzelnia, folwark Źtoby i karcz ma Ohanówka. Niegdyś stał tu zamek, z którego pozostałe ruiny zowie lud Horo dyszcze. Zburzony przez Tatarów za Jana Kazimierza Sokalski, Rys geogr. statyst. okr. szkoln. złoczowskiego, Złoczów, 1885, str. 171. Lu. Dz. Rykowicze, wś, dobra i folw. , pow. kobryński, w 1 okr. poL, gm. Rogoźna, o 13 w. od Kobrynia. Własność Ostrowskiej i w części Maleszowskiej. Rykowiec, maj. chełm, na Warmii Polskiej, pow. olsztyński, na zrębie północnym lasów olsztyńskich, st. pocz. , tel. i kol. w Olsztynie; 3 dm. , 24 mk. , 114 ha. Ad N Rykówką, rzka, ma początek w pow. koneckim, na płd. Przysuchy, płynie w kierunku płn. wschodnim pod Borkowicami, wchodzi w pow. radomski, płynie pod Bykowem i poniżej Kłodna wpada z praw. brzegu do Radomki. Pod Rykowem przyjmuje z praw. brzegu Jabłonicę. Długa przeszło 15 w. Ryksa, rzka w pow. płockim pod wsią Borzen ob. . Ryskow, 08. młyn. , pow. skierniewicki, gm. Doleck, par. Jeruzal. Ma 60 mr. ; założona w 1864 r. Por. Chełmce. Ryksztynie wś na lewym brzegu Wilii, pow. kowieński, poniżej Kormiałowa. W spisie urzęd, niepomieszczona. Rykszyn mylnie, ob. Boleszyn, Rykszyny, dobra, pow, newelski, w 3 okr. pok. do spraw włośc; gmina Rykszyny, obejmowała w 1863 r. 634 dusz rewiz. Rykun, kol. , pow. kijowski, w 1 okr. poL, gm. Dymer, o 43 w. od Kijowa a 4 w. na płd. zchd od Dymera, ma 713 mk. Założona w 1853 r. przezzarząd dóbr państwa, celem osadzenia żydów rolników, którym pierwotnie wydzielono 11 działów, po 6 dzies, każdy, wybornej gleby. Pomimo to mieszkańcy zaj mują się przeważnie handlem z okolicznymi włościanami i eksploatacyą lasów. Znajdują się tu dwie licho cegielnie i do 40 osad. Ko loniści mają 271 dzies, ziemi, z której płacą czynszu 110 rs. 62 kop. J. Krz, Rylanda, folw. , pow. kowieński, w 3 okr. poL, o 60 w. od Kowna. Ryle al. Ęjrymajcie, jezioro w pow. poniewieskim, pomiędzy mkiem Szadowem a Radziwiliszkami, o 1 w. od dr. pocztowej, ma 1 1 2 w. długości i 1 4 w. szerokości. Przepływa przez nie rzka Jeziorka, prawy dopływ rz. Muszy. Ryle, wś, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 13 w. od Rossień. Ryle, ob. Ryłła. Ryliszki 1. wś nad rzką Romany, pow. lidzki, w 2 okr. poL, gm. Koniawa, okr. wiej ski i dobra, Kamińskich, Czepieluny, o 8 w. od gminy, 52 w. od Lidy a 19 w. od Ejszyszek, ma 6 dm. , 33 mk. kat. 15 dusz rewiz. . 2. R, . zaśc. nad pot. Łaukinis, pow. swięciański, w 2 okr. poL, gm. Kukuciszki, okr. wiejski i dobra skarbowe Puczkarzyszki, o 6 1 2 w. od gminy a 43 1 2 w. od Święcian, ma 2 dm. , 17 mk. kat. w 1864 r. 10 dusz rewiz. . 3. R. , wś i dobra, pow. trocki, w 4 okr. poL, gm. Merecz, okr. wiejski Nieciosy, o 10 w. od gminy a 100 w. od Trok. Folw. ma 1 dm. , 14 mk. kat. , wś zaś U dm. i 69 mk. t. wyz. w 1864 r. 31 dusz rewiz. ; własność Szachnów. 4. R. , wś, pow. nowoaleksandrow ski, w 1 okr. poL, o 53 w. od Nowoaleksan drowska. J. Krz. Rylki, wś nad rzką Kojdanowa, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Mańkowicze, okr. wiejski i dobra Tyzenbauzów, Smycz, o 18 w. od gminy a 76 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. połockiej, ma 3 dm. , 29 mk. Rylowa, wś w pow. brzeskim, par. rzym. kat. w Szczurowy. Leży w równinie nadwi ślańskiej, nad dopływem Uszwi z praw. brze gu, na płd. wschód od Szczurowy 3 klm. . Składa się z 86 dm. i 410 mk. ; 395 rz. kat. i 15 izrael. Pos. więk. attyn. Szczurowy ma 75 mr. roii, 3 mr. łąk i 2 mr. past. ; pos. mn. 223 mr. roii, 14 mr. łąk i 94 mr. past. Gra niczy na płn. z folw. Włoszynem, Szczurowa i Dołęga, na wschód z Wróblówką, na zach. i płd. z Niedzieliskiem. Mac. Ryjówka, niem. Ruellenhaeuser, os. w obr. gm. Glinki, Glemkau, w pow. karniowskim, składa się z 7 dm. i 58 mk. Br. G. Rylsk, Rylska al. Źródliska rzka w pow. rawskim, ma początek pod Wymsłowem, na płd. Biały, płynie w kierunku zach. płd. przez wsie Bylslt Wielki i Mały, Niemgłowy, Goł ki. Tu przybiera kierunek zach. półn. , płynie pod Osowicą, Bogusławkiem, Głuchówkieni i w Rawie wpada z praw. brzegu do Rawki. Długa 21 w. J. Bliz. Rylsk 1. Mały, wś i fol. nad rz. t. n. , pow. rawski, gm. Regnów, par. Cielądz; wś ma 12 dm. , 138 mk. , foL 6 dm. , 76 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 148 mk. Dobra R. Mały składały się w 1866 r. z fol. R. i Parchle, rozl. domin. mr. 1566 gr. or. i ogr. mr. 806, łąk mr. 145, past. mr. 53, łasu mr. 510, zarośli mr. 21, nieuż. mr. 31. Wskład dóbr wchodziły poprzednio wś R. Mały os. 25, z gr. mr. 226; wś Wólka Strońska os. 8, z gr. mr. 248; wś Zuski os. 9, z gr. mr. 295. 2. R. Duży al. Eylsko Wielkie wś i fol. , pow. rawski, gm. Rylowa Ryliszki Ryle Rylanda Rykszyny Rykszyn Rykowiec Rykowicze Rylki Rylsk Ryłowice Rylsk Rylski Ryłła Rylowice Rylsk Rylowicze Rylowiec Regnów, par. Biała, odl. 14 w. od Rawy wś ma 29 dm. , 246 mk. , folw. 6 dm. , 88 mk. W 1827 r. było 33 dm, , 267 mk. Dobra R. Wielkie składały się w 1885 r. z folw. R. Wielkie i Sławków, rozl. mr. 1319 folw, R Wielkie gr. or. i ogr. mr. 646, łąk mr. mr. 67, nieuż. mr. 28; bud. mur. 6, z drzewa 6; folw. Sławków gr. or. i ogr. mr. 453, łąk mr. 72, łasu mr. 39, nieuż. mr. 14; bud. z drzewa 5. Wś R. Wielki os. 42, z gr mr. 321; wś Sław ków os. 19, z gr. mr 84. Br. Ch Rylsk, mto pow. gub. kurskiej, przy ujściu rzki Ryło do Sejmu, pod 51, 34 płn. szer. a 52, 21 wschod, dług. , na trakcie poczt. głuchowskim, o 125 w. na płd. zach. od Kurska, ma 1260 dm. , przeważnie drewnianych, 10, 616 mk. , 12 cerkwi prawosŁ, 1 rozkolnicza, męzki Nikołajewski, szkoła powiatowa i parafialna, 117 sklepów, 684 rzemieślników 265 majstrów, 29 nieznacznych fabryk; znaczny handel zbożem, konopią, olejem lconopnym, sadłem, miodem i woskiem oraz wyrobami żelaznemi, głównie kosami. Do mka należą dwie słobody Podmonastyrna i Nikołajewska. Targi odbywają się co poniedziałek i czwartek, jarmarki zaś dwa razy do roku w dziesiąty piątek po Wielkiej nocy i d. 8 lipca. Jest to dawna osada, podług mniemania niektórych badaczy główna siedziba Siewierzan, pamiątką po których pozostały rozsypane po powiecie horodyszcza i kurchany. W latopisach R. występuje pod 1152 r. jako wchodzący w skład ks. nowogródsiewierskiego. Następnie przez czas jakiś był stolicą udzielnego księztwa, poczem pod koniec XIII albo na początku XIV w. był przyłączony do w. ks. litewskiego. W końcu XV w. R. został nadany Iwanowi Szemiace, syn którego Wasili w 1500 r. poddał się w. ks. moskiewskiemu Iwanowi III, Jako ważny punkt strategiczny mto odgrywało rolę w wojnach z Litwą i Tatarami Krymskiemi oraz za czasów Samozwańców. W 1708 r. przyłączony do gub. kijowskiej, w 1732 r. do gub. biełogorodzkiej, został w 1779 r. mtem pow. namiestnictwa a w 1797 r. gub. kurskiej. Rylski powiat, zajmujący zachodnią częśó gub. kurskiej, ma na przestrzeni 2496 w. kw. 118, 593 mk. w 1867 r. . Powierzchnia przedstawia równinę, opadającą na zachód ku gub. czernihowskiej. We wschodniej części, leżącej po lewym brzegu rz. Sejmu, spotykają się wyniosłości dochodzące do 760 st. bez w. wys. Glebę przeważnie stanowi czarnoziem, miejscami tylko występuje piasek, glinka i krzemień. Urwiska nadbrzeżne obfitują w kredę, wypalaną na wapno. Cały obszar powiatu zroszony jest przez Sejm dopł. Desny Dnieprowej z jego nieznacznemi dopływami, jak Grań, Tołpinka, Krepna, Snagost, Swapa. Lasy zajmują około 20 ogólnej przestrzem. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolni ctwem i uprawą konopi. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty; w 1869 r, znajdowało się w powiecie 5 gorzelni, 2 cukrownie, 1 fabry ka sukna, 3 cegielnie, 1 fabryka kafli i 1 wa pielnia. W 1859 r. było tu wogóle 214 miejsc zamieszkałych 4 słobody, 5 słobódek, 57 siół, 124 wsi i 24 chutorów. Najważniejsze jar marki w Hłuszkowie d. 6 sierpnia i 24 listo pada. J. Krz, Ryłła al. Ryle, niem. Rilla, leśn. lcról, pow. kościerski, st. p. i par. kat. Pogódki, 391 ha 370 lasu, 16 roii or. . W 1885 r. 1 dm. , 6 mk. , 2 kat. , 4 ew. Dawniej było to pustkowie, na leżące do klucza pogódzkiego, będące własno ścią cystersów w Peplinie. E. 1772, d. 10 czerwca dał administrator klucza pogódzkiego, ksiądz Eustachy, Adamowi Brzesce Ryle na 3 lata za 322 zł. 19 gr. , 4 kapłony, 2 gęsi i 4 mędie jaj rocznie. Zamiast regularnej kontrybucyi miał dzierżawca na rok 9 zŁ pła cić ob. Opactwo peplińskie p. kś. Kujota, str. 357. Kś. Fr. Bylowce, wś włośc, pow. lidzki, ob. Łowczyłowicze, Ryłowice, rzka w pow. włodzimierskim, prawy dopływ rz. Łuhu pr. dopł. Bugu, płynie pod Włodzimierzem. Rytowice, w XVI w. Riłowicze, wś i fol. pow. sandomierski, gm. Klimontów, par. Ko przywnica, odl. od Sandomierza 14 w. , ma 11 dm. , 71 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 38 mk. , par. Chobrzany. Fol R. w 1885 r. rozl mr. 178 gr. orn. i ogr. mr. 157, łąk mr. 10, past. mr. 5, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 7. Wś R. os. 10, z gr. mr. 52. W 1578 r. wś R. , w par. Chobrzany, własność Stanisława NiedźwiedzIdego, miała 2 zagr. , 2 komor. Pawiński, Małop. , 171. Br. CL Rylowice, dobra, pow. owrucki, przy końcu XVIII w. wraz z dobrami Michałowice były własnością Ignacego Leonarda Steckiego Złota ks. , X, 9. Rylowicze 1. wś nad rz. Ippą, na południowym krańcu pow. bobrujskiego, przy granicy pow. rzeczyckiego, w 2 okr. poL paryckim, gm ozarycka, ma 29 osad pełnonadziałowych, miejscowość poleska. 2. R. , wś i fol. nad rz. Ptyczem, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i par. kat, hłuskiej. Wś ma 15 osad; folw. , dość dawna własność szlacheckiej rodziny Tyszkiewiczów, 30 1 2 włók, grunta lekkie, łąk obfitość, rybołówstwo znaczne. 3. R. , wś nad bezim. dopł. rzki Filipówki, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm, Brodnica, w pobliżu linii dr. żeL brzeskopińskiej, ma 5 osad, 32 mk. Własność Kurzenieckiego. Rylowiec aL Rydlowiec, folw. w Dęborzynie, pow. pilzneński, 3 dm. , 21 mk. Br. G, Rymaldziszki Rym Ryłówka Rytówka, wś, pow. zasławski, na pograniczu pow. nowogradwołyńskiego, na płn. wsch. od mka Sudyłkowa. Rym, fol. nad strugą t. n. , pow. oszmiański, w 3 okr. poL, o 47 w. od Oszmiany a 37 w. od Dziewieniszek, ma 7 mk. katol. A. T. Rym, ob. Rzym. Rymacza, wś, pow. włodzimierski, okr. pol. lubomelski, gm. R. , o 9 w. od Dorohuska, o l0 1 2 od Lubomli, przy linii dr. żel. nadwiślańskiej. Wchodziła niegdyś w skład sstwa lubomelskiego. Rymajcie, fol. , pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 29 w. od Poniewieża. Rymaldziszki, wś rząd. nad Miadziołką, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Hoduciszki, okr. wiejski Rokity, o 49 w. od Święcian, ma 15 dm. , 120 mk. katol, w 1864 r. 35 dusz rewiz. , Rymale, wś, pow. telszewski, w 1 okr. poL, o 26 w. od Telsz. Rymanów, miasto w pow. sanockim, nad rzką Tabą Morawą al. Murawą, lew. dopł. Wisłoka. Składa się z 332 domów. Zbudowane na wzgórku, odnodze Suchej góry, należącej do lesistego pasma idącego od Jasiela koło Dukli w kierunku płd. wschod, ku Bukowsku. Wzgórze, na którem stoi R. , opada stromo ku północy, wschodowi i zachodowi. Najbliższa stacya dr. żel. w Posadzie Niżnej 32 klm. od Zagórza a 113 klm. od Nowego Sącza. Ku południowi tworzy wzgórze zaklęśnięcie, tak, że miasto na osobnem zupełnie pagórku stoi. Poza wklęśnięciem wznosi się łyse wzniesienie, na którem stoi kaplica, zwana Kalwaryą. Równina przed miastem, od północy wznies. 327 mt. , miasto w szczycie wzgórza 352 mt. , góra Kalwarya 413 mt. npm. Środek miasta zajmuje czworoboczny rynek, zabudowany drewnianymi domami z dużemi bramami i podsieniami i siedmioma piętrowemi kamieniczkami. Z rynku prowadzą ciasne żwirowane uliczki Najważniejsza i najszersza wiedzie do stacyi kolei na północ, inna na południe w dolinę Taby, która w tem miejscu płynie wązkim korytem i tworzy zagięcia. Wązka uliczka z rynku na zachód prowadzi do kościoła paraf. Kościół jest obszerną budową, z wysoką czworoboczną wieżą zegarową, nad wielkiemi drzwiami. Pochodzi z r. 1780 i niema wyraźnego stylu. Wybudował go w miejsce zniszczonego pożarem, Jan Kanty Ossoliński, woj. wołyński, który złożywszy swą godność wr. 1775, osiadł tu w swych dobrach a po śmierci 1780 r. złożony został w krypcie tego kościoła w pięknym sarkofagu. Nad bramą kościoła są wykute z kamienia insygnia biskupie i herb Topor. W prezbiteryum i nawie znajduje się 5 ołtarzy, a 2 w bocznych kaplicach. W tylnej ścianie pomnik Jana Sienińskiego, kaszt, halickiego w Słucku 1580 r, , i jego żony Zofii z Paniowa. Sieniński był protestantem. Piętrowy pomnik, przypominający nagrobki Sieniawskich w Brzeżanach, otaczają kolumny doryckie z czerwonego marmuru, podtrzymujące architraw biały alabastrowy. W niszy tym sposobem utworzonej znajduje się pomnik rycerza w zbroi w postawie leżącej, pod nim znowu biały alabastrowy przedział i nisza z kolosem kobiety w stroju żałobnym XVI w. , u spodu znów białe tablice i wizezunki innych członków rodziny 5 synów i 8 córek. Te białe tablice pokrywają napisy polskie. U góry pomnika czytamy Tu leży urodzony Wielmożny Pan Jan Sienieński z Sienna kasztelan Halicki we spółek z Wielmożną Panią z małżonką swoją Zofią Sienieńską Spaniowa czórka niegdy Wielmożnego Pana Jerzego Paniowskiego, starosty Żydaczowskiego i ze wszystkiem potomstwem swem, z synami Zbigniewem, Janem, Łukaszem, Samuelem i Mikołajem a z córkami Anna z Siennów małżonka urodzonego pana Krzysztoforeckiego Spilcze Zofią, Katarzyną, Helźbietą, i drugą Zofią, Barbarą, Reginą i Cecylią. W tenże Wielmożny Pan Jan z Sienna zasnął w Panu jadąc na wojnę do Moskwy w Sluczku ksxierncileim Słuczkiei siostry swej biskiej roku 1580 dnia 1 Sierpnia lata od narodzenia jego 48. Na innych tablicach mieszczą się dwa napisy wierszem polskim i wyryty wiersz Reja Na groby. Kaplica na górze Kalwaryi posiada obrazy stare, na płótnie malowane, P. Jezusa w Ogrójcu i P. Jezusa przed Piłatem, przechowywane do r. 1870 w kościele parafialnym. Na kaplicy jest r. 1784, prawdopodobnie została wymurowaną przez Ossolińskich. Miasto ma 332 dm. , gęsto zabudowanych, stąd częstym ulega pożarom. Według statystyki Rutowskiego trudni się ludność chrześciańska kamieniarstwem jako przemysłem domowym; kamienie młyńskie tu wyrabiane mają odbyt w okolicznych powiatach. Dwaj garncarze, kilku murarzy, kilku rzeźników i masarzy przedstawiają ubogi przemysł osady. Szkoła snycerska, założona staraniem Anny z Działyńskich hr. Potockiej, liie utrzymała się po cofnięciu zasiłku przez sejm Wytworzyła ona kilku uzdolnionych pracowników, których wyroby mają zbyt w zakładzie kąpielowym. Wmieście jest apteka, dwóch lekarzy, sąd powiatowy, poczta z urz. tel. i szkoła ludowa 3 klasowa. Urzędu gminnego niema, zarządza gminą przełożony z radą. Prócz targów tygodniowych cztery jarmarki roczne. Ludność składa się z 3264 głów 1538 męż. , 1726 kob. , 1824 rz. kat. , 44 gr. kat. , 5 akat, i 1391 izr. Za Tabą, na płd. od mta stoją zabudowania Rymajcie Rymanów Rymanów większej posiadłości hr. Potockich. Przebywa tam 30 osób 21 rz. kat. i 9 gr. kat. . Obszar więk. pos. wynosi 58 mr. roli, 204 mr. łąk i ogr. i 53 mr. past. ; obszar mn. pos. 116 mr. roii, 22 mr. łąk i 17 mr. past. Według wizytacyi biskupa Sierakowskiego i biskupa Denhoffa, miała tu istnieć pierwotnie osada Lassel lub Laslaw, założona w polowie XIV w. przez Sobiesława Oleśnickiego. Przyjmuje to i Siarczyński Słow. geogr. , rkp. Ossol. , nr. 1826, podając bałamutny wywód nazwy miasta. Akta grod. sanoc. wymieniają w 1443 r. R. jako miasto. Droga poprowadzona z miasta na południe doliną Taby a dalej Bielczy przez wąwóz Węgliski na Węgry, zwana była dawniej Tia germanica, co wskazuje, że R. a moze tylko okoliczne osady miał ludność niemiecką. Istotnie spotykamy w aktach nazwy takie jak Nicei Schindler A. Gr. sanockie, str. 219, r. 1443, Wyl Wilhelm procurator Rymanoviensis 1444 r. , 240. Niemieckie nazwy świadków spotykamy w licznych procesach właścicieli Rymanowa właściwie z Sienna Sienińskich, mianowice Katarzyny, wojew, sandomirskiej, z bisk. przemyskiem o granice. Akta grodzkie nie wspominają o parafii. Akta wizyt. bisk. przypisują założenie takowej Sobiesławowi lub Dobiesławowi Sienińskiemu w r. 1412. Niewiadomo skąd zaczerpnął Siarczyński wiadomość, że 1402 r. nadał Jagiełło szewcom przywilej na utworzenie cechu za to, że mu pomogli wyciągnąć wozy, które w pobliżu uwięzły. Zarazem miał król zaprowadzić jarmarki na płótno, bydło i wino węgierskie. Pewną jest rzeczą, ze w 1503 ustanowił król Aleksander jarmark na św. Aleksy. Przywilej głosi wynagradzając zasługi i udowodnioną wierność Wiktoryna z Sienna, którego w naszych i Rzpltej sprawach do Ojca św. wysłaliśmy, pozwalamy mu w mieście jego dziedzicznem Rimanow, w ziemi sanockiej leżącem, pobierać targowe i jarmarczne, nic zgoła nie wyłączając z tego, coby nam z prawa lub zwyczaju przypadło. W przywileju z r. 1506 powiada tenże król gdy dworzanin nasz Wiktoryn z Sienna znaczne poniósł wydatki w podróży do Rzymu, którą z oznajmieniem stolicy apostolskiej naszego posłuszeństwa z świetnym orszakiem rycerstwa zaszczytnie odbył in apparatu militari splendide et lionorifice peregit ustanawiamy w mieście jego dziedzicznem Rimanów cło i pozwalamy mu takowe wybierać Baliński, Star. PoL, II, 688. Gdy Wiktoryn Sieniński został kasztelanem małopolskim odstąpił mu król Zygmunt I połowy cła w Rymanowie 1521 r. , która przypadała skarbowi królewskiemu. W r. 1549 wyjednał u Zygmunta Augusta Zbigniew Sieniński czwarty jarmark. Nie długo potem 1551 oderwał się od kościoła katolickiego tutejszy proboszcz Ambroży Alemaus i głosił naukę Lutra, którą także przyjął Jan Sieniński i zamienił kościół na zbór w r. 1565. Zwrócił go dopiero katolikom Marcin ze Żmigrodu Stadnicki, kaszt, sanocki, w 1587 r. odziedziczywszy R. W tym czasie 1613 r. ustawą sejmową polecono prowadzić wina z Węgier drogą niemiecką na R. a biskup przemyski Maciej Pstrokoński 1601 1610 wytoczył proces żydom z R. o gwałcenie świąt i takowy wygrał przed trybunałem piotrkowskim. W 1619 r. Marcin Stadnicki uposażył na nowo parafię, zamieniając ją na prepozyturę. Było 3 prebendarzów i altarzysta przy ołtarzu P. Maryi, św. Anny i proboszcz różańcowy. Prócz tego przy bramie do Posady Niżnej był drewniany kościół św. Andrzeja. Te benefioia simplicia zostały zniesione w r. 1765. Ozy miasto było kiedy warownem nie wspominają żadne źródła a, także nie można się dopatrzeć nigdzie śladów. Być moze, że było jedynie częstokołem otoczone. Cellarius w swej Descriptio Poloniarum Amstelodami 1659, str. 339 wymienia tylko nazwę miasta, umieszczając je błędnie; in Poloniae maioris ot quidem Palatinatus cracoviensiö finibus. Parafia rz. kat. dyec. przemyska, dek. rymanowski obejmuje Benno, Głębokie, Ładzin, Posadę Wyżnią i Niźnią, Sieuiawę, Wróblik Królewski i Szlachecki i Zmysłówkę. Par. gr. kat. we Wróbliku Królewskim. Z R. pochodził uczony księgarz krakowski Michał Wechter około 1530 r. . Eymanowski zaklad kąpielowy leży o 3 klm. na płd. od miasta, nad Tabą a u stóp góry Zamczystej 570 mt. na wznies. 364 mt. Dolina rzeczki skręca się w pobliżu źródeł ku zachodowi i otacza je zewsząd. Źródła, nieróźniące się prawie składem od sąsiedniego Iwonicza, odkryto około 1878 r. Analizował je najprzód Tytus Sławik, a następnie dr. Weselski, prof. chemii w Wiedniu. Sekcya sanocka Tow. lekarzy galic, uznała 15 czerwca 1878 r. źródła te jako lecznicze, poozem p. T. Sławik, chemik technolog rozdzielił pierwotne źródło Celestyny przegrodami kamiennemi na trzy źródła Celestyny, Tytusa i Klaudyi. Wody ich różnią się tak ilościowo jak jakościowo. Proi uniw. lwowskiego Radziszewski w r. 1880 zbadał ponownie tutejsze wody. Woda ze wszystkich trzech źródeł okazała się przezroczystą, na powietrzu perełkującą, smak przyjemny, orzeźwiający, po wydzieleniu bezwodnika węglowego przybiera reakeyę alkaliczną i w butelkach nawet po długim czasie nie ulega zmianie, gdyż posiada nieznaczną ilośó ciał organicznych i siarkanów. Obfitość przypływu wody okazała się znacssną, na godzinę Rymdaugie Rymdejki Rymdowgie Rymdziuny Rymejki Rymejkiszki Rymanowice bowiem dostarcza źródło Celestyny 48, Tytusa 24, Klaudyi 24 a dwa otwory w głównem ocembrowaniu po 12 tysięcy litrów, czyli razem 120 tysięcy litrów. Rozbiór prof. Radziszewskiego wykazał w 10, 000 częściach wody jako główno stałe składniki chlorek sodowy 60, dwuwęglan sodowy 13, 14 do 13, 30, dwuwęglan wapienny 6, 43 do 6, 75, dwuwęglan magnowy 1, 45 do 1, 75 i chlorek potasowy 0, 85 do 1, 12, bezwodnik węglany 7, 27 do 7 94. Stała temperatura wody gazem przesyconej, smaku kwaśnożelazistego, jest 9 Cels. Zakład chociaż z małemi środkami otworzony, powiększa się co roku, ściąga osoby skrofuliczne i anemiczne, najczęściej kobiety i dzieci. Domy dla gości drewniane, czyste i przyjemne, łazienki dość wygodne, pobyt tani; ceny mieszkań wynoszą od 30 centów do 2 złr. dziennie; kąpiele po 40, 50 i 70 cnt. a dla dzieci połowę. Sezon kąpielowy dzieli się na 3 części od 1 czerwca do 1 lipca, od 1 lipca do 15 sierpnia i od 15 sierpnia do końca września. W 1881 r. zbudowano kurhaus i rozpoczęto budowę kaplicy i koszar dla kolonii wakacyjnej. Liczba gości w r. 1886 wynosiła 1000 osób. Do uprzyjemnienia pobytu służą spacery w lasach szpilkowych, zimne kąpiele w Tabie, wycieczki do Iwonicza, Krosna, Dukli i do zamku odrzykońsldego. Wyrabiana sól rymanowska zyskała uznanie na licznych wystawach. Kolonia lecznicza wakacyjna dla ubogich dzieci, utrzymywana ze składek, zostaje pod opieką nauczycieli i nauczycielek, poświęcających czas i trud bezinteresownie w czasie wakacyi. Nadzór nad nią ma komitet, którego sekretarzem jest prof. dr. Józef Źuliński we Lwowie. Kolonia otrzymuje od właścicielki zakładu Anny z hr. Działyńskich hr. Potockiej prócz znacznej pomocy materyalnej, bezpłatne kąpiele i drzewo dla kuchni. Mac, Rymanowice al. Rymanowicz, niem. Rimanowitz, wyb. do Nowego Wietca, pow. kościerski; 2 dm. , 18 mk. Rymar, zaśc. nad rzką Wieśnianką, dopł. Usiaży, pow. miński, w gm. ostrożyckohoro dcckiej, ma 3 osady; grunta szczerkowe, uro dzajne, łąki dobre. A. Jel. Rymarówka, karczma w Biskupicach, po wiecie wielickim. Br, O, Rymarska Sobota, węg. RimaSzombath, niem. GrossSteffelsdorf, miasteczko w hr. goemoerskiem, nad rz. llymawą, st. węg. kolei płn. , st. p. i tel. , kość. par. kat. , dwie parafie ewang. , handel zbożem, słoniną, winem, tytuniem, woskiem, miodem i bydłem, ożywione jarmarki i targi, wyrób kościanych fajek, 4664 mk. Rymasze 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. poL, gm. Bohiń, okr. wiejski Domasze, o 18 Słownlk geograficzny T. X. Zeszyt 110, w. od gminy a 108 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 73 mk. katol, w 1864 r. 24 dusz rewiz. . 2. R. , wś nad potokiem, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, Zej fertów, Zabłociszki, o 2 w. od gminy a 14 w. od Święcian, ma 8 dm. , 62 mk. kat. w 1864 r. 25 dusz rewiz. . 3. R. al. Rymosze, wś i fol. , pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, par. kat. do 1865 r. Bobownia, obecnie Kopyl, gm. Teladowicze, przy gośc. z Kopyla przez Bobownię do Świerznia. Wś ma 35 osad pełno nadziałowych; fol. , własnośc Bernowiczów, około 18 1 4 włók; grunta dobre szczerkowe, miejscowość małoleśna. A. Jel. Rymaszewski, fok, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. i par. kat. Dare wo, przy gościńcu z Darewa do Odachowszczyzny; miejscowość małoleśna, grunta uro dzajne. A. Jel. Rymaszyszki, wś, pow. władysławowski, gm. Swiatoszyn, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 44 w. , ma 3 dm. , 22 mk. W 1827 r. 3 dm. , 23 mk. Rymawa, węg. Rima, rzeka w hr. goemoer skiem Węg. , wypływa w okolicy Tysowiec węg. Tiszók, niem. Theissliolz; płynie na płd. przez Rymawską Brzozowe llimaBrezo i Rymawską Sobotę RimaSzombath, a potem na wschod; wpada od praw. brzegu do Słony dopł. Hornadu. Br. G. Rymcele, Ryncele, Rymtele, wś i fol. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Bienica, okr. wiejski Zagórze Zagorje, o 7 w. od gminy a 42 w. od Oszmiany. Wś ma 5 dm. , 30 mk. prawosł, i 5 katol. , fol. zaś 1 dm. i 10 mk. mahom, w 1864 r. 19 dusz rewiz. ; należy do dóbr Deraki, Lebiedziów rodziny tatarskiej. Rymczajcie, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 46 w. od Telsz. Rymdaugie, Rymdowgie al. Rymdangen, dobra, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. o 77 w. od Poniewieża. Rymdejki, wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 76 w. od Szawel. Rymdowgie, ob. Ruymdaugie, Rymdziuny 1. wś, pow. wileński, w 4 okr. pol, , gm. Worniany, okr. wiejski Gierwiaty, o 15 w. od gminy a 62 w. od Wilua, ma 3 dm. , 28 mk. kat. 13 dusz rewiz. ; nale ży do dóbr Gudzieniszki, IwaszkiewicziSw. 2. R. , wś, pow. szawelski, gm. Poszwityń, o 36 w. od Szawel. 3 R. , dwor i fol. , pow. wiłkomierski, gm. i par. Świadoście, o 60 w. od Wiłkomierza. J. Krz Rymejki 1. fol. , pow. szawelski, gm. Fodubis, o 27 w. od Szawel. 2. R. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Żmujdki, o 12 w. od Wiłkomierza. Rymejkiszki, dobra, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 26 w. od Telsz. Rymarska Sobota Rymarówka Rymasze Rymaszewski Rymaszyszki Rymawa Rymar Rymanowice Rymcele Rymkuny Rymgajle Rymgajły Rymańce Rymiatowszczyzna Rymie Rymieć Rymigie Rymiszki Rymki Rymkiany Rymkiszki Rymkowo Rymkuszki Rymongajle Rymosze Rymotaugis Rymgajle Rymgajle 1. wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 56 w. od Poniewieża. 2. R. , wś i dobra, pow. telszewski, w 1 okr. pol, o 13 i 14 w. od Telsz. Rymgajły 1. wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. ejragolskim, o 68 w. od Kowna, 46 mk. , młyn wodny 1859. 2. R. , wś, pow. rossieński, par. betygolska. Rymańce, wś włośc, nad jez. Suwingis, pow. trocki, w 4 okr. poL, gm. Niedzingi, okr. wiejski Rymiańce, o 7 w. od gminy a 63 w. od Trok, ma 14 dm. , 127 mk. kat. i 5 żyd. w 1864 r. 50 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Daugi. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi R. , Arciuny, Bychowczyszki, Dworczany, Pokorsze i Suszczakolnia, w ogó le 118 dusz rewiz. b. włościan skarbowych i 86 włościan uwłaszczonych. J. Krz. Rymiatowszczyzna, wś, pow, wiłkomierski, wchodziła niegdyś w skład ststwa kurklewskiego ob. Kurkle, Rymie wś i fol. nad bezim. dopł. Wyni, pow. słucki, w 3 okr. pol. i par. kat. Kopyl, gm. Pociejki. Wś ma 30 osad; fol, własność niegdyś ks. Radziwiłłów, od lat trzydziestu przeszło dziedzictwo Okołowów, ma 65 włók. Grunta i łąki wyborne, sady owocowe. Była tu kaplica kat. , zamknięta po 1865 r. A. Jel. Rymiec al. Rymiecie, jezioro, w zlewie rzki Kirsny, o 6 w. na płn. wschód od os. Łoździe je, w pow. sejneńskim. Leży w dolinie rz, Kirsny, która przepływa przez jezioro; w stro nie zachodniej od jeziora średnie wznies, wy nosi około 560 st. npm. i wzrasta w miarę posuwania się ku zachodowi. Brzegi jeziora w części pagórkowate, częścią lesiste, niskie i podmokłe. Szerokość wynosi do 1 1 2 w. , długość taka sama; obszar dosięga 660 mr. Głębokość dochodzi podobno od 48 do 90 st. Wody obfitują w ryby. Na połudn, brzegu leży fol Rymieć. Br. Ch. Rymieć dl. Rymiecie, fol. i młyn, pow. sej neński, gm. Swiętojeziory, par. Łoździeje, odl od Sejn 34 w. , ma 1 dm. , 14 mk. W 1827 r. 2 dm. , 20 mk. Fol R. , w r. 1875 oddzielo ny od dóbr Kudry Mokszty, rozl. mr. 202 gr. or. i ogr. mr. 92, łąk mr. 104, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 3. Br. CL Rymigie, wś, pow. rossieński, gm, Kielmy, o 26 w. od Rossień. Rymiszki, wś i fol, pow. maryampolski, gm. Poniemoń, par. Pokojnie, odl od Maryampola 55 w. , ma 3 dm. , 12 mk. Rymiszki 1. zaśc, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, o 21 w. od Poniewieża. 2. R. , wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 23 w. od Poniewieża. 3. R. , dobra, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 30 w. od Poniewieża. 4. R. , wś i zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 110 w, od Wiłkomierza, Rymki 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy, okr. wiejski Połów, o 34 w. od gminy, 36 dusz rewiz. ; własność hr. Przeździeckiej. Cerkiew p. w. Zwiastowania N. M. P. , wzniesiona w 1839 r. przez hr. Konstantego Tyzenhauzena. Par. prawosł, dekanatu błahoczynia głębockiego, ma 3951 wiernych. Szkółka parafialna. 2. R. , w spisie z r. 1866 Rytki, wś włośc, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Orla, o 58 w. od Lidy, ma 9 dm. , 99 mk. w 1864 r. 45 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Derażna. 3. R. , wś, pow. kowieński, w 4 okr. poL, o 35 w. od Kowna a 3 w. od Janowa, 30 dm. , 274 mk. rozkolników w 1859 r. , dom modlitwy starowierców. Starowiercy osiedli tu w XVIII w. ; dziedzice Kossakowscy udzielili im siedzib. Ztąd rozeszli się po okolicy. 4. R. , wś, pow. szawelski, gm. Podubis, o 24 w, od Szawel 5. R. , sioło, pow. horecki, na płd. zachód od miasteczka Dąbrowny. J. Krz, Rymki, dobra na polprus. Mazurach, pow. łecki, nad granicą pow. jańsborskiego, 4 klm. na zach. od st. p. Bajtkowa; 12 dm. , 71 mk. , 50 ha obszaru. Ad. N. Rymkiany al Rynkiany, wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Święciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Mile, o 5 w. od gminy, ma 11 dm. , 122 mk. kat, i 4 mahom, w 1864 r. 38 dusz rewiz. . Rymkiszki 1. zaśc, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, o 27 w. od Poniewieża. 2. R. , fol, pow. rossieński, gm. Konstantynowo, o 82 w. od Rossień. 3. R. , wś, pow. rossieński, gm. Rossienie, par. Widukle, o 10 w. od Rossień. 4. R. , wś, pow. szawelski, gm. Podubis, o 24 w. od Szawel 5. R. , dwor, pow. szawelski, gm. Skiemie, o 49 w. od Szawel Rymkowo, wś, pow. drysieński, parafia Rosica. Rymkuny 1. dobra, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 58 w. od Poniewieża, 2. R. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 28 w. od Poniewieźa. Rymkuszki, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 66 w. od. Poniewieża. Rymongajle, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 43 w. od Poniewieźa. Rymosze 1. wś nad rz. Gawią, pow. osz miański, w 3 okr. pol, gm. Dziewieniszki, okr. wiejski Stołgany, o 4 w. od gminy a 32 w. od Oszmiany, ma 7 dm. , 104 mk. kat. w 1864 r. 29 dusz rewiz. ; należy do dóbr Daubuciszki Umiastowskich. 2. R. , przys. , pow. wileński, w 5 okr. poL, gm. Ilino, okr. wiejski Turgiele, o 5 w. od gminy, 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Puzyryszki 3. R. . ob. Rymasze. J. Krz, Rymotaugis, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Podbrzeź, okr, wiejski Glinci Rymtele Rymowicze Rymszele Rymotowszczyzna Rymszyszk Rymszyk Rymotowszczyzna Rymowcy Rymszyki szki, o 10 w. od gminy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr Koniuchów, Dowgiałłów. Rymotowszczyzna, zaśc. na płd. krańcu pow. ihumeńskiego, w 1 okr. pol. i par. kat. uździeńskiej, gm. Puków, pomiędzy wsiami Bołhowicze i Petryłowo, ma 3 osady; grunta szczerkowe, urodzajne, lasu nie wiele. A. Jel, Rymowcy, wś, pow. bobrujski, w 4 okr. poL świsłockim, ma 34 osad pełnonadziało wych; lud oprócz rolnictwa trudni się pszczol nictwem w lasach. A. Jel. Rymowe Karyczyńce, wś, pow. latyczowski, ob. Karyczyńce Rymowe, Rymowicze, wś, pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Szumsk, odl. od Wyłkowyszek 16 w. , ma 6 dm. , 61 mk. W 1827 r. 7 dm. , 51 mk. , par. Wyłkowyszki. Ryniowicze, wś nad rzką Dunajem, pow. oszmiański, w 4 okr. poL, gm. Wiszniów, okr. wiejski Bogdanowo, o 6 w. od gminy a 28 w. od Oszmiany. W spisie 1864 r. podane w części skarbowej 21 dusz rewiz. , w części Michałowiczów 32 dusz rewiz. , w części Czechowiczów 5 dusz rewiz. , w części Osmólskich 18 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. wymienione dwie wsi R. Wielkie mają 20 dm. i 207 mk. kat. , i R. Małe 8 dm. i 47 mk. tegoż wyzn. Rymowidziszki, wś rząd. , pow. wiłkomierski, par. Uszpole, niezamieszczona w spisie urzędowym. Rymszajcie 1. okolica, pow. rossieński, gm. Mankuny, o 8 w. od Rossień. 2. R. , wś, zaśc. i dobra, pow. telszewski, w 1 okr. poL, o 46 i 45 w. od Telsz. Rymszańce al. rymszany 1. wś nad pot. Jodoupis, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. Daugieliszki, okr. wiejski i dobra, Kamińskich, Przyjaźń, o 5 w. od gminy a 29 w. od Świę cian, ma 14 dm. , 118 mk. kat. 60 dusz rew. . 2. R. , wś, tamże, 4 dm. , 47 mk. kat. i 12 żyd. w 1864 r. 16 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zytomont, Dawidsonów. J. Krz. Rymszany 1. al. Janowo, mko rząd. nad jez. Ilgie, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, gm. Rymszany, par. Dryświaty, o 28 w. od Nowoaleksandrowska odległe, otoczone jeziorami, które łączą się z sobą za pośrednictwem niewielkich strumieni. Ma 108 mk. , kościół filialny drewniany, p. w. św. Trójcy, wzniesiony w 1747 r. przez parafian, zarząd gminy, szkołę ludową w 1877 r. 62 dzieci. Gmina E. należy do 1 okr. pok. do spraw włośc, 1 okr. sądowego oraz 1 rewiru konskrypcyjnego, składa się z 3 okręgów wiejskich starostw, obejmujących 74 wsi, zamieszkałych przez 1565 włościan. 2. R. j wś. pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. poL, o 46 w. od Nowoaleksandrowska. 3. R. j zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 46 w. od Nowoaleksandrowska. 4. R, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 42 w. od Ponie wieża. 5. R. , wś przy ujściu Dowgiweny do Muszy, pow. szawelski, gm. Poszwityń, o 36 w. od szawel. 5. R. , wś, pow wiłkomier ski, gmina Ołoty, o 92 w. od Wiłkomierza. 7. R. , ob. Rymszańce, J. Krz. Rymsze 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 113 w. od Nowoaleksandrowska. 2. R. , wś i dobra, pow. rossieński, gm. i par. Erźwiłek, o 32 w. od Rossień. 3. R. Kłopotynie, dobra, tamże, o 32 w. od Rossień. 4. R. , wś, pow. szawelski, gm. Podubis, o 23 w. od Szawel. 5. R. , wś, pow. szawelski, gm. Popielany, o 46 w. od Szawel. Rymszele, foL, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 35 w. od Szawel. Rymszeniąta, zaśc. szlach, nad rz. Wilią, pow. święciański, w 4 okr. poL, o 54 w. od Święcian, 3 dm. , 19 mk. kat. ; prom na rzece Wilii. Rymszówka, mylnie Re nieszówka, wś i fol, nad rz. Wiedrec, prawym dopł. Dniepru, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Rówieńska Słoboda, o 10 w. od Rzeczycy. Wś ma 5 osad pełnonadziałowych, młyn; fol. , własność Obuchowiczów, około 8 włók. Oko lica z powodu przeprowadzenia tędy w 1885 r. drogi żeL z Pińska do Rzeczycy została skanalizowaną. A. Jel, Rymszyk, jez. w pow. nowoaleksandrowskim, na zacliód od jez. Szwogina. Rymszyki, wś, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 38 w. od Szawel. Rymszyszki 1. wś, pow. wileński, w 6 okr. poL, gm. Ilino, okr. wiejski Turgiele, o 7 w. od gminy, 25 dusz rewiz. ; należy do dóbr Merecz Julianowo, Kochanowskich. 2. R. , za ścianek szlach. , pow. wileński, w 1 okr. poL, o 34 w. od Wilna, 1 dm. , 11 mk. kat. 3. R. , dwor, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 115 w. od Nowoaleksandrowska. 4. R. , zaśc, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 30 w. od Szawel. J. Krz. Rymtele, ob. Rymcele. Rymucie 1. wś i dobra, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. i okr. wiejski Szyrwinty, o 4 w. od gminy a 47 w. od Wilna. Fol. ma 1 dm. , 12 mk. kat. , wś zaś 9 dm. , 89 mk. t. wyzn. w spisie z 1864 r. podano tylko 7 dusz rewiz. ; własność wówczas Cieszejków. 2. R. , wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 61 w. od Wilna, ma 9 dm. , 13 mk. prawosł, i 100 kat. 3. R. , wś, pow. nowoale ksandrowski, w 3 okr. poL, o 61 w. od Nowo aleksandrowska. 4. H. , wś, pow. szawelski, gm. Podubis, o 24 w. od Szawel. 5. R. , oko lica, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 24 w. od Telsz. J. Krz. Rymuńcie, wś, pow, wilenski, w 1 okr. Rymucie Rymuńcie Rymszeniąta Rymsze Rymszany Rymszańce Rymszówka Rymszajcie Rymowidziszki Rymowe Karyczyńce Ryn Rymżeńcie pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Czapskich Malaty, o 7 w. od gminy, 43 dusz rewiz. Rymutowce Rymutewcy, wś, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. bogorodzicka, o 41 W. od Grodna. Rymwidze, wś, pow. rossieński, par. kielmeńska. Rymżeńcie, u Buszyńskiego Rymżeny, wś, pow. rossieński, gm. aleksandrowska, par. Nowe miasto, o 105 w. od Rossień. Ryń, kol. i folw. , pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. Lubotyń, odl. 42 w. od Nie szawy, młyn wodny, 25 mk, 80 mr. włośc. W 1827 r. 5 dm. , 47 mk. , par. Mąkoszyn. Fol R. lit. A al. Drawiec rozl. 1882 r. mr. 171 gr. or. i ogr. mr. 120, łąk mr. 44, past. mr. 7; bud. mur. 8. Według reg, pob. pow. przedeokiego z r. 1557 wś R. , w par. Lubotyn, miała 5 zagr. Wś Ryn Osieczki, w par. Prze decz, miała pół łanu Pawiński, Wielkop. , II, 20 i 23. Br. Ch. Ryn, niem. Rhein, rzeczka w Warmii, w południowej części pow. reszelskiego, przy wsi t. n. W dalszym biegu zmienia swą nazwę na Zain ob. . Ryn 1. niem. Rhein, miasto na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, o 20 klm. na płn. za chód od Lecu, połączone traktem bitym ze Sztyrlakiem st. kol. wsch. pruskiej. Wznies. 120 mt. npm. , w malowniczem położeniu, między jez. Ollof a jez, Ryńskiem i Tałtowskiem, łączącemi się z jez. Śniardwy. Mieszkańcy zdawna zajmowali się rybołówstwem. Inwentarz zamkowy z 1437 r. wylicza różne sprzęty rybackie, łodzie i łódki. Gdy w bieżącym wieku rozwinęła się żegluga na jeziorach mazurskich, założono w R. przystań i składy. Koleje żelazne przeszkodziły jednak dalszemu rozwojowi żeglugi. Pozostała przystań, ale ruch Handlowy zmniejsza się ciągle. Kiedy w r. 1865 parowiec Masovia, krążący po kanałach i jeziorach, rozbił się pod Rynem, sprowadzono na jego miejsce mały statek Guziankę, który potrzebom całkiem wystarcza. Żyzna gleba, w dolinach gliniastopiaszczysta, na wzgórzach gliniasta, sprzyja rozwojowi rolnictwa. Obszerne łąki nad brzegami jezior ułatwiają hodowlę bydła. Kwitnie teź hodowla koni. Dwie piły parowe obrabiają drzewo z rządowych lasów pow. jańsborskiego. Deski idą do Królewca, Gdańska, Szczecina i Hamburga. Do pomocy założono piłę filialną w Rastemborku. Inna znów fabryka wyrabia chodniki na podłogi. Miejscowy zakład poprawczy dla kobiet ma warsztaty tkackie, na wielką skalę prowadzone. Prócz tego jest fabryka powozów, młyn wodny, dwie farbiarnie, kilka gorzelni i cegielni w najbliźszem sąsiedztwie. St. poczt. i telegr, w miejscu. Poczta chodzi do Sztyrlaku, Mikołajek 1 Ządzborku. Parafia kat. w Ządzborku. od r. 1740 przyjeżdżali tu jezuici z świętej Lipki dla odprawiania nabożeństwa. Kościół par. ewang. w stylu ostrołukowym; sąd okręgowy w miejBcu, 152 dm. , 2289 mk. ew. , 352 ha. Część ludności około 25 jest polską. Krzyżacy z powodu obronnego położenia założyli tu r. 137 zamek, który w walkach z Litwinami ważną odgrywał rolę. W nim przebywała czas pewien żona Witoldowa z dziećmi, kiedy mąż sprzymierzył się z Krzyżakami. Ztąd wychodziły wyprawy na Witolda, gdy zerwał z Zakonem. Ważność grodu była powodem ustanowienia komturatu ryńskiego z kawałów odciętych z komturyi baldzkiej i brandenburskiej. Miał do niego należeć Rastemborg, Leunenberg, Szestno, Ryn, Barciany. Nastąpiło to przed r. 1393, w którym komturem ryńskim jest Konrad Wallenrod. W r. 1397 był komturem Jan z Sohoenfeldu. Komturat ryński miał tylko wojenny charakter, bo komturowie podatków nie pobierali i takowe po dawnemu płacono częścią komturowi baldzkiemu, częścią brandenburskiemu. Ci komturowie też wystawiają dokumenty na założenie różnych wsi w komturyi ryńskiej położonych. Dopiero znowu r. 1418 spotykamy w R. komtura Ulryka, który tego roku pobiera podatki, jak o tem świadczą książki gruntowe Zinse des Gebietes Rhein, które się dochowały; ta samodzielność trwała podobno do r. 1422. W r. 1426, o ile się zdaje, komturyę zniesiono a zostawiono tylko wójta. Nie wszystkie jednak obwody, do komturyi ryńskiej należące, wróciły do dawnych komturów; tylko Barciany odebrał komtur baldzki, Szestno brandenburski. Trzy pozostałe Rastembork. Leunenburg i Ryn, a także i Ełk, zostawiono pod bezpośrednią władzę w. mistrza, który odbierał podatki po części na swe osobiste potrzeby. Administracyą zajmowali się wójtowie mieszkający w Rastemborku, Rynie i Ełku; oni to wydawali dokumenty fundacyjne. Ze znanych aktów tylko jeden pochodzi z końca XIV w. , wszystkie inne z XV lub późniejsze. Najstarszą wsią dannicką były Nakomiady, na połowie drogi z R. do Rastemborku leżące, juz w 1392 i 1396 na 70 włókach założone. Drugą wś dannicką Orzysz fundował w. mistrz Konrad v. Erlichshausen r. 1443. Sołtysem był Polak Wawrzyn, który za założenie wsi nie tylko 4 włóki wolno, ale jeszcze włośó wolną Sumki otrzymał. Trzecia Guty pierwotnie Gussepilka, nad jez. śniardwy, założona 1450 r. Wszystkie otrzymały prawo chełmińskie z 10letnią wolnością od tłoki. Podatek ze wszystkich wynosił pół grzywny i 2 kurczaki od włóki; prócz tego płużnego 1 kor. pszenicy i 1 kor. Rymutowce Rymutowce Rymwidze Ryn żyta od pługa. Pomyślniej rozwijała się klasa ziemian kleine freie, posiadających włóki na prawie pruskiem, chełmińskiem lub magdeburskiem. Na prawie pruskiem siedzieli ziemianie w r. 1399 i 1400 w Salpiku, posiadający po 4, 5, 6 włók, w r. 1416 w Głąbowie; na magdeburskiem w r. 1415 w Wejdykach, między którymi wyraźnie wymieniony Marek Polak, około r. 1440 Jan Milewski w Zalecu; na chełmińskiem w r. 1416 w Orlu i Dąbrówce, r. 1427 w Sądrach, r. 1435 w Cudnochach, r. 1437 w Grzegorzowie i Jorze Jan, Mikołaj, Jakub, Stanisław, Polacy, ob. Toepp. , Masur. , pg. 118, r. 1440 w AltFastzeu. Ogółem było 43 wolnych ziemian na prawie chełm. , magd. i pruskiem 1439 r. . W tym czasie tylko części wójtowstwa na północ i zachód od jeziór Ryńskiego i Tałtowskiego leżące były zaludnione i skolonizowane, inne zaś, mianowicie między jez. Śniardwy, Niewocin i Orzyskiem były puszczą, z kilku zaledwie osadami. Kolonistami bywali przeważnie Polacy i Niemcy, bo zakon chętnie przyjmował kogobądź, aby tylko ziemię osadzać i mało wymagał, często jednej służby dopiero od 15 włók, a nie już od 10, jak gdzieindziej. Nie musiał to być najgorszy kawał z posiadłości zakonnych, kiedy go Bobie wyprosił w. mistrz Paweł Russdorf po, złożeniu urzędu wielkiego mistrza, razem z Rasteniborkiem, Leunonburgiem i Ełkiem. Podczas wojny 13letniej dostał się R. związkowi miast pruskich, ale po klęsce Polaków pod Chojnicami wrócił w r. 1455 do zakonu i stał się odtąd schronieniem dla zacięźnego wojska zakonu. Dla tego był oblegany przez wojska związkowe w 1455 1 1456 r. W dalszym przebiegu wojny 13letniej nie słychać o R. To pewna, źe pozostał do końca wojny w rękach zakonu. Zakon utraciwszy przez pokój toruński najbogatsze i najludniejsze komturye, zwrócił uwagę na zaniedbane dotąd ziemie, które mu pozostały. Aby kolonizacya wójtowstwa ryńskiego raźniej postępowała, osadzono tu znowu komtura, Od r. 1468 wójt Jerzy Rainung v. Ramek poczyna się z r. 1477 zwać komturem Za w. mistrza Fryderyka z Misnii miał R. stałą załogę z 80 zbrojnych. Pod ostatnim mistrzem Olbrachtem brandenburskim oblegany był, choć niedługo 1519, przez wojska polskie. Po Jerzym V. Ramek, który urzędował do r. 1486, byli komturami w Rynie Hadryan v. Waiblingen w r. 1521, Faustyn v. Waiblingen w r. 1522 24 i Rudolf v. Tippelskirch do r. 1528, zwący się początkowo rządcą ryńskim i łeckim, następnie komturem ryńskim. Żywioł polski występuje w powiecie ryńskim już w najdawniejszych czasach, choć początkowo jeszcze w towarzystwie Niemców i Prusaków. Około r. 1436 liczba Polaków była znaczną, skoro komtur ryński utrzymywał tłumacza polskiego. W sto lat później cały powiat stał się czysto polskim, bo księgi rachunkowe sstwa ryńskiego podają tylko w Tałtach i Mikołajkach niektóre nazwiska niemieckie, tak np. mieszkali r. 1539 w Nakomiadach Marek, Wojtek, Stańczyk, Jucho Bartek, Andrzej Dech, Dumnowski, Czosna, Czuryłło, Słowac, Wałach, Pogałba, Kwasek, Aleksius, Borosz, Jurek Norbut, Żak, Poświeta, Pusłoch, Podkuł, Grzegorz, Mikołaj, Filip, Dubryłło, Szczepan, Jurek Prus, Sułek, Michał, Bogusz, Pietr, Droschiok, Prawda, Czochacz; w Orle Dajdo, Mikołaj, Jętosz, Kemmer Komornik, Marcin, Orłowski, a w Sądrach Maciej, Michał i Burnasz. Dóbr szlacheckich było w powiecie bardzo mało, bo liczyły razem roku 1673 tylko 371 włók. W owym czasie posiadali Hoverbek 66 włók w Nakomiadach, 39 1 2 w Budziskach i 80 w Baranowie; Fabian v. Lehwald w Ubliku około 100 włók; Fabian Krosta 30 włók w Ruskiej Wsi i Majczu, oraz 15 włók w Piskach, w pow. łeckim; Krzysztof z Syxtyn starszy i Krzysztof z Syxtyn młodszy, bracia stryjeczni, miełi 15 włók na podstawie przywileju z r. 1384; Aleksandra Borowskiego spadkobiercy mieli w Głębowie 8 włók. Z tej szlachty tylko Borowscy i Krostowie byli Polakami. Hoverbek dobrze umiał po polsku, bo był rezydentem kurfirszta w Warszawie, a że przywilej, nadający mu Nakomiady, wystawiono po polsku, widać, że lepiej władał językiem polskim niż niemieckim. Pochodzi on zapewne od krakowskich Howerbeków, z których Johannes von Huowerbek, aurifex cracoviensis, z małżonką Joanną r. 1604 przebywa w Toruniu. Lehwaldowie byli Niemcami, ale żyli w ciągłych stosunkach z Polakami, W różnych czasach mieszkały w pow. ryńskim następujące rodziny szlacheckie polskie Bęglewscy w Ubliku, Borowscy w Głąbowie i M. Jorze, Bulawscy, Cwalinowie w Strzelnikach i Kamińskich, Drygalscy w Grądach, Gardlińcy w Wejdykach, Grzegorzewscy, Kochanowscy w Zalcu, Milewscy w Baranowie, Morsztynowie w Rudówce, Opaccy w Szwejkowie i Szwejkówku, Pęccy w Kwiku, Plagowie w Strzelnikach, Pułascy w Mikoszach, Rogałowie w Baranowie, Sojacińsoy Sujatowie w Koczarkach, Zaborowscy w Górach. Po zniesieniu zakonu zamieniono komturyą na wójtowstwo główne, a wójtowi dostała się nazwa łowczego jaeger, forstmeister, co wskazuje, iż do obowiązków jego należał zarząd lasów książęcych. Stanął tu wtedy dworek łowiecki dla księcia i zbrojownia. W r. 1657 podczas wojny szwedzkiej spalili Tatarzy, nadciągnąwszy od Jań Rynarczyce Rynarczyce sborka, zarówno dworzec książęcy i zbrojownią, jako też i stare zabudowania, z wyjątkiem zamku. Mieszkańców uprowadzono w niewolę. Jako stolica wójtowstwa przeszedł R. pod panowanie ks. brandenburskich, z których Fryderyk Wilhelm wyniósł go do rzędu miast w r. 1726, równocześnie z Orzyszem. Za rządów zakonu była na zamku ryńskim kaplica. W pobliżu zaś zamku stała kaplica św. Wawrzyńca. W 1529 r. upoważnia biskup warmiński prob. Meurera z Rastemborku do wizytowania kościoła parafialn. także i w Rynie. W pobliżu osady znaleziono brązową monetę z czasów Konstantyna W. 2. R. Mały, dobra na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, tuż przy mieście Rynie, 4 dm. , 26 mk. , 124 ha obszaru. Jerzy Ramung v. Ramek, komtur ryński, nadaje 1485 r. 12 bartnikom mieszkającym pod zamkiem na prawie chełmińskiem 1 włókę i 6 mr. roii i 1 włókę łąk między Salpikiem a rz. Guber. 3. R. , wś na pol. prus. Mazurach, pow. ostródzki, na zrębie Zajączkowskich lasów, 6 klm. na zach. od st. poczt. Rychnowa, 12 klm. od Ostródu, 27 dm. , 107 mk. , 65 ha. 4. R. , dobra ryc, tamże, 18 dm. , 96 mk. , 297 ha. 5. R. , leśniczówka, pow. ządzborski, przy wsi Osie. 6. R. al. Schellen V. Scheiden, wś na niem. Warmii, pow. reszelski, par. Glockstein, 89 dm. , 452 mk. , 995 ha. Kapituła warmińska powierza, , honesto viro Scheiden prutheno 62 włók dla lokacyi wsi, quae Ryn debet nuncapari iure hereditario. otrzymuje on 10 włók, 1 włókę wolną jako sołtys, 2 włóki na służbę konną i zwykłe warunki, 12 lat wolności; mieszkańcy wsi płacą od włóki 1 2 grzywny i 2 korce pszenicy i 2 kurczęta. Scheiden ma trzecią część dochodów z wszystkich praw sądowych a w razie gdy chwyci złoczyńcę ma także trzecią część. Prawo rybołówstwa cum parvis instrumentis mają wszyscy mieszkańcy morę pruthenorum tak w rzece Ryn, nad którą wieś położona, jak i in solitudine. Po działach między biskupem a kapitułą dostała się ta wieś in terra Barthen do posiadłości biskupa. Jan II potwierdza przywilej sołtysowi Nicolaus Smith r. 1361. Pierwotnie była wś wspólną posiadłością biskupa i kapituły. Przywilej na karczmę dano r. 1359 i 1380. Jest to wieś gburska, dziś, a moze i dawniej, polska. Ad. N. Rynarczyce, ob. Lenarczyce, Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 r. wś Rynarczyce, Pełczyce, Wysokie i inne, własność Pawła Lipnickiego, płaciły poboru 7 grzyw. Rynarczyce, Wrzazów, własność Mikołaja Wrzazowskiego, płaciły poboru 1 grzyw, 8 gr. Pawiński, Małop. 457, 461. Rynarzew al. Rynarzewo, mto, pow. szubiński, o 8 klm. na płn. wsch. od Szubina, na trakcie bydgoskim, przyujściu Gąsawki do Noteci, wznies, 63 mi npm. , nad łęgami notockiemi, par. i poczta w miejscu, st. dr. żeL w Bydgoszczy i Chmielnikach o 15 klm. Ma kościoł par. kat. i kościół par. prot. , urz. poczt. , komisarza polic, 4 jarmarki do roku. Z os. Bagno 2 dm. , 14 mk, ma 93 dm. , 718 mk. 282 kat. , 426 prot. , 10 żyd. ; 351 męż. , 367 kob. i 874 ha 397 roii, 318 łąk. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, chowem bydła i sukiennictwem. W r. l579 było 7 rzemieśl, zwyczajnych, 5 rybaków, 4 komorn. , 3 piekarki, śledziarz i szynkarka; soszu płaciło miasto 4 złp. ówczesne; w r. 1618 płacono z 28 dm. w rynku po 6 gr. , 1 4 dm. ku Kościołom i 10 przy ulicy ku Żninowi po 4 gr. , od 7 rzemieślników, 2 piekarek i 1 rzeźnika po 15 gr. , od 3 rybaków po 8 gr. i od 2 komorn, po 6 gr. W r. 1788 było 62 dm. , 439 mk; 1816 r. 68 dm. , 512 mk 176 kat. , 422 prot. , 12 żyd. ; 1831 r. 83 dm. , 693 mk 260k at, , 379 prot, 54 żyd. ; 1871 r. 92 dm. , 791 mk. 329 kat. , 449 prot. , 13 żyd. . Herb przedstawia w czerwonem polu srebrną Szreniawę z złotym krzyżem u góry. Dziedzicami R. byli Eynarzewscy, Andrzej Czarnkowski, który dobra te zastawił Zygm. Grudzińskiemu za 40, 000 złr. , Gębiccy r. 1691 i Skórzewscy r. 1772. Kościół p. w. św. Katarzyny istniał w R. już przed r. 1430 Łaski, Lib. Ben. , I, 130 1; kto wystawił dzisiejszy, niewiadomo. Par. , liczącą 1127 dusz, składają Aleksandrowo, Anno wo, Bagno, Bielawy, Czarny Zdrój, Drogosław, Florentowo, Hakowo, Hamerek, Jaktórki, Izabela, Kołaczkowo, Kornelin, Majdany, Meszne, Nadjeziorze, Nadkanale, Nadstawie, Popielarka, Podlaski, Pszczółczyn, Euda, Rynarzew, Sarnia Góra, Siedliska, Skorzewo, Sosnowiec, Stanisławka, Suchypies, Szkocya, Szwedzkie Okopy, Torgacz, Trzciniec, Władysławów, Wołowiec, Zamość i Zazdrość. Kościół prot. powstał około 1843 r. Łokietek przyzwolił Henrykowi, synowi Świętosława, zamienić R. , dziedzictwo jego, na miasto i osadzić na prawie niemieckiem. Inny zapewne Henryk z R. i Bogusław z Piłatowa prawowali się w r. 1369 z Wojciechem, woj. brzeskokujawskim, o młyn na Noteci Kod. Wielkop. , nr. 1610. Odtąd właściciele R, pisali się Rynarzewskimi. W r. 1458 dostawiło miasto 2 pieszych. Przecław Słowak de Rinarzow Kod. Dypl. Rzyszcz, , II, 942, który królowi pożyczył 300 zł. węg. , nie pochodził z R. , jak chcą niektórzy; przydomek Słowak, złote węgierskie i Kraków, gdzie akt spisano, wskazują raczej na Rymarzów morawski, w okolicy Opawy i Ołomuńca. Około r. 1691 wchodził R. już w skład dóbr łabiszyńskich; dziedzic Gębicki potwierdził przywileje miasta dnia 30 lipca 1691 r. W r. 1772 król pruski zajął bezprawnie miasto, które dotąd li Rynarzew a Ryngawa Rynarzewo czono do pow. kcyńskiego. W 1848 r. stało tu wojsko polskie. Nazwa R. nie została do tąd zmienioną urzędownie, nazwę Rohrhmch Trzciniec dają samowolnie nowsi pisarze i mapografowie niemieccy. E. CaL Rynarzewo al. Renbark, niem. Renneberg, dawniej wś włośc, w pow. wejherowskim, za wierała 2 gburskie posiadłości a 6 włók i 24 mr. Dziś istnieją tu 2 leśn. król. Pierwsze liczyło 1885 r. 5 dm. , 65 mk. , drugie, zwa ne Karczma R. , miało 5 dm. , 83 mk. ; st. p. i par. kat. Oliwa o 1 8 mili, ew. M. Kaczki. Obie os. należą do król. nadleśnictwa oliw skiego, dawniej były własnością klasztoru w Oliwie. Kś Fr. Ryncele, ob. Rymcele. Ryndaki, niem. Ryndakmuehle młyn, pow. ostrzeszowski, o 9 klm. na zach. od Ostrzeszowa, na strudze dopł. Żurawińca, par. Kobyla Góra, okr. wiejski Kuźnica Myślniowska, 1 dm. , 14 mk. Ryndzewicze, folw. pryw. , pow. wilejski, w 2 okr. poL, o 24 w. od m. Wilejki, przy b. dr. poczt. z Dołhinowa do Wilejki, 1 dm. , 5 mk. prawosł. Ryndziany, dobra, pow. wieliski, w 3 okr. pok. do spraw włośc, gm. uznowska, w 1863 r. 333 dusz rewiz. Stanowiły niegdyś sstwo niegrodowe, położono w wwdztwie i pow. witebskim, obejmujące podług metryk litew. w 1702 r. dobra R. , wsie Rudnia nad rz. Klaźycą, Olsoczyn, Uskie, Nehowle, Źądnic i Osinowskic, które posiadali Niemcłkowio, Rypiński, Ogińscy, Rysińscy, wreszcie na mocy przywileju króla Stanisława Poniatowskiego z d. 13 lutego 1768 r. Joanna Rysińska, strażnikowa witebska, ustąpiła tych dóbr Franciszkowi Rysińskiemu, który z nich opłacał kwarty 2, 075 złp. a hyberny 230 złp. Ryndziuny 1. wś, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Dziewieniszki, o 6 w. od gminy a 45 w. od Oszmiany, ma 7 dm. , 48 mk. katol, w 1864 r. 19 dusz re wiz. ; należy do dóbr Gieranony, Korwinów Milewskich. 2. R. , fol. szL nad stawem, pow. wileński, w 4 okr. poL, o 63 w. od Wilna, 1 dm. , 34 mk. 16 katoL, 18 żyd. . 3. B. , fol. szL nad stawem, pow wileński, w 4 okr. poL, o 66 w. od Wilna, 1 dm. , 28 mk. katol. , młyn wodny. 4. B. , wś nad potokiem, pow. wileński, w 4 okr. poL, gm. Worniany, okr. wiejski i dobra Kurkowskich i Jazdowskich Ryndziuny, o 12 w. od gminy a 66 w. od Wilna, ma 21 dm. , 166 mk. katol, i 4 żyd. w 1864 r. 68 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie R. , Petryki, Pele grynda, Giry, Kinstuszki, Miicioje, Bezdany i Kierpłoszyno, wogóle 358 dusz rewiz, włoś cian uwłaszczonych. J. Krz. Rynek 1 pow. miechowski, gm. i par, Pałocznica. 2. R, . fol. , pow. ostrowski, gm. Ko morowo, par. Jelonki, odl. 11 w. od Ostrowa. W 1827 r. było 3 dm. , 22 mk. Folw. ten, w r. 1882 oddzielony od dóbr Zalesie i Rynek, rozl. mr. 298 gr. or. i ogr. mr. 211 łasu mr. 85, nieuż. mr. 2; bud. z dizewa 7, las nieu rządzony. 3. B. Grodziski al. R. Nowy, wś, pow. ostrołęcki, gm. Czerwin, par. Jelonki, ma 4 os. , 64 mr. Wchodziła w skład dóbr Malinowo. Br. Ch. Rynek 1. część Oźomli, w pow. jaworowskim. 2. R. , część Rzeczycy, pow. Rawa Ruska. 3. R. , wólka w Dołczy Małej, pow. mielecki, ma 35 dm. , 209 mk. Rynek 1. niem. Rynnek, wś, pow. lubaw ski, st. p. , okr. urz. stanu cywilu, i kość. fil. Kiełpin o 3 klm. , st. kol. Montowo o 7 klm. ; razem z os. młyńską i wyb. Rynkiem obej muje 242 ha 27 łąk, 196 roii or. . W 1885 r. liczyły razem 15 dm. , 27 dym. , 123 mk. , 109 kat. , 14 ew. 2. R. , dobra szlach. , tamże, nad jeziorem niedaleko granicy Prus wschod. , 598 ha 23 lasn, 34 łąk, 408 roii or. . W 1885 r. 8 dm; , 20 dym. , 107 mk. , 95 kat. , 12 ew. ; gorzelnia, hodowla bydła i owiec. W wizyt. Strzesza z r. 1667 czytamy, że wś ta dzieliła się na kilka działów szlacheckich i obejmo wała około 34 włók. Od każdej wł. pod płu giem dawano mesznego pół korca żyta i tyleż owsa str. 388. Kś. Fr, Rynga 1. jezioro w pow. święciańskim, pod folw. Konstantynowo. 2. R. , rzka w pow. święciańskim, przepływa pod wsią Czetryszki, Dowboryszki, Izabelin Stary, Ledzinka, Makniszki al. Porynga i zaśc. Porynga. 3. R, al. Ryngie, rzeczka w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Okmiany prawego dopływu Mit wy. Ryngacz al. Rynkacz, wś nad rz. t. n. , dopł. Prutu, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim. Jest tu cerkiew. Ryngale 1. u Buszyńskiego Rymgale, wś, pow. rossieński, gm. Pojurze, par. Girdyszki, o 56 w. od Rossień. 2. R. , wś, pow, telszewski, w 4 okr. poL, o 17 w. od Telsz. Ryngaliszk, j wś, pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Liszkowo, odL od Sejn 45 w. , ma 6 dm. , 53 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 36 mk. Ryngaser, dawna nazwa jeziora w pow. reszelskim ob. Jeziorany, t. III, 575. Ryngawa, rzka w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Łozdonki, lewego dopływu Dubissy. Ryngiany, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki, odl. od Maryampola 36 w. , ma 6 dm. , 51 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 81 mk. Ryngie 1 okolica, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, par. Pogromoncie, o 52 w. od Rossień. W spisie Buszyńskiego podana jako Rynarzewo Ryncele Ryndaki Ryndzewicze Ryndziany Ryndziuny Rynek Rynga Ryngacz Ryngale Ryngaliszk Ryngaser Ryngiany Ryngi Ryngieliszki Rynginie Ryngis Ryngle Ryngołąjcie Ryngowa Ryngowiany Ryngowo Ryngotowszczyzna Ryngowele Ryngwałdyszki Rynia Rynias Rynie Ryniówka Ryngiele dwór, własność Wolmera. 2. R. , wś, pow. rossieński, gm. i par. Taurogi, o 76 w. od Rossień. Ryngiele, wś, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra, Sztejnów, Kietutany, o 10 w. od gminy a 57 w. od Wilna, 3 dm. , 14 mk. katol, w 1864 r. 12 dusz rewiz. . Ryngieliszki al. Ryngaliszki, zaśc, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. i par. Komaje, okr. wiejski i dobra Zabłockich, Dąbrowszczyzna, o 8 w. od gminy, 4 dusze rewiz. Rynginie, wś, pow, rossieński, gm. Sartyniki, o 89 w. od Rossień. Ryngis, jezioro w pow. sejneńskim, na prawo od drogi bitej z Sejn do Berżnik, na płd. od jez. Berżniak, stanowi niejako jego przedłużenie. Ma 81 mr. obszaru. or. Gaładuś. Ryngis, zaśc, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, o 14 w. od Poniewieźa. Ryngle, os. karcz. , pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. od Sejn 6 w. , ma 1 dm. Ryngołąjcie, wś nad potokiem, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. Wysoki Dwor, okr. wiejski Ryngołajcie, o 40 w. od Trok, ma 7 dm. , 97 mk. kat. w 1865 r. 59 dusz rewiz. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsie R. i Poświęcić Poświęty, w ogóle 66 dusz rewiz. Ryngowa, rzeczka w gub. kowieńskiej, prawy dopł. Wenty Windawy, wypływa z pod Szawel i uchodzi pod Ryngowianami. W Giergźdelach przybiera ruczaj Giergźda. Ryngowa, dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol, o 30 w. od Kowna. Ryngowiany 1. dwór nad rzką Ryngową, pow. szawelski, gm. i par. Kurszany, o 27 w. od Szawel, posiada gorzelnię. Do dóbr należą folw. Pokurszany, Poryngowie, Smurgie, Nugary, Wieżucie, Worele. W 1866 r. posagowe Celiny z Przeciszewskich Izydorowcj Roemerowej, w 1879 r. przeszły w obce ręce. 2. R. , dobra, tamże, o 24 w. od Szawel, 977 dz. ziemi dworskiej; własn. Heliodora Burby. Ryngowo, dwór, pow. kowieński, w 1 okr. poL, o 29 w. od Kowna. Ryngotowszczyzna, os. , pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 41 w. , ma 2 dm. , 11 mk. Ryngowele, wś, pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Maryampol, odl. od Maryampola 11 w, , ma 9 dm. , 116 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 101 mk. Ryngwałdyszki, fol. , pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. od Maryampola 56 w. , ma 5 dm. , 118 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 58 mk. W 1885 r. fol. ten rozl. mr. 523 gr. or. i ogr. mr. 314, łąk mr. 87, past. mr. 4, łasu mr. 91, zarośli mr. 12, nieuż, mr. 15; bud. mur. 7, z drzewa 10; płodozmian 10polowy, las nieurządzony, pokłady torfu. Do folw. należała poprzednio wś Norejkiszki, mająca os. 5, z gr. mr. 4, Br. Ch, Rynia rzeczka w pow. radzymińskim, wypływa z lasów czermckicłi, płynie od wschodu na zachód i łączy się z rz. Jasienicą al Cienką pod wsią Kury. Jasienica zaś uchodzi do Rządzy, dopL Narwi. Długosz rozciąga nazwę Ryni na Jasienicę i Rządzę, twierdząc iż Rynia uchodzi do Narwi pod Serockiem. Rynia 1. wś włośc, pow. radzymiński, gm. Radzymin, par. Zegrze, ma 160 mk. , 197 mr. W 1827 r. było 13 dm. , 91 mk. 2. 1, z Żuhówką, wś włośc, pow. radzymiński, gm. Strachówka, par. Dobre, ma 212 mk. , 452 mr. W 1827 r. było 13 dm. , 97 mk. Rynia, rzeczka w pow, wileńekim, wpada do jez. Musa na obszarze wsi Glinciszki. Rynia L dobra nad rzką Dworzanką, pra wym dopł. Berezyny, pow. bobrujski, w 1 okr. poL, gm. Bortniki, par. kat. Bobrujsk o 18 w. , przy szosie bobrujskorohaczew skiej, w pobliżu st. poczt. Tokarnia, o 12 w. od st. dr. żeL lipaworomeńskiej Kowale, ma ją około 48 1 2 włók. Rezydencya zamożna, dwa młyny wodne, sady fruktowe, grunta lekkie w kulturze, łąki, lasy. Niegdyś dobra jezuickie, przeszły następnie na fundusz edukacyi narodowej, od której nabył Józef Pruszanowski, podkomorzyc rzeczycki, w rodzic którego do dzisiaj pozostaje 2. R. aL Zamien Rynia okolica szlach. , pow. bobrujski, w 1 okr. poL, gm. NoweStepy, ma w kilku pobliskich zaściankach 31 osad; grunta lekkie, piaszczyste. A. Jel. Rynia, potok, ob. Wyrwa. Rynias, grupa zabudowań w obrębie Biał ki, pow. nowotarski. Br, G. Rynie, wś, pow. margrabowski, ob. Krzy żowo. Ryniec, wś włośc, pow. makowski. Wchodziła w skład dóbr Krasnosielc. Wykazy urzędowe nie podają tej osady. Ryniówka al. Jawy, karczma w Radłowicach, pow. samborski. Rynka, uroczysko w Łutówce, przedmiościu miasta powiat. Radomyśla. Mieszczanin Syczowski posiada tu 8 dzies. Rynkajcie, os. , pow. sejneński, gm. i par. Metele, odl. od Sejn 42 V. , 1 dm. , 5 mk. W 1827 r. 2 dm. , 17 mk. Rynki 1. wś, pow. białostocki, w 1 okr. poL, gm. Zawyki, o 25 w. od Białegostoku. 2. R. , dobra, pow. prużański, w 3 okr. poL, gm. murawiewska, o 30 w. od Prużany. Rynkiany, ob. Rymkiany. Rynkiewicze fol. , pow. słonimski, gm. Kossów, o 38 w. od Słonima. Rynkojeziory, wś włośc, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Urdomiu, odl. od Sejn 7 w. , ma 8 dm. , 69 mk. , 6 os. , 313 mr. W 1827 r. Ryngiele Rynkiewicze Rynkiany Rynki Rynkajcie Rynka Ryniec Rynkowa góra było 5 dm. , 32 mk. Wchodziła w skład dóbr Jenorajście. W r. 1644 sioło Rymkożejmy włók 7, wchodzące w skład ststwa łoździejskiego, nadane zostało Krzysztofowi Witanowskiemu h. Bawicz przez Władysława IV; ob. Łoidzieje. M, R. Wit. Rynkowa góra, wzniesienie lesiste, w gm. Niwiskoj pow. kolbuszowski, wznies. 252 do 260 mt. . Od zachodu rozpos cierają się lesiste Borowiny. Br. G. Rynkowce 1. ob. Rynkowicze. 2. R. , os. leś. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Sejny, odl. od Sejn 38 w. , ma 1 dm. , 6 mk. W 1827 r. 1 dm. , 9 mk. Rynkowce, wś włośc, nad rz. Niewiszką, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. Dubicze, okr. wiejski Nowy Dwór, o 7 w. od gminy a 30 w. od Szczuczyna, ma 16 dm. , 154 mk. w 1864 r. 68 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostry na. Rywkówek, druga nazwa wsi Chodorki, w pow. augustowskim. Rynkowicze al. Rynkowce, wś, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl od Augustowa 48 w. , ma 5 dm. , 80 mk. , 182 mr. Wchodziła w skład dóbr Łabno, Rynkówka 1. wś, pow. czerykowski, gm. Dołgie dołźańska, ma 33 dm. , 218 mk. , z któ rych 10 zajmuje się stolarstwem, 6 bednar stwem. 2. R. , zaśc, pow. słonimski, w 1 okr. poL, o 42 w. od Słonima. Rynkówka, niem. Rinkowken, dobra ryc, pow. kwidzyński, st. poczt. i kol. Czerwińsk o 8, 5 klm. , par. kat. Lalkowy, Z przyl. Antouienhof al. Cisewom, Ferdinandshoehc al. Buko winem i Rudolfshof obejmują 1650 ha 554 łasu, 96 łąk, 812 roli. Wszystkie osady liczyły 1885 r. 31 dm. , 45 dym. , 218 mk. , 194 kat. , 24 ew. ; 1 szkoła kat. liczyła 44 dzieci; gorzelnia. R. 1583 miała R. mesznego dawać pół korca żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Rozdrażewskiego, str. 53. W wizytacyi Szaniawskiego z r. 1710 czytamy, że tu dawniej było 3 włościan, którzy dawali mesznego 3 kor. żyta i tyleż owsa, dwor zaś 6 kor. żyta i tyleż owsa. Włościan już nie było, ich pola uprawiał dwor str. 202. Według taryfy z r. 1648 płacił tu ststa Nitawski z Smarzewa, Jani Leśnej, z Kamionki i Wąsiennicy 123 fL 6 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 176; od 450 owiec połowicznych płaciła R. także podatek tamże, str. 200. R. należała wówczas do pow. nowskiego. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płaciła R. 2 zł. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 83. Dawniej należał ten majątek do Czapskich, linii wywodzącej się od Franciszka Czapskiego ze Smętowa. O kaplicy pisze wizytacya Ostrowskiego z n 1765, że była na zamku. Prócz innych relikwii na ołtarzu znajdowała się głowa św. Felicyty w srebr nej puszce. Biskup Antoni Ostrowski pozwo lił na 3 lata w kaplicy odprawiać mszę św. na prośbę Ignacego Czapskiego, kaszt, cheł mińskiego, i małżonki jego Teofili z Konopac kich f 1733 r. . W kaplicy tutejszej znajdo wał się dawniej cudowny obraz M. E. Często chowskiej, który następnie r. 1729 przenie siony został do kościoła w Lalkowcach. Gdy dobra przeszły w ręce inowierców, kaplica przestała istnieć ob. Utr. kość. przez kś. Fan kidejskiego, str. 267 269. Ks. Fr. Rynkowszczyzna, fol. nad jez. Róża, pow. trocki, w 4 okr. poL, gm. Merecz, okr. wiejski Piórzyszki, o 81 w. od Trok, 53 mk. 4 prawosł, i 49 kat. , młyn wodny; własność Boryczewskich i Andrzej ko wiczó w. Włościanie wnieśli 1600 rs. 70 kop. wykupu za wydzieloną im ziemię. Rynkszele, wś i dobra, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 23 w. od Rossień. Buszyński podaje dwa dwory t. n. , jeden własnośc Juchniewiczów ej, drugi Bortkiewicza. Rynknny, wś włośc, nad rz. Jesią, pow. maryampolski, gmina Freda, par. Godlewo, odl. od Maryampola 44 w. Posiada przysta nek dr. żeL warsz. peterab. , na odnodze od Landwarowa do granicy pruskiej, pomiędzy st. Kowno o 8 w. a Maurucie o 9 w. , ma 21 dm. , 196 mk. , 585 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 70 mk. Wchodziła w skład dóbr Freda Boloa. Br. Ch, Rynkuny 1. okolica szlach, nad rz. Dumblą, pow. lidzki, w 2 okr. poL, o 39 w. od Lidy a 15 w. od Ejszyszek, 10 dm. , 83 mk. kai. 3. R. , zaśc. , pow. święcialiski, w 1 okr. poL, gm. Święciany, okr. wiejski Pokretona, o 14 w. od gminy, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Bujwidy Jodziszki. Rynkupy, mylnie za Rynkuny. Rynnisty, potok, wypływa ze wzgórzy Chorosną 430 mt. , w obr. Majdana Średnie go, pow. nadworniański; płynie lasem i łączy się od lew. brzegu z Bilenka, tworząc potok Babiankę, ramię wodno tworzące z Holiszanką pot. Otyński Ottyński. Długość biegu 3 3 4 klm. Br. G. Rynolty, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Szumowo; mieszka tu drobna szlachta. Rynówka, młyn, ob. Chełpowa, Rynowo, ws, pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Zieluń, odl. 44 w. od Mławy; wś ma 17 dm. , 190 mk. , 347 mr. Wchodziła w skład dóbr Rozwozin. W 1827 r. 7 dm. , 45 mk. , par. Lubowidz. Ryńście, wś, pow. rossieński, gm. Łabardzie, o 69 w. od Rossień. Ryńsk 1. dok. Ranis, Renitz, Ranitz, Rhenum, Reinsch, Reinischdorf, Ryneschdorf, Rhei nischdorf, Renys, dobra ryc, pow. wąbrzeskie Ryńsk Ryńście Rynowo Rynówka Rynnisty Rynkupy Rynkuny Rynkszele Rynkowszczyzna Rynkówka Rynkowicze Rywkówek Rynkowce Rynkowa góra Ryńska st. p. w miejscu, st. kol. Wąbrzeźno o 9 klm. W skład dóbr wchodzą folw. Ryńsk, Orzechówko, Rozgart, Franula, Ludowiec, Maryanki, Sabłonowo, Młynik Muehlenland i Czystochleb w połowię XVI w. własność Szymona Maryckiego. Do klucza należą 4 jeziora Otówek, Okonek, Zdrojno i Zgniłka. W dobrach istnieje parowa gorzelnia, młyn parowy o 4 gankach, trzy cegielnie, dobywanie torfu i hodowla bydła rasy oldenburskiej i szwajcarskiej tucz 150 do 200 wołów. Obszar całego klucza obejmuje 3808, 9 ha 2290, 22 roii or. i ogr. , której ha daje 10 mrk czyst, doch. , 606, 8 łąk, 355, 37 pastw, i łąk torfowych, 329, 22 łasu, 81, 56 nieuż. , 42, 81 wody, 102, 92 bagien; czysty dochód z gruntu wynosi 27327 mrk. W 1868 r. było w E. samym 116 bud. , 33 dm. , 365 mk. , 355 kat. , 10 ew. ; zaś 18S5 r. 24 dm. , 308 mk. Szkoła kat. 2 klas. liczyła 1887 r. 164 dzieci, 2 nauczycieli. Kościół paraf. p. w. św. Wawrzyńca, patronatu prywatnego, ma bractwo trzeźwości od 1865 r. . W skład par. dek. wąbrzeski wchodzą Ryńsk, Janowo, Maryanki, Franula, Ludowiec, Rozgart, Przydwórz, Sosnówka, Rozental i Młynik. W 1867 r. było w ogóle 1086 dusz a 717 komunikantów; 1887 r. 938 dusz. W wizyt. Strzesza z 1667 r. czytamy że R. należał drogą spadku do Michała Działyńskiego, ststy kiszewskiego. Kościół był stary, murowany, odnowił go dziedzic Fabian Plemięcki za Zygmunta III i bisk. Gębickiego, jak głosi napis na froncie. Później upiększył go Jan Działyński, wojew, chełmiński. Do probostwa należały 4 włóki. Do par. wchodziły trzy wsi Ryńsk 15 włościan, Trzciano i Przy dworze. Dawniej była i szkoła; komunikantów było około 100 str. 431. R. 1341 nadaje w. mistrz Teodoryk von Altenburg sołtysowi Janowi i jego spadkobiercom 4 wolno włóki we wsi Ryńsku Renis na prawie chełm, oraz 2 czynszowe włóki, od których będzie płacił podatki jak inni mieszkańcy na św. Marcin, ale od tłoki ma być wolny. Będzie teź pobierał trzeci fenik kar sądowych, sądy drożne. Nadajemy mu i wolne rybołówstwo w jez. Sulk dla własnej potrzeby. Za to jest zobowiązany do jednej służby w lekkiej zbroi, jak inni sołtysi w ziemi chełmińskiej. Dan w Malborku ob. Gesch. d. Kr. Kulm von Schultz, II, 99. Według krzyżackich ksiąg z r. 1414 została Mikołajowi z R. wieś jego do połowy ogniem zniszczona, z kościoła wzięto srebrny krzyż i ornaty, szkoda wynosiła 500 grzyw, i 7 ludzi, których w niewolę zabrano tamże, IT, 149. R. 1408 napotykamy Jana z R. Hannos von Renis, nazywa się on także Hans lub Hanus von Polka w, t. j. z Pułkowa; brat jego Mikołaj z Ryńska, był chorążym chełmińskim. On to razem z bratem Janom oraz Fryderykiem i Mikołajem Kitnowskimi, również braćmi, d. 21 wrześ. r. 1397 założyl związek jaszczurczy. W bitwie pod Grunwaldem hufiec chełmiński, na czele którego Btał między innymi Mik. Ryński, wycofał się z boju. Gdy pokój z 1411 r. nie przyniósł skutków, jakich szlachta chełmińska się spodziewała, Mik. Ryński, Jan Pułkowski, Fryderyk Kitnowski, Dytryk Dylewski i inni, weszli w porozumienie z Jerzym Wirsberg, komturem radzyńskim, dla obalenia rządów zakonu. Znalazł się jednak zdrajca, który spiskowych wydał w. mistrzowi. Mik. Ryński został uwięziony i ścięty ob. O naród. poL przez Kętrz. , 604. R. 1532 napotykamy znów Gabryela Ryńskiego str. 127. Na początku XYIII w. znajdował się R. w ręku Ludwika Działyńskiego, ststy kiszewskiogo. Odnowił 1705 r. on kościół, wystawi dwie kaplice za wsią św. Izydora i św. Rocha ob, Utr. kość. p. kś. Fankidejskiego, str. 65. W nowszych czasach posiadali dobra Wilxyccy, potem hr. Sumiński. Ii. 1880 nabył je hr. Józef Mielżyński, żonaty z Franciszką Wilkxycka, za 1, 800, 000 mrk. R. 1886 kupił ten majątek Lehman z Berlina, a od niego tegoż roku pruska komisya kolonizaoyjna za 2, 200, 000 mrk. Na wschodnim brzegu jeziora b, n. , na zachód od wsi, wznosi się niewielki lecz dobrze zachowany okop starożytny ob. Objaśn, do mapy Ossowskiego, str. 6. 2. K. , dok. Reyntzke i Ryntzke, Ranis, wś zaginiona, w pow, tucholskim. R. 1357 nadaje w. mistrz Winryk von Kn. ipperodc wiernemu Henrykowi Hinken z Ranis i jego Bpadkob. 18 włók w dobrach Ranis pow. tucholskim z prawem chełm. Za to powinien nam służyć przeciw wszystkim nieprzyjaciołom naszym z bronią i pomagaó przy budowaniu, naprawianiu i rozbieraniu warowni. A ponieważ tam rola licha, dlatego będzie nam zamiast płużnego zboża tylko 1 korzec owsa od włóki dawał. Dan w Malborku ob. Cod. Beln. w Peplinie. Kś Fr. Ryńska 1. Wieś, 1532 r. Rinska, niem. Reinschdorf pow. kozielski, par Koźlo o 1 2 mili, posiada kaplicę katol, zbudowaną w r. 1861, szkołę katol, cukrownię od 1864 r. , młyn wodny. W 1861 r. było 116 dm. , 908 mk. 28 ew. . Wieś miała 2184 mr. 1687 mr. roli i 100 mr. obszaru należącego do rządu. Na obszarze wsi wody ze zdrojów tu spływających ze wzgórz okolicznych prowadzone są podziemnym kanałem do fortecy w Koźlu. 2. B. Wieś, niem. Reinschdorf, 1632 Rinska, wś, pow. kozielski, par. kat. i ew. Koźle. W 1842 r. 100 dm. , 821 mk. 51 ew. , szkoła kat. od 1802 r. 3. 1. Wiei, 1532 r. Rińska, niem. Reinschdorf wś nad rzką Muehlgraben, pow. nissański, odl l 1 4 mili od. Nis Ryńska Rypiany Rypianka sy, przy linii dr. źel. NissaBrzeg. W 1861 r. było 87 dm. , 585 mk. 14 ew. . Wieś miała wraz z obszarem więk. posiadł. 3050 mr. 2413 mr. roii. Sołtystwo rycerskie należało w r. 1588 do miasta Nissy, ma 618 mr. We wsi jest kościół paraf, patronatu królewskiego i szkoła. Par. liczyła 1900 dusz. Br. Ch. Ryńskie jezioro, tuż przy mieście Rynie, pow. lecki, jest ono ramieniem płn. zachod niem jeziorem Śniardawskiego, ciągnącego się z Tałtowskiem jeziorem na, 3 milowej przestrzeni. Ob. Ryn. Ryńskie niem. Rheingut fol. , pow. ostródzki, 6 klm. na płd. od Ostródu, 2 1 3 klm. od st. poczt. Brzydowa; 3 dm. , 67 mk. Ad. iV. Ryńszt, niem. Rinscht, miejscowość w Po meranii, pow. bytowski, par. kat. Ugoszcz, gm. Przewóz. W 1867 r. 18 mk. kat. ; 1885 r, 2 dm. , 21 mk. Kś. Fr. Rynsztoka, karczma w Pysznicy, pow. ni ski, ma 3 dm. , 23 mk. Br, G. Rypa, wzgórze lesiste, w obr. Trójcy, pow. kołomyjski, na płd. od wsi, na lew. brzegu pot. Horoczny, wznies. 374 mt. npm. Na płn. wschód od niego wzgórze Gruszów 349 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Rypałki Bządowe i R. Prywatne, dwie wsie włośc, pow. rypiński, gm. Starorypin, par. Strzygi, odl. o 5 1 2 w. od Rypina, mają wia trak, 32 dm. , 226 mk. , 837 mr. R. wójtow stwo ma 3 dm. , U mk. , 84 mr. W 1827 r. R. Prywatne miały 6 dm. , 42 mk. , Rządowe 8 dm. , 119 mk. ; par. Rypin. Br. Ch. Rypczynka, rzeczka w pow. wilejskim, przepływa pod fol. Lewkowe. Rypejcie, wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Łyngmiany, o 7 w. od gminy a 36 w. od Święcian, ma 16 dm. , 113 mk. kat. Rypejki 1. wś, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 70 w. od Poniewieża. 2. R. , fol. , pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 70 w. od Poniewieźa. Ryperówka, fol. w Bagienicy, pow. dą browski, w południowej stronie wsi, na zach. od potoku Brenia. Br. G. Rypianka al. Rypnianka, potok górski, bierze początek na płn. pochyłości Sejówki 830 mt. , w płd. stronie gm. Smereczki, pow. turczański. Płynie na płn. pomiędzy domostwami Smereczki, a zabrawszy dopływ od praw. brzegu przechodzi na obszar Rypian i na obszarze Dniestrzyka Hołowieckiego wlewa się do Dniestru od praw. brzegu. Dolina potoku górska; nad nią od płn. wsch. wznosi się lesisty Bzeniec 795 mt. i las Dmyiryki 647 mt. , a od płd. zachodu grzbiet Chmolowaty szczyt 810 mt. . Długość 7 klm. Br. G. Rypianka, wś, pow. kałuski, 12 klm. na płd. wschód od Kałusza urz. poczt. . Na płd. zach. Jaworówka, na płn. zach. Podmichale na płn. Wystowa, na płn. wsch. Mysłów, na płd. wsch. Zagwoźdź pow. stanisławowski. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednic twem Łukwi, która płynie od płd. zach. z Jaworówki na płn. wsch. do Mysłowa. Wzdłuż granicy płd. wsch. płynie w tym samym co i Łukiew kierunku jej prawoboczny dopł. Łukawica i przyjmuje w obrębie wsi odlew, brzegu dopływ z Jaworówki. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Łukwi 316 mt. średnie wzn. . Płd. wsch. część wsi zajmuje las Niedźwiedzi wzn. 415 mt. , na płn. od niego leży las Paryszcze. Własn. więk. rządowa ma roii or. 9, łąk i ogr. 18, past. 9, łasu 988 mr. ; wł. mn, roii or. 235, łąk i ogr. 598, past. 51, łasu 24 mr. W r. 1880 było 80 dm. , 499 mk. w gm. , 2 dm. , 21 mk na obsz. dwor. ; 30 rz. kat. , 479 gr. kat. , 12 izrael. ; 487 Rusinów, 28 Po laków, 5 Niemców. Par. rz. kat. w Kałuszu, gr. kat. w miejscu, dek. kałuski. Do par. na leżą wsie Mysłów i Jaworówka. We wsi cer kiew p. w. św. Mikołaja i szkoła niezorga nizowana. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr ststwa kałuskiego. W lustracyi z r. 1765 rkp. Ossol. , Nr. 1892, str. 15 czytamy Ta wieś podług inwentarza importuje intra ty na rok cały złp. 900 gr. 16 den. 9 Arendy karczemnej z porękawicznem płaci na rok zł. 385, która summa ad generaleni summam 900 zł. 16 gr. 9 don. wchodzi. Lu. Dz. Rypiany al. Rypiana, wś, pow. turczański, 22 klm; na płn. zach. od Turki, 7 klm. od urz. poczt. w Łomnic. Na płn. wschód leży Gwoździec, na wschód Jasienica Zamkowa, na płd. wsch. Rozłucz, na płd. Smereczka i Żukotyn, na płd. zach. Berezek i Łomna, na zach. Dniestrzyk Hołowiecki, na płn. Hołowiecko pow. staromiejski. Wś leży nad pot. Rypianka prawy dopł. Dniestru. Wchodzi ona od płd. ze Smereczki, a płynie na płn. zach. prawie środkiem obszaru do Dniestrzyka Hołowieckiego i zabiera w obrębie wsi małe dopływy. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie pot. cerkiew św. Michała 492 mt. npm. . Najwyżej wznosi się na płd. zach. wzgórze Chmolowate 810 mt. , znak triang. , na granicy wschod. Bzeniec 795 mt. . Nad Rypianka stoi młyn. Własn. więk. ma roii orn. 19, łąk i ogr. 1, past. 1, lasu 271; własn mniej, roii orn. 980, łąk i ogr. 119, past. 519, lasu 205 mr. W r. 1880 było 130 dm. , 585 mk. w gm. , 571 obrz. gr. kat. Rusinów, 14 izrael. Niemców. Par. gr. kat. w miejscu, dek. żukotyński. Do par. należy Smereczka. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała Arch. , zbudowana w 1873 r. na miejscu dawnej, spalonej. Metryki od r. 1785. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych ekonomii Samborskiej, W inwentarzu z r. Ryperówka Rypejki Rypejcie Rypczynka Rynsztoka Ryńszt Ryńskie Ryńskie Rypin Rypień Ryplcze Rypicze 1686 Rkp. Oss. , Nr. 1255, str. 149 czytamy Łanów ma 15 3 4 między tymi hajduc ki jeden, kniazkich 2, popowski jeden, wolniczy jeden. Czynsze na św. Michał kuchenne, stróżne, żyrowszczyznę, kopy hajduckie, za sądy zborowe tak płacą, jako wieś Wołcze. Czynsze na św. Marcin czynsz główny płacą jako wieś Przysłup. Za woły, za skopy haj duckie, owies, kury, gęsi, , z pustych łanów koszonych tak płacą jako Wołcze. Przy czyny Jm. X. Kazimierskiego zł. 4 gr. 18 Z wójtowstwa, za stacyą, z młynów trzech i karczem trzech czynszu zł. 32 gr. 24. Z Popowstwa czynszu zł. 2 gr. 6. Złami wolniczego zł. 13. Czynsze na św. Wojciech ku chenne, stroźne, kopy hajduckie, owies, gęsi, kury, za barana kuchennego i baranka, za ja gnię i jarząbki, dań owczą, jajca, ciesielszczy znę, drzewo i robotników tak dają i posyłają, jako Wołcze. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Oss. , Nr. 1632, str. 204 czytamy Ta wieś osiadła na łanach 14 1 2 videlicet sianych łanów 4, koszonych 6, pustych 4 1 2. Z osobna kniazkich łanów 2, hajducki seu Bołtyski je den, wolniczy jeden, popowski jeden. Chleb nika ad presens znajduje się Nr. 27. Czynsze tej wsi czynią zł. 199 gr. 7. Wójtowstwa posesorami Edmund Chojnacki, łowczy żydaczowski, i Katarzyna z Dmińskich, małżonko wie. Prawo pokazali, vigore którego płacić powinni z młyna, karczmy, za stacyą i pokłon zł. 16 gr. 12. Ad baec hybernę na gardeku rów JKrMości, tudzież inne onera fundi. Wol niczy łan, kto go używa, płacić powinien do kasy ekonomii zł; 13. Lasy tej wsi 1 Od Gwoźdzca nazwany Kaliniat, jodłowy. 2 Pod Żukotynem Hrobki i Dudyny, jodłowy. W spisie dokum, archiw. gubern, lwowskiego 2 1787 r. , Rkp. Oss. , Nr. 2837 czytamy na str. 71 i 72 A. 1527, Sabbatho, ipso feste Scti Stanislai militis martyris, Samboriae. Facul tas magnifici Odrowąż locandi villam inter Hołowiecko et Wołcze villas, in fluvio dieto Rypiany, cum ambobus littoribus dioti flurii, ad summitatem ejusdem fluvii Rypiana cognominandam, Paszko kosz data. In qua ad Scultetiam area integra cum tertia parte dationum, cum molendino frumentario, in fluvio Rypiana extruendo, cum mola torquatili, ac eorum omnium emolumentis, adjunota est. Cui Sculteto Subditi quotannis duos dies laborare, scilicet arare et falcastrare, obligantur. Ratione quorum idem Scultetus pro statione unam sexagenam pecuniae, aut duodecim agnos dare, et bellicam expeditionem, in uno cquo bono, cum area et sagittis, subire tenetur. A. 1556 Januarii, Varsoviae, Popona tum Bona regina, Michalkoni Poponi, cum area integra, locisque aptis pro pratis et hor1 tis confert in villa Rypiany. Lu. Dz. Ryplcze, wś poradziwiłłowska nad Dzwieją, dopł. Uszy, pow. nowogródzki, w 4 okr. poL mirskim, gm. Zuchowiczo, w pobliżu mka Połoneczki, ma 38 osad pełnonadziało wych; miejscowość bezleśna, łąki i grunta wyborne, pszenne. AL Jel, Rypień, potok, wypływa z lasu Rypienia, na płn. stoku działu górskiego, w którym wznosi się Losowa 1429 mt. , w obr. gm, Putyłowa al. Storońca, pow. wyżnickim. Pły nie na płn. leśnym i górskim jarem, nad któ rym od wsch. wznosi się Borhenia 1144 mt. , Hrebeń 1048 mt. , wreszcie Torhowna 053 mt. ; od zach. zaś legły las Połomestie, Wibczina 1137 mi i Risza 1032 mt. W obr. gm. Sergia wpada do Putyłówki od lew. brze gu. Między licznymi dopływami najznacz niejszy Jost Stajka lewy. Długość biegu U klm. Br. G. Rypień al. Ripeń, grupa zabudowań na obszarze Sorgien Sergie, w pow. wyżnickim, u źródeł pot. Rypienia, dopł. Putyłówki, na płn. stoku góry Losowy 1429 mt. . Br, G. Ryplenica, rzeczka, bierze początek w środku pow. rypińskiego z kilku małych strumyków 1 błot, około wsi Skudzawy i Zakrocza, przepływa przez miasto Rypin i przybrawszy północnozachodni kierunek płynie na przestrzeni kilim wiorst granicą pow. rypińskiego i brodnickiego w Prusach; wpada do Drwęcy pod Łapinożem. Długośó biegu dochodzi do 21 w. , średnia szerokość l 1 2 sążnia a głębokość od 2 do 5 st. Brzegi błotniste, zarosłe trzciną, nurt powolny, obfitość wody mniejsza z każdym rokiem. R. obraca pięć dużych młynów i kilka tartaków. Przyjmuje dopływ Pissę. Rypin 1. Stary al. Starorypin, wś i fol. nad rzką Rypienicą, pow. rypiński, gm. Starorypin, par, Rypin, odl. 3 w. na północowschód od Rypina miasta leży częścią w dolinie wyżłobionej przez wody śród płaskowzgórza, częścią na krawędziach wyniosłości ją zamykających. Dzieli się na trzy oddzielne części R. Stary Górny wś i fol, Rządow wś włośc. i Dolny wś włośc. Wznies, górnej części sięga 420 st. npm. R. Górny ma 26 dm 338 mk. i 1043 mr. 52 mr. nieuż, ; R. Dolny 3 dm. , 31 mk. i 62 mr. ; R. Rzsądowy 9 dm, , 54 mk. , 310 mr. Młyn wodny, wiatrak, cegielnia. M. Wójtowstwo, pow. rypiński, par. Strzygi, ma 3 dm. , 11 mk. , 84 mr. W 1827 r. Starorypin rząd. miał 22 dm. , 136 mk. a St. prywatny 10 dm. , 65 mk. 2. R. , miasto powiatowe gub. płockiej, leży pod 53, 5 2 szer. płn. i 37, 06 8 wsch. dług. od Ferro, nad rzką Rypienicą, odl. 69 w. od Płocka, 50 w. od Mławy, 28 w. od Lipna a 19 w. od granicy pow. brodnickiego w Prusach zach. . Połączony drogą bitą z Dobrzyniem, posiada kościół par. murowany, dwie kaplice, synagogę, dom modlitwy, Ryplenica Rypin szkołę początkową, sąd pokoju okr. , IV urząd powiatowy z kasą, urz. pocz. i tel. , urząd miejski, oddział straży pogranicznej, aptekę, młyn wodny, dwa wiatraki, cegielnią, 120 dm. , 3580 mk. 1719 męż. , 1864 kob. . Do miasta należy 631 mr ziemi i około 450 mr. łasu, W skład gminy miejskiej wchodzą przyległe osady Choszczał, Kamionka, Karczówka, Lisiny, Puszcza Miejska, Wilcza Łapa, mające 16 dm. , 56 mk. , 555 mr. obszaru. W 1827 r. było 1427 mk. 517 żyd. ; 1830 r. 1619 mk. 746 żyd. ; 1856 r. 2137 mk. 1024 żyd. ; 1862 r. 156 dm. , 2904 mk. Z zabytków przeszłości pozostała brama sierpska na drodze od Sierpca, przedstawiająca się jako wieża z blankami i mur 43 łok. długi, około 3 łokcie gruby a do 9 wysoki, rozebrany dopiero wraz z basztą służącą za więzienie w 1868 r. Ratusz dawny zniesiony został w 1821 r. Kościół par. murowany, bez sklepienia, w licznych przeróbkach zatracił pierwotny charakter; odnowiony w 1865 r. Ołtarze wszystkie nowszego pochodzenia. Drewniany kościołek św. Ducha, odbudowany w 1823 r. , po zniesieniu Bożogrobców przyłączony został jako filia do parafialnego. R. jest starożytną osadą, utworzoną przy grodzie, który zdawna zapewne osłaniał ziemię dobrzyńską od północy a moze też służył tylko dla umocnienia władzy książąt piastowskich w tej stronie. Akt fundacyjny klasztoru w Mogilnie 1065 lub 1165 r. wymienia zamek rypiński w liczbie osad obowiązanych do opłat na rzecz klasztoru. Wymienia go teź akt Bolesława Kędzierzawego z 1155 r. Przy grodzie, wznoszącym się na sypanym kopcu śród błotnej dodany, kupiła się ludność. W pewnej odległości od grodu, w dolinie, osiedli prawdopodobnie w XIII w. kanonicy grobu Chrystusowego Miechowici. Na początku XIV w. dwaj bracia Wollemarus i Petrus wznieśli dla konwentu swego kościołek p. w. P. Maryi i św. Piotra i Pawła, o którym wspomina już akt fundacyi szpitala św. Ducha z 1323 r. w Nowym Rypinie. Wraz z ziemią dobrzyńską B. zostawał niewątpliwie pod władzą Krzyżaków za ich panowania. Zapewne już w XIII w. przeniesiono gród z pierwotnej posady o pół mili dalej ku południowi, w miejscu gdzie rozszerzająca się dolina przedstawiała dogodniejszo warunki dla rozwoju osady. Już wspomniany wyżej akt fundacyi szpitala mówi o nowym zamku, przy którym założono szpital a współcześnie zapewne i kościół parafialny. Miechowici mieli obowiązek utrzymywać trzech księży w konwencie i 12 chorych w szpitalu. Mając pod swoim zarządem dwa kościoły, Miechowici zaniedbali kościół w Starym Rypinie, jako niemający funduszów a trzymali się probostwa szpitalnego. Konwent przy kościele św. Piotra i Pawła zapewne już w XVII w, przestał istnieć, kościół opustoszał i poszedł w ruinę. Tylko przy szpitalu siedział zawsze na probostwie Miechowita do 1826 r. . Władysław ks. dobrzyński pozwala w 1348 r. Heyconi, młynarzowi z Księtcgo, wystawić młyn pod Nowym Rypinem. Poddaje go sądom miejskim, obciąża obowiązkiem naprawy grobli, karmienia dwu wieprzaków książęcych przy nich swego trzeciego, pozwala sadz na ryby urządzić, za co miał dawać dwie dworowi. Jako świadkowie na akcie podpisani Tidemann de Radomino i Eberhardus advocatus Rippinensis. Imiona te świadczą o przewadze ludności niemieckiej w osadzie i okolicy nabliższej. Na akcie zastawu ziemi dobrzyńskiej przez Władysława Opolczyka w 1389 r. podpisał się Petir Sromchen herre czu Rippin. Jest to zapewne kasztelan rypiński, występujący w dok. od 1375 r. jako Petrus Kod. Muczk, i Rz. , II, 759, 805. Z innych kasztelanów spotykamy Bernarda w 1364 r. i Jacussiusa de Strzygy w 1434 r. Kod. Muczk. , II, 202, 227, 265, 316. Król Władysław daje w 1411 r. Tillam Antiqua Ryppin z młynem, Andrzejowi, cześnikowi dobrzyńskiemu, w zastaw 100 grzyw. Osada rozwijająca się przy nowym grodzie rypińskim otrzymała przywilej erekcyjny z prawem chełmińskiem w 1345 r. od Władysława ks. dobrzyńskiego. Jako uposażenie osada otrzymała znaczny obszar boru pół mili kwadr. , rybołówstwo wolne na Rypienicy, młyn i tartak. Wójt otrzymał 7 włók. Obok 10letniej wolności, dostało miasto przywilej na łaźnią. W 1409 r. Krzyżacy, mimo zawartego pokoju, napadają i niszczą nową osadę. Gdy po ustaleniu pokoju wzmogła się kolonizacya a następnie i zamożność tej okolicy, R. z pogranicznego grodu staje się stolicą powiatu i miejscem odbywania sądów ziemskich, które odprawiano trzy razy do roku, w tydzień po ukończeniu sądów w Lipnie na mocy konstytucyi z 1593 r. . Starostowie objąwszy sądy miejskie przywłaszczyli sobie włóki wójtowskie a las miejski w 74 wcielono do dóbr królewskich Ttąbin, graniczących z miastem. Za rządów pruskich wójtowstwo wcielono do obrębu dóbr rządowycl. Na pozostałych szczątkach lasu miasto potworzyło kolonie rumunki, któro w 1818 r. wypuszczono w 30lctnią dzierżawę. W 1779 r. dla podniesienia osady magistrat dozwolił osiedlać się żydom i nadał im wszystkie prawa obywateli miejskich. R. 1789 miasto król. R. wysiewało 67 kor. żyta, , 1 kor. pszen. , czynszu pobierało 402 zł. Proboszcz wysiewał w R. 5 kor. żyta, tyleż na Starorypinie a na Dylewie 12 kor. żyta, 4 kor. pszen. Probostwo św. Ducha wysiewało 39 kor. żyta, 1 kor. pszen, a czynsz pobierało 138 złp. Za rządu pruskiego około 1800 r. B. ma 72 dm, 250 mk. , jest siedzibą sądu okręgowego i posiada garnizon ze szwadronu huzarów. Wojska francuzkie przechodząc przez R. w 1807 r. zniszczyły i tak już biedną osadę. Dopiero po 1815 r. zaczyna się wzrost i uporządkowanie miasta. B. par. , dek. rypiński, 4778 dusz. Rypińskie ststwo niegrodowe, w woj. inowrocławskiem, ziemi dobrzyńskiej, podług lustracyi z r. 1662 składało się z miasta Rypina i z wsi Stary Rypin, Głowińsk i Pścininko. Po r. 1736 zaliczone było do woj. brzeskokujawskiego. W r. 1771 posiadał je Michał Podoski, kaszt, rypiński, opłacając zeń kwarty złp. 1400 gr. 13, a hyberny złp. 383 gr. 10. Na sejmie z r. 177375 nadano te dobra w posiadanie emfiteutyczne Franciszkowi Podoskiemu, synowi Michała. Przez uchwałę sejmową z r. 1768 ststwo stało się grodowem. Dawny powiat rypiński miał w XVI w. obszaru 21, 27 mil kw. , obejmował 24 parafie a w nich 2 miasta i 115 wsi. Opis i historyą R. podał Aleks. Sławeńsko Sławiński w dziełku Rypin, Lipnoskie pod względem histor. , Statyst, i archeol, Warszawa 1856 r. Por. też W. H. Gawareckiego Opis ziemi dobrzyńskiej, Płock 1825 r. Rypiński powiat gub. płockiej zajmuje zachodniopółnocną częśó gubernii. Od północy i zachodu przytyka do Prus; granicę naturalną tworzą tu rzeki Drwęca i jej dopływ Rypienica; od wschodu graniczy z pow. mławskim i sierpeckim, od południa z lipnowskim i rypińskim. Obszar powiatu wynosi 22, 62 mil kwadr. 209, 237 mr. , w tem na jeziora przypada 0, 18 mil. Zajmuje on część południowego stoku wyżyny pojezierza baltyckiego. Północna część powiatu wznies, do 480 st. npm. , podczas gdy południowa opada do 420 st. W środku powiatu około Rypina występuje obniżenie poziomu, wzrastające w kierunku ku zachodowi. Obszar, śród którego mieszczą się drobne jeziora Żałe, Ostrowite, wznosi się około 380 st. a w miarę zbliżania się ku Drwęcy opada poziom do 280 st. Obszar powiatu we wschodniej, większej, połowie przedstawia równinę, z glebą piaszczystą, kamienistą, niedawno jeszcze pokrytą rozległemi lasami, które dotąd jeszcze przechowały się w znacznej części około 32, 000 mr. . Wody tego obszaru uprowadza Skrwą, płynąca niedaleko wschodniej granicy powiatu. Prócz tego gromadzą się one w obszernych jeziorach płd. wschbd. części Orszulewo 549 mr. i do 80 st. głęb. , Szczutowo 161 mr. i 18 st. głęb. , Skrwilno 210 mr. i 5 do 10 st. głęb. i Likiec l00mr. . Płd. zachodnia, mniej sza, częśó powiatu przed. stawia obszar falisty, z licznymi zagłębieniami, w których wody potworzyły torfiska. Gleba tu gliniasta i marglowata. Lasy liściaste buki i grabina koło jeziora Żałe. Jeziora dość liczne, jak; Żałe 291 mr. , Kleszczyn 138 mr. , Trąbin 88 mr. , Ostrowite 80 mr. , Sitnica 81 mr. , Ugoszcz 30 mr. ; ob. Jeziora rypińskie przez E. Dziewulskiego, Pam. Fizyogr. , I, 101 109. Wody tej części uprowadza Rypienica, płynąca środkiem powiatu, i Ruziec, na połudn, jego granicy. O rozległości przedhistorycznych zbiorowisk wodnych na tym obszarze świadczą znaczne obszary pokładów torfu, obejmujące do 16, 000 mr. , przy grubości od 3 do 5 stóp. Dobywanie odbywa się zaledwie na 1 10 tego obszaru. Najlepszy torf kopią koło Balina i Pręczek. Z innych płodów kopalnych znajduje się kamień wapienny w niewielkich kawałkach, margiel wapienny i niekiedy kawałki bursztynu. Żyzność gleby, przy dość gęstym zaludnieniu, sprzyja rozwojowi rolnictwa. Zarówno większe gospodarstwa folwarczne jak i mniejsze kolonie i osady włościańskie przedstawiają znaczny postęp w uprawie roli i hodowli inwentarza. Większa i średnia własność zajmuje 138, 384 mr. , włościanie 69, 895 mr. Pograniczne położenie ułatwia korzystny zbyt produktów gospodarstwa rolnego owce opasowe, nabiał, drób. Brak dróg bitych źle oddziaływa na rozwój rolnictwa i przemysłu. Prócz niewielkiego kawałka drogi bitej na trakcie z Dobrzynia na Lipno do Rypina niema innych dróg bitych w powiecie. Przemysł fabryczny nie mógł się pomyślniej rozwinąi Istnieją tylko drobne zakłady, łączące się zwykle z gospodarstwami folwarcznemi. W 1880 r. były 2 gorzelnie 10 robot. z produk, na 34, 500 rs. , 3 browary 10 rob. i 8765 rs. , 2 garbarnie 5 rob. i 2700 rs. , 24 cegielnie 60 rob. i 30, 500 rs, 1 mydlarnia 2 rob. i 3000 rs. , 6 hamerni 15 rob. i 3895 rs. , 1 olearnia 3 rob. 480 rs. i 2 młyny parowe 6 rob. i 62, 600 rs. Ogólna suma produkcyi wynosiła 146, 440 rs. Prócz tego było 31 młynów, 30 wiatraków i 5 tartaków, z prod. oznaczoną w przybliżeniu na 45, 000 rs. Przemysł rzemieślniczy zatrudniał 684 warsztatów, przy prod. na 42, 053 rs. Szkół początkowych było w 1883 r. 26 1 miejska, 24 gminne, 1 wiejska, prócz tego 18 ewangielickich. W 1880 r. uczyło się 1204 chłopców i 676 dziewcząt, w tej liczbie w szkołach ewang. 388 228 chłop, i 160 dziew. . Kas zaliczkowopożycz kowych jest 10, z kapitałem zakładowym 7273 rs. Ludnośó powiatu, wynosząca w 1867 r. 49, 188 głów, wzrosła obecnie do 66, 000. W 1880 r. było 58, 000 mk. 28, 448 męż. , 29, 553 kob. . Z wyłączeniem jednego miasta Rypina, w gminach wiejskich mieszkało 54, 991 mk. , w tej liczbie 45, 730 katol, 6875 protest. , 2, 554 żydów. Sekta anabaptystów szerzyła tu w ostatnich czasach swą propagandę i po Rypin siada podobno śród kolonistów niemieckich licznych wyznawców. Pod względem kościel nym powiat stanowi dekanat dyecezyi płoc kiej, składający się z 17 parafii Chrostkowo, Dulsk, Gójsk, Łukomia, Osiek pod Brodnicą, Płonne, Radomin, Radziki, Rogowo, Ruże, Rypin, Sadłowo, Skrwilno, Strzygi, Świedzie bną, Trąbin i Żałe. Pod względem sądowym istnieje tu jeden okrąg sądu pokoju dla Ry pina i 5 okręgów sądów gminnych Dobrzyń, Strzygi, Przywitowo, Nadróż, Gójsk. Pod względem administracyjnym powiat składa się z 1 miasta i 16 gmin wiejskich Chrostko wo, Czermin, . Dobrzyń, Dzierzno, Gójsk, Oka lewo, Osiek, Płonne, Pręczki, Rogowo, StaroRypin, Skrwilno, Sokołowo, Szczutowo, Wąpielsk i Żałe. Br. Ch. Rypinek, wś i fol. nad Prosną, pow. kaliski, gm. Kalisz, par. Dobrzec Wielki, odl. od Kalisza pół wiorsty. Stanowi cel spacerów dla mieszkańców Kalisza. Wś ma 12 dm. , 109 mk. ; fol. 5 dm. , 27 mk. ; należy do dóbr Opatówek. W 1827 r. 14 dm. , 128 mk. Wspominana w dok. z 1287 r. ob. t. IX, 60. Rypki 1 wś i fol. , pow. zasławski, należy do zasławskiego klucza dóbr sławuckich. 2. M. , w spisie z 1885 r. Rjepki, wś, pow. zwinogródzki, w 3 okr. poL, gm. Winograd, par. kat. Łysianka, o 43 w. od Zwinogródki a 8 w. od mka Winograda, ma 1245 mk. , w tej liczbie około 80 katol. ; cerkiew Pokrowska, drewniana, niewiadomej erekcyi. Należała do klucza olszaóskiego hr. Branickich, teraz ministerstwa Udiełów. Ryplewa al. Na Ryplewi, pasieka w Myszkowie, pow. zaleszczycki. Rypna, mylnie Rybna, wś u źródeł rzki Tarnorudki, dopł. Zbrucza, pow. proskurow ski, okr. pol. Satanów, gm. Sarnów, par. Tarnoruda, o 30 w. od Wołoczysk, w pobliżu granicy Galicyi i gub. wołyńskiej, ma 88 osad, 520 mk. , 894 dzies, ziemi włośc, z Ser binówką, 1326 dzies, dworskiej z Sołomną. Należała do Zuzanny Iwanowskiej, skarbnikowej latyczowskiej, dziś Marcina Zale skiego. Dr, M. Rypna, szczyt, w paśmie Czortki, w Karpatach wschodnich, dziale skolskodelatyń skim, w obr. gm. Porohów, pow, bohorodczański. Pasmo Czortki ciągnie się od płd. wsch. na płd. zach. , od doliny Bystrzycy Nadworniańskiej aż po dolinę Bystrzycy Sołotwińskiej, na przestrzeni 15 klm. Wzdłuż grzbietu ciągnie się granica gmin Zielonej i Porohów z jednej a Pasiecznej, Maniawy i Kryczkiej z drugiej strony. W samym środku grzbietu, u zejścia się granic Pasiecznej, Zielonej i Maniawy, legła najdziksza część, sięgająca ponad granicę lasów do wys. 1282 mt. odtąd ku płn, zach, grzbiet powolnie opada, dochodząc w Szczyworysie al. Szyworysie 1078 mt. wys. Od szczytu 1282 mt. , na płd. zach. wzbija się szczyt Rypna, 1210 mt. wys. ; na pld. zaś wsch. grzbiet skalisty równie opada, dochodząc w Czortce wys. 1159 mt. Od niej na płd, szczyt Klewa 1134 mt. ; idąc dalej ku płd. wsch. spotykamy w bocz nym północnym rozgałęzieniu szczyt Czorcin 1178 mt. ; wreszcie płd. wsch. ostatnie czub ki są 1242 mt. , 1060 mt. i 1065 mt. , tuż nad doliną Bystrzycy nadworniańskiej. Z działu tego spływają liczne potoki na płd. wsch. do Bystrzycy, jak Buchtowiec, Czorcin i Chre pelów; ku płn. wsch. Maniawka, wreszcie ku płn. zach. Rypna i Sumaryn i ku płn. Płoska, wszystkie do Bystrzycy Sołotwińskiej. Ró wnolegle doń, cokolwiek na płd. zach. legły grzbiety Stanimir i Olenica. Br. G. Rypna, potok, powstaje w obr. gm. Poro hów, pow. bohorodczański, u płn. podnóża pasma górskiego Stanimira 1549 mt. ; pły nie leśnym jarem wprost na płn. , popod za chodnie stopy lesistej góry Rypnej 1210 mt. , a zabrawszy strugę z pod Rypnej, zwra ca się na płd. zach. i wpada naprzeciw Huty przys. Porohów do Bystrzycy Sołotwińskiej z praw. brzegu. Od płd. wznosi się dział gór ski Olenica 1384 mt. i Buk 1289 mt. , a od płn. wsch. rozgałęzienia zach. grzbietu Czort ki 1259 mt. . Przyjmuje liczne dopływy, między nimi Semniatyn. Długość biegu 8 1 2 klm. Br. G. Rypne al. Rypnianka, potok, powstaje w obr. gm. Rypnego, pow. dolińskim, w lesie Rosyszczu. Przepływa przez środek wsi Ry pnego, doliną górską, nad którą od zach. wznosi się Homotówka 739 mt. a od wsch. las i wzgórze Bahoniec 645 mt. ; wszedłszy na obszar wsi Duby, uchodzi na płn. wsch. krańcu tejże do rz. Duby, dopł. Czeczwy. Długość biegu 6 klm. Źródła wznies 700 mt. , ujście 440 mt. Br. G. Rypne al. Ropne, wś, pow. doliński, 21 klm. na płd. W8ch. od Doliny, 12 klm. na płd. od sądu powiat, w Rożniatowie, na zach. od urzędu pocz. w Perehińsku. Na płn. leży Duba, na wsch. Perehińsko, na płd. zach. Lipowicą, na zach. Lecówka. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem pot. Rypne, zwanego dawniej Ropnym potokiem, wpadającego do Duby. Nastaje on w płd. stronie wsi a płynie na płn. do Duby. Na płd. od źródlisk pot. Rypnego nastaje inna mała struga i płynie na zach. do Lecówki, gdzie wpada do pot. tejże nazwy, tworzącego jedno z ramion Duby. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie pot. Rypnego. Najwyższo wzniesienie na płd. w losie Rusyszcze wynosi 785 mt. Własn. więk. Fundacyi hr. Skarbka ma pastw. 22, łasu 1195 mr. ; wł. mn. roli or, 216, Ryplewa Rypinek Rypki Rypna Rypne Rypinek Rysie Rypnianka Rypnianka Rypny Ryppin Rypy Leskowieckie Rypyliwka Ryś Rysa Rysanka Rysianka Rysiewicze Rysiki Rysin Rysiny łąk i ogr. 437, pastw. 146 mr. W r. 1880 i było 88 dm. , 585 mk. w gminie; 877 obrz. gr. kat. , narodowości rusińskiej, 8 wyzn. mojż. , narodowości niemieckiej. Par. rz. kat. w Ro żniatowie, gr. kat. w Dubie. We wsi jest cer kiew i szkoła niezorganizowana. Jest tu ko palnia nafty. Lu. Dz. Rypnianka, potok, ob. Rypianka, Rypne. Rypny al. Rybny, potoczek, w obr. Uiczna, , pow. drohobycki, ubiegłszy 2 1 2 klm. wpada do Kłodnicy z praw. brzegu. Ob. Rybny. Ryppin, niem. ob. Rybiń Rypułtowce, w XV w. Rypolthowicze, w XVI w. Rypulthowicze wś włośc, nad rz. Pabianka, pow. łaski, gm. Widzew, par. Pa bianice, ma 18 dm. , 208 mk. , 533 mr. W 1827 r. było 27 dm. , 215 mk. Należała do dóbr Widzów. R. były własnością kapituły kra kowskiej, należały do klucza pabianickiego. Wś miała prawo niemieckie. W połowie XV w. było 20 łan. , z których płacono czynszu na św. Marcina po 21 groszy i pół grosza pronota, 2 kapłony, 30 jaj. Kmiecie obowią zani są jedną łąkę skosić. W tejże wsi jest 2 zagr. , z których pierwszy płaci 20 gr. , dru gi 18 groszy; z młyna dawano kapitule 4 korce mąki, a młynarz 1 korzec pszenicy na Boże Narodzenie, drugi na Wielkanoc a trzeci na Zielone Świątki; był też łan sołtysi. Kmie cie płacili po pół grzywny za obyedne a soł tys 4 grosze Długosz, L. B. , I, 283, 293. W XVI w. dziesięcinę pobierał proboszcz łę czycki od kmieci i z łanów sołtysich, dwa tyl ko łany i jedno pole nad sadzawką dawały pleb. w Pabianicach wartości do 2 grzyw. . Pleban pobierał też od kmieci kolędę 0 korcu owsa z domu Łaski, L. B. , L, 381. W 1552 r. wś miała 31 osad, 22 łan Pawiński, Wiel kop. , II, 238. W pobliżu R. istniała też w XV w. Wola Rypołtowska, mająca 13 ła nów, na prawie polskim osadzonych. Kapi tule płacono czynsz po 9 skotów z łanu, 2 kapłony, 30 jaj a dziesięcinę, wartości 9 do 10 grzyw. , dawano na stół arcybiskupi. Cie kawo szczegóły o powinnościach włościan w dobrach pabianickich podaje Długosz przy opisie tej wsi L. B. , I, 291. Br. Ch. Rypy Leskowieckie, ob. Leskwieckie R. Rypyliwka, ob. Muchliniec. Ryś, dwie os. leśne, pow. wieluński, gm. i par. Lututów, odl. od Wielunia 14 w. , mają 2 dm. , 28 mk. W 1827 r. 5 dm. , 37 mk. Ryś, ob. Ilija. Rysa, grupa zabudowań w obr. Głębowic, pow. wadowicki. Br. G. Rysanka al. Ryszanka potok, w obr. gm. Ujsoł, pow. żywiecki, spływa z polany Rysanki, na zach. stoku góry Lipowskiej 1324 mt. , płynie na płd. i ubiegłszy 2 1 2 klm. , wpada do pot. Bystrego z praw. brzegu. Rysianka, potok, w hr. liptowskiem Wę gry, w Tatrach Niźnich, w półn. działach, w obr. gm. Lupczy Niemieckiej, wypływa z pod góry Siedliaka 1527 mt. , płynie na płn. zach. i wpada do Lupczanki od praw, brzegu. Długość biegu 3 klm. Br. G. Rysie 1 wś włośc, pow. radzymiński, gm. Klembów, par. Postoliska, ma 88 mk. , 199 mr. W 1827 r. było 2 dm. , 29 mk. 2. R. , wś, pow. nowomiński, gm. Dębe Wielkie, par. Mińsk, ma 18 osad, 146 mk. , 22 mr. dwor. i 246 mr. włośc. W 1827 r. było 14 dm. , 113 mk. Wchodziła w skład dóbr Dębe Małe. Rysie z Rudawi, wieś pow. brzeski, nad Uszwią, dopł. Wisły z praw. brzegu. Wraz z obszarem więk. posiadł, ma 80 dm, ; rozcią ga się ulicą między dwoma potokami, z któ rych zachodni, Łętowina, tworzy duży staw. We wsi młyn wodny, Gleba piaszczysta, la sy sosnowe. Wś otaczają bory od zachodu, mianowicie duży las kameralny, zwany Bartwickim, którego część najbliższa tej osady nosi nazwę Walszyny, od połud. Łachmaniec a od wschodu Szumin. Wś graniczy na półn, z Niedzieliskami a na płd, z wólką Rudami. Par. rzym. kat. w Szczepanowie. Urz. poczt. i st. kolei arc. Karola Ludwika w Słotwinie o 124 klm. . R. ma 418 mk. ; 414 rz. kat. a 4 izrael. Obszar więk. pos. Fr, Łasińskiego składa się z 3 mr. roii, 22 mr. łąk, 2 mr. past. i 51 mr. lasu; mn. pos. ma 324 mr. roii, 90 mr. łąk, 57 mr. past. i 3 mr. lasu. Wcho dziła w skład sstwa krzeczowskiego ob. Krzeczów. Mac, Rysiewicze 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. poL, gm. Jody, okr. wiejski i dobra, Łopacińskich, Rafałowo, o 2 w. od gminy a 80 w. od Dzisny, ma 10 dm. , 129 mk. w 1864 r. 50 dusz rewiz. . 2. R. , karczma, tamże, o 80 1 2 w. od Dzisny, 1 dm. , 8 mk. żydów. Rysiki 1. wś pryw. nad rz. Dziśuienką, pow, dzisieński, w 2 okr. poL, o 74 w. od Dzisny, 14 dm. , 134 mk. Była tu drewniana cerkiew prawosł. 2 R. , wś włośc. , pow. dzisieński, w 2 okr. poL, o 77 w. od Dzisny, 8 dm. , 98 mk. Rysin 1. wś i foL, pow. klimowicki, gm. Timonowo, ma 28 dm. i 130 mk. , folusz i olejarnią; własność Anastazyi Podobiedowej. 2. R. , wś, pow. siebieski, w 2 okr. pok. do spraw włośc, gm. Helonczyn, w 1863 r. 37 dusz rewiz, Rysiny 1. wś i foL, pow. kolski, gm. Kłodawa, par. Bierzwienna Długa, odl. od Koła 19 w. Wś ma 7 dm. , 90 mk. ; fol. 5 dm. , 95 mk. ; os. 1 dm. , 5 mk. W 1827 r. 20 dm. , 192 mk. W 1885 r. fol. R. rozl. mr. 732 gr. or. i ogr. mr. 621, łąk mr. 42, past. mr. 36, lasu mr. 11, nieuż. mr. 22; bud. mur. 15, k drzewa 8; pło dozmian 12polowy, pokłady torfu, wiatrak. Rysowo Rystodola Rysulowa Rysy Należały dawniej do fol. wś R. os. 22, z gr. mr. 22; wś Kamień al. Kamionka os. 6, z gr. mr. 195; wś Korytka os. 4, z gr, mr. 130. W XVI w. łany fol. dają dziesięcinę snopo wą a kmiece pieniężną, po 8 gr. z łanu, pleb. w Bierzwienny Łaski. Lib. Ben. , II, 450 W 1576 r. własnośc Stanisława Rysińskiego, miały 3 zagr. , 1 kom. , 1 karczmę, młyn, 1 rzemieśl, 15 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 79. 2. R. , kol. nad jez. Pąchowskim, pow. koniński, gm. Wysokie, par. Kramsk, odl. od Konina 24 w. Z Pąchowem liczą 65 dm. , 516 mk. W 1827 r. 4 dm. , 47 mk. Br. Ch Ryska, rzka, prawy dopł. Mołdawy ob. . Ryski 1. wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Pokrowy, o 6 w. od gminy, 53 w. od Lidy a 17 w. od Wasiliszek, ma 3 dm. , 54 mk. katol, w 1864 r. 21 dusz rewiz. ; należy do dóbr Wężowszczyzna, Żórawskich. 2. R. , wś, pow. grodzieński, w 4 okr. poL, gm, Skidel, o 37 w. od Grodna. 3. R. , uro czysko, pow. grodzieński, w 5 okr. poL, gm. Berszty, o 79 w. od Grodna. J. Krz. Ryśków, sioło, pow. rohaczewski, gm. Horodziec, ma 50 dm. i 260 mk. Ryskowo, niem. Boeskau, u ludu Reskowo, u Kętrzyn. Reszkowo, wś włośc, na Kaszubach, nad jez. Roskowem, pow. kartuski, st. p. Miechucin, par. kat. Chmielno o pół mili, od Kartuz o 1 3 8 mili. Szkoła katol, liczyła 1887 r. 127 dzieci. Razem z wyb. Karskanią i Li powcem obejmuje wś 605 ha 270 roli or. 28 osad gbur. , 11 zagr. W 1869 r. było 388 mk. , 363 kat. i 25 ew. , 40 dm. ; 1885 r. 52 dm. , 79 dym. , 439 mk. , 420 kat. , 19 ew. W dokum, z 1351 r. nosi nazwę Reyszko, w 1351 r. Roikau. Zachowany przywilej wykazuje ob. Neue Pr. Prow. Blaetter, III, że R zdawna książęta pomorscy zapisali na uposażenie kościoła w Chmielnie. Proboszcze z Chmielna bywali posiadaczami, pobierali wszelkie dochody i wykonywali sądy, R. 1351 wystawił prob, Henryk, zakonu premonstratensów, nowy przywilej włók było 20; sołtys Eberhard, który ją na prawie chełm, nowo urządził, otrzymał 2 wł. wolne, nadto pobierał trzeci denar ze sądu i czwarty z karczmy. Z innych 18 włok dawano na św. Marcin od włóki pół grz. , dwie kury i od każdego stołu na utrzymanie kleryka pro clerici salaris po dwa solidy. Czynsz ten sołtys zbierał i prob dostawiał. Mesznego dawali od włoki korzec żyta i tyleż owsa. Na trzy roki wielkie czyli sądy, które się odbywały we wsi, sam proboszcz przyjeżdżał i przewodniczył, sołtys obowiązany podejmować go uczciwie. Wszystkie przewinienia mniejsze sądził sołtys, tylko krwi rozlew i zabójstwo zatrzymał sobie proboszcz. Jezioro Reskowo wydał prob. osadnikom na użytek. Zabronił Słownik Geofcraficzny T. X. Zeszyt 110. osadnikom sprzedaży gruntu bez zezwolenia prob. i sołtysa. Klasztor norbertanek w Żu kowie przejął później R. pod swój zarządy wynagradzając proboszcza zapewne włókami przy kościele. Bór między R. i Miechucinem także należał do klasztoru ob. Klasztory żeń skie p. Fankidejskiego, str. 57 i Zeitschr, d. Westpr. G. Ver. , str. 133. Mesznego płaciło R. 1583 r. 4 korce żyta i tyleż owsa, było jednak zobowiązane do 8 kor. żyta ob. Wizyt. Rozdrażewskiego, str. 22. Ks. Fr. Ryskowska Kamionka, wś, pow. rohaczewski, gm. Horodziec, ma 36 dm. i 258 mk. , z których 15 wychodzi na zarobek. Ryśniate, ob. Reszniate. Ryśniki, wś, pow. orszański, gm. Nowy Tuchyń, ma 24 dm. i 198 mk. Ryśniwkę młyn na obszarze Łysica, pow bohorodczański Rysowany Kamień, szczyt w paśmie Liwocza, na granicy Jodłowy pow. pilźnieński a Brzysk i Czermny pow. jasielski. Wznies. 427 mt. ob. Lhoocz, Br, G. Rysowo, niem. Ruesshof, fol. do Skurcza należący, pow. starogardzki, st. p. , tel. i par. kat. Skurcz 1, 5 klm. odl. , 298, 17 ha roli orn. i ogr. , 89, 49 łąk, 9, 51 lasn, 2 nieuż. ; czy sty dochód z gruntu 3802 mrk; fabr. kroch malu, cegielnia, hodowla bydła. W 1887 r. 6 dm. , 93 mk. Na prawo od drogi z Wielbrandowa do żwirówki znajduje się cmenta rzysko przedhistoryczne. W 1845 r. natra fiono na grób kamienny skrzynkowy, z któ rego wydobyto urn kilka ob. Objaśn. Ossow skiego, str. 43. Kś. Fr. Rystodola, zaśc. szlach. , pow. wileńskii w 3 okr. poL, o 68 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. Rysulowa, szczyt w Tatrach Niźnich, na płn. prawym brzegu Czarnego Wagu, na granicy gm. Szczyrby i Ważca, w hr. liptow skim, pod 37, 41 wsch, dłg. g. F. , a 49 1 52 płn. sz. g. Wznies. 1032 mt. szt. gen. . Por. Głęboki Potok. Br. G. Ryświanka, wś nad rz. Stasia, pow. rówieński, na płn. od mka Tuczyna. Rysy, niem, Meeratigspitze, węg. Tengerszem csius, szczyt w Tatrach polskowęgierskich mylnie Wagrą zwany, w głównym grzbiecie Tatr, na granicy Galicyi i Śpiźu. Stanowi on narożnik dolin Czarnego stawu nad Rybiem od płn. zach. , Zmarzłego stawu od, wsch. i Żabich Mięguszowieckich od płd. zach. Miano pochodzi zapewne od rysy w płn. jego ścianie, która od samego wierzchu zasłana śniegiem czyni wydatnym ten szczyt, tuż obok Wysokiej. Widok z Rysów na wnętrze Tatr u turystów, węgierskich zwłaszcza, uchodzi za najpiękniejszy i najrozleglejszy na węgierskiej stronie. Jan HumS Ifef Ryska Ryska Ryski Ryskowo Ryskowska Rysowany Byszewek Byszewko falvy, geograf węgierski, w dziele o Węgrach t. I, p. 369 nazwał ten szczyt Magyar Rigi. Szczyt R. wznosi sie 40 do 100 mt. po nad główny grzbiet. Składają go głazy ustawione jakby w progi, z których najwyższy stanowi wierzchołek. Tworzą one jakby skalistą wieżę, sterczącą przy zbiegu trzech grzbietów. Zachodnim łączą się z Mięguszowieckiemi turniami 2435 mt. , południowym 55 Wysoką 2555 mt. , a północnym z Żabim wierchem 2262 mi. Widać ztąd jakby kamienne morze wierchów, czubków, turni, grzbietów, otchłani, pośród których błyszczą zwierciadła stawów tatrzańskich. Ze szczytów widzialne są Łomnica, Lodowy, Sławkowski, Garłuch, Pośrednia grań, Kończysta, Mięguszowieckie turnie, Wysoka, Baszta, Solisko, Krywań, Koprowa i cały grzbiet Wołoszyna, wybiegający od Swinnicy. Według prof. Rotha widać stawy Rybie, Czarny staw nad Rybiem, dwa Żabie Białczańskie, Zmarzły staw, Czeski staw, Zielony i Litworowy staw, Zadni staw, najwyższy z pięciu pod Zawratem, dwa Żabie Mięguszowieckie, Hinczowy i Szczyrbskie jezioro. Eljasz w Przewodniku 1886 r. 236 podaje 10 stawów; wyklucza staw Hinczowy, Zielony i Litworowy. Pierwszy wszedł na ten szczyt Edward Blasy z Wielki na Śpiżu, d. 30 lipca 1840 r. Zwykły tor turystyczny z Zakopanego prowadzi do Roztoki, zkąd doliną Białej Wody do Czeskiego, gdzie spędza się noc pod niebem. Drugiego dnia przez przełęcz Wagę 2408 mt. wchodzi się na R. około południa, zkąd schodzi się nad Czarny staw, dalej nad Rybie, gdzie wypada nocleg w schronisku Staszyca. Trzeciego dnia powrót do Zakopanego. Ze strony spiskiej wychodzi się z leśniczówki Hagi w Sztwole Stola ku Szczyrbsldemu, następnie ku Popradzkiemu, a wreszcie Żabim Mięguszowieckim; ztąd zwraca się ku Wysokiej, na przełęcz Wagę, wreszcie na szczyt R. Wznies. 2308 mt. szt. gon. , 22949 mt. Korzistka, 23104 mt. Fuchs, 2308, 97 mt. i 2311, 32mt. Kolbenheyer. Nazwę Rysy nadano mylnie na mapie spec. austr. węg. Z. 9, CoL XXII szczytowi dalej na płn. położonemu, t. j. Żahiermu Br. G. Ryszardów, fol, pow. piotrkowski, gm. i par. Gorzkowice, odl. 20 w. od Piotrkowa. Fol. ten, oddzielony od dóbr Plucice, rozl. mr. 227 gr. or. i ogr, mr. 179, łąk mr. 31, past. mr. 9, nieuż. mr. 8; bud. z drzewa 7. Byszewek, wś, pow. lipnowski, gm. Kłokock, par. Ostrowite, odl. o 3 w. od Lipna, ma szkołę początkową, 17 dm. , 148 mk. , 363 mr. obszaru. W 1827 r. 14 dm. , 91 mk. Byszewko, wś kościelna, pow. mogilnicki Żnin, dek. rogowski, o 7 klm. na wsch. płd. od Rogowa i tyleż na płd. od Gąsawy poczta, na starym trakcie gnieźnieńskim; par. w miejscu, st. dr. źel w Mogilnie o 14 klm. Z os. Borek 2 dm. , 19 mk. ma 11 dm. , 113 mk. kat. i 278 ha 21 1 roii, 27 łąk, 3 lasu. Między r. 1366 1383 pisał się z 11. czyii z Małego Ryszewa Grzymisław, ten sam pe wno, który 1358 1378 pisał się z Rysze wa Kod. Wielk. . Około r. 1523 należało R. do opatów trzemeszyńskich; z łanów kmie cych płacono dziesięcinę snopową probosz, strzyżewskim, a miejscowym mesznego po korcu pszenicy i tyleż owsa. W r. 1577 było tu 4 1 2 śladów osiadł. , jeden sołtysi; w 1579 r. 5 1 2 a w 1618 r. 3 1 2 osiadł, i 2 wcielone do folwarku. Spisy z końca zeszłego wieku wy kazują E. między posiadłościami kapituły gnieźnieńskiej. Kościoł p. w. św. Maryi Ma gdaleny istniał już w pierwszych latach XIV w. i afiliowany był do par. gąsawskiej. Wy niesiony następnie do godności parafialnego, za wiado wany był przez zakonników trzemoszyńskich aż do ich zniesienia. W skład par. 580 dusz wchodzą Borek, Głowy, R. , Ryszewo, Szrama i Zalesie. Probostwo ma 150 ha ziemi. E. CaL Ryszewo, w dok. Rissow os. młyn. nad rzką Skrwą, na obszarze dóbr Biskupice. Ist nieje dziś młyn w dobrach Biskupice pow. płocki, gm, Brwilno, niedaleko ujścia Skrwy do Wisły. Do tej to zapewne osady odnoszą się szczegóły zachowane w dok. z XVI w. W r. 1379 wyrok sądu płockiego przysądził bisk. płockiemu młyn Rissow nad Skrwą. W 1383 r. Piotr syn Mikołaja, cześnik płocki, sprze daje dziedziczną swą trzecią częśó molendini Rijssonis in fluvio dieto Strq ua in bonis Bi skupicze za 10 grzyw, toruńskich bisk. Sciborowi Kod. Maz. , 101. Br. Ch. Ryszewo, wś, pow. mogilnicki Żnin, o 7 klm. na wsch. płd. od Rogowa, przy trakcie z Gniezna na, Gąsawę do Żnina, nad Wołownioą dopł. jez. Zioło; par. Ryszewko, poczta w Gąsawie, st. dr. źel. w Mogilnie o 14 klm. ; 43 dm. , 361 mk. 380 kat. , 53 prot. i 770 ha 491 roii, 97 łąk, 12 lasu. Większa posiadł, zwana dziś Tauhenwalde od pobliskiego nadleśnictwa ma 157 ha, z czystym doch, grunt. 1255 mrk; właścicielem jest Karol Morgenstern. W r. 1285 Przemysław II zwalniając osadę R. , dziedzictwo Andrzeja, od ciężarów, zezwolił na założenie miasta z prawem niemieckiem. Andrzej ten zachodzi raz jeszcze w dok. wielkopolskich pod r. 1293; w r. 1345 pisał się Jakub z R. ; Grzymisław zaś 1358 1378 pochodził z pogranicznego Ryszewka. R. 1365 Andrzej z Kunowa sprzedał R. braciom Janowi, Mikołajowi, Przecławowi, Włodzimierzowi Markusz w r. 1370 i Wojciechowi z Studzieńca, a następnego roku 1336 oddał sołtystwo R, jakiemuś Chwał Ryszardów Ryszewo Ryszardów Ryszewskie Ryszkajcie Myszkanowka Ryszkąjówka Ryszki Ryszkowa Wola kowi celem osadzania wsi na prawie niemiec kiem. Pierwszą z tych czynności potwierdził król 1366. W r. 1370 potwierdził król za mianę R, , dziedzictwa braci z Studzieńca, na Jabłowo, posiadłość klasztoru trzemeszyń skiego; dyplomaty wreszcie z r. 1393 Kod. Wielkop. , n. 1932 wspominają o Przezdrzewie, dziedzicu R. który od rzeczonego kla sztoru był wziął R. , w zamian za Załachów i Brzyskorzystew. Około r. 1523 składało się R. z łanów kmiecych i dziedzicznych Łaski, Lib. Ben. , I, 168 i 170; w r. 1577 79 było 13 śladów osiadł. , 3 rzemieśl, i 5 zagrodn. ; w r. 1618 jest R. wsią duchowną. Spisy z końca XVIII w. wymieniają R. jako posia dłość kapituły gnieźn. ; zabrane przez rząd pruski, tworzyło przez pewien czas domenę, którą następnie wcielono do domeny mogilnickiej. E. Cal, Ryszewskie nadleśnictwo, al. Ryszewo, Gołąbki niem. Tauhenwalde, nadleśn, królewskie i okr. domin. , pow. mogilnicki Żnin, o 9 klm. na wsch. płd. od Rogowa i o 2 klm. na wschód od Ryszewa, par, Ryszewko, poczta w Gościeszynie, st. dr. żeL w Mogilnie o 12 klm. ; 1 dm. i 9 mk. W skład okr. domin, wchodzą leśnictwa Pennbrueck l dm. , 9 mk. , Głębockie Glembitz, 1 dm. , 14 mk. , Kerngrund 1 dm. , 5 mk. . Długi Bród Langfurth, 1 dm. , 6 mk. i Sarnówka Rehhorst, 1 dm. , 7 mk. ; cały okr. ma 6 dm. , 50 mk. 12 kat. , 38 prot. i 5030 ha 170 roii, 92 łąk, 4519 łasu; czysty doch, z ha roii wynosi 7, 25, łąk 5, 49, łasu 3 92 mrk. Lasy są sosnowe. E, CaL Ryszka al. Ryszkowska Struga, niem. Mischkefliess, struga w pow. świeckim. Według mapy sztabowej z r. 1873 74 wypływa przy młynie Ryszce z jeziora, do którego z płd. uchodai struga Mokra Mukrz Fliess a z zach. Hamer. Biegnie na płn. okolicą le sistą. Minąwszy Jakubowo i Zgorzałymost, gdzie obraca młyn, przyjmuje poniżej wsi Wierzchów mały dopływ z pod Pruskiego. Odtąd przybiera kierunek wschodni i za Skrzyniskami Grueneck wpada do Czarnej wody Schwarzwasser. Przed ujściem zowią ją Zatokami. Kś. Fr. Ryszka, niem. Bischke, os. młyn. nad strugą Ryszką Rischkefliess, pow. świecki, st. p. Gacki, par. kat. Drzycim, gm. Mszano; 582, 18 magd. mr. W 1868 r. 13 bud. , 5 dm. , 54 mk. , 32 kat. , 22 ew. ; 1885 r. 2 dm. , 20 mk. Krzyżacy mieli tu swój folw. o 2 włókach ob. Gesch. d. Kr. Schwetz Yon Wegner, str. 433. R. 1676 należała R. do zamku świeckiego i liczyła 10 mk. ; czynsz wynosił 1682 r. 1 zł. R. 1773 obejmowała 2 włóki włośc, 3 dymy, 15 mk. ew. R. 1789 należał młyn, w wieczystą dzierżawę puszczony, do pow. chojnickiego, wójtowstwa świeckiego ob. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Ver. , XIX, str. 288. Według taryfy poborowej na symplę z r. 1717 płaciła R. 1 zł. ob. Cod. Beinen, w Peplinie, str. 89. Ryszkajcie, dwór, pow. szawelski, gm. Krupie, o 38 w. od Szawel. Ryszkąjówka, karczma koło Tyszyny, pow. sokalski. Myszkanowka, Ryszkan, dawniej Kopaczanka, mko od 1860 r. nad rz. Kopaczanką, w pow. jasskim gub. bessarabskiej, o 35 w. od Bielicy, przy drodze do Austryi, ma 167 dm. , 1164 mk. , 3 cerkwie. Ożywiony handel bydłem, solą, rybą i dziegciem. Ryszki 1. wś włośc, pow. grójecki, gm. Nowa Wieś, par. Boglewice, posiada szkołę początkową, 144 mk. , 252 mr. W 1827 r. 18 dm. , 161 mk. 2. R. al. Ryzki, wś i fol. , pow. łukowski, gm. i par. Łuków, ma 30 dm. , 237 mk. , 705 mr. ziemi. W 1827 r. 32 dm. , 251 mk. Fol. R. Fałki rozl. mr. 419 gr. or. i ogr. mr. 204, łąk mr. 4, łasu mr. 170, zarośli i past. mr. 11, nieuż. mr. 30. Wś R. os. 19, z gr. mr. 169. W 1531 w. wś Riski, w par. Łuków, własność szlachty zagrodowej Pie trasów, Gozdziejów, którzy mieli 1 łan. Częśó Mikoła i Dobka 1 2 łanu. W 1552 r. wś szlach, części Piotrassowiat, Gosceiewiat 1 łan; częśó Stanisława i braci 1 4 łanu; częśó Sandziczów 1 4 łanu. W r. 1580 Jakub Riskowski płacił od siebie i od uczestników swych z połowicy wsi od 4 włók, które sami orzą, fl. 2, od za grody bez roii gr. 4, od Mikołajowego zagro dnika gr. 4. P. Jan Riskowski od 2 włók, które sam orze, fl. 1, od zagr. bez roii gr. 4. Sumina fl. 1 gr. 16 Pawiński, Małop. , 381, 391, 410. 3. R. , wś, pow. węgrowski, gm. Jaczew, par. Liw, ma 2 dm. , 21 mk. , 76 mr. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. Br. Ch Ryszki, dwor, pow. rossieński, gm. Sartyniki, par. Szyłele, o 80 w. od Rossień. U Buszyńskiego podany dwor, własność Lachowicza, i okolica szlachecka. Ryszkowa Wola, wś, pow. jarosławski, nad dopł. Lubaczówki, przy drodze z Jarosławia do Oleszyc. Na płd. od wsi idzie tor kolei Jarosław. sokalskiej ze st. Bobrówka 18 klm. od Jarosławia, 19 klm. od Oleszyc. Wznies. 208 mt. npm, ; gleba piaszczysta. Od wschodu, południa i zachodu bory sosnowe. Posiada par. gr, kat. i szkołę etatową, a na obszarze większym ks. Jerzego Czartoryskiego gorzelnię. W 1880 r. było 175 dm. i 5 na obszarze więk. posiadł. Pożar 1887 r. obrócił w perzynę cerkiew drewnianą, zabudowania plebańskie i 23 zagród, które jednak odbudowano. Z 1035 mk. 492 męż, 543 kob. przebywa na obszarze więk. pos. 60 osób; 928 gr. kat. , 68 rz. kat. , 9 innych wyznań a 30 izr. Pos. więk. ma 563 roli, 172 łąk i ogr. , 63 passt, i l315 mr. lasu; pos. mn. 1155 roli, Ryszewskie Ryszka Ryszniate Ryszkowce Ryszowce Ryszówka Rysztot Ryszuny Ryszyńj 378 łąk 424 past. i 22 mr. łasu. Do mniejszej posiadł, wliczono uposażenie proboszcza gr. kat. 48 roli, 8 łąk i 4 mr. past. . Par. dyec, przemyska, dek. jarosławski obejmuje Chodanie, Stirmaczówkę i Pohodę. Wieś graniczy od płd. z Bobrówką, na zach. z os. Chodanie i lasami Na Cisawie, na płn. z Zapałowem i Stawiskami a na wschód z os. Kobieluchami i lasem Horajem. Mac. Ryszkowce al. Ryżkowce, wś, pow, berdyczowski, ob. Hryszkowce, Ryszniate, ob. Reszniate, Ryszowce, mylnie Gryszowce al. Hryszowce, wś, pow. jampolski, gm. i par. kat. Krasne, ma 111 osad, 934 mk. , 1063 dz. ziemi włośc, 903 dwors. , 41 cerkiewnej; gorzelnia. Cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1871 r. , ma 1025 wiernych. Własność Rusanowskich. Dr. M Ryszówka, wś, pow. żytomierski, o 14 w. od mka Uszomierza odległa. Składową część gruntu stanowi gnejs, chociaż znajduje się i czerwony granit. A. L. Br. Rysztot, uroczysko, pow. bychowski; terpentyniarnia, zatrudniająca 2 ludzi, produkuje 260 pudów i daje 75 rs. dochodu; własność Martynowiczow. Ryszuny 1. w spisie z 1864 r. Rymuny, wś nad rzką Łoszą, pow. wileński, w 5 okr. poL, gm. Szumsk, okr. wiejski i dobra, Sidorowiczów, Kiemiany, o 4 w. od gminy a 34 w. od Wilna, 14 dm. , 3 mk. prawosł, i 111 katol. 55 dusz rewiz. , młyn wodny i tartak. 2. R. j karczma, tamże, 1 dm. , 5 mk, żyd. Ryszyńj grupa domów w Smolinie, pow. Rawa Ruska. Ryta, Rysta, rzeka w gub. grodzieńskiej, lewy dopływ Muchawca. Bierze początek w południowej części pow. brzeskiego z jez. Łukowa, leżącego śród błot puszczy Rudzkiej. Zrasza pow. brzeski, w dalszym zaś biegu dotyka pow. kobryńskiego. Długość biegu 90 w. , kierunek ma zachodni; brzegi niskie, w górnej połowie pokryte wielkiemi lasami. Spławna od wsi Zalesia i Rudy. Przybiera rzeczkę Botynkę. J, Krz. Ryta Mała, rzeczka w pow. kowelskim, połączona z jez. Tur za pośrednictwem Batorego kanału, uchodzi do Muchawca pod Szczebryną. Ryta, potok, w obr. gm. Rzek, pow. wado wicki, płynie na płn. zach. doliną podgórską, nad którą od zach. rozpościera się grzbiet Tu roń 685 mt. , a od wschodu szczyt b. n. 728 mt. . Zabrawszy od lew. brzegu potok Doliny wpada poniżej kościoła do pot. Rzeki, w dal szym biegu Wieprzówką ob. zwanego. Dłu gość biegu 4 1 2 klm. Br. G. Ryta al. Antoninowo niem. Antoninsdorf, kol. szlach, do Bukowca należąca, pow. świecki, st. p. Bukowiec, par. kat. Świekatowo, 255, 47 magd. mr. W 1868 r. 21 dm. , 154 mk, 7 kat. , 147 ew. 1885 r. 22 dm. , 135 mk, Osada ta zwała się w XVIII w. Rota, Ryta, Retą, Rheda. R. 1756 została z Szewienkiem w czę ści darowana, w części sprzedana pułk, Anto niemu Czapskiemu, który r. 1777 wcielił pust kowie Ryte do dóbr krupocińskich. Obecna kolonia powstała r. 1826 na obszarze Krupocina ob. Zeitsch, d. Westpr Gesch. Ver. , 18, str. 152. Ka. Fr. Rytarowice, pow. samborski, ob. Rajtarowice. Ryte Rytoje, jez. w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, łączy się z jez. I go i Soszno. Rytel, ludowe Retel, niem. Rittel, wś nad Brdą, pow. chojnicki, przy szosie i dr. żel. z Chojnic do Tczowa, o 13 klm. na płn. wschód od Chojnic, par. kat. Czersk o 2 mile; agentura poczt. w miejscu, szkoła 3klasowa liczyła 1887 r. 2 naucz, i 185 dzieci. W skład gminy wchodzą oprócz Rytla, wyb. Jeziorki 1885 r. 5 dm. , 31 mk. , os. Kaliska 2 dm. , 19 mk. , Okole Konigort, 5 dm. , 40 mk. . Wądoły 5 dm. , 54 mk. , razem 1812 ha 776 łasu, 58 łąk, 210 roii. Gleba tu piaszczysta, uboga, w pobliżu znaczne pokłady torfu. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, hodowlą bydła i wywózką drzewa. Cała gmina liczyła 1885 r. 82 dm. , 141 dym. , 671 mk. , 605 kat. , 57 ew. , 9 żyd. Przy R. ciągnie się kanał kilka mil od leśn. Muehlhof aż do Nowych Barłogów, wykopany przez rząd dla nawodnienia łąk. R. leży na wznies. 405 st. npm. , poziom Brdy zaś tu 347 st. npm. We wschodniej stronie wsi odkryto cmentarzysko, które r. 1824 przy budowaniu żwirówki berlińskiej do szczętu zniszczono ob. Objaśn, do mapy Ossowskiego, sir. 35. R. 1430 nadaje Jost von Hohenkirchen, komtur tucholski, Marcinowi Retel i jego spadkobiercom karczmę retelską. Wolno mu sprzedawać wszystko, co się do jedzenia i do picia godzi, jako to mięso, ryby, chleb, piwo, masło, sery poślednie i t. d. Dajemy mu także wolno drzewo do budowli w borach naszych, gdzie mu bracia wskażą, jako i na opał, jako to suche i leżące drwa, stojącą brzezinę i olszynę. XHjcmmj mu także rolę, która od początku tej karczmy i tego listu do niej należała, wyjąwszy jeżeli sobie więcej przyczynił i wykopał, która za ten czynsz onemu nie będzie zapisana. Dajemy też wolny żer dla wieprzów, około karczmy leżący, wyjąwszy nasze dąbrowy i łąki koło Twarożuej góry. Za to będzie nam dawał 3 grzywny zwyczajnej monety pruskiej do zamku tucholskiego co rok na św. Marcin i jedne podwodę do Gdańska. Dan na zamku naszym tucholskim w dzień Trójcy św. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 70. Lustr. ststwa tucholskiego z r. 1664 opiewa, że pust Ryszkowce Rytele Rytowa Rytomoczydła Rytno Rytkuniszki Rytele Rytki Rytka Rytenie Rytelskie Błoto Rytelska Rytelowszczyzna kowie Rotel, należące do klucza kossobudzkiego, płaciło czynszu 46 fl. 10 gr. ; 3 karczmarze strzegli barci czerskiej, każdy po tygodniu koleją, 3 ogrodnicy zaś barci karsińskiej, także po tygodniu koleją. Według taryfy z r. 1648 płacili w R. poddani od 3 karczem i 5 ogrodn. 5 fl. i 10 gr. B. należał wówczas do ststwa tucholskiego. Podług taryfy na symplę zr. 1717 płacił R. 1 zł. 15 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 92. Wizyt. Rozdrażewskiego z r. 1583 donosi, że dwie karczmy diotae Ritel dawały mesznego każda pół korca żyta i tyleż owsa str. 201. W wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 czytamy Retel, wś królewska, szołtys Mucha daje mesznego pół korca żyta i tyleż owsa, karczmarz Tuszk także tyle, tak samo drugi karczmarz; reszta parafian płaci zamiast mesznego każdy 15 groszy str. 122. Kś. Fr. Rytele 1. Olechny, wś i fol. lit. A i B nad rz. Buczynka Sterdynką, pow. sokołowski, gm. Kossów, par. Ceranów, ma 25 dm. , 400 mk. W 1827 r. 32 dm. , 251 mk. Fol. R. Olechny lit. A rozl. mr. 649. Wś R. Olechny 08. 30, z gr. mr. 146. Fol. Olechny lit. B z nomenkl. Jagodnik rozl. w 1868 r. mr. 784. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś R. Olechny os. 13, z gr. mr. 133; wś R. Wszołki os. 2, z gr. mr. 4; wś R. Sucha os. 10, z gr. mr. 282; wś Wólka Rytelska os. 10, z gr. mr. 126. 2. R. Suche, wś, pow. sokołowski, gm. Olszew, par. Ceranów, ma 15 dm. , 136 mk. , 387 mr. według Pam. Kniżki. W 1827 r. 17 dm. , 118 mk. 3. R. Świeckie, wś, pow. sokołowski, gm. Olszew, par. Prostyń, ma 65 dm. , 497 mk. , 955 mr. ziemi. W 1827 r. 55 dm. , 384 mk. 4. R. Wszołki, wś przy ujściu Buczynki do Bugu, pow. sokołowski, gm. i par. Kossów, ma 29 dm. , 236 mk. , 474 mr. W 1827 r. 20 dm. , 125 mk. 5. R. , pow. ostrowski, ob. KawionkaR. Br. Ch. Rytelowszczyzna, okolica, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 28 w. od Szczuczyna, 3 dm. , 23 mk. 1866. RytelskaWólka, wś, pow. sokołowski, gm. Kossów, par. Ceranów, ma 7 dm. , 90 mk. , 126 mr. Rytelskie Błoto, niem. Rittelbrch, leśn. należące do nadleśn. Wilhelmsberg, w pow. brodnickim; 1885 r. 1 dm. , 6 mk. Rytenie 1. wś rząd. nad rzką Ryteń, powświęciański, w 1 okr. poL, o 31 w. od Świę. cian, ma 15 dm. , 125 mk. kat. i 3 żyd. 2. R. , Ryczenie, wś włośc, pow. wileński, w 4 okr. poL, gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Rytenie, o 10 w. od gminy, 64 dusz rewiz. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi R. , Przewoźniki, Zabieliszki, Czechy, Źusino, Taluszany, Niekraszuny, Podlipiany, Bojary oraz zaśc Brukaniszki, Posieliszoze, Skudziszki, Rudziszki, Worżeła, Dworczyszcze, Kuciszki, Maczule i Lipniszki, w ogóle 436 dusz rewiz. b. włościan skarbowych. J. Krz, Rytka, pow. makowski, gm. i par. Płoniawy. W 1827 r. 3 dm. , 21 mk. , par. Podoś. Rytki, wś, pow. lidzki, ob. Rymki. Rytki al. Rydka, wś nad rz. Skwilą, dopł. Smotrycza, pow. proskurowski, okr. poL Sa tanów, gm. Kuzmiuj par. kat. Kumanów, mię dzy wsiami Weselcami i Choptyńcami, ma 44 osad. Cerkiew p. w. N. M. P. , uposażona 33 dz. ziemi, 1186 parafian. Niegdyś własność Nepomucena Gadomskiego, b. marszałka pow. proskurowskiego, obecnie należy w połowie do Weselca, Darewskich, w drugiej zaś do Cheptyniec, Czerkasowej. Dr. M. Rytkuniszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. i okr. wiejski Dukszty, ma 3 dm. , 70 dzies. Rytno al. Rytne, w dok. Ratno, wś na prawym brzegu Teterowa, pow. radomyski, naprzeciwko wsi Padołu al. Fruzinówki, o 4 w. od Zoryna i od Oranego par. prawosł. , ma 95 mk. , nadzielonych 180 dz. ziemi, z której opłacają rocznie 92 rs. 22 kop. wykupu. Własność Iliaszenki, który w B. i Zorynic posiada 175 dz. ziemi ornej, 486 lasów i 829 dz. nieużytków. Rytomoczydła, wś i fol. nad rzką Czarną, pow. grójecki, gm. Nowa Wieś, pai Boglewice, mają 205 mk. , 1787 mr. dwors. , 139 mr. włośc. W 1827 r. 28 dm. , 200 mk. Ogólny obszar tych dóbr w 1834 r. wynosił 1995 mr. Należała do nich wś Ryszki. Dobra powyższe zapisane zostały w 1883 r. przez właścicieli ich Radzimińskich na fundusz stypendyalny i dobroczynne cele. Rytowa, pow. brzeski, mylnie zamiast Rylowa. Rytówek, wś włośc, pow. sokołowski, gm i par. Sterdyń, ma 22 dm. , 298 mk. , 339 mr. W 1827 r. 21 dm. , 160 mk Rytro z Mikołaszką Połomem i Ryczanowem, w dok. z XIV w. Rither, Ritter, Rittyr, wieś i ruiny zamczyska, pow. nowosądecki, par. rzym. kat. w Barczycach. Starożytna osada zbudowana jest na lewym brzegu Popradu, wzdłuż pot. Rostoki, przy gościńcu z Starego Sącza 9, 8 klm. i kolei państwowej, która tu posiada stacyą między Starym Sączem a Piwniczną, odl. 17 klm. od Nowego Sącza, 105 klm. od Tarnowa a 47 klm. od Orło. Ruiny zaułku leżą na prawym brzegu Popradu, na wzgórzu. Wznies, wsi nad rzką i przy st. kolei wynosi 340 mt. , zamku zaś 463 mt. Dolina Popradu zwęża się tu nagle, ścieśniona pasmem od wschodu sięgającem po rzekę. Szczyt najwyższy Makowiec 949 mt. jest najbliższym rzeki. Ku zachodowi podnosi się naziom mniej stromo w dział Karpat dunaje Rytro Rytówek Rytwiany Rytwiany ckopopradzkij ujęty od zachodu, północy i wschodu dolinami tych rzek a od południa doliną Szczawnicką. Poprowadziwszy linią prostą na zachód od Rytra ku Tylmanowy, przecinamy tylko północne stoki działu, pokryte świerkowym lasem, tak ze najwyższe szczyty wystające po za sobą ku zachodowi za Wdżary Wyżne 821 mt. , Tylowskie 1037 mt. i Skałki 1168 mt. , które z Rytra zobaczyć można. Wś jest częścią rozrzuconą nad Popradem, częścią nad pot. Rostoką. Domy drewniane, czyste, służą w lecie dla przybywających tu gości. Części wsi noszą osobne nazwy Mikolaszka 7 dm. , 53 mk. , Połom 36 dm. , 259 mk. i Ryczanów 17 dm. , 139 mk. . Wogóle 102 dm. , na obszarze więk. pos. br. Liebrega 10 dm. Z 835 mk. jest 410 męż. , 425 kob. ; 775 rzym. kat. , 32 ewang. i 28 izrael. Obszar więk. pos. wynosi 9 mr. roii, 5 mr. łąk i past. i 67 mr. łasu; posiadł, mniej, ma 468 mr. roli, 95 mr. łąk, 363 mr. past. i 80 mr. łasu. Szkoły niema a jedynym zakładem przemysłowym jest młym wodny zwyczajny. Ruiny zamku stojące na stromej skale otoczonej od południa małym potokiem, zwanym Rostoką, lezą na praw. brzegu Popradu, na północ od wsi Sucha Struga. Od północy otaczają je niższe lesiste wzgórza. Ruiny pokryte mchem i drzewami przedstawiają zewnętrzne ściany piętrowej budowli i większej części dwupiętrowej, grubej okrągłej baszty. Według pomiarów wykonanych przez Szcz. Morawskiego, który w Sądeczyźnie podaje I, 91 plan i rekonstrukcyą tego, zamczyska, wysokość baszty wynosi 7 sążni, miąższość 4 sążnie, środek baszty 2 sążnie a grubość murów 5 łokci. Morawski rozróżnia trzy epoki w budowie zamku. Najdawniejszą jest baszta, odpowiadająca baszcie w Czchowie nad Dunajcem. Sięga ona prawdopodobnie XII w. Do wnętrza jej dostać się można dopiero na wysokości pierwszego piętra. Później w miejsce pierwotnych drewnianych budynków przybudowano murowane i dwie mniejsze baszty broniące bramy. Obecnie plan budowli przedstawia się jako pięciobok nieregularny, w którego środku znajdowały się budynki dwa, prócz tych, które łączyły się z zewnętrznymi murami. Kto zbudował ten zamek nie jest wiadomem. Pierwotnie nazywa się Ritter, jest własnością królewską a zarazem jedną z szeregu twierdz, broniących granicy od Węgier. Przy zamku wybierano cło królewskie od kupców spławiających towary Popradem. Najdawniejszym dokumentem jest przywilej Łokietka z 17 kwietnia 1312 r. , przyznający klaryskom starosądeckim prawo pobierania cła na Popradzie pod Rytrem prope castrum Ritter, ogłoszony w Kod, Małop. II, 224 i po polsku w Morawskiego Sądeczyźnie f, 205. Dyplo mem z 15 maja 1327 r. uwolnił Łokietek kup ców spieszących na nowo ustanowiony jar mark na św. Małgorzatę w Sączu od cła in Rittyr Kod. Małop. , 206, dyplomem z 18 czerwca 1331 r. nadał mieszczanom sądec kim las silvam ultra Rither castrum si tam ibid, 221 i Morawski, Sądecz. , I, 219. W 1338 r. uwolnił Kazimierz W. mieszczan krak. dyplomom z 6 stycznia t. r. od cła in Ritter Kod. m. Krakowa, 26 a 21 kwie tnia 1356 r. potwierdza ssta sądecki Piotr Wydźga, źe na mocy przywilejów Kazimie rza W. są mieszczanie sądeccy wolni od cła in Rittyr Kod. Małop. , 290. Jest to ten sam Piotr Wydźga h. Janina, którego testa ment napisany w tym zamku a zawierający opis kopalni złota podaje Długości Lib. Ben. , III, 353 355. Za Długosza mieszkali tu sta rostowie Bądeccy. Wiadomości dalszych brak. Według podania miejscowcgo zburzył go Rakoczy w 1657 r. R. wieś graniczy na płn. z Przysietnicą, na płd. z Obłazami, częścią Młodową. Mac, Rytwiany, w dokum, z 1469 r. Ritthffianij i Rittchffianij u Długosza Ritjwyami w XVI w. Rittwiany, wś, fol. , os. fabr. i dobra nad rzką Czarną, uchodzącą do pobliskiej Wisły o 9 w. , pow. sandomirski, gm. Rytwiany, par. Staszów o 4 w. . Leżą nad doliną wyżłobioną śród wyżyny przez wody spływające do Wisły; posiadają kościół filialny, poklasztorny, dwie szkoły początkowe gminna i fabryczna, urząd gm. , cukrownią, gorzelnię, browar, dystylarnię, olejarnię, cegielnię, wyrób serów szwajcarskich, wzorowe gospodarstwo folwarczne na obszarze 573 mr, nad rzeczką Czarną. Odl. 42 w. od Sandomierza, połączone drogą bitą 8 w. długą ze szosą staszowsko stopnicką we wsi Sielec. Wś i fol. mają 173 dm. , 1144 mk. , 7507 mt, ziemi dwor. i 1278 mr. włośc. W 1827 r. było 72 dm. , 664 mk. Cukrownia otwarta w 1863 r. przerabiała w ostatnich latach do miliona pudów buraków. Gorzelnia wypalała wódkę z melasy, a dystylarnia przerabiała produkt gorzelni. Browar piwny przerabiał do 400 korcy słodu rocznie. Tartak o 8 piłach i 2 maszyny do gontów. Cegielnia wyrabia cegłę, dachówkę i dreny. Prócz tego jest młyn wodny. Szkoła początkowa została założona jeszcze w 1817 r. przez ks. Izabellę Lubomirską, druga powstała przy cukrowni. Fabryka cukru utrzymuje stacyę meteorologiczną. Z dawnego zaniku pozostał tylko ułamek murów. Wieś ta nabrała znaczenia gdy w XV w. stała się siedzibą jednej gałęzi Jastrzębczyków, którzy zbudowawszy tu zamek pisali się z Rytwian. Twórcą znaczenia i zamożności tego rodu był Wojciech Jastzębiec, arcyb, Rytwinszczyzna Rywa Rytwinszczyzna Rywałd gnieźn, 1436. Założył on miasteczko Jastrząb pow. radomski, zamek Jastrzębiec w okolicy Szydłowa zburzony w XVI w. przez Zborowskiego, nabył Rytwiany od synowców Mikołaja z Kurowa, arcyb, gnieźn. , i zbudował tu zamek. Brat arcyb. Wojciecha, Scibor, woj. łęczycki, miał 20 synów, z których 8 zginęło w wojnie z Krzyżakami a 12 było kasztelanami. W kościele klasztoru paulinów w Beszowy pow. stopnicki, fundowanym przez arcybiskupa, widział Paprocki obok nagrobka fundatora pomniki jego synowców z zatartymi już napisami i wizerunkami zmarłych. Synowcom tym dostały się rozległe dobra Wojciecha a między niemi i Rytwiany. Jako dziedzice R. występują teraz głośni w dziejach Jan, kaszt, sandomierski, marsz, królewski, i Dersław, wojew, sandomirski a następnie krakowski Paprocki, Herby, 141, 142. Za czasów Długosza stoi w R. zamek na urwistym wyniosłym brzegu rzeczki Czarnej, za którą z drugiej strony leżą wsi klasztoru śto krzyskiego Koniemłoty, Święcica, Tuklęcz. Przy zamku stoi drewniana kaplica p. w. św. Wojciecha, fundacyi arcybiskupa. Przy niej jest prebondarz, który pobiera dziesięciny z Oględowa i Kotuszowa, wartości do 35 grzyw. , i po 6 chlebów, mierze quartale piwa codziennie z zamku. Prawo patronatu ma przeor w Beszowy. Wieś sama należy do par. Staszów. Jest w niej 8 łanów km. , 3 karczmy, 5 zagrodn, z rolą; z nich driesięcinę, wartości do 5 grzyw. , pobiera pleban w Skotnikach. Role po za rzeką Czarną w stronie zachodu. , folwark mianowicie, dawały pleb. w Staszowie, wartości do 3 grzyw. Długosz, L. B. , II, 319, 386, 387, III, 239. Według reg. pobor, z 1508 r. R. wraz z Wojcza, Łubnicami i Jaworem są własnością Ewy de Rythwyąny, wdowy po woj. lubelskim, która płaci 29 grzyw. W 1578 r. są w dzierżawie Stanisława Dembieńskiego, ssty chęcińskiego. We wsi jest 8 osadn. , 2 1 2 łanów, 9 zagrodn, z rolą, 1 ubogi komor. Pawiński, Małop. , 169, 459. Według Star. Polski R. należały do Hieronima Łaskiego a następnie około 1526 r. do Tęczyńskich. Z tych, Jan wwoda krakowski, ojciec i opiekun Gabryela, Krzysztofa. Stanisława i Izabeli, aktem spisanym w Nowym Korczynie 1621 r. , nadał zakonnikom św. Romualda wsi Sieragi, Zrembice i Wolicę, którzy w Sieragach lut gdzie dogodniej im zdawać się będzie, osiędą i ufundują się. Zastrzegł iż gdyby klasztor z jakiej przyczyny przez zgromadzenie zakonne opuszczonym został, natenczas rzeczone dobra wrócą do sukcesorów. W skutek tego osiedlili się zaraz kameduli w puszczy przy R. Izabela, córka wojewody, wdowa po Łukaszu Opalińskim, pomnaża fundusz 1662 r. , zapisując pustelnikom wieś Kamieniec i 2 części lasu. Kościół włoskiej architektury, z cegły a więcej z ciosu zbudowany, ma wieżę z zegarem; było przy nim 11 odrębnych pustelni zakonnych. Spoczywają w tej świątyni Łukasz Opaliński, marsz. kor. 1662, jeden z najświatlejszych ludzi XVII w. i syn jego Stanisław, ssta nowokorczyński f 1704. Od Opalińskich przeszły dobra do Luboniirskich a w obecnem stuleciu stały się własnością hr. Potockich, W 1819 r. klasztor kamedułów został zniesiony a kościół przyłączono jako filię do par. Staszów. R. gmina należy do s gm. okr. IV w Staszowie st. poczt. , ma 12, 936 mr. obszaru 4780 mr. włośc, 514 dm. 30 mur. , 2979 mk. W skład gminy wchodzą Cegielnia, Golejowa os. leś. , Kłoda, Monastyrek os. włośc, Niedziałki, Pluskawa, Podklasztor os. leś. . Ruda, Rytwiany, Szczeka, Staszowek. Opisy i widoki R. podał Tygodn. Illustr. t. I, z 1860 r. , str. 234 i t. X, z 1864 r. , str. 592 i Kłosy t. XX, 62. Istnieje prócz tego oddzielna monografia, odbitka z Przegl. pol. zeszyt IV i Y, z 1880 r. . Opis gospodarstwa rolnego i przemysłowego w dobrach Ii. mieści Sprawozdanie z wystawy przemysłoworolniczej w Warszawie 1874 r. str. 300, 336. Br. Ch. Rytwinszczyzna, chutor, pow. prużański, w 2 okr. poL, gm. Bajki, o 16 w. od Prużany. Rytyki, wś i okolica, pow. szawelski, gm. Skiemic, o 49 w. od Szawel. Rytynie, wś i dobra nad strugą t. n. , pow. telszewski, ob. Retyme. W 1859 r. 29 mk. , gorzelnia, młyn, wiatrak. Rywa al. Riwen, rzka w Kurlandyi, ob. Riwe. Podług W. Pola ma źródła w jeziorze, nad którem loży Bauze, płynie na krótkiej przestrzeni najprzód ze wschodu ku zachodowi a następnie wykręca się ku północy i wpada pod Labrykiem do Bałtyku. Rywałd 1. Szlachecki i Królewski, niem. Adlig i Koeniglich Rehwalde dok. Lybenwalde, Lyhenwalt, Liebenwalde, Liwakl, Lewald dwie wsi tuz obok siebie położone, w pow. grudziądzkim, nad szosą grudziądzkojabłonow ską, st. dr. żeL w Linowie. R. posiada agent, poczt. , łączącą się z Linowem przez pocztę posłańcowa; od 1887 r. połączenie telefoniczne z Jabłonowem. R. Królewski ma szkołę ewang. , w której było w 1887 r. 95 dzieci. Z wybud. Piskary 432 ha 42 łąk, 360 roii or. . W 1885 r. 29 dm. , 34 dym. , 195 mk. , 54 kat. , 141 ew. R. Szlachecki ma 378 ha 22 łąk i 336 roii. ; 1885 r. było tu 87 dm. , 61 dym. , 282 mk. , 107 kat. , 175 ew. Na obszarze R. znaleziono starożytny toporek ob. Objaśn, do mapy Ossowskiego, str. 100. Za czasów krzyżackich należał R. do komturstwa radzyńskiego. Ko Rytynie Rytyki ściół parafialny, dawniej filia do Bursztynowa, p. w. św. Sebastyana, zbudowany r. 1710 a w 1779 r. konsekrowany. Patronat koleją miesięcy należy do biskupa i rządu. Kościół istniał tu już w XIV w. , zdaje się, że w 13letniej wojnie został zniszczony. Około r. 1590 zbudowano kościół drewniany, który r. 1667 był w ruinie. Przy kościele istnieje bractwo trzeźwości od 1855 r. . W skład par. dek. radzyński wchodzą Rywałd, Bursztynowo, Powiatek, Kitnówko, Nowymłyn, Białobłoty, Białobłotki, Blizno, Blizienko i Ostrowo. W 1867 r. było 736 dusz a 451 komunikantów, r. 1887 zaś 715 dusz. Do prob. należały 1667 r. 4 włóki. Według wizyt. Strzesza było tu 5 gburów, którzy od włóki pod pługiem dawali mesznego po 1 kor. żyta i 1 owsa. Sołtys zaś dawał 2 kor. żyta i tyleż owsa. Po wojnie szwedzkiej włóki gburskie włączono do dworskich. Dziedzicem ich był Myszciszewski. Były jeszcze 3 posiadłości szlacheckie, z których każda dawała po 1 kor. żyta i tyleż owsa. Komunikantów było 300. Do filii należały Rywałd Liwalt, Blizno Wielkie i Blizienko Małe str. 476. R. 1312 nadaje komtur radzyński Hermann sołtysowi Hermanowi 54 włók w Lybewalde, sołtys ma posiadać 4 wolne włóki i rybołówstwo w jez. Bliznińskim. Tegoż roku uwalnia go komtur od szarwarku; włóka, na której wieś stoi, ma od tłoki być uwolniona. Do tego dołączył rybołówstwo w jez. przy Bliźnie i Blizenku. Kuźnia istniała już r. 1412. Rejestrowe księgi z r. 1415 wspominają po raz pierwszy o probostwie, obejmującem 4 włóki, czynszu płaciła wś od 51 włók 34 gr. 11 skojców. Szkodę, którą przez wojnę poniosła, obliczyli Krzyżacy na 1800 grzyw. ; 12 włók było bez pana, kościołowi wyrządzono 200 grzyw, szkody. Przywilej w Radzynie przechowywany spalił się wówczas. Więc r. 1422 wystawił w. m. Michał Kuechmeister nowy, nadając sołtysowi Hanuszowi Hannus i mieszkańcom R. Lybewalt 53 1 2 włók i 1 wł lasu na prawie chełm. ; prob. miał posiadać 4 wolne wł. , sołtys 5 wŁ wolnych od tłoki, od reszty mieli płacić po 15 skojców od włóki i po 2 kury, a od włóki leśnej 15 1 2 skojca. Do tłoki na zamku radzyńskim byli zobowiązani na każde zawołanie. Także sołtys miał od każdej dawać po 15 skojców i 2 kury. R. 1432 było we wsi 14 włók pustych, które za zezwoleniem w. m. nabył Erazm z Zakrzewa, ustępując w zamian Zakrzewo Zakonowi, lecz zastrzegając sobie i nadal prawa rycerskie i wolność od podatków i dziesięcin. R. 1438 było tu znów 10 pustych włók. R. I441 nadaje w. m. Konrad v. Erlichshausen jakiemuś Gadeke von Jokuschdorf za wierne zasługi 8 włók z małem i wielkiem sądownictwem, drożno wyjąwszy i wolne ryboł. dla własnego stołu. Za to miał służyć na koniin w lekkiej zbroi, pomagać przy budowlach, płacić 1 funt wosku, 1 fenik koloński i do zamku co rok odstawić 1 korzec pszenicy i tyleż żyta. W taki sposób powstała w R. , część szlachecka obok włościańskiej. I za polskich czasów takie przekształcenia nie były rzadkiemi. I tak nadaje król Zygmunt r. 1526 Albertemu Kownackiemu, burgrabi zamku radzyńskiego, 4 puste włóki w R. na prawie chełm. W podobny sposób nadaje Zygmunt August r. 1552 szl. Ambrożemu Paprockiemu i Maciejowi Markowiczowi, którzy już przedtem tu 8 włók posiadali, jeszcze 8, z obowiązkiem służby zbrojnej. Inne działy posiadali pisarz ziemski Tomasz Zaleski, Klicki i Szczęsny Wiecki. R. 1682 wynosiło symplum poboru 20 gr. Na początku X. VIII w. posiadali wszystkie działy szlacheckie Czapscy. Pierwszym z nich był woj. Piotr Jan Czapski po nim odziedziczyła wdowa Konstancya z Glińskich, a r. 1753 jej syn ssta Tomasz Czapski. R. 1790 była dziedziczką R. , Mełna i Dąbrówki Konstancya z Czapskich Małachowska, zona referendarza kor. i marszałka. R. 1790 puściła ona 18 włók 14 włościanom w wieczystą dzierżawę; zakupne wynosiło 100 zł. za włókę, czynsz roczny 9 tal. R. 1835 wreszcie nadał dziedzic Dąbrówki Jerzy Bertram 1341 mr. i 150 kw. prętów, które wówczas obejmował R. Szlach. , trzynastu osadnikom na własność; roczna renta wynosiła 169 tal. 10 sbr. R. Królewski trzymali r. 1765 w doczesnej dzierżawie włościanie; Józef Rożyński, Michał Hofi man, Jakub Falkiewicz, Wawrzyniec Rynstock, Bartłomiej Lasiński, Szymon Kamper i Piotr Schoeneberg, którzy od 9 wł, płacili 270 fl. R. 1819 puścił rząd pruski dzierżawcom Jakubowi i Chrystyanowi Manserowi, Jastrzębskiemu, Dobrigowi, Wiesemu i Fladerowi 28 wł. 4 morgi 163 kw. prętów w 6 działach w wieczystą dzierżawę. Szkoła i kuźnia należały do obu wsi wspólnie. Szkoła w R. Król. , kuźnia zaś w R. Szlach. Wizyt. Strzesza nazywa Ii. Szlachecki locus quondam religione miraculisque celebris. Tu bowiem znajduje się cudowna figura N. M. Panny. Legenda powiada, że razu pewnego ukazała się wielka światłość nad Bożą męką, w której stała ta figura, skutkiem tego urządzono małą kaplicę i w niej umieszczono figurę. W następnych latach pobudowano kościół p. w. Narod. N. P. M. i ustanowiono proboszcza. W 1581 r. był nim Stanisław de Kleczew. W uroczystości N. M. P. gromadziło się wiele ludu. O doznanych cudach świadczą wota, znajdujące się przy figurze. W r. 1732 było 116 srebrnych i 18 złotych i srebrnych pierścieni i innych ozdób. Obecnie jest Rywałd Rywki wszystkich około 24. Figura cudowna, cała z drzewa, znajduje się we wielkim ołtarzu za zasuwą. Pan Jezus i Matka Boska są przybrani w srebrną sukienkę wyzłacaną, zakrytą drugą złotolitą. Na głowach mają srebrne pozłacane korony, wysadzane drogiemi kamieniami. Wysokość figury wynosi przeszło 4 stopy. Po wojnach szwedzkich odbudował kościół z muru Sebastyan Czapski, kaszt, chełmiński. Ponieważ napływ ludu w czasie odpustów wzmagał się, zamyślali Czapscy ufundować tu klasztor. Dopiero jednak r, 17481 udało się Konstancyi z Gnińskich Czapskiej, I woj. chełmińskiej, sprowadzić z Warszawy kapucynów. Fundatorka wystawiła im klasztor i dołączyła 4 włóki roii. Z lustracyi z r. 1765 dowiadujemy się, że wówczas zachodziła wątpliwość, czy kościół i klasztor z ogrodem znajdowały się na królewskiem czy szlacheckiem terytoryum, dopiero starzy ludzie zeznali, że granicę między oboma działami stanowiła droga z Blizna przez R. do Gołębiowa. Kapucyni mieszkali tu aż do r. 1823, w którym przez rząd pruski zniesieni zostali. Po nich objęli zarząd parafii proboszczowie, którzy się opiekują zarazem i domem demerytów dla duchownych, urządzonym w dawnym klasztorze, Bursztynowo, dawniej kościół paraf. , teraz jest filią R. ob. Cudowne obrazy przez kś. Fankidejskiego, str, 92 96. Dokumenta założenia klasztoru kapucynów dotyczące znajdują się w Peplinie ob. Documenta varia, str. 189 i nast. . 2 R. , właściwie Nieradowa, niem. Riewalde, dok. Rudowe, Meradow, 1306 Niradowe, 1343 Hnie, 1341 Rabenwalde, 1583 Rinwald, wś, pow. starogardzki, st. p. i kol. Swarożyn, par. kat. Klonówka pół mili odl. , okr. urz. stanu cywilu, Szpęgawsk; 713 ha 7 łasu, 44 łąk, 546 roli or. . Wieś obejmuje 7 gburstw, 12 zagród; 1869 r. 567 mk, 550 kat. , 17 ew. , 44 dm. ; 1885 r. 37 dm. , 104 dym. , 455 mk. , 444 kat. , 11 ew. Szkoła kat. liczyła 1887 r. 53 dzieci. R. leży nad Szpęgawa, niedaleko Wierzycy i znacznego jeziora, 7 8 mili na płn. wschód od Starogardu. R. 1306 sprzedaje Święcą, woj. pomorski, i syn jego Piotr z Nowego dobra Niradowe Krzyżakom za 40 grzyw. ob. Urk. Buch v. Perlbach, str. 574. Przywilej wystawił r. 1341 komtur gniewski Hermann V. Kudorf; obszar wynosił wtedy 45 włók ob. Gesch. d. Stadt Stargard v. Stadie, str. 38 W przywileju tym poświadcza komtur, że jego poprzednicy założyli wś Rabenwaldo, nadając Mikołajowi Niclassen, sołtysowi von Gabelow, t. j. z Jabłowa, 45 włók na prawie chełm, z sołectwem; dla niego 4 1 2 włók i z trzecim fenikiem kar, 2 fen, zaś zakon sobie zastrzegł jako i sądownictwo nad Prusakami, Polakami i Wendami i tymi, którzy innym mówią językiem i nie mają prawa chełm. ; także karczma do zakonu miała należyć. Sołtys otrzymał teź prawo rybołówstwa dla własnego stołu, lecz tylko przez 3 godziny w środę, piątek i sobotę. Czynsz oznaczono od włóki po grzywnie. Opuszczono im po 4 skojcc, tak źe od włóki tylko po 20 skojców płacić mieli i po 2 kury na M. li. Gromniczną. Biskupowi zaś powinni dawać pół wiardunka od włóki, a prob. po kor. żyta od włóki. Dan w Gniewie ob. Documenta Taria, str. 87 i Varia acta, str. 12 w Peplinie. W wizyt. Rozdrażewskiego z r. 1583 czytamy, źe tu było 24 włościan, którzy za meszne dawali 10 grzyw, str. 58. R. 1710 zaś pobierał prob. 13 kor. żyta i tyleż owsa ob. wizyt. Szaniawskiego, str. 129. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu poddani summatim 57 fl. 4 gr. Kowal od 2 włók folw. 2 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 177. Kś. Fr. Rywałdzik, 1667 i 1731 Rywałd, niem. Klein Rehwalde, wś, pow. lubawski, st. pocz. Biskupiec, par. kat. Płowęż; razem z os. Mnichem, Mirakowem, wyb. Ossą i wyb. Ostrowem obejmuje 447 ha 35 łąk i 372 roii. W 1885 r. było 65 dm. , 109 dym. , 525 mk. 358 kat. , 102 ew. . 3 dyssyd. , 2 żyd. . Wizyt. Strzesza z r. 1667 podaje Dawniej było tu 12 gburów, teraz 4 z sołtysem, karczmarzem i bednarzem; od włóki dają mesznego korzec żyta i tyleż owsa str. 459. R. był dawniej własnością bisk. chełmińskich. Inwentarz tegoż biskupstwa z r. 1731 podaje nazwiska włościan Jan Sulicki, Maciej Przybyszewski, Naciej Napierski, sołtys, za prawem wiecznem, Wawrzyniec Jankowski dannik, Jakub Brzeski, Michał Kujawa, Balcer Wasielewski dannik, Paweł Sulicki dannik, Stefan a teraz Fabian Zacharek w karczmie, za prawem wiecznem Tenże trzyma gburstwo Czajkowskie, Jakub Wojankowski, Piotr Słupski dannik, Wojciech Lesicki szarwarki mają równe wszyscy, Szymon Lonszczak nad Osą, dannik, Jan Brzeziński za prawem do lat 40, Marcin Zolesie na rumunku, dannik, Walenty Zacharek str. 33 34. Szkoła katol, liczyła 1887 r. 125 dz. , ewang. zaś 65 dz. Kś. Fr. Rywiszki, dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 97 w. od Nowoaleksandrowska. Rywki, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. poL, gm. Skidel, o 34 w. od Grodna. Rywnia, domy w Mikuliczynie, pow. nadworniański. Rywociny 1. dok. Riwocin, Rywoczky, wś na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, o 1 milę na płd. od Działdowa, o 1 2 klm. od granicy król. polskiego, nad traktem do Działdowa st. pocz. , tel. i kol. żeL; 45 dm. , 225 Rywałdzik Rywałdzik Rywociny Ryżanki Ryza Ryzgańce Ryzgie Ryzguny Ryzina Ryznia Ryzówka Ryżanówka Ryzańska Buda Ryżany Ryżawka Ryza mk. , 333 ha. W 1370 już istniały. W R. po nieśli szkodę od Polaków po pokoju toruń skim Klawko 3, Wojciech Andrews 2 koni, Andrzej i Marcin również 2 koni; poświadcza ją to prócz poszkodowanych Jan Ihene Tepper, obłuda Oblude, Piotr Obłuda i Jan. R. 1480 proszą Piotr, Paweł i Mikołaj oraz inni o odnowienie przywileju, z którego wynika, że posiadali 30 włok chełmińskich. W R. mie szkają r. 1542 sami Polacy. 2. 1. , dobra, tamże, 13 dm. , 68 mk. , 228 ha. Ad. K Ryza, jezioro w okręgu zelburskim, ob. Riza, Ryza, szczyt w wschodnich Karpatach, dziale skolskodelatyńskim, w obr. gm. Worochty pod Mikuliczynem, pow. nadworniań ski, na płn. wscb. od wsi, na praw. brzegu Prutu, między Prutem od zach. a jego do pływem Pihym od płn. wsch. . Wznies. 1292 mt. npm. Na płn. zach. las Bebrowacz, a na płd. wsch. polana Bzyl 1245 mt. ; a dalej na płd. wsch. szczyt Worochteński 1325 mt. . Ob. Riza. Br. G. Ryzgańce, wś, pow. wiłkomierski, gm. Wieprze, o 20 w. od Wiłkomierza. Ryzgie, wś i dwor, pow. rossieński, gm. Mankuny, par. Girtakol, o 13 w. od Rossień. Ryzguny, wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Daugieliszki, okr. wiejski Michałowo, 46 dusz rewiz, w 1864 r. . Ryzina, Ryżyna, wś u źródeł rzki Berynki, pow. humański, w 3 okr. poL, gm. Husakowa, par. katol, Łysianka, o 55 w. od Humania a 7 w. od Janówki, ma 1744 mk. , 2062 dzies, ziemi. Cerkiew Pokrowska, murowana, wzniesiona na miejsce poprzedniej drewnianej w 1806 r. , uposażona jest 96 dzies, ziemu Do par. praw. należy wś Sofiówka. W 1863 r. własność Newlińskich, Czarkowskich i Sokołowskich. Ryzina, grupa zabudowań w obr. gm. Szypotu Kameralnego, w pow. radowieckim. Ryżnia al. Ryznim, rzeczka w pow. owruc kim i radomyskim, powstaje z połączenia strug płynących od Omelan i Budy Kamie nieckiej al. Władówki, płynie od płn. zacho du ku płd. wschodowi około Baranówki, Łumli, pod którą przyjmuje od pr. brzegu do pływ t. n. , Worobijowki dopływ od lewego brzegu, Ryzni, Janyszówki, Lubowież i pod wsią Zarudzie wpada od lewego brzegu do Irszy, o 2 w. powyżej ujścia jej do Teterowa, oprócz wymienionych przybiera jeszcze Didówkę. J. Krz. Ryznia, wś nad rzką t. n. , pow. radomyski, na pograniczu owruckiego, w 3 okr. poL, gm. Malin, o 38 w. od Radomyśla, o 6 w. od wsi Pieniażewicze par. praw. , ma 296 mk. , podług Pochilewicza zaś 392 mk, prawosł. , 7 katol, i 5 Zydow; 513 dzies, ziemi włośc, 448 dzies, dworskiej. Włościanie płacą rocznie 364 rs. 8 kop. wykupu za wydzieloną ziemię. Należy do Andrzeja Piestrzyckiogo od 1878 r. , dawniej Kamieńskich. J Krz, Ryzówka, zaśc, pow. miński, w 3 okr. pol. i par. kojdanowskiej, przy drożynie z zaśc Wojnówki do Kojdanowa. A. Jel. Ryżanki, wś, pow. sieński, gm. Horodziec Wysoki, ma 33 dm. i 204 mk. Ryżanówka, mko przy ujściu ruczaju Ni kuda do Makszybłota, pow. zwinogródzki, na pograniczu pow. humańskiego, w 3 okr. poL, gm. Czyżówka, par. kat, Łysianka, o 18 w. na zchd od Zwinogródki, ma 393 dm. , 3500 mk. W 1863 r. było tu 1846 prawosł, 21 katol. 1611 żydów. Cerkiew Pokrowska, dre wniana, wzniesiona na początku zeszłego wie ku, uposażona jest 42 dzies. ziemi. Znajduje się tu także kapl. kat. par. Łysianka. Gleba urodzajna; w okolicy kurhany. Targi odbywa ją się co czwartek, R. . wchodziła niegdyś w skład ststwa łysiańskiego; w 1803 r. sprze dana przez Teofilę z Jabłonowskich ks. Sapieżynę braciom Edwardowi i Andrzejowi Obrębskim. Następnie przeszła do kilku wła ścicieli. Po odseparowaniu gruntów włościań skich posiadali tu hr. Pelagia Biorzyńska 980 dzies. , Andrzej Tyszkowski 480 dzies. , spadkobiercy Andrzeja Erynoewicza 245 dz. , Marya Kościńska 81 dzies, , Dawid Pochłow 230 dzies. Następnie hr Biorzyńska przed 1886 r. sprzedała częśó swą goner. Nowickiej, która wkrótce potem rozprzedała ją pomiędzy włościan. J. Krz, Ryzańska Buda, wś nad lewobocznym dopł. Irszycy, pow. żytomierski, o 18 w. od mka Horoszek odległa. Główną składową część gruntu stanowi gnejs. A. L. Br. Ryżany, w dokum. Hrezany, Hrezany, Hryzany, Rezany, sioło nad Irszą, pow. żytomierski, o 16 w. na płn. wschód od mka Horoszek, Ma duży młyn wodny. Na brzegach Irszy pokłady labradorytu, Grunta składają się z gnejsu. Do włości hrożańskiej należały Uszyca i Chłapińcc Ryżany, część Sokołówki, pow. brodzki. Ryżawka, wś nad rzką Jatrauiem, dopł. Siniuchy, pow. humański, w 2 okr. poL, gm. Posuchówka, par. kat. Humań o 26 w. , ma 305 osad, 1758 mk. , w tej liczbie 43 katol. , 4196 dzies, ziemi; cerkiew Pokrowska, z muru wzniesiona w 1851 4 r. przez ówczesnego właściciela wsi Kosowskiego, na miejsce dawnej drewnianej, uposażona jest 44 dzies. gruntu; kaplica kat. par. Humań. Wieś otoczona jest rozległemi lasami, z których rozciągający się w stronie zachodniej wsi nazwę Zupennego, w stronie zaś wschodniej Hajdamackiego. Na zachód od wsi znajduje się kilka mogił, jedna z których zwaną jest Turow Roh. R. w końcu zeszłego wieku darował Fran. Sal. Potocki adwokatowi swemu Adamowi Moszczeńskiemu, po którym odziedziczył syn jego Józef, od niego zaś w 1846 r. nabył łącznie ze wsią Kołodyste Sarafin Kosowski. Obecnie własnośc Aug. Iwańskiego. 2. R. , wś przy ujściu Kudaszówki do Barana dopł. Bohu, pow. winnicki, gm. Tywrów, par. katol. Woroszyłówka, o 36 w. od Winnicy a 12 w. od st. dr. żol. Żmerynki i Gniewania. Ma 86 osad, 510 mk. , 598 dzies, ziemi włośc. , 1203 dworskiej; cerkiew. Gospodarstwo postępowe; grunta podzielone na 4 fermy, dobrze zabudowane. Własność Urbanowskich, niegdyś Potockich. J. Krz. Dr. M. Ryże 1. wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Druja, okr. wiejski i dobra Niewęgłowskich Krycewicze, o 2 1 2 w. od gminy a 46 w. od Dzisny, ma 10 dm. , 13 mk. prawosŁ, 47 katol, i 6 żydów w 1864 r. 51 dusz re wiz. . 2. R. al. Danejkowo, Ignomierz, folw. , tamże, ma 1 dm. , 9 mk. katol. Ryże, Ryżoje, uroczysko na gruntach wsi Horodzk, w pow. radomyskim, na lewym brzegu Teterowa, przy ujściu strum. Zbuża. Znajduje się tu dawne grodzisko, wałem otoczone, mające 173 saż. . w obwodzie. Ryże wszczyzna 1. zaśc, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. i par. Miory, okr. wiejski Miory 2gie, o 4 w. od gminy a 36 w. od st. dr, źel. dyneburskowitebskiej Balbinowo, ma 1 dm. , 7 mk. w 1864 r. 2 dusze rewiz. , 3 9 mr. ziemi; należy do dóbr Miory Doboszyńskich. 2. R. , wś nad jez. Miory, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. Miory, o 37 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 41 mk. 3. R, folw. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Druja, okr. wiejski Ryźowszczyzna, o 57 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. katol. , 379 dzies, ziemi dworskiej; awuls do dóbr Malkowszczyzna Szumanów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Trybuchy, Radkuny, oraz zaśc. Ozierawki, Lipówka, Włoka, w ogóle 80 dusz rewiz, włościan uwłaszczonych. 4. R, wś, w pow. sieńskim, w pobliżu rozległego błota Lejczenok, zajmującego do 3600 dzies, przestrzeni, w gm. Zameczek, ma 8 dm. i 54 mk. Ryzgory, dobra, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Kimeliszki, okr. wiejski Litwiany, własność Narwojszów; włościanie wnieśli 1743 rs. 50 kop. wykupu za nadaną ziemię. Ryżki, ob. Ryszki. Ryzki al. Ryzyszki, wś włośc, nad jez. Orżwieta, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Twerecz, okr. wiejski Orżwieta Or wie ta, o 8 w. od gminy a 26 w. od Święcian, ma 6 dm. , 76 mk. katol, w 1864 r. 26 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dzisna. Ryźków, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. poL brahińskim, gm. Mikulicze, ma 22 osad. Ryzkowicze, przedmieście miasta Stary Szkłów, w pow. mohylewskim; posiada cegielnię. Pomiędzy mieszkańcami wielu żydów. Ryźkówka, wś, pow. bychowski, gm. Osowiec Cerkiewny, ma 48 dm. i 244 mk. Ryżowce, wś, pow. dzisieński, w 4 okr, pol, gm. Stefanpol, okr. wiejski i dobra, Esmanów, Zacisze, o 6 w. od gminy a 12 w. od Dzisny, 4 dm. , 43 mk. w 1864 r. 14 dusz rewiz. . Ryźówka, kol. , pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. od Suwałk 14 w. , ma 4 dm. , 63 mk. , 123 mr. , w tem 73 mr. roii. Powstała z połączenia osad uwłaszczonych. AV 1827 r. było 2 dm. , 13 mk. Ryżyca 1. al. Rżycu, rzeczka w pow. bo brujskim, prawy dopływ Oressy. 2. R. , zaśc, pow. bobrujski, w 3 okr. poL hłuskim, gm. Horki, ma 2 osady; grunta piaszczyste, ubogie. A. Jel. Ryżyca, jezioro w pobliżu Dniepru, około mka Kryłowa, na pograniczu gub. kijowskiej i chersońskiej. Ryzyki, wś nad rz. Ptyczą, pow. miński, w 2 okr. poL rakowskim, gm. Stare Sioło, ma 5 osad; miejscowość wzgórzysta, dość leśna, grunta szczerkowe, łąki dobre. A. Jel. Ryżyn, zaginiony gród, który, podług podania miejscowego, istniał niegdyś na miejscu dzisiejszego uroczyska Urwichwost, pod wsią Słobódką, w pow. radomyskim. Ryżyn, około 1564 r. Rzezyno, 1580 r. Zełozino i Zyrzino, Zyrzyń Ryzin w Statyst. z r. 1888, Rysin na mapie sztab. , wś, pow. międzychodzki, o 6 klm. na wschódpołudnie od Sierakowa, nad strugą łączącą jez. Charcickie z jez. Białcz; pąr. Chrzypsko, szkoła w miejscu, poczta w Sródce, st. dr. żel. w Wronkach o 15 klm. ; 31 dm. , 266 mk. 175 kat. , 91 prot. i 376 ha 314 roii, 40 łąk, 3 łasu. Około r. 1564 płacił R. daniny bisku pom poznańskim. W r. 1580 należał do Jaku ba Rokosowskiego; było wtedy 2 zagrodników, 2 komorn, i 2 ćwierci karczm. Około 1793 r. wchodził w skład dóbr sierakowskich, wła sność Bnińskiego, sędzi ziemskiego poznań skiego. E. Cal. Ryżyna, ob. Ryzina. Rzać, rzka, dopływ Moży. Rzachta 1. al. Rzakta, wś i foL, pow. nowomiński, gm. i par. Glinianka, ma 180 mk. , 620 mr. ziemi dwors, i 359 włośc, w 26 osadach. W 1827 r. było 29 dm. , 185 mk. Folw. Rz. wchodził w skład dóbr Dobrzyniec Mały. 2. Rz. , w XVI w. Rzacta, Rzacktha wś włośc, pow. piotrkowski, gm. Szydłów, par. Gomólin, ma 16 dm. , 121 mk. , 266 mr. 184 mr. roii. W 1827 r. było 8 dm. , 78 mk. ; par. Łobudzi Ryżki Ryzki Ryźków Ryzkowicze Ryźkówka Ryżowce Rzachta Ryże Ryźówka Ryżyca Ryzyki Ryżyn Ryżyna Rzać Ryże Ryzgory Rzadka Wola Rzadkwin Rzadkwice Rządkowo Rzadkówka Rzadkowice Rzadkosowa Rzadkilas Rzadka Wola co. w XVI w. dziesięciny szły na stół arcy biskupi, pleban w Bogdanowie pobierał tylko kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 220. Regestra pobor, z 1552 podajątę wieś dwa razy, w par. Piotrków i Bogdanów. Na leżała do kasztelanica rozpierskiego, mia ła 7 osadn. , 1 łan. Pawiński, Wiclkop. , II, 250, 6. Br. Ch. Rzadka Wola, wś i fol. , pow. włocławski, gm. Falborz, par. Brześć. Fol. ma 88 mk. , 659 mr. ; wś 298 mk. , 877 mr. Przy wsi młyn Topielec. W 1827 r. było 19 dm. , 142 mk Była to dawniejsza posiadłość dominikanów w Brześciu Kujawskim. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 wś królewska Rzadka Wola, w par. Brześć, miała 4 1 2 łan Część Sieroszewskiego 1 łan Pawiński, Wielkp. , II, 3. W 1564 r. jest 9 km. na 9 włókach, pustych włók 18. Pani Sieroszewska, wdowa po Bartoszu, 4 włóki. Cztery łany nadano kość. brzeskiemu, w dzierżawie pani Siero szewskiej. Sołtystwa 5 włók wolnych od da nin. Przywilej króla Kazimierza r. 1356, za twierdzony przez króla Aleksandra Lustr. , V, 272. K. Kr. Rzadkilas, część Jadownik Mokrych, w pow. dąbrowskim. Br. G. Rzadkosowa, grupa zabudowań w obr. Gliczarowa, pow. nowotarski. Br. G. Rzadkowice, wś, pow. mościski, 2 klm. na płd. od Mościsk st. kol. , tel. , pocz. . Na wschód i płn. lezą Mościska, na zach. Zakościele, na płd. Strzelczyska. Wzdłuż granicy wsch. płynie Siekanica, dopływ Wiszni Sąnowej. Własn. mn. ma roli or. 108, łąk i ogr. 13, pastw. 10 mr. W r. 1880 było 36 dm. , 193 mk. w gminie, 177 obrz. rzym. kat. , 1 gr. kat. , 15 izrael. , wszyscy narodowości polskiej. Far. rzym. i gr. kat. w Mościskach. Rzadkówka, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Romanówka, przy trakcie handlowym ze Zwiahla do Uszomierza, ma 171 dusz włośc. , 815 dzies, ziemi włośc. Należy do dóbrnowozwiahelskich z Uwarowych Mieziencowej. Rządkowo, 1523 r. Zathkowo, 1578 Źatkowo, 1618 r. Zadkowo, wś i domin. , pow. chodzieski, o 5 klm. na zach. od Miasteczka, przy kolei bydgoskopilskiej, u stóp wyżyn Rzadkowskich, sięgających 136 mt. npm. ; par. Miasteczko, szkoła i kaplica w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Kaczorach Erpel. Arcyb, gnieź. Wincenty Kot 1448 przekazał dziesięciny z R. 6 gr. z łanu kościołowi św. Krzyża w Łeknie Łaski, L. B. , I, 109. W r. 1578 było w R. 27 łanów osiadł. , 5 zagrod, z rolą, 11 bez roli, 2 komorn, z bydłem, 7 bez bydła i 3 rzemieśln. , a w 1618 r. 15 łanów osiadŁ, 11 pustych, młyn, 2 rzemieśln, i 5 zagrodn, bez roli. Kaplicę p. w. N. M. Panny wystawiła 1850 r. Nepomucena Grabowska, dziedziczka. Wś ma 38 dm, , 415 mk. 392 kat. , 23 prot. i 574 ha 388 roii, 122 łąk, 12 lasu; czysty doch, z ha roii 7 83, łąki 3 92, lasu 078 mrk. Domin, z fol U tronie 1 dm. , 15 mk. ma 18 dm. , 276 mk. 237 kat. , 39 prot. i 1176 ha 570 roli, 181 łąk, 259 lasu; go rzelnia parowa, cegielnia i wiatrak, mleczar nia, chów i tucz bydła; właściciel Adolph Pollack. żyd z Rawicza. E. Cal Rzadkwice, w XVI w. Rzothkwicze, Rzotgwicza, fol. i dwie kol. , pow. turecki, gm. Wi chertów, par. Psary, odl. od Turka 9 w. ; fol. ma 1 dm. , 6 mk. ; kol. 14 dm. , 119 mk. Druga kol. stanowi jeduą całość zc wsią Psary Kościelue. Dobra Rzadkwice al. Psary składały się w 1886 r. z fol. E. i Jeziorko, rozl mr. 1064 fol R. gr. or. i ogr. mr. 564, łąk mr. 16, nieuż. mr. 21; bud. mur. 9, z drzewa 13; płodozmian 9 i 12polowy; folw. Jeziorko gr. or. i ogr. mr. 137, łąk mr. 38, lasu mr. 270, nieuż. mr. 7; bud. mur. 1, z drzewa 5; płodo zmian 9 i 12polowy; las nieurządzony; po kłady torfu. W skład dóbr poprzednio wcho dziły wś Psary Mostowe os. 24, ss gr. mr. 46; wś Budy Psarskie os. 13, z gr. mr. 128; wś Psary Kościelne os. 14, z gr. mr. 19. Na początku XVI w. łany kmiece dawały pleba nowi w Psarach dziesięcinę, kolędę po gro szu i roczny czynsz po gr. 10 z łanu. Fol wark należał do par. Słoniowo i tam dawał dziesięcinę, zaś z ról folw. , na których osa dzeni byli kmiecie, szła dziesięcina dla pleb. w Turku Łaski, L. B. , I, 260, 264. W reg. pobor, z 1553 r. wykazano 1 łan Pawióski, Wielkp. , II, 224. Br. CL Rzadkwin, dawniej Rzodkwin, 1215 r. Bzodeqnino, 1357 r. Rzotqiuno, wś kość, pow. mogilnicki Strzelno, dek. kruszwicki, o 6 klm. na płn. zach. od Strzelna, na wschodnim wybrzeżu jez. Trląg, naprzeciw Strzelc; par. w miejscu, poczta w Strzelnie, st. dr. żel. w Janikowie Amsee o 9 klm. ; 33 dm. , 281 mk. 273 katol, 8 prot. i 850 ha 700 roii, 20 łąk. Folw. z obszarem 354, 90 ha przeszedł niedawno w ręce niemieckie. O pierwotnym kościele w R. nic nie wiadomo; w miej. 8ce starego wystawiły panie Boryszewska i Anna Kretkowska, przełożona klasztoru strzelneńskiego, nowy kościół drewniany, poświęcony w r. 1717 przez Wojciecha Bardzińskiego, sulr. włocławskiego. Dzisiejszy kościół z cegły stanął kosztem rządu. Par. R. 960 dusz składają Bronisław, Ciechrz, Czerniak, Osikowo i Rzadkwin. W r. 1583 należały do tej par. Łąkie, Sławsko Małe i młyn Wilczak. W r. 1215 przysądzono klasztorowi w Strzelnie dziesięciny z R. , do których rościł prawa Bartosz, bisk. kujawski; w r. 1357 odgraniczono Ciechrz od R. ; w r, 1583 było w R. 17 łanów osiadł. , 6 zagrod, i 2 ry Rządz Rządkowszczyzna Rzańce Rzawiec Rząbc Rząbiec Rząbina Rząchowa Rzączyce baków. R. był zdawna własnością klasztoru w Strzelnie, zabrany przez rząd, wcielony zo stał do domeny Strzelno. E. Cal. Rzańce, pow. przasnyski, ob. GrabowoRżańce, Rżaniec, wś włośc, pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Nowawieś, ma 979 mr. obszaru. W 1827 r. było 38 dm. , 259 mk. Wś ta wschodziła w skład dóbr ststwa różańskiego ob. Rożań. Przy niej rozciągały się lasy, zwane puszczą rżaniecką. Rzawiec, wś, ob. Ostr t. VII, 672. Rząbc, ob. Zamhrze, Rząbiec 1. pow. noworadomski, ob. Zrabiec. 2. R. , w XVI w. Zambrzecz, wś włośc, pow. włoszczowski, gm. Włoszczowa, par. Konieczno. W 1827 r. było 11 dm. , 91 mk. Na początku XVI w. stała prawie cała pust kami, należała do par. Konieczno; łany kmiece i folw. dawały dziesięcinę pleb. w Chrząsto wic, wartości do 11 2 grzyw. Łaski, L. B. I, 561, 572. Br. Ch. Rząbina, potok, powstaje w Rzepienniku Marciszewskim, pow. gorlicki, z lasku wzn. 325 mt. , na płn. zach. stoku Białowki 371 mt. ; płynie na płn. zach. przez obszar Rze piennika, następnie tworzy granicę gm. Golanki i Gromnika pow. tarnowski, a wresz cie na obszarze Gromnika uchodzi do Białej dunajcowej z praw. brzegu. Długość biegu 3 klm. Br. G. Rżące 1. al. Rząca, wś, pow. mazowiecki, gm. i par. Sokoły. Mieszka tu drobna szlachta. Wś ta wchodziła w skład dóbr Brańszczyk, należących do bisk. płockich. Por. Leszezt dóL W 1827 r. 24 dm. , 131 mk. 2. R. , leśnictwo rządowe w pow. ostrołęckim. Na obszarze je go leży wś Jegliowiec ob. Br. Ch. Rząchowa, w XV w. Rzewanchowa, wś. pow. brzeski, par. rz. kat. Szczurowy o 3, 8 klm. . Leży w równinie nadwiślańskiej 187 mt. npm. , nad Uszwią, praw. dopł. Wisły, w pobliżu ujścia tej rzeczki do Uszwicy. Choć chaty stawiają w miejscach wynioslejszych, jednak uległa 15 marca 1888 r. prawie całkowitemu zniszczeniu przez wylew. Miała wtedy 34 dm. i 155 mk. , 148 rz. kat. i 7 izrael. Po, większa, attyn. Szczurowy, ma 62 mr. roli, 149 mr. łąk i 2 mr. pastw. ; pos. mniejsza75 mr. roii, 42 mr. łąk i 39 mr. pastw. W X. IV w. była to wś biskupia, zwana Bzewanchową, do której rościł sobie prawa rozmaite dziedzic sąsiednich Strzelec Mikołaj Wątróbka, ale przed Spytkiem z Melsztyna zawarł 2 marca 1391 r. ugodę z biskupem krak. dok. w Kod. Kat. Krak. , II, 155. Za Długosza Rzewachowa, część klucza radłowskiego, składała się z zagród i wykarczowanych ról, sołtystwa z rolą. Dziesięciny przynosiły bisk. krak. dwie grzywny. Graniczy na płn. z Górką, na zach. ze Strzelcami Małymi, na wsch. z Kwikowem. Mac. Rzączyce, os. młyn. , pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Zawady, ma 36 mk. , 2 mr. włośc. W 1827 r. było 6 dm. , 48 mk. , par. Brochów. Rządkówka, grupa zabudowań w obrębie Jachówki, pow. myślenicki. Br. G. Rządkowszczyzna, dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. poL, gm. Rajsk, o 17 w. od Bielska. Rządz, niem. Rondsen, dok. Rensen, jezioro tuż nad praw. brzegiem Wisły, przy wsi t. n. Dosyć długie, ale bardzo wązkie, ciągnie się granicą pow. chełmińskiego i grudziądzkiego. Jest ono pamiętne klęską, którą tu Święto pełk zadał Krzyżakom w 1243 r. Według Dusburga i kroniki Oliwskiej marszałek Berlwin poległ, a z nim prawie cały hufiec skła dający się z 400 ludzi, wyjąwszy 10, którzy się ratowali ucieczką. Analista toruński zaś utrzymuje, że bitwa ta zaszła w dzień św. Wita i Modesta, t. j. 15 czerwca 1242 r. ob. Script, rer. Prus. , I, str. 73. Kś. Fr. Rządź, niem. Eonchen, dok, Rens, Rensche, Renszin, dobra nad jez, t. n. , pow. grudziądzki, st. pocz. i kol. i par. kat. Grudziądz o 5, 5 klm. na płn. , 276, 33 ha roii or. i ogr. , 65, 82 łąk, 0, 62 pastw. , 274, 10 lasn, 16, 34 nieuż. , 34, 81 wody. Czysty dochód z gruntu 4949 mrk; gorzelnia. W 1868 r. 38 bud. , 19 dm. , 195 mk. , 33 kat. , 162 ew. Do okr. domin, należy st. kol. Mniszek 1885 r. 2 dm. , 20 mk. i karczma t. n. 2 dm. , 23 mk. . Cały obszar wynosi 767 ha. W 1885 r. 18 dm. , 36 dym. , 230 mk. , 201 kat. , 24 ew. , 5 żyd. Szkoła ewang. liczyła 1887 r. 34 dzieci. R. słynie z wykopalisk przedhistorycznych. Znaleziono tu dzbanek wykwintnej roboty z czasów rzymskich muzeum w Gdańsku, ztąd pochodzi także ozdoba dla koni, składająca się z małych koszyczków drucianych, dalej muszla porcelanka tygrysowa, służąca za ozdobę dla ludzi i koni. Podaje Ossowski Objaśn, do mapy, str. 72, że tu na wschodniej stronie odkryto cmentarzysko, z którego wydobyto 7 urn. W 1410 r. miał tu komtur grudziądzki swój folwark. R. 1434 stało tu 36 ułów, w przyległym lesie zaś 32, podczas gdy 53 ulów tamże stało bez użytku. Do folw. należało r. 1438 włók 5 i 1 mr. Także za polskich czasów utrzymywali tu ststowie grudziądzcy osobny folw. W drugiej wojnie szwedzkiej została osada spustoszona. R. 1736 Rządź puszczono w emfiteutyczną dzierżawę Chrystyanowi i Annie Blomberk. Kępa na Wiśle przy R. została r. 1756 osobno wydzierżawiona, tak samo r. 1754 karczma Mniszek, ostatnia na 27 lat. R. 1765 płacił dwór 300 fl. kanonu, karczma 250 fl. Po okupacyi pru Rządź Rządkówka Rżańce Rządza Rząsawy Rząsawa Rząka Rządziszki Rządza skiej został r. 1777 folw. wraz z karczmą ówi czesnemu posiadaczowi Chrystyanowi Blomberkowi puszczony w wieczystą dzierżawę. B. 1802 nabył te dobra Hooff ob. Froehlich Gesch der Graudenzer Kr. , I, 281. Kś. Fr. Rządza, rzeczka, wypływa w pow. nowomińskim, pomiędzy wsiami Wiszniewem i Rządzą, płynie ku zachodowi i północy około Wiśniówki, Woli polskiej, Osęczyzny, Ołdakowizny, Papierni, Turzy, Cygowa, Leśniakowizny, Czubajowizny, Banachowizny, Lipek, powyżej Pasek zabiera Jasionkę al. Cienką, potem płynie na zachód i północ pod Rasztów, Dybów, Zawady, Łoś, Rudę i wpada do połączonych rz. Narwi i Bugu. Zatem przepływa większą część pow. radzymińskiego. Swięcicki w Opisie Mazowsza powiada, iż R. Razcza bierze początek w okolicach Stanisławowa, tworzy w różnych miejscach jeziora przy pomocy natury lub sztuki ludzkiej. Rządza 1. wś włośc, pow. nowomiński, gm. Ładzyń, par. Stanisławów, ma 20 os. , 213 mk. , 603 mr. W 1827 r. było 19 dm. , 164 mk. Wchodziła w skład dóbr Ładzyń. 2. ft. al. Budy Rządzińskie, wś włośc, i kol, pow. nowomiński, gm. i par. Jakubów, ma 165 mk. , 263 mr. W 1827 r. było 3 dm. , 21 mk. Wcho dziła w skład dóbr Łaziska. Br. Ch. Rządziszki, wś i fol. , pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Święto Jeziory, odl. od Kalwaryi 29 w. ; wś ma 17 dm. , 134 mk. , fol. 5 dm. , 29 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 115 mk. Rząka, w XV w. Rząnka, ws, pow. wielicki, par. rz. kat. w Bierzanowie. Leży na płd. wschód od tej wsi, px zy drodze z Podgórza do Wieliczki odl. 4 klm. , nad pot. Matnówką, Wznies. 224 mt. npm. Ma 42 dm. , 252 mk. 10 izr. . Posiadł, większa K. Herliczki ma 87 mr. roii, 17 mr. łąk i 6 mr. pastw. ; mniej sza 149 mr. roii, 4 mr. łąk i 28 pastw. Grani czy na zach. z Piaskami Wielkiemi, na płn. z Prokocimem, na wschód z Bierzanowem a płd. z częściami Kosocic. Za Długosza L. B. , II, 23, III, 50 R. leżąca za górą Lasotą ku Wieliczce, należała do fundacyj dobroczynnych szpitala św. Ducha. Było 6 łanów km. i za grody. Dziesięciny brał biskup krak. a z 2 gruntów pokarczemnych Rzanska pół grzyw. szpital św. Krzyża w Krakowie, Poprzednio należała wś do wdowy po Otonie z Pilczy, która rozporządziła, aby z czynszów, przyno szących 18 grzyw. , otrzymywał 4 3 grzywny szpital św. Krzyża, 4 1 2 grz. chorzy w szpita lu św. Ducha w Krakowie a 9 grzyw, bracia i chorzy w szpitalu w Łańcucie. W XVI w. zmieniły się stosunki, bo prepozytura uśw. Ducha Pawiński, Małop. , 40 miała 4 łany kmiece, 2 komorn, z bydłem, 2 kom. bez by dła i karczmę na półłanku; jakiś Sobniowski zas miał karczmę. Mac. Rząsawa wś i os. karcz, nad rz. Bakówką, pow. piotrkowski, gm. Łękawa, par. Grocholice; wś ma 11 dm. , 149 mk. , 190 mr. , karcz. 1 dm. , 7 mk. , 12 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 91 mk. Rząsawy, wś, fol, os. , pow. cząstochowski, gm. i par. Będziny, odl. 7 w. od Częstochowy, na zachód od linii dr. źel. warsz. wied. ; wś ma 26 dm. , 271 mk. ; fol. 6 dm. , 27 mk. ; os. 1 dm. , 5 mk. W 1827 r. było 14 dm, 103 mk. Fol. R. w 1885 r. rozl mr. 953 gr. or. i ogr. mr. 469, pastw. mr. 4, łasu mr. 460, nieuż. mr. 20; bud. mur, 7, z drzewa 7; płodozmian 4 i 12polowy; las nieurządzony; pokłady kamienia wapiennego. Wś R. os. 29, z gr. mr. 268. W 1581 r. właścicielem R. był Albert Ohoczimowski. Łanów kmiecych 6. W 1655 posiadał wś Piotr Czarnecki, brat Stefana. Żonaty z Misiowaką, prawdopodobnie otrzymał IŁ jako wiano, gdyż po ojcu Krzysztofie, prócz cząstki ojczystej wsi Czarncy, nic więcej nic odziedziczył Szkice hist. Szajn. , III, 229. Dwor drewniany, w którym zamieszkiwał obrońca Jasnej Góry, dziś przekształcono na spichrz. Ostatniemi czasy R. były własnością Rogowskich. M. B, Witan, Rząska Duchowna i Szlachecka, w dokum. Rzamka i Mząszka, wś, pow. krakowski, par, rz. kat. il św. Szczepana w Krakowie. Odl. 3, 5 klm. na płd. zachód od Zabierzowa. Od północy otacza os. gościniec z Krakowa do Zabierzowa, od płd. zaś tor kolei północnej ces. Ferdynanda. Wznies 266 mt. ; teren podnosi się ku zachodowi na 281 a ku wsch. w malownicze skały Kmity na 288 mt. Wzgórza te są pokryte świerkami. R. Duchowna, należąca do. probostwa Panny Maryi w Krakowie, ma 25 dm. i 164 mk. rz. katol. ; część Szlachecka dawniej Chłapowskich, teraz Paw. Suckowa 41 dm. i 284 mk. , 247 rz. kat. i 37 izrael. Na obszarze dwor. przebywa 75 osób rz. kat. Pos. większa ma w ogóle 172 mr. roii, 43 mr. łąk, 108 mr. pastw, i 100 mr. łasu; mniejsza 237 mr. roli, 50 mr. łąk i 62 mr. pastw. We wsi szkoła ludowa. Prof. Łepkowski Rocz. Tow. nauk. krak. , 1860 podaje, że we dworze były ścienne malowidła Stachowicza, przedstawiające sceny z życia wiejskiego i widoki Krakowa. Czy się zachowały, niemadomo. W 1427 dnia 10 kwietnia Piekosiński, Kod. m. Krakowa, str. 180 załatwiono spór między altarystą kościoła P. Maryi a miastem o 10 grzywien; za Długosza L. B. , II, 16 była własnością Stefana Kuromęskiego h. Róża a dziesięciny płacono kościołowi św. Anny w Krakowie. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 4 i 432 w części szlacheckiej siedzieli Przerąbski i Misziowski. Pierwszy miał 1 2 łan. km. , zagrodn, bez roii, 1 2 łan. karcz. , 2 komor, z bydłem, 1 bez bydła i Rząśnia Rząśnik rzemieśln. ; drugi 4 łany km, i kom. z bydłem. R. graniczy na płn. z Plecionką al. Lipiem, na zach. ze Szczyglicami, na wsch. z Bronowicami Wielkiemi i Małemi a na płd. z Mydlnikami. Stosunki geologiczne R. badał i opi sał Dr. Stur w Verhandl. der k. k. Reiohsanstalt, 1870, Nr 10. Mac. Rząśnia, w XVI w. Rzassnya, wś i fol. i R. Poduchowna wś i os. , pow. noworadomski, gm. i par. Rząśnia, odl. 28 w. od Radomska, pocz ta w Brzeźnicy. Posiada kościół par. muro wany i kaplicę na cmentarzu. Wś 33 dm. , 480 mk. ; os. 3 dm. , 6 mk. ; folw. U dm. , 34 mk. R. Poduchowna wś, ma 9 dm. , 44 mk. , 170 mk. ; os. 2 dm. , 6 mk. , 10 mr. włośc. W 1829 r. było 49 dm. , 367 mk. Dobra R. składały się w 1876 r. z fol. R. , Trzcinica, Brutus, nomenkl. Kurzynoga, rozl. mr. 2151 fol. R. gr. or. i ogr. mr. 547, łąk mr. 61, past. mr. 54, łasu mr. 746, nieuż. mr. 54; bud. mur, 10, z drzewa 7; płodozmian 8 i 10polowy, las urządzony; fol. Trzcinica gr. or. i ogr. mr, 254, past. mr. 17, nieuż. mr. 24; bud. mur. 2, z drzewa 3; płodozmian 8polowy; fol. Brutus gr. or. i ogr. mr. 218, łąk mr. 89, past. mr. 56, nieuż. mr. 30; bud. mur. 1, z drzewa 5; płodozmian 7polowy. W skład dóbr poprze dnio wchodziły wś R. os. 40, z gr. mr. 351; wś Żary os. 18, z gr. mr. 171; wś Rychłowice os. 8, z gr. mr. 71. Wieś ta stanowiła dawną posiadłość arcyb, gnieźnieńskich, którzy tu założyli parafią i kościół, istniejący już na początku XV w. Na miejscu dawnego kościo ła stanął około 1870 r. nowy murowany koś ciół z dwoma wieżami, wzniesiony staraniem proboszcza kś. Nieszporsldego ze składek pa rafian a głównie z daru małżonków Płaczkowskich, pochodzących z tej wsi. W XVI w. proboszcz posiadał po 2 łany roli w każdym z trzech pól, cztery oddzielne łąki, trzy sa dzawki, kilka placów i ogrodów, karczmę z placem dającą pół grzyw, czynszu, użytko wanie z części boru na pasiekę. Pobierał ze wsi dziesięcinę snopową, bez konopnej i ko lędę po groszu z domu Łaski, L. B. , I, 537, 538. R. par. , dek. noworadomski, 4690 dusz. Rząśnia gm. , należy do s. gm. okr. I w os. Pajęczno st. poczt. , ma 11, 085 mr. obszaru i 3080 mk. 1870 r. . Br, Ch. Rżąśnica, wieś włośc, nad rz. Święcica, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 56 w. od Lidy, 2 dm. , 20 mk. Rząśnik 1. wś włośc, pow. pułtuski, gm. Wyszków, par. Obrytte. Wchodziła w skład dóbr Obrytte, należących do bisk. płockich, a następnie do ekon. rząd. Obrytte. Przy końcu zeszłego wieku, za czasów pruskich, było tu 11 gospodarzy trzydniowych, 10 dwudn. , 1 komornik, 3 kolonistów; trzydniowi odrabiali po 78 dni ręcznych i tyleż sprzężajnych, 20 dni tłoki i oddawali po 3 kapł. , 15 jaj, 2 kur, 3 łokcie przędzy, 1 zł. 10 gr. czynszu, 54 zł. 15 gr. 1 1 1 2 szel. dziesięciny dworskiej i różną ilość hyberny; dwudniowi odrabiali po 52 dni pieszych i sprzężaj. , 20 dni tłoki, oddawali po 2 kapłony, 8 jaj, 1 kur, łokcie przędzy, 18 gr. czynszu, 20 zł. 11 gr. 2 1 3 szel. dziesięciny dworskiej, nie włączając hyberny, którą uiszczali w rozmaitej ilości. W 1822 r. znajdujemy 11 trzydniow. , wysiewających po 3 kor. ozim. i 5 jarz. ; 11 dwudniowych, wysiewających po 2 1 2 kor. ozim. i jarz. , prestacyę dwudniowych i trzydniowych te same, co za czasów pruskich. Jedna jednodniowa osada pustkująca wysiew na niej wynosił 1 kor. ozim. i 1 1 2 jarz. , 10 dni tłoki, 52 dni pieszych; 3 puste osady po kolonistach niemieckich, obsiewane przez dwor, chałupnik. , karczmarz, młynarz na wiatraku, razem 172 mk. ; 23 koni, 53 woł. , 27 krów, 20 jał. , 44 świń, 58 owiec. W 1827 r. 37 dm. , 247 mk. Dobra R. , w r. 1839 nadane tytułem majoratu generałmajor. Aleksandrowi Czerewinowi, rozl. mr. 3216 fol. R. mr. 367, fol. Sadykierz mr. 369 i lasy mr. 2480. Ws R. os. 37, z gr. mr. 1223; wś Sadykierz os. 27, z gr. mr. 745. 2. Rz. , wś, pow. łomżyński, gm. i par. Lubotyń, ma 1115 mr. Należy do drobnej szlachty. W 1827 r. było 21 dm. , 137 mk. 3. Ez. , wś i fol. , pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Wąsewo, odl. 14 w. od Ostrowa. W 1827 r. było 17 dm. , 122 mk. W 1871 r. fol. Rz. rozl. mr. 736 gr. or. i ogr. mr. 356, łąk mr. 40, past. mr. 16, łasu mr. 260, zarośli mr. 32, wody mr. 1, nieuż. mr. 31; bud. z drzewa 8, pokłady torfu. Wieś Rz. os. 23, z gr. mr. 427; wś Majdan Rząśnicki os. 13, z gr. mr. 338. Lu. Krz. Br. Ch. Rząśno, w XVI w. Rzassno, kol. , pow. łowicki, gm. i par. Bąków, odl. 14 w. od Łowicza, przy linii dr. żel. warsz. bydg. , ma 33 dm. , 309, mk. , 41 osad i 966 mr. 48 mr. nieuż. . Śród osad włośc, są folwarczki dochodzące do 120 mr. obszaru, powstałe z połączenia drobniejszych. W 1827 r. było 42 dm. , 149 mk. Ws ta wchodziła w skład dóbr księstwa łowickiego, w kluczu Zduny. Na początku XVI w. kmiecie dawali kustodyi łowickiej meszne po 3 kor. żyta i 3 kor. owsa z łanu. Sołtysi zaś za dziesięcinę po 16 gr. czyli fertona groszy czeskich. Dziesięcinę z łanów fol. pobierał pleban w Bąkowie. Z łanów kmiecych pustych, przez dwór uprawianych, dziesięcinę brał kustosz łowicki. Dziesięcina ta wraz z mesznem sprzedawaną była niekiedy za 12 grzyw. Z łanów kmiecych pobierał niewątpliwie dziesięcinę arcyb, gnieźnieński Łaski, L. B. , II, 241, 501, 10, 50. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 było tu 11 łan. , 1 komor. , wójtowskie 1 1 2 łan. , Rząśnia Rżąśnica Rząśno Rząśno Rzążew 1 karczma, 21 osadn. Pawiński, Wielkp. , t. II, 99. Br. Ch Rząśno Rzazna na mapie sztab. , jeziorko, w pow. mogilnickim, o 5 1 2 klm, na pld. od Rogowa, pod Cotoniem, utworzone przoz Wełnę, dopł. Warty. Rzążew, w XVI w. Rząssow, Rzazow, Rzarzew, wś, pow. siedlecki, gm. Pióry Wielkie, par. Zbuczyn, ma 55 dm. , 327 mk. , 1083 mr. obszaru. W 1827 r. było 33 dm. , 91 mk. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś szlachecka Rząssów, w par. Zbuczyn, miała 2 łany. Wr. 1552 było 2 2 4 łan. Wr. 1580 Stanisław Sarafanowicz i od sąsiadów swych od 8 włók, które sami orzą, daje fl. 4, od podwłóczka osiadłego 2 sąsiad, gr. 15, od 6 zagr. bez ról gr. 24. Suma fl. 5 gr. 9 Pawiński, Małop. , 384, 397, 416. Br. Ch, Rzechów, ws i folw. , pow. iłżecki, gm. Rzeczniów, par. Iłża, odl. od Iłży w. 9, ma 50 dm. , 329 mk. W 1827 r. było 38 dm. , 212 mk. W 1876 r. Rz. i Michałów rozl. mr. 1006 gr. or. i ogr. mr. 640, łąk mr. 78, lasu mr. 277, nieuż mr. 11; bud. mui 1, z drzewa 28, las urządzony, wiatrak. Wś Rz. os. 102, z gr. mr. 676; wś Michałów os. 4, z gr. mr. 10. W połowie XV w. Rz. , w par. Iłża, własn. bisk. krakowskiego, miała 6 łan. km. , z których dziesięcinę snopową i konopną dawano prob. w Iłży Długosz, L. B. , II, 483. W r. 1569, wś Rz. należała do klucza iłżeckiego, bisk. krakowskiego. Jan Karczewski, podstarości iłżecki, płaci od 7 łan. , 3 zagr. , 2 komorn Pawiński, Małop. , 322, 478. Br. Ch. Rzechówko, wś, pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Gąsewo. W 1827 r. było 9 dm. , 71 mk. Rzechownica, nazwa legendowa Opalenicy, w pow. bukowskim. Rzechowo, okolica szlachecka, w pow. makowskim, gm. Perzanowo, par. Gąsewo. W obrębie jej leżą a Rz. Wielkie, wś drób. szlachty. W 1827 r. było 20 dm. , 144 mk. b Rz. Gać, wś włośc, i szlach, nad rz. Ruż. W 1827 r. 18 dm. , 117 mk. c Rz. Rogale, nad rz. Ruż. Ob. Bogate Szlacheckie. Br. Ch. Rzechta 1. w XVI w. Rzekthy kol. i os. nad rzką b. n. , pow. sieradzki, gm. Męka, par. Strońsko, odl. od Sieradza 8 w. Kol. ma 49 dm. , 345 mk. ; os. 2 dm. , 9 mk. W 1827 r. 22 dm. , 229 mk. W XVI w. były tu tylko kmiece i sołtysie łany. Pleban w Strońsku pobierał jedynie kolędę. Dziesięcina snopowa szła z dwóch pól dla altaryi w Gnieźnie a z trzeciego zdawna ex antiquo należała do plebana w Męce Łaski, L. E. , I, 477. Rzechta wspomniana w opisie par. Skalmierzyce Łaski, II, 8 nie jest tą samą, ale zapewne zaginioną dziś wsią w pow. odolanowskim ob. Odolanów, t. VII, 384. Według reg. pob. z r. 1552 Fulkowwki miał 4 osad. , wspólnie z Albertem Gassyńskim 4 1 2 łan. i 9 osad. Benedykt Podlą 3 osad. , Popławski 1 osad. , Piotr Podlą 1 osad. Pawiński, Wielkop. , II, 244. 2. Rz. Drmhińska, w XVI w. Rzekta, kol. i fol. , pow. sieradzki, gm. Wierzchy, par. Drużbin, odl. od Sieradza 32 w. Posiada szkołę początkową. Kol. ma 38 dm. , 334 mk. ; fol. 2 dm. , 5 mk. W 1827 r. 17 dm. , 125 mk. W 1874 r. fol. Rz. rozl. mr. 150 gr. or. i ogr. mr. 87, łąk mr. 16, past. mr. 32, nieuż. mr. 15; bud mur. 7, z drzewa 1. Wś Rz. Drużbińska os. 81, z grmr. 876. Pleban w Drużbinie pobierał dziesięcinę z łan. km. i folw. i kolędę po korcu owsa z łanu od kmieci a od zagrod, po półgrosza Łaski, L. B. , I, 397. W 1552 r. było 9 osad. , 4 1 4 łan. Pawióski, Wielkop. , II, 231. 3. Rz. Piekarska, fol i kol. i Rz. Oświecim fol. nad rz. Wartą, pow. turecki, gm. Piekary, par. Skęczniew, odl od Turka 19 w. Fol. ma 3 dm. dwor murowany, starodawny, 35 mk. , około 200 mr. obszaru; kol. ma 43 dm. , 341 mk. Rz. Oświęcim fol, ma 1 dm. , 35 mk. Na początku XVI w. wś ta należała do par. Skęczniew Szkaczynowo ale łany km. dawały dziesięcinę plebanowi w Janiszewie Łaski, Ł. B. , I, 257. W 1553 r. 2 1 2 łan. w 1576 r. 2 łan. , 2 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 226. Br. Ch. Rzechta, w XVI w. Rzekthy, os. szlach, nie gdyś, w pow. odolanowskim, w par. Skalmirzyce, znikła lub zlała się z Mącznikami, z któremi miała wspólnych dziedziców. W r. 1579 posiadał tam 2 zagrodn. Jan Mączyński al. Rzekiecki Łaski, L. B. , II 8 i Reg. pobor, z 1579 i 1618 r. . B. ćal. Rzeckie, grupa zabudowań w Sławęcinie, pow. jasielski. Br. G. Rzeczany Rjecznany wś, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Tyszkiewiczów, Źyżmory, o 8 w. od gminy, 58 dusz rewiz. 2. Rz. , fol, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. Merecz, okr. wiejski Rzeczany. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wai Lidziakinio, Sawelańce, Rajcieniki i Wejhmuny, w ogóle 146 dusz rewiz, włościan uwłaczczonycb. Rzeczewo, wś i fol w pobliżu błota Pale, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol, odl 35 w. od Kalwaryi a 21 w. od Maryampola. Fol ma 11 dm. , 75 mk. , należy do donacyi rządowej Krakopol; wś ma 13 dm. , 59 mk. , 312 mr. obszaru. Br. Ch. Rzeczęca al Rzeczenca 1653, Kętrz. Rze czyca, lepiej Brzęcznica jak czytamy w wizyt. Jezierskiego z r. 1695 str. 41, niem. Stegers, z czego powstała dzisiejsza nazwa Sztegrowxy al Sztegry ob. . Kś. Fr. Rzeczka 1. potok, wypływa w Rudenku Ruskiem, pow. brodzkim, z łąk moczarowa Rzeczka Rzeczki Rzeczka tych płynie na płd. wschód przez obszar Rudenka Ruskiego, następnie przez wschodni obszar Kustyna, koło Nowostawiec, wólki w Laszkowie; tworzy granicę Laszkowa i Szczurowic i wpada w Szczurowicach do Styru od lewego brzegu. Długość biegu 14 klm. Dno namuliste, spad wolny, brzegowiska moczarowate. 2. Rz. al. Gniła, potok, powstaje w płd. wsch. stronie Mszany, pow. złoczowski, z pod wzgórza Mogiły 401 mt. ; płynie na płd. zach. od Wołosówki, zabiera potok od Żukowiec. Na granicy Wołosówki z Jarczowcami zasila się wodami od Jarczowiec, zwraca się na płd. zach. do Podhaj Czyków, dostaje się na obszar Toustogłów, gdzie wpada do wsch. ramienia Strypy z lew. brz. Długość biegu 9 klm. W dolinie potoku znaczne torfowiska, t. j. rudy popławy, do kilku metrów grube. 3. Bz. , potok, powstaje w obrębie wsi Augustówki, pow. brzeżański, z bezleśnego płaskowzgórza, przechodzącego od Pomorzan ku płd. , a zniżającego się ku dolinie pobliskiej Strypy. Z tych wzgórzy wypływa kilka małych strug, tworzących w dolinie Augustówki mały stawek. 4. Rz. , prawy dopływ pot. Jasienicy, na górnym jej biegu, w obrębie Rozłucza, w pow. turczańskim. Wypływa z lasu Sopiwskiego; płynie na płn. zach. Długość biegu 4 klm. 5. Rz. , ob. Kohylskipotok. 6. Rz. , ob. Kmszalski poioŁ 7. Rz. j nazwa dolnego biegu Gniłej ob. t. II, 638. 8. R. , por. Miczka. Br, G. Rzeczka, potok, powstaje w obr. Janowic, pow. cieszyński, w płn. zach, stokach Beski du jabłonkowskiego. Płynie przez Janowice a przyjąwszy od lew. brzegu pot. Bystry, zwraca się na płn. i w obrębie gm. Baszki uchodzi do Ostrawicy od praw. brzegu. Dłu gośó biegu 7 klm. Br. G. Rzeczka 1. po rus. Miczka grupa domów w Isajach, w pow. turczańskim. 2. Rz. , grupa domów w Małuszowie, w pow, mościskim. 3. Rz. , ob. RiczkaRyczka. Rzeczka, niem. Fliesshof wyb. do leśn. Chośnicy, pow. kartuski; 1885 r. 2 dm. , 33 mk. Rzeczki, jezioro koło wsi Łabętnika, w powiecie szczuczyńskim, łączy się kanałem z jeziorem Kuków; ma 10 mr. obszaru. Rzeczki 1. wś, pow. opatowski, gm. Częstocice, par. Ostrowiec, odl. od Opatowa 24 w. , ma 6 dm. , 29 mk. 2. Rz. , fol, pow. siedlecki, gm. Skupie, 1 dm. , 14 mk. , 156 mr. 3. Rz. , okolica szlach. , pow. ciechanowski, gm. Gołymin, par. Ciechanów. W obrębie jej mieszczą się a Rz. Gąski, wś drobnej szlachty, odl. o 5 w. od Ciechanowa, ma 7 dm. , 46 mk. , 126 mr. W 1827 r. 7 dm. , 28 mk. b Rz. Orszywy, wś drobnej szlachty nad rz. Sonią, odl. o 9 w. od Ciechanowa, ma 13 dm. , 86 mk. , 330 mr. , 17 nieuż. . W 1827 r. 19 dm. , Słownik geograficzny T, X. Zeszyt 110. 112 mk. c Rz. Wólki, wś drobnej szlachty, odl. o 5 w. od Ciechanowa, ma 18 dm. , 137 mk. , 363 mr. 29 mr. meuż. . W 1827 r. 17 dm. , 99 mk. d Mz. Konarzewo, ob. Konarzewo, Rzeczki 1. wś nad rzką Mocicą, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. Zaleś, okr. wiejski Zaleś 2, o 20 w. od gminy a 44 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 25 mk. kat. w 1864 r. 15 dusz rewiz. . 2. Rz. , zaśc. szlach, nad rzką Mocicą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. o 53 w. od Dzisny, 1 dm. , 8 mk. 2 prawosł. , 6 katol. . 3. Rz. , zaśc. szlach, nad rzką Mocicą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 44 w. od Dzisny, 4 dm. , 19 mk. 5 kat. , 14 żyd. . 4. Rz. , zaśc. nad rzką Mocicą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , w b. gm. Hermanowicze, o 44 w. od Dzi sny, ma 1 dm. , 7 mk. starów. Była tu kapl. katol. par. Hermanowicze. 5. Rz. , mko rząd. nad dwoma małemi strugami, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Rabuń, okr. wiejski i dobra skarbowe Huby, o 10 w. od gminy, 16 w. od Wilejki a 146 w. od Wilna, przy b. dr. poczt. z Dołhinowa do Wilejki, ma 249 mk. W 1859 r. było 21 dm. , 206 mk. ; w 1864 r. 32 dusz rewiz, i 2 jednodworców; w 1866 r. 24 dm. , 165 mk. Cerkiew drewn. p. w. św. Ducha, niewiadomej erekcyi, dom modlitwy żydowski; młyn wodny. Podług Korejwy pozycya ważna pod względem strategicznym. Przechowały się pod mkiem ślady fortyfikacyi ziemnych. 6. Rz. , wś, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. Żołudek, okr. wiejski i dobra. Janowskich, Krasula, 30 dusz rew. 7. Rz. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Wilejka, okr. wiejski Barańce, o 9 w. od gminy, 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr Teklinopol, Skirmuntów. 8 Rz. , wś, pow. piński, w 1 okr. pol. , gm. Telechany, ma 56 mk. ; własność Pusłowskich. 9. Rz. 1, wś, pow. mohylewski, gm. Tołpieczyce, ma 21 dm. i 140 mk. 10. Rz. 2, wś, pow. mohylewski, gm. Tołpieczyce, ma 26 dm. i 107 mk. 11. Rz. , sioło, pow. rohaczewski, gm. Rzeczki, ma 140 dm. i 219 mk. , z których 3 zajmuje się bednarstwem, 52 wychodzi na zarobek. Gm. Rzeczki ma 3273 mk. 1141 męż. , 1011 kob. i 1121 dzieci, z których 1560 650 męż. , 300 kob. i 610 dzieci zajmuje się przemysłem leśnym, używając do pomocy 310 koni. W gminie znajduje się 5887 dz. lasów prywat, i 670 dz. lasów włościan. Stanowiła niegdyś starostwo niegrodowe, położone w wojew, mińskiem, pow. rzeczyckim. Podług metryk litewskich ststwo to w 1750 r. obejmowało wsie Rz. , Osów, Cholew i dwie służby w Szydłowicach, które odr. 1720 posiadali Dąbrowscy, Hornowscy, Judyccy, Kończ o wie, Jako wic cy, Piaseccy, Turczynowie, wreszcie z mocy przywileju króla Poniatowskiego z d. 14 stycznia 1765 Ignacy Kazimierz Pruszanowski ustąpił te Rzeczniak Rzeczki dobra narodowe Kazimierzowi Chaleckiemu, pułkownikowi pow. rzeczyckiego, który z nich opłacał kwarty złp. 530 gr. 28. J. Krz. Rzeczki, potok, wypływa w obr, gm. Zawoje, pow. sanocki, tworzy granicę między Zawojami a Wisłoczkiem. Wpada do Wisłoka od lew. brzegu. Długośó biegu 3 klm. Br. G. Rzeczki 1. al. Rzyczki, zabud, i kopalnia węgla w obr. Tenczynka, pow. chrzanowski. 2. Rz. , leśniczówka w gm. Tenczynek, u płn. wschod. podnóży ruin zamku. 3. Rz. , grupa zabudowań w obr. Obarzyma, pow. brzozow ski, nad granicą Niewistki. 4. Rz. , część Kukowa, w pow. żywieckim. Br. G. Rzeczki 1. część Truskawca, pow. droho bycki. 2. Rz al. Czyczki, rus. Riczki, wś, pow. rawski, 6 klm, na płn. od Rawy Ruskiej st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leżą Kor nie i Wierzbica, na płn. wschod Zielona Machnowska, na wsch. Zaborze, na płd. Rawa Bu ska i Rata, na zach. Hrebenne. W płn. stro nie wsi, na moczarzystych t. zw. Łąkach pod Przechodem 231 mt. wzn. , powstaje potok podążający ku Racie. W dolinie potoku leżą zabudowania wiejskie. Na płn. wznosi się wzgórze Horajec 257 mt. ; na płd. zach. leży las Niedźwiedzie. Przez wieś idzie kolej jarosławsko sokalska. Częćć wsi zwie się Nogalidruga część Blich; jedna grupa domów Szubary. We wsi są karczmy Wydra i Wygo da; folw. Czarny. Wł. więk. ma roii or. 755, łąk i ogr. 237, past. 112, łasu 942 przez Kajetana hr. Kickiego zapisany na cele publicz ne; ob. Roczn. Tow. osad rolnych, Warsza wa 1881 r. ; wł. mn. roii or. 1057, łąk i ogf. 725, past. 159, łasu 8 mr. W r. 1880 było 181 dm. , 1177 mk. w gminie, 13 dm. , 61 mk. na obsz. dwor. ; 284 obr. rz. kat. , 934 gr. kat. , U izrael. , 9 innych wyznań; 1067 Rusinów, 147 Polaków, 24 Niemców. Par. rz. kat. i gr. kat. w Rawie Ruskiej. We wsi cerkiew i szkoła filialna. Lu. Dz. Rzeczki, pow. krobski, ob. Rzyczkowo. Rzeczków 1. wś wlośc, pow. skierniewicki, gm. Dębowa Góra, par. Żelazna, ma 88 mk. , 155 mr. W 1827 r. 10 dm. , 81 mk. 2. Rz. , wś i fol. , pow. skierniewicki, gm. Grzymkowice, par. Biała, odl. 28 w. od Skierniewic, ma 139 mk. W 1827 r. 13 dm. , 50 mk. W 1887 r. fol. Rz. rozl. mr. 472 gr. or. i ogr. mr. 378, łąk mr. 75, lasu mr. 7, nieuż, mr. 12; bud. mur. 4, z drzewa 13; płodozmian 11polowy, pokłady torfu. Do włościan należy 56 mr. W XVI w. wś ta należała do par. Biała lecz stanowiła własność probostwa w Rawie. Było tu 7 łanów kmiecych i 2 wójtowskie, 2 zagrod. , 2 karczmy. Czynszu płacono proboszczowi z łanu po 18 gr. i odrabiano dzień w tygodniu; zagrodnicy tylko robociznę dawali, karczmarze płacili po 1 1 2 gr. Były także role folw. i młyn wodny dający miarki plebanowi. Przechowywano akt nadania tej wsi przez Ziemowita ks. mazowieckiego Ła ski, L, B, II, 293. 3. Rz. Szlacheckie wś i fol. nad rz. Wolborką, pow. piotrkowski, gm. Bogusławice, par. Wolborz, odl. 14 w. od Piotrkowa. Wś ma 9 dm. , 185 mk. ; fol. 3 dm. , 38 mk. W 1885 r. fol. Rz. Szlachecki rozl. mr. 245 gr. or. i ogr. mr. 176, łąk mr. 41, past, mr. 20, nieuż. mr. 8; bud. naur. 1, z drzewa 10. Wś Rz. 08. 10, z gr. mr. 99. 4. Rz. Poduchowny, wś i fol. nad rz. Wolborką, pow. piotrkowski, gm. Bogusławice par. Wolborz; wś ma 22 dm. , 71 mk. , 202 mr. ; fol. 1 dm. , 2 mk. , 208 mr. W 1827 r. 28 dm. , 197 mk. W XVI w. Rz. należał do par. Wolborz, Po łowa wsi stanowiła własność probostwa. Było w niej 7 łanów kmiecych; kmiecie ci obo wiązani byli na rolach folw. proboszczow skiego zasiać z każdego łanu po 3 korce owsa i tyleż żyta, zebrać i zwieść, prócz tego da wali po trzy fertony czynszu, 30 jaj, 2 kapło ny; wozili drzewo plebanowi, kosili łąki, zbie rali siano. Drugą połowę wsi zajmowały cząstki szlacheckie, dla których kmiecie mieli drobne powinności. Dziesięciny od kmieci i szlachty pobierał pleban w Wolborzu Łaski, L. B. , II, 176. Według reg. pobpow. piotr kowskiego z r. 1552 Rz. należał do par. Wol borz. Część Kreczybrody 1 4 łanu, w r. 1533 7 łan. Część Feliksa i Jana 3 łany. Częśó prepozytury wolborskiej 10 osad. Część Przechyry 1 1 2 łanu z karczmą Pawiński, Wielkp. , II, 267. 5. Rz. , wś i fol. , pow. ra domski, gm. i par. Wierzbica, odl. od Rado mia 21 w. , 53 dm. , 354 mk. , 156 mr. foL i 1539 mr. włośc. W 1827 r. 37 dm. , 186 mk. W połowie XV w. Rz. , w par. Wierzbica, własność klasztoru wąchockiego, miał 15 łan. km, , z których płacono czynszu po 1 fertonie, 30 jaj, 2 sery, 4 koguty i odrabiano jeden dzień w tygodniu własnym wozem i pługiem. Odrabiano podwójną powabę wiosenną i zimo wą. Bawano osep z łanu 8 korcy owsa i 4 jęczmienia. Była teź karczma i zagrodnicy. Wszystkie role płaciły dziesięcinę snopową i konopuą po 4 pęki, wartości 15 grzyw. , par. w Wierzbicy. Rola sołtysia wspólna z rolą sołtysią w Wierzbicy Długosz, L. B. , Ill, 404, 412. W XVI w. Rz. ma 12 łanów Pa wiński, Małop. , 307. Br. Ch Rzeczkowszczyzna, Rjeczkowszczyna, wś nad jez. Rudzicą, pow, dzisieński, w 1 okr. poL, gm. Łuck, okr. poL Ruda, o 36 w. od gminy, 64 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 5 mk. 6 dusz rewiz. . Rzeczne częśó Bestwiny, w pow. bialskim. Rzeczniak 1. al. Rzyczniak, leśniczówka w obr. gm. Straszydła, pow. rzeszowski, nad potokiem Lubenią, u stóp wzgórza 391 mt. , Rzeczki Rzeczków Rzeczkowszczyzna Rzeczne Rzeczyca Rzeczuny Rzeczowo Rzeczny Łas Rzeczny Las Rzeczniów Rzeczno 2. Rz. , gajówka w obr. gm. Lecki, w pow. rzeszowskim. Br. G, Rzeczniów, wś i fol. nad rzką Rzeczniówką al. Krępianką, pow. iłżecki, gmina i par. Rzeczniów, odl. od Iłży 16 w. , posiada ko ściół par. mur. , szkołę początlcową ogólną, dom przytułku dla starców i kalek fundusz, 123 dm. , 939 mk. W 1827 r. 46 dm. , 576 mk. Dobra Rz. składały się w 1867 r. z fol. Rz. , Pawliczka, Jedlanka, Grochów i Wólka Modrzejowa, rozl. mr. 5541 gr. or. i ogr. mr. 2025, łąk mr. 240, lasu mr. 1400, zarośli mr. 1169, nieuż. mr. 657. W 1880 r. fol. Rz. miał 1500 mr. obszaru. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Rz. os. 139, z gr. mr. 1375 w 1880 r. 1749 mr. ; wś Rzeczniówka os. 46, z gr. mr. 838; wś Wólka Modrzejowa os. 23, z gr. mr. 529; wś Wincentów, os. 4, z gr. mr. 164. Według reg. pob. pow. radomskiego z roku 1568 wś Rz. major i minor, również Stara Wieś, własność Jana Szeneńskiego, pła ciły poboru 3 grzyw. W r. 1569 wś Rz. major, w par. Krempa, własność Kacpra Grabskiego, miała 5 łanów, 4 półłanków. Rz. minor Rzeczniówek miał 11 półłanków Pawiński, Małop. , 305, 472. Kościół i par. erygował w 1590 r. Jan Skarszewski dziedzic Rz. Poprzednio stał tu kościół drewniany, filialny par. Sienno. R. par. , dek. iłżecki, 1451 dusz. Rz. gm. ma 13, 366 mr. , w tem ziemi dwor. 6268 mr. i 4141 mk. ; urząd gm. w Podkończu, sąd gm. okr. II we wsi Sienno, st. p. Iłża. Wskład gminy wchodzą Aleksandrów, Ciecierówka, Grabowiec os. miejska, Grochów, Jelonka, Michałów, Modrzejowa Wólka, Pasztowa Wo la, Pawlicę, Płusy, Podkończe, Rzęchów, Rzeczniów, Rzeczniówek, Syberya i Win centów. Br. Ch. Rzeczniówek, wieś włośc, pow. iłżecki, gm. i par. Rzeczniów, odl. od Iłży 15 w. , ma 54 dm. , 413 mk. , 856 mr. włośc, i 2 mr. dwor. W 1827 r. 72 dm. , 308 mk. Rzeczniówka al. Czaplin al. Czapka, rozmaite nazwy rzeczki dopł. Wisły, której bieg opisany pod nazwą Krępianka ob. . Rzeczno, os. , pow. lipnowski, gm. Szpetal, par. Bobrowniki. W 1827 r. było 3 dm. , 56 mk. , par Chełmica. Rzeczny Las, os. , pow. kolneński, gm. i par. Turośl Rzeczny Łas, wzgórze w pow. rzeszowskim, ob. Lubenia 1. . Rzeczowo, wś i fol. , pow. kalwaryjski, gm. Krakopol, par. Dauksze, odl. od Kalwaryi 35 w. Wś ma 13 dm. , 59 mk. ; fol. 11 dm. , 75 mk. W 1827 r. 9 dm. , 106 mk. Była to dawniej królewszczyzna, płacąca w XVIII w. 149 złp. kwarty. Rzeczpol, ob. Reczpol Rzeczuny, wieś, pow. wyłkowyski, gm. Kopsodzie, par. Wisztyniec, odl. od Wyłkowyszek 28 w. , ma 36 dm. , 200 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 62 mk. Rzeczyca 1. wś i fol. w pobliżu rz. Pilicy, przy drodze z Tomaszowa do Nowego Miasta, pow. rawski, gm. i par. Rzeczyca, odl. 18 w, od Rawy, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, gorzelnię parową przerabiającą do 90 korcy dziennie, dwa młyny wodne, wiatrak. Wś ma 108 dm. , 883 mk. ; prob. 2 dm. , 10 mk. , 6 mr. ; foL 9 dm. , 249 mk. W 1827 r. było 93 dm. , 641 mk. Dobra Rz. składały się w 1885 r. z fol. Rz. , Paulinów i Glina, rozl. mr. 3025 fol. Rz. gr. or. i ogr. mr. 889, łąk mr. 136, past. mr. 46, lasu mr. 1124, nieuż. mr. 25; bud. mur. 11, z drzewa 38; płodozmian 10polowy; folw. Glina gr. or. i ogr. mr. 448, łąk mr. 45, past. mr. 10, lasu mr. 128, nieuż. mr. 7; bud. mur. 5, z drzewa 1; płodozmian 10polowy; fol. Paulinów gr. or. i ogr. mr. 163, nieuż. mr. 3; bud. mur. 1, z drzewa 2; płodozmian 10polowy, lasy urządzone. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Rz. osad 84, z gr. mr. 2339; wś Zawady os. 12, z gr. mr. 378; wś Łęg os. 22, z gr. mr. 526; wś Bobrowiec os. 16, z gr. mr. 658; wś Brzozów os. 40, z gr. mr. 851; wś Luciążna os. 16, z gr. mr. 482; wś Sadykierz os. 24, z gr. mr. 1365; wś Małomierz os. 12, z gr. mr. 372; wś Glina os. 21, z gr. mr. 408. Jest to dawna wieś królewska. Już w połowie XV w. istnieje tu kościół par. drewniany p. w. św. Katarzyny. Wieś miała wtedy 22 łan. km. , dających dziesięcinę dla kollegium doktorów i magistrów uniwersytetu krakowskiego, wartości do 20 grzyw. , prócz tego po 4 pęki konopi z łanu. Było też 14 karczem królewskich a 6 plebana, trzech zagr. z rolą, folw. królewski. Z tych wszystkich części dziesięcinę pobierał pleban w Rzeczycy, posiadający cztery łany Długosz, L. B. , I, 508. Na początku XVI w. pleban ma pięć łanów, trzy karczmy i trzech zagrodn. Karczmy królewskie znikły. Na łanach plebana siedzi 6 kmieci, z których 4 płaci po 15 groszy, a 2 po 8 gr. czynszu prócz dziesięciny, tudzież dają po korcu owsa i odrabiają dzień w tygodniu. Zagrodnicy czynszu nie dają tylko dzień robocizny, dwaj karczmarze płacą po seksagenie bez 4 groszy a trzeci 13 gr. czynszu, odrabiają oni teź po dniu w tygodniu. Z łanów sołtysich i folw. królewskiego dziesięcinę pobiera proboszcz. Ma on też jezioro na wybrzeżu Pilicy przy wsi Łęg, wolny wyręb drzewa dla siebie i poddanych w lasach królewskich, kilka łąk i placów. Obok plebana bywało dwu wikarych Łaski, L. B. , II, 314, 315. W 1564 r. Rz. , wś królewska, w dzierżawie pp. Drzewickich, łanów 22 1 2, dochód 31 fl. 22 gr. 9 sol. Według Rzeczniów Rzeczniówek wizyt. z 1609 r. Rz. , wieś królewska, pozostaje w ręku Marcina Tarnowskiego. Kościół paraf. zbudowany przez Mateusza Grotowskiego. W skład par. wchodziły Glina, wś król. , Kierz, Bobrowiecz, Grotowicze, Kawieczyno, Lubocza, Brzeg, Liciążna, Łęg, Zawady. Obecnie ma stanąć nowy kościół murowany. R. par. , dek. rawski, 2547 dusz. Gmina Rz. ma 14, 365 mr. obszaru i 3712 mk. 1870 r. . Należy do sądu gm. okr. III w Czerniewicach, stacya poczt. w Rawie. W gminie jest jedna szkoła początkowa i gorzelnia. 2. Rz. , wś i fol. nad rzką Szadkówką, pow. sieradzki, gm. i par. Zadzim, odl. od Sieradza 25 w. ; wś ma 15 dm. , 277 mk. ; fol. 5 dm, , 79 mk. ; os. 2 dm. , 15 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 160 mk. , par. Glinno. Istniała tu mała huta szklana, zwinięta w 1877 r. dla braku drzewa. W 1879 r. folw. Rz. z attyn. Marcinów i Huta Szklanna rozl. mr 1177 gr. or. i ogr. mr. 482, łąk mr. 60, past. mr. 60, lasu mr. 542, nieuż. mr. 63; bud. mur. 14, z drzewa 20, las nieurządzony, pokłady torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Rz. os. 30, z gr. mr. 140; wś Marcinów os. 8, z gr. mr. 113; wś Szczawno os. 10, z gr. mr. 36. Na początku XVI w. wś składała się z dwu części Rzeczicza utraque. W jednej łany dworskie dawały dziesięcinę pleb. w Zadzimiu, kmiecie zaś kollegiacie uniejowskiej, plebanowi zaś tylko kolędę po groszu z łanu. W drugiej niebyło folwarku tylko dziedzic założywszy dwor przyłączył do niego łany kmiece. Dziesięcinę ztąd pobierał pleban w Szadku Łaski, L. B. , I, 387, 442. Według reg. pob. z 1552 i 53 r. było tu 12 osad, 41 2 łanów łan młynarski. 3. Rz, Sucha, fol. i przedmieście Sandomierza, pow. sandomierski, par. Sandomierz, odl. od Sandomierza 3 w. Fol. gm. Dwikozy ma 1 dm. , 4 mk. , 62 mr. , należy do dóbr Gierlachów. Przedmieście ma 18 dm. , 115 mk. , 98 mr. ziemi mieszcz. W 1827 r. 32 dm. , 129 mk. 4. rz. Mokra, wś i fol, pow. sandomierski, gm. Dwikozy, par. Sandomierz, odl. od Sandomierza 5 w. , ma 15 dm. , 127 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 92 mk. W 1885 r. fol. Rz. Mokra rozl. mr. 405 gr. orn. i ogr. mr. 318, łąk mr. 39, past. mr. 27, łasu mr. 16, nieuż. mr. 5; budowli z drzewa 12. Wieś Rz. Mokra os. 15, z gr. mr. 91. W połowie XV w. Rzeczyca Mokra, w par. św. Pawła w starym Sandomierzu, miała folwark pięcio łanowy, własność Andrzeja Osszki h. Rawicz i Tomasza Pieczymuchy h. Sulima. Folw. Pieczymuchy dawał dziesięcinę kościołowi św. Pawła, kmiecie zaś altaryi św. Wawrzyńca. W części Oszki i folw. i kmiece łany dawały w połowie kościołowi, w połowie altaryi, wartości do 3 grzyw. Rz. Sucha, w par. św. Pawła za murami Sandomierza, miała do 5 łanów obszaru i składała się z cząstek mieszczan. Dziesięcina stąd szła do altaryi św. Wawrzyńca, wartości 4 do 5 grzyw. Długosz, L. B. , I, 388. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 wś Rz. , należąca w części do Zofii Tudorowskiej, płaciła poboru gr. 15. Częśó Rz. wraz z wielu wsiami należała do Jana Słupeckiego h. Konar, który płacił 10 grzyw. 24 groszy. W 1578 r. Rz. , właanośó Jana Słupeckiego, miała 12 osad. , 4 łany, 1 4 karczmy, 2 zagr. , 2 kom. , 4 biednych Pawiński, Małop. , 165, 460, 464. 5. Rz. , wś i fol. nad rzką Bystrą, pow. nowoaleksandryjski, gm. Karczmiska, par, Kazimierz, odl. 21 w. od Puław, ma młyn wodny i tartak, , leży w malowniczej okolicy, w pobliżu Celejowa. Fol. ten wraz leśnictwem Uściąż miał 2422 mr. 2092 mr. łasu i wchodził w skład dóbr Karczmiska ob. . Wieś ma 42 os. , 846 mr. W 1827 r. było 39 dm. , 219 mk W 1878 r. fol R. , oddzielony od dóbr Karczmiska, rozl. mr, 1204 gr. or. i ogr. mr. 267, łąk mr. 7, wody mr. 4, lasu mr. 907, zarośli mr. 6, nieuż. mr. 13; bud. drzewa 16, las nieurządzony. W połowie XV w. Rz. , w par. Kazimierz, własność królewska, nie płaciła dziesięciny klasztorowi św. Krzyża, lecz par. w Kazimierzu. Wartość dziesięciny wynosiła 10 grzyw. Długosz, L. B. , II, 553, t. III, 250. W 1531 r. było tu 8 łanów i 1 młynarski. W 1569 r. wś Rz. , w par. Potok, składała się z 7 części szlach, po 1 łanie i 2 po pół łana Pawióski, Małop. , 357 i 373. 6. Rz. Ziemiańska, wś i fol. , pow. janowski, gm. Trzydnik par. Rzeczyca, odl. 22 w. od Janowa, około 7 w. od Kraśnika, śród wyżyny wzgórkowatej obfitej w lasy i stawy. Posiada kościół par. drewniany, młyn wodny, cegielnię, pokłady kamienia. Por. Potok 18. W 1827 r. było 63 dm. , 536 mk. , par. Potok Dobra Rz. Ziemiańska składały się w 1885 r. z fol. Rz. Ziemiańska i Górny, rozl. mr. 1052 gr. or. i ogr. mr. 730, łąk mr. 49, past. mr. 38, lasu mr. 200, nieuż. mr. 35; bud. mur. 5, z drzewa 22; płodozmian l0polowy, las nieurządzony, Wś Rz. Ziemiańska od 91, z gr. mr. 1589; wś Wola Trzydnicka os. 26, z gr. mr. 420 Rz. należała do dóbr królewskich Góraj i Kraśnik, nadanych w 1377 r. przez Ludwika Węgierskiego Dymitrowi, podskarbiemu, i bratu jego Iwonowi Kod. Małop. , II, 310, 312. W nadaniu powiedziano dimidia villa dicta Rzeczica. Dobra te drogą wiana przeszły do domu Tenczyńskich, którzy ufundowawszy przy kościele kraśnickim kanoników regularnych, nadali im na uposażenie częśó Rzeczycy. Ztąd powstała dzisiejsza Rz. Księża. Długosz w opisie par. Charzowice wymienia Rz. utraque a pod par. Potok podaje Rz. Rzeczyca Rzeczyca Bzeczyca Wydzyna i Rz. Kośmiany. W 1531 r. jedna częśó Rz. w par. Charzowice jest własno ścią Dignartha, ma 3 łany i młyn o 2 ko łach, druga par. Potok własność Koźmiana, ma 4 łany i młyn Pawióski, Małop. , 375, 376. W 1722 r. Aleksander Suchodolski, podcz. lubelski, dziedzic Rz. , zbudował kościół drewniany, dotąd stojący. Konsekracyi dopeł nił w 1772 r. bisk. Kajetan Sołtyk. Uposaże nie kościoła stanowiły dwa łany ziemi przy drodze do Trzydnika, zwanej niemiecką, i pro cent od 8, 000 złp. lokowanych na Rz. Do ko ścioła należały Rz. Ziemiańska, Łychów Szla checki i Trzydnik. Później przybyły Wola Trzydnicka Piotrowszczyzna, Łychów Go ścieradowski i Trzydniczek. Zapewne dopiero w XIX w. z filii Potoka utworzono oddziel ną parafię. Rz. Ziemiańska par. , dek. janow ski dawniej zaklikowski, 1916 dusz. 7. Rz. Księża, wś, pow. janowski, gm. Trzydnik, par. Kraśnik. Na jej obszarze ma źródła jeden z dwu strumieni tworzących rzkę Karasiówkę, dopływ Sanny dopł. Wisły. W 1827 r. było 59 dm. , 316 mk. W połowie XV w. Rz. , w par. Kraśnik, własność klasztoru w Kraśni ku, miała 18 łan. km. , z których płacono czynszu po 16 gr. klasztorowi. Nie odrabiano dni w tygodniu, tylko na wiosnę i zimę upra wiano role folwarczne. Były tam 2 sadzawki i młyn. Klasztor dostawał 2 miarki a mły narz trzecią. Kmiecie dawali klasztorowi jesz cze 2 koguty, 2 sery, 30 jaj. Dziesięcinę sno pową, wartości 10 grzyw. , dawali plebanowi w Pniewie. Jan Lutko, bisk. krakowski, zało żył kościół par. w Pniewie i uposażył go dziesięciną Długosz, L. B. , 500, 575, III, 174. W 1531 r. wś Rz. Księża, w par Kraś nik, miała 31 2 łan. Pawiński, Małop. , 374. 8. Rz. , wś nad rz. Ładą, pow. zamojski, gm. i par. Frampol, odl. 5 w. od Frampola, o 44 od Zamościa, ma 46 osad włośc, 54 dm. , 490 mk. . kat. , szkołę początkową i 428 mr. rozl. według innych danych 662 mr. roli i 101 mr. łąk. W 1827 r. było 54 dm. , 336 mk. Rz. wchodziła w skład dóbr Kąty. 9. Rz. , wś włośc. pow. radzyński, gm. Misie, par. Mię dzyrzec; wś ma 63 dm. , 359 mk. , 453 mr. ; os. 1 dm. , 3 mk. , 3 mr. W 1827 r. było 66 dm. , 270 mk. Br. Ch Bzeczyca, białoruskie Reczyca, miasto powiatowe gub. mińskiej, starożytny gród w ziemi Drewlanów, w XII wieku w w. ks. kijowskiem, w dzielnicy wołyńskiej Lelewel, IX, mapa 4 i 5, od XIII w. przyłączony do Litwy; kolejno mto powiatowe wojew, mińskiego, po 1793 r. w pow. mozyrskim namiestnictwa mińskiego, a od 1795 r. jako powiatowe gub. mińskiej. Położone na prawym brzegu Dniepru, w pobliżu ujścia rz. Wiedrec al. Wiedrycy, w okolicy żyznej, obfitującej w ryby. Od dawna Rz. była grodem warownym i widownią częstych bojów. Uległa najprzód napadom kniaziów czernihowskich, a w 1214 r. miał ją w perzynę obrócić Mscisław kn. nowgorodzki. Za czasów Giedymina Rz, przyłączoną była do w. ks. litewskiego. W 1387 r. gdy król Władysław Jagiełło powierzył czasowo najwyższą władzę na Litwie i Rusi litewskiej bratu swemu Skirgajle, w dokumencie wydanym mu na łowach skojterskich pomiędzy innemi miastami wymienioną została i Rz. cała z dochodem ob. Daniłowicza Skarbiec, t. II, Nr. 542; Narbut, t. V, str. 397; Kromer, Index Arch. Crac, Mscr Nr. 391. Później niejednokrotnie pod Rz. stawali koszem Tatarzy perekopscy. W czasie wojen Chmielnickiego w 1648 r. zajęli Rz. Kozacy i ustąpili dopiero w 1649 r. , gdy tu nadciągnął z wojskiem ks. Janusz Xl Radziwiłł, hetman polny litewski, celem założenia silnego obozu. Wyprawa ta skończyła się rozbiciem w okolicy Łojowa oddziałów Kryczewskiego i Podobajły. W 1650 r. zajął znowu Rz. Nebaba i następnie, ustąpiwszy przed wojskiem hetmana Radziwiłła, poległ dnia 6 lipca z całą prawie. swą drużyną pod Rzepkami. Po tej rozprawie hetman jeszcze silniej obwarował miasto i osadził je wojskiem. W 1653 roku wojsko litewskie miało w Rzeczycy główną kwaterę i w następnym roku udało się pod Orszę, gdzie rozgromione zostało przez armię cara Aleksieja Michajłowicza, pod wodzą kniazia Trubeckiego. Bój ten otworzył drogę zwycięzcom i Rz. wraz z innemi miastami została zajętą pod jesień przez Rossyan. Wtedy to i zamek warowany uległ całkowitemu zniszczeniu, mylnie przeto prymas Wład. Łubieński w dziele wydanem 1740 r. p. t. Świat wspomina o zamku, jako o ozdobie miasta str. 444. Dziś są tylko szczątki wałów obronnych, gdyż mury wszelkie rozebrano samowolnie do budynków miejskich. Król Zygmunt Stary nadaje Rz. 11 paździer. 1511 r. magdeburgię i różne przywileje, potwierdzone następnie w 1561 r. d. 26 sierpnia przez Zygmunta Augusta i w 1596 r, przez Zygmunta III. Podług spisów podskarbińskich z 1569 r. Rz. stanowiła ekonomię stołu królewskiego, następnie od 1589 r. przemienioną została na ststwo grodowe, będące w posiadaniu Wołłowiczów, kn. Zyzemskich, Słuszków, Kłokockich, Pakoszów, Chaleckich, wreszcie z mocy przywileju kr. Augusta III z d. 15 lipca 1734 r. po śmierci Kazimierza Chaleckiego dzierżył te dobra narodowe Albrycht ks. Radziwiłł, wojewodzic nowogrodzki, opłacając z nich kwarty złp. 2585 gr. 25, a hyberny złp. 1159. Obejmowały w sobie miasto z zamkiem i tenutami Stołpniów, Uhłów, Lipniaki i Daniłowicze. Powiat miewał Rzeczyca w Rz. sejmiki poselskie i chociaż do 1775 r. sądy i sejmiki odbywały się w Rohaczewie, w 1776 r. powrócono jurysdykę i sejmiki do Rz. Vol. Leg. , VIII, fol. 942. Aleksander Służka wojew, miński, fundował w Rz. w 1634 r. dominikanów, którzy zarządzali parafią klasztor zniesiony został w 1835 r. Kościół podominikański pod wez. św. Trójcy zgorzał w 1862 r. i jakkolwiek wkrótce rozpoczęto budowę nowej świątyni z muru, takowa nie została ukończoną i nabożeństwo odbywa się dotychczas w domu prywatnym. Par. katol. , dekan, mozyrskorzeczyckiego, ma 1022 wiernych, filię w Łojowie i kaplice w Łojowie i na cmentarzu grzebalnym w Rz. Do 1866 r. w par. rzeczyckiej były nadto filie w Zaspie i Berezowce, tudzież kaplica w Hliniszczu. o fundacyi cerkwi nie przechowały się prawie wiadomości. Obecnie są w Rzeczycy dwie cerkwie jedna nowsza pod wez. Wniebowzięcia N. M. P. około 2300 parafian, uposażona trzema włókami gruntu; druga z 1725 r. , pod wez. św. Mikołaja, liczy około 1700 parafian i uposażona jest 75 mr. ziemi. Obecnie Rz. ma około 7000 mk. , w tem większa połowa żydów, którzy mają synagogę drewnianą i 6 domów modlitwy. W 1885 r. zawarto w mieście 39 ślubów chrześcijańskich, urodziło się 275 dzieci 5 nieślubnych, zmarło 161 osób, przyrost zatem ludności wynosił 114 dusz. W mieście jest około 900 domów, w tem kilka murowanych, do 50 sklepów; szkoła powiatowa niższa, z oddziałem dla dziewcząt do 150 dzieci, szkółka cerkiewna od 1884 r, , szpital miejski na 15 łóżek z apteką, szpital więzienny na 4 łóżka, apteka prywatna, st. poczt, st. telegr. , st. dr. żel. pińskiej od 1885 r, , przystań na Dnieprze; straż ogniowa, obsługiwana przez 12 ludzi i 2 konie. Otwarcie drogi żelaznej znacznie przyczyniło się do ożywienia i rozwoju Rz. , będącej dawniej zapadłą mieściną poleską. Oprócz zwykłych władz powiatowych przebywa w Rz. komisarz 4 okr. policyjnego, sędzia pokoju, inkwirent sądowy, urząd poborowy i błahoczynny dziekan. Przemysł reprezentowany przez niewielkie cegielnie; rzemiosła mają kilkudziesięciu lichych przedstawicieli. Mieszczanie zamożni, BiałoruBini, mówią przeważnie narzeczem białoruskiem z domieszką małoruskiego, posiadają w okolicy do 4500 mr. roli i łąk. Trudnią się rolnictwem, tuczeniem wieprzy, rybołówstwem i flisactwem. Inwentarz ich składa się mniej więcej z 2000 sztuk bydła rogatego, 900 koni, 700 świń, 600 owiec. Żydzi zajęci są drobnym handlem lub spławem lasów i produktów drzewnych na Niż. Municypalność włada dwoma domami i młynem. Dochód miejski w r. 1881 wynosił 4507 rubli. Dwa razy do roku 9 maja i 6 grudnia są jarmarki na bydło, konie i zboże. W Rz, urodził się w 1830 r. z ojca Daniela, miejscowego lekarza, Włodzimierz Spasowicz, znany prawnik, krytyk i publicysta. Rzeczycki powiat wojew. mińskiego, utworzony na sejmie lubelskim 1569 r. , był największym w województwie; obejmował on część dzisiejszej gub. mińskiej i mohylewskiej; graniczył od północy z pow. mińskim i wojew. mścisławskiem; od wschodu z wojew. mścisławskiem, regimentem starodubowskim wojew. smoleńskiego i ks. czernihowskiem; od południa z wojew. kijowskiem; od zachodu z pow, mozyrskim i ks, słuckiem w wojew. nowogrodzkiem. Obejmował miasta i miasteczka Rzeczyce, Homel, Chalcz, Bobrujsk, Rohaczew, Horwal, ŁojowyGród, Bielicę pod Homlom, Chołmecz i in. Sejmikował najprzód w Rzeczycy, z kolei w Rohaczewie, Bobrujsku i ostatecznie znowu w Rzeczycy; wybierał dwóch posłów na sejmy główne, opłacając im według ustawy po 120 kóp groszy 387 rubli strawnego ob. Statut Lii, roz. III, art. 7. W 1717 r. wykazano w powiecie 850 dymów włościańskich, ziemskich dziedzicznych, szlacheckicb, duchownych i starościńskich, które opłacały uchwały 6516 zł. i 20 gr. Vol. Leg. , VI, fol. 352. Cyfra ta jednak widocznie nieprawdziwa, skoro lustracye z 1775 r. podały 5676 wszystkich dymów w powiecie. W 1717 r. były w powiecie następne starostwa i królewszczyzny; homelskie hyberny 3832 zł. , rzeczyckie 1400 zł, rohaozowskie 1120 zł, królewszczyzna Rekta hyb. 110 zł. , a przytem wszystkie trzy starostwa wnosiły uchwały 23, 235 zł. ob. Vol. Leg. , VI, fol. 362; starostwo bobrujskie z Baryczami hyb. 6776 zł; lubonickie i królewszczyzny Stołpyszcze, Królewska Słoboda, Kostrojsk i Łuki hyb. 526, uchwały 3674, czopowego 3750 zł. ; ststwo czeczerskie i królewszczyzny Naumkowicze, ByczeKobylicze, Bycz, Daniłowicze, Sapryki, Myszkiewicze, Hryby, Koszelewo, Mirohoszcz, Hołowacze, Jeziory i Strzałki hyberny 5795, uchwały 9084 zl; ststwo propojskie i królewszczyzny; Horduny, Rosoozyszcze, Hłusów, Koleśnikowo, Balicze, Uhłowo, Narwiłówka, Nowosiołki, Turowicze, Kulczyca, Stołpów, Lipianka, Bahen, Kulikowska, Kowale, Sianoźatki, Mikulicze i Terebowo hyberny 3350 zł i uchwały 11, 530 zł. ; Vol. Leg. , VI, fol. 368. W tymże roku postanowiono, aby w powiecie stało 206 koni petyhoryi Vol. Leg. , VI, fol. 382. W 1773 r. większa część powiatu, z miastami Homel, Rohaczew, Chalcz, Czeczersk, Propojsk, była przyłączona do Rossyi. W 1793 r. przyłączono resztę wojew. mińskiego. Powiat rzeczycki w nowo utworzonem namiest nictwie mińskiem został włączony do pow. mozyrskiego. W 1795 r. przy utworzeniu gubernii mińskiej pow. rzeczycki został znowu ustanowiony w granicach dzisiejszych. Rzeczycki powiat, zajmujący połud. wschodnią część gub. mińskiej, graniczy od północy z pow. bobrujskim, ze wschodu od gub. mohylewskiej i czernihowskiej dzieli Dniepr, od południa z gub. kijowską i wołyńską, od zachodu z pow. mozyrskim. Ogólna przestrzeń wynosi 10, 754 w. kwadr. , w tem 272, 000 dz. grun. orn. , 110, 000 dz. łąk, 555, 000 dz. lasów, 158, 000 dz. błot, 25, 000 dz. nieużytków. W stosunku do całej przestrzeni jest 243 pola uprawnego, 94 łąk, 496 lasów, 142 błot, 22 nieużytków. Własność ziemska rozpada się w następujący sposób do skarbu należy 185, 112 dz. , w tem 184, 974 dz. lasów obejmujących obręby nachowski, zamoszski, kozłowicki, kuratycki, połoński, wodowicki, suchowicki, szyicki, sielecki, równosłobodzki, kołkowski, zaszczobowski, muchojedzki, nastalski, zachalski i inne; do włościan 400, 794 dz. 85, 590 dz. do b. włościan skarbowych; duchowieństwo prawosławne ma 5075 dz. , duchowieństwo katolickie 49 dz. , wolni ludzie 835 dz. , kupcy i inne stany mają 2683 dz. Obywatele ziemscy w ogóle mają 548, 939 dz. , w tem właściciele więksi prawosławni w liczbie 80 około 208, 000 dz. , katolicy 130 około 300, 000 dz. , reszta przypada na rzecz właścicieli posiadających mniej niż 50 dz. Przy uwłaszczeniu w 1864 r. nadzielono b. włościan obywatelskich średnio po 20 dz. , zaś b. włościan skarbowych i poduchownych po 26 dz. W ostatnich jednak czasach rozdrobniono nadmiernie własność gminną, tak że rzadko gdzie pozostały nadziały pierwotnie i ztąd obniżenie się dobrobytu włościan coraz widoczniejsze. Przed paru wszakże laty włościanie posiadali przeszło 31, 000 sztuk bydła rogatego, do 4, 500 koni, do 92, 000 drobnego inwentarza i około 13, 000 uli pszczół. Ludność powiatu wynosi do 141, 000 dusz płci obojga, nieco więcej niż 13 osób na 1 w. kw. W tem było około 116, 500 prawosławnych Białorusinów, około 4000 Polaków katolików, do 50 protestantów, przeszło 20, 000 żydów, około 300 rozkolników. W 1885 r. zawarto 1450 ślubów, urodziło się 8041 dzieci 83 nieślubnych, w tem 4348 chłopców, 3731 dziewcząt; umarło 4354 osób, w tem 2299 mężczyzn, 2056 kobiet, przyrost zatem ludności wynosił 3787 dusz. Powiat dzieli się na 23 gmin, wymienionych poniżej w obrębach okręgów policyjnych. Wszystkie gminy obejmują 317 okręgów wiejskich starostw, 387 wiosek, mających 15, 290 osad. W powiecie znajduje się 7 rewirów sądowych, lecz z powodu trudności komunikacyi biura 4 pierwszych znajdują się w sąsiednim pow. mozyrskim, mianowicie biura 1go i 2go rewiru w Mozyrzu, 3go w Petrykowie, 4go w Dawidgródku. Trzy ostatnie biura rewirów sądów, są w pow. rzeczyckim 5go w Rzeczycy, 6go w Łojowie, 7go w Domanowiczach. Dalej są w powiecie dwa rewiry sędziów śledczych z biurami w Rzeczycy, w Łojowie; cztery okręgi konskrypcyjne z biurami w Rzeczycy, Drabinie, Jurewiczach, Domanowiczach. Powiat dzieli się na 4 okręgi policyjne stany Iszy z biurem w Brahinie obejmuje 7 gmin Łojów, Ruczajówkę, Sawicze, Brahin, Jołcza, Mikulicze, i Derażyce; 2gi z biurem w Jurewiczach obejmuje 4 gminy Jurewicze, Narowla, Dernowicze i Chojniki; 3ci z biurem w Wasilewiczach obejmuje 6 gmin Wasilewicze, Krukowicze, Domanowicze, Dudzicze, Karpowicze i Antucewicze i nakoniec 4ty z biurem w Rzeczycy obejmuje 6 gmin Jakimowska Słoboda, Horwal, Zaspa, Chołmecz, Rowieńska Słoboda i Maładusz. Pod względem kościelnym jest w powiecie 57 parochii prawosławnych, podzielonych w 1873 r. na cztery błahoczynia dekanaty Rzeczyca, Brahin, Domanowicze i Barbarów. Monasterów obecnie nie ma wcale, istniało ich niegdyś 5 różnoczasowie, mianowicie w Sielcu pod Brahinem bazylianów p. w. Przemienienia Pańskiego; w tymże Sielcu bazylianek pod wez. Zwiastowania, również fundacyi Wiśniowieckich; bazylianów w Suchowiczach; w Ciereszkowie męski, z XVII wieku, niewiadomo kiedy przestał istnieć, dokumenta w archiwum w konsystorzu prawosławnem mińskiem; w Białosoroce p. w. św. Mikołaja, z XVII w. , męski, niewiadomo kiedy ustał, dokumenty przy miejscowej cerkwi ob. archimandryty Mikołaja Opisanie mińskiej eparchii, str. 163 166. W powiecie jest 65 cerkwi i 15 kaplic. Cerkwi parochialnych 57, we wsiach Antucewicze, Aleksicze, Białosoroka, Barszczówka, Babczyn, Brahin dwie, BrahinoSielec, Chołmecz, Charkowiczę, Czykałowicze, Chojniki, Demidowicze, Domanowicze, Dudzicze, Derażyce, Demechy, Eutuszkiewicze, Głuchowicze, Horwal, Hruszno, Jakimowicze, Jołcza, Jurewicze. kościół pojezuicki, JakimowskaSłoboda, Kalenkowicze, Kołki, Kazimierowka, Kukujewicze, Lipowo, w Łojowie dwie, Muchojedy, , Makanowicze, Mikulicze, Maładusz, Narowla, Nowosiołki, Nosowicze, Ostrohlady, Orewicze, Rzeczyca dwie, Ruczajówka, RowieńskaSłoboda, Streliszczewo, Suchowicze, Sawin, Swiack, Swirydowicze, Tulgowicze, Wierbowicze, Wasilewicze, Wielki Bor, Zaspa, Zahat i Żary. Parafie katolickie w powiecie należą do dekanatu mozyrskorzeczyckiego. Do 1866 r. były 3 kościoły paraf. 1 w Rzeczycy, z filia Rzeczyca mi w Zaśpie, Berezowce i Łojowie i z kaplicą w Hliniszczu; w Jurewiczach i w Ostrohladach al. Ostrohladowiczach, z filiami w Brahinie, Chojnikach i WielkimBorze. Obecnie pozostały tylko dwie Rzeczyca, z filią w Łojowie i z kaplicami w Rzeczycy i Łojowie i Ostrohlady. Szkółki w liczbie 34, znajdują się przeważnie przy zarządach gminnych i w starostwach. Oprócz nich założono od 1884 r. przy każdej prawie parafii szkółki cerkiewne, w których uczą się zarówno prawosławni jak i katolicy. W 1887 r. było w powiecie 52 szkółek cerkiewnych, w których, oprócz prawosławnych, uczyło się 58 dzieci katolickich. Przemysł fabryczny dość ubogi. W 1885 r. było 21 gorzelni; 4 niewielkich garbarni w Brahinie, Narowli, Jurewiczach i Komarynie; 2 młyny parowe; w Jołczy i Sołtanowie; fabryka prostego sukna w Horodyszczu; około 20 smolarni i dziegciami, zwanych majdanami. Nadto obywatele ziemscy posiadają do 40 młynów wodnych, za które dzierżawcy płacą od 50 do 750 rubli rocznej arendy; 8 młynów wietrznych przynoszących od 50 do 100 rub. rocznie; około 46 młynów ciągowych i deptakowych, przynoszących dochodu od 30 do 100 rubli, Obroty fabryczne wynoszą przeszło pół miliona rubli. Jakkolwiek w powiecie są grunta rozmaite, przeważnie jednak gleba jest namułową, wybornego pszennego gatunku, zwłaszcza w środkowym pasie powiatu, ciągnącym się na kilkanaście mil od zach. północnej strony na płd. wschód, począwszy od Jurewicz przez Chojniki, Głuchowicze, Ostrohlady aż po za Brahin. Jestto kraj nieco wyniosły, dość gęsto zaludniony i malowniczy, szczególnie pod Barbarowem i Jurewiczami. Sieją tu dużo pszenicy, prosa i jęczmienia, a byt ludu w tym pasie jest wcale dobry. W 1886 r. wysiano ozimej pszenicy 1227 beczek, zebrano 3681 beczek; żyta wysiano 23, 163, zebrano 69, 499 beczek; pszenicy jarej wysiano 419, zebrano 1255 beczek; owsa wysiano 11, 438, zebrano 34, 314 beczek; jęczmienia wysiano 5295, zebrano 15, 885 beczek; gryki wysiano 10, 788, zebrano 32, 365; różnych zbóż jarych wysiano 2603, zebrano 7809 beczek; kartofli zasadzono 32, 017, zebrano przeszło 116, 000 beczek; siana zebrano około 7, 500, 000 pudów. W 1866 r. , średni urodzaj oziminy wynosił 3 ziarn, jarzyny 3 ziarn, kartofli 5 ziarn. W 1886 r. po potrąceniu zasiewu i na potrzeby domowo oraz na gorzelnie, pozostało na sprzedaż oziminy 7670 beczek, jarego zboża 3, 679 beczek, kartofli 12, 577 beczek. Oprócz rolnictwa ludność trudni się rybołówstwem, pszczolnictwem i flisactwem, tudzież przeróbką materyałów leśnych, spławianych Dnieprem do Kremienczuga. Najobfitsze rybołówstwo w zatokach Dniepru, Prypeci, Berezyny; w rz. Sławecznie, Tremli, Brahince; w. jez. Swied, Sparysz i in. Z delikatniejszych gatunków poławiają się jesiotry, sterle, wierozuby i sandacze. Zwierzyny grubej i drobnej do niedawna było bardzo obficie. Wilki rozpładzają się swobodnie i czynią wielkie spustoszenia w inwentarzu domowym. W 1876 r. pożarły w powiecie rzeczyckim 965 sztuk koni i bydła i 1851 sztuk drobiu na sumę 36, 354 rubli. Gony bobrowe znajdują się na rz. Tremli, mianowicie w okolicy wsi Kołki. W lasach dębowych przebywają dziki. Obręby skarbowe mają najwięcej grubego zwierza; są tam niedźwiedzie, łosie i sarny. Z rzeczy kopalnych są glina, wapno i wiele rudy żelaznej błotnej, z której włościanie w małych hutach wytapiają pierwotnym sposobem nędznego gatunku żelazo na lemiesze do soch, zwane narogi. Z tego powodu dużo miejscowości nosi nazwę Rudni. Najczęściej są one położone przy kotlinach rzek Sławeczny, Narowlanki, Mytwy, Brahinki, Ippy, Hłyboczka, Wiedrycy i in. Powiat obfituje w rzeki i jeziora. Rzek noszących nazwy jest, 68. a bezimiennych również nie mało. Rzeki mające ustalone nazwy są Biełka, Brod, Berezyna, Brahinka, Buk, Bieremieczka, Borucha, Czerezdzierew, Chobeńka, Chwaszczówka, Draniówka, Dniepr, Dniepryk dopływ Wiedrycy, Dereźanka, Damarka, Debrelina, Hołyszówka, Hłuszyniec, Hłyboczek, Ilja, Jełanica, Ippa, Juchnówka, Kobylówka, Kruciejka, Kostrewka, Lubień, Lisawa, Mytwa, Mytwica, Nieświecz, Niedźwiedzica, Niedźwiedziówka, Nienacz, NiedźwiedziaŁoza, Narowlanka, Ochówka, Obiedówka, Piaseczanka, Prypeć, Podhaliszewka, Rudzienka, Reczyca, Rźawa, Sławeczna, Staniweś, Szalbieńka, Sołokucza, Swieryż, Budziłówka, Swierchinia, Szubinka, Stoupienka, Swied, Tremla, Turja, Tobol, Teś, Teresica, Uniej, Wisza, Wiedreo al. Wiedryca, Wić, Wiersaż, Zapadnia, Zakowanka, Żerdzianka, Żeleźniak. W powiecie jest 53 jezior mających nazwy. Znajdują się one przeważnie w kotlinie Prypeci lub uformowane są z rozlewu innych rzek, mianowicie Arechowe, Blina, Bierczowice, Białe al. Biełoje, Borowińskie, Cimoszyszcze, Chrapjo, CzornaDalina, Cerkowiszcze, Ciomnoje, Czerniacin, Delihoszcze, Dworyszcze, Dzikoje z rozlewu Tremli, Horlica, Hołyszówka, Humien, Hłybokoje, Hrebla, Hniłoje, Ihryszcze sławne z rybności, Jakimowskie z rozlewu Ippy, Kołodno, Krucienka, Kupnik, Kowalewo, Kruhowoje, Lubitawo, Lebiedź, Łomot, Łukojedły, Miedawik, Maczuliszcze, Nieświcz z rozlewu rzeki tego nazwiska, Plesa, Puchowoje, Pierewał, Pieszczanka, Plosa, Repi Rzeczyca szcze, Reczyszcze, Studzino, Staryk, Smierźew, Smolwod, Sparysz największe z rozlewu Brahinki, Stajaczeje, Starosielje, Tataryn, Wierput, Wiazowica, Żartaj dwa jeziora tegoż nazwiska. Opisy rzek i jezior podano są pod właściwemi nazwami. Co się tyczy ukształtowania pionowego, to chociaż są znaczne wyniosłości, mianowicie w okolicy Barbarowa, Jurewicz i innych, nie podano jednak, o ile wiemy, nigdzie ich wymiarów. Pod względem komunikacyjnym powiat jest bardzo ubogi. Dróg bitych nie ma wcale. Trakty pocztowe wiodą z Mińska przez Bobrujsk, Parycze, JakimowskąSłobodę, w pobliżu brzegów Berezyny i Dniepru do Rzeczycy i Czernihowa, oraz drugi również przez JakimowskąSłobodę do Mozyrza i Równego. Traktów wojennohandlowych jest cztery z Łojowa do mka Czarnobyla w gub. kijowskiej; z mka Lubiaż gub. czernihowskiej przez mka pow. rzeczyckiego Chojniki, Jurewicze i Rzeczycę do Mozyrza; z Mozyrza przez Barbarów i Narowię do granic gub. kijowskiej i od granic pow. bobrujskiego przez mka Domanowicze i Jurewicze do granic pow. radomyskiego gub. kijowskiej. W 1885 r. zbudowano w powiecie drogę żeL, łączącą drogę brzeskomoskiewska przez Pińsk, Rzeczycę z Homlem; droga ta przecina powiat na przestrzeni 86 w. i ma trzy stacye Mozyrz, Wasilewicze i Rzeczycę. W skutek budowy tej drogi skanalizowano okolice przez które przechodzi z wielkim kosztem i osuszono kotliny rzek Wiedrycy, Szubinki, Dnieprzyka w stronę Dniepru; rzek Swied i Żerdzianki w stronę Berezyny; rzek Hłyboczek, Zakowanki, Chobeńki, Wici, Sławeczny, Tremli, Biełki, Turyi i kilku mniejszych w stronę Prypeci. W powiecie, znajduje się 12 miasteczek Rzeczyca, Łojów, Chołmecz, Brahin, Jurewicze, Narowla, Barbarów, Chojniki, Horwal, Kalenkowicze, Komaryno i Wasilewicze. To ostatnie do niedawna głucha wieś poleska, nabrało znaczenia wskutek przeprowadzenia drogi żelaznej. Dalej jest tu 156 folwarków, 35 zaścianków i okolic szlacheckich, 2 duże słobody i 387 wiosek. Rzemieślników liczą do 200 a z tych połowa trudni się wyrobem przedmiotów żywności. Rezydencye obywatelskie w pow. rzeczyckim niegdyś odznaczały się zbytkiem magnackim, jak w Horodyszczu, Brahinie i Chołmeczu Rokickich, w Chojnikach i Ostrohladach Prozorów, w Łojowie Judyckich. Obecnie, po upadku fortun Prozorów i Rokickich, do zamożniejszych należą Lipów, Hołowczyce, Narowla i Barbarow rodziny Horwatów; Rudaków i Makanowicze rodziny Oskierków i in. Marszałkami szlachty pow. rzeczyckiego od 1817 r. byli Paweł Oskierko, Michał Rokicki, Adamowicz, Mikołaj WołkŁaniewski, Mieczysław Prozor, Stan. Horwat, Arnoldi, Jeryn. A. Jelski. Rzeczyca 1. wś nad rz. Łoszą, w pobliżu ujścia jej do Niemna, pow. ihumeński. 2. Rz. , białoruskie Reczyca, wś i dobra nad bezim. dopł. Styru, pow. piński, na tak zwanem Zarzeczu, w okr. pol, i par. kat. lubieszewskiej, gm. Moroczno. Wieś ma 27 osad pełnonadziałowych. Cerkiew paraf, z r. 1757, p. w. Opieki N. M. P. , paroch ma z dawnych zapisów 2 włóki gruntu; przeszło 300 parafian. Dobra, dziedzictwo Terleckich, mają około 152 włók, młyn i propinacye; grunta lekkie, łąk obfitość, rybołówstwo znaczne. 3. Bz. , wś, pow. piński, w 3 okr. poL, ma 132 mk. , 4257 dzies. ; własność dawniej Sołtanów, obecnie Wiryonowej. 4. Bz. , wś i fort na praw. brz. Bugu, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, gm. Kosicze, o 3 w. na płn. od Brześcia. 5. Bz. i Adamkowo, dobra, tamże, o 1 w. od Brześcia. 6. Rz. , wś, tamże, gm. Żytyn, o 40 w. od Brześcia. 7. Rz. , wś, pow. kobryński, w 1 okr. poL, gm. Koziszcze, o 20 w. od Kobrynia. 8. Rz. , wś i ferma, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. Staruny, o 38 w. od Prużany. 9. Rz. , uroczysko, pow. słonimski, w 1 okr. poL, gm. Piaski, o 70 w. od Słonima. 10. Rz. , st. pocz. na szosie brzeskomoskiewskiej, w gub. mohylewskiej, pomiędzy st. Krzyczew o 113 4 w, a Czeryków o 13 w. . A. Jel. J. Krz, Rzeczyca, , rzeka, lewy dopływ Horynia praw. dopł. Prypeci; wpada za Werbczą, poniżej Stepania. Rzeczyca, pow. radomyski, ob. Reczyca, Rzeczyca 1. znaczny strumień, biorący początek we wsi Wieszczycy, pow. tomaszowski. Płynie łąkami na wschód, między Lubczem a Szlatynem rozdziela się na dwa ramiona, tworząc tuż nad granicą galicyjską stawek i pod osadą Gęsią Wolą wpływa na obszar wsi Rzeczycy pow. Rawa Ruska, od której bierze miano. Następnie zwraca się na płd. wsch. i wchodzi na obszar Tarnoszyna, gdzie od praw. brzegu zabiera pot. Korytnicki. Odtąd płynie znowu na wsch. przez Szczepiatyn, Korczmin, gdzie tworzy rozległy staw, następnie przez Machnówek, Worochtę i Tuczków, a opłynąwszy Bełz, po wschod, jego stronie, pod wsią Górą wpada do Zołokii Sołokii. W górnym biegu zwie się Szlotynówka; w obrębie Korczmina lud zowie go Swynoryją, Długość biegu czyni 33 klm. , z czego na pow. tomaszowski przypada 5 klm. Spad wód wynosi 235 mt. przejście granicy; 224 mt. powyżej Rzeczycy; 214 mt, ujście Korytnickiego pot. ; 207 mt. Worochta; 203 mt. na Zabłociu, przedm. Bełza; 201 mt. ujście. Dno namuliste. 2. Rz. , potok, powstaje w obr. Borchów Górnych, w pow. liskim, ze źródeł leśnych z pod Połoniny Rzeczyca Rzeczyca Rzeczyca Rzeczyca caryńskiej 1297 mt. i z pod Rawki 1303 mt. . Strugi łączą się na granicy Borchów Górnych i Ustrzyk w lasach Od Caryńskiego wzn. 708 mt. . Płynie doliną górską przez obszar Ustrzyk Górnych. Od płn. roz pościerają się płd. wsch. kończyny Połoniny caryńskiej z lasami Od Caryńskiego 1071 mt. a od płd. graniczne szczyty Mała Raw ka 1269 mt, Rawka 1303 mt. , Wielka Se menowa 1091 mt. . Wpada do Wołosatki, dopł. Sanu. Długość biegu 5 1 4 klm. Przyj muje liczne krótkie dopływy. 3. Rz. , potok, wypływa w obr. Starych Hamrów Althammer, w pow. cieszyńskim, w górach jabłonko wskich, z działu Rzeczycy, z pod Smiekowiny 918 mt. ; płynie na płd. zach. , zabierając liczne strugi, następnie doliną górską, nad którą od płn. wznoszą się Rzehuty 895 mt. , Kobylanka 888 mt. i Czubel 941 mt. , a od płd. Okruhlica 822 mt. i Muchowiec 870 mt. . Wpada do Ostrawicy od praw. brzegu. Długość biegu 7 klm. Br. G. Rzeczyca Długa i Okrągła, dwie wsi two rzące wspólny korpus tabularny, w pow. tar nobrzeskim. Leżą na praw. brzegu Sanu, nad pot. Bukową zwanym w górnym biegu Most ki a środkowym Łukawicą. Obie otacza od wschodu bor rozległy, wśród którego są wól ki Kochany 13 dm. , 66 mk. i Dębowiec 7 dm. , 37 mk. , nad Dębowcem, dopł. Bukowy, R. Okrągła ma wraz z wólkami 110 dm. i 565 mk. ; 507 rz. kat. i 58 izr. R. Długa liczy 56 dm. 294 mk. ; 285 rz. kat. i 9 izr. W obu częściach i w wólce Kochany są folwarki Hier. ks. Lubomirskiego a w Rz. Długiej gorzelnia. Na obszarach więk. pos. jest 7 dm. , 40 mk. rz. kat. Obszar więk. ma 287 mr. roli, 13 mr. łąk, 37 mr. past. i 3376 mr. lasu. ; pos. mn. 560 mr. roli, 83 mr. łąk i 182 mr. pastw. Gleba piaszczysta, nad rzeką urodzajna, zre sztą pokryta lotnem piaskiem, który teraz usiłują ustalić i zalesić. Par. rz. kat. w Rado myślu o 10 klm. . Graniczą na płn. z Dąbro wą, na zach. z Kępą i Sanem, na płd. z Mużykowem a na wschód z borami. O osadach wspominają spisy pobor. z XVI w. Pawiński, Małopolska, 464. Mac. Rzeczyca, rus. Riczycia, wś, pow. rawski, 30 klm. na płn. wschód od Rawy Ruskiej, 13 klm. od Uhnowa urz. pocz. . Wś leży na płn. granicy powiatu, przypiera od zach. i płn. do powiatu tomaszowskiego, na wschód sąsiaduje z Ulhówkiem a na płd. z Dyniskami. Środkiem wsi płynie Rzeczyca al. Ścisła, Szałynoki, lewy dopływ Sołokii, od zach. z królestwa polskiego na wsch. , a potem na płd. wsch. do Ulhówka. Wody z krawędzi płd. zbiera pot. Korytnicki, prawy dopł. Rzeczycy. Zabudowania wiejskie leźą na lew. brzegu Rzeczycy 232 mi. Nad Rzeczycą stoi młyn. Na płn. wznosi się Klina góra 240 mt. . Część wsi zachodnia zwie się Hubinkiem; inne części Kąty Kut, grupa domów Mąjdan, część wsi Rynek i Tamta strona. Do obsz. dwor. należy fol. Brzezina i gajówka Dębina. Własn. więk. ma roli or. 753, łąk i ogr. 276, pastw. 50, lasu 377 mr. ; wł. mn. roli orn. 2138, łąk i ogr. 297, pastw. 313 mr. W r. 1880 było 250 dm. , 1392 mk. w gminie; 10 dm. , 145 mk. na obsz. dwor. ; 121 obrz. rz. kat. , 1295 gr. kat. , 121 wyzn. izrael. ; 1343 Rusinów, 80 Polaków, 114 Niemców. Par. rz. kat. w Uhnowie, gr. kat. w miejscu, dek. uhnowski. We wsi jest cerkiew i szk. etat. dwuklasowa. Jest tu także gorzelnia. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych i tworzyła wraz z Hubienicami zapewne dzisiejszy przysiołek Hubinek, Żurawcem, Lubyczą, Hutą, Hutą Lubycką i Babińcem starostwo rzeczyckie w pow. bełzkiem. W lustracyi z r. 1765 Rkp. Ossol. Nr 2835, str. 75 un. czytamy Wieś Rz. z Hubinkiem. W tej wsi jest łan wybraniecki, na którym siedzą Jędruch i Jacenty sołtysi, Teodor Kluczkowski, Iwan Zienków, Piotr Wolski, Iwan Hrycajów, Iwan Dacków, Kunach Błaźko i Iwan Krawiec reproduxerunt przywilej Augusta III z d. 26 maja 1755 r. dany, wolnego warzenia piwa i gorzałki na własną potrzebę, ryb łowienia, bez miarki we młynie mielenia, wolnego pastwiska, według dawniejszych przywilejów Jana Kazimierza pozwalający. Przychylając się do prawa A. 1676 zakazującego nad 4 sołtysów na łanie zostawać, tudzież wyrażonego przywileju uczciwych Jędrucha i Jacentego sołtysów, Teodora Kluczkowskiego, Iwana Zienkowego uprzywilejowanych, przy łanie, wolnościach prawami i przywilejami opisanych zachowujemy i płacenie łanowego corocznie po zł. 100 zaczynając od raty marcowej przy kwarcie dwoma ratami po zł. 50 naznaczamy. A zaś nad opis prawa zostających Piotra Wolskiego, syna niegdy Fedka Wolskiego, tudzież bez żadnego prawa zostających Iwana Hrycajowa, Iwana Dacka, Kunacha Błażka i Iwana Krawca w posesyą Rzeczyckiego ststy podajemy, których tak do ustąpienia z gruntów jako teź i przeniesienia chałup na grunta gromadzkie adigere ma. A którzyby po tej lustracyi zasiewać ważyli się grunta wybrańców uprzywilejowanych i uznanych, nasienie i dni robocze jako posłusznych przepadać ma, ale wybrańcom ad praesens uznanym z wszelkimi zasiewami jako też i budynki in casu nieprzeniesienia na grunta gromadzkie, dostać się mają. Ciż sołtysi intulerunt querelam o dawanie miarek we młynie, trunków w arendzie starościńskiej brać pod grzywnami, na szarwarki i inne powinności pociągania, exce Rzeczyca kucyi do nich zsyłania, półtorej ćwierci pola odebrania, natomiast ćwierci tylko jednej nadania łąk do dóbr dziedzicznych odpadnienie i przywłaszczenie. Przeto zważając te uciążliwości i ukrzywdzenia po rezolucyą do Prześwietnej Komisyi ekonomicznej odsyłamy. Osiadłość i powinności Rz. z Hubinkiem Oprócz łanu wybranieckiego, obszarów dworskich niżej opisanych, pola cerkiewnego, znajduje się w tej wsi pod poddaństwem w Rzeczycy ćwierci 18, osiadłych, poddanych z gumiennym, tywonem, polowym, gajowym, mielnikami, tyleż; w Hubinku, wsi o kilka staj odległej i do fol. rzeczyckiego pańszczyznę odbywającej, ćwierci 14 osiadłych, i poddanych tyleż. Powinności te Poddani po 3 dni z czworgiem bydła lub swoim pługiem pańszczyznę latem i zimą odbywający, wytrąconych mają nie płacąc z nich czynszu staj 10, to jest 5 ozimych szerokości jak jest w sobie ćwierć, długości na sążni 120, i na jare zasianych tyleż, a tych pańszczyzna po gr, 15 rachuje się i ciż dają czynszyku po gr. 15, owsa w garncy 16, półmacek 20, za połowę gęsi kapłonów 2 i jaj 10, i pomotków 16 na motowidło arszenowe w pasem 20, a w paśmie nici 20, z dworskiego przędziwa przędzą. Poddanym dwudniowym po staju ozimym i jarym z czynszu wytrącają, a ci do pługa po dwoje bydła sprzęgać się powinni, których dzień ciągłego po gr. 12, pieszego po gr. 6 do intraty przyłączony, prządą po motków 12 na motowidło arszenowe. Szarwarki po dniu jednym na miesiąc odbywają, których połowę na reparacyą naznaczamy, a połowę do intraty przyłączając i stróżę koleją po jednemu, a podczas po drugiemu do kop dając odbywają, zażyn i obżyn po dwie kopy stawiają, konopie moczą i międlą, kapustę sadzą i polewają, czynsz według pomiaru płacą. Tkacze z warstatu po pół setku robią. Intulerunt querelam poddani, że pola gromadzkie w obszary obróciwszy i do hyberny nie przykładając się na dwór zasiewają, a z tej przyczyny podczas żniw i na wiosnę narzuty niezwyczajne miewają, to jest na użęcie 2 kop po gr. 6, na młockę po gr. 6, do grabienia siana. wiązania zboża, snopów podawania i poganiania po gr. 3 narzucają, kopy wielkie żąć i młócić muszą, tłoki mokre z przymusu odbywają; przeto w tych okolicznościach do komisyi ekonomicznej odsyłamy. Interea vero JMPan starosta od tych narzutów se abstineat. W tejże wsi jest staw zarosły, spustu na nim nie bywa. Młyn na tym stawie o dwóch kamieniach. Mielnik trzecią miarkę bierze i daje z obydwóch kamieni zł. 12, wieprza jednego karmi, z siekierką do reparacyi dworu ile potrzeba wychodzi. Karczma na gościńcu zajezdna i przy niej izdebka nowa i komora snopkami poszyta; na dole winnica nowa, w sieniach komora, kominy murowane, w izbie piec z prostych kafli. Na podwórzu studni 2 z żurawiami i rynwami. Z arendy karczmy zł. 1600 oprócz porękawicznego świątecznego. Obszarów dworskich 6, ogrodów 4, łąk 10. Las za Hubinkiem pod Błotem Dyniskiem jest na staj troje, a wzdłuż na staj 6, w nim pomieszana dębina młoda, z brzeziną młodą. W łanach od granicy Podlodońskiej są chaszcze na ogrodzenie płotów zdatne. Intrata Rz. z Hubinkiem wymieniona szczegółowo wynosiła w 1762 roku 7129 zł. 28 gr. ; w 1763 roku 7629 zł. 7 gr. ; w 1764 roku 7556 zł. 11 gr. . Do ststwa rzeczyckiego należały Rzeczyca, Hubinek, Żórawce, miasteczko i wieś Lubycza, wieś Hutka Lubycka, Hrebenne i Kamionka Wołoska. W r. 1765 było to starostwo w posesyi WPana Andrzeja Rzeczyckiego, na co jednak przywileju niepokazano. Starostwo zajęto dnia 1 kwietnia 1787 r. i z wyjątkiem wsi Luby czy oddano w zamian za warzelnią soli w Kos sowie Edwardowi Romanowskiemu. Wś Lu byczę, przydzielouą do Jastrzębicy nabył dro gą licytacyi w r. 1830 Henryk August baron Zeubitz za 24, 450 złr. m. k. Lu. Dz. Rzeczyca, rzeczka, dopływ Gopła, w pow. inowrocławskim Strzelno, płynie od Kaczewa 1 1 2 klm. na płn. zach. od Piotrkowa Żydowskiego ku zachodowi, między os. Rzeczycą, Brześciem i Mietlicą od północy, a Jeżycami, Leszczem, Karspolem Kaspral i Połajewkiem od południa, wśród łąk i nizin. Wpływając do pow. inowrocławskiego, rozgranicza w. ks. poznańskie na przestrzeni 700 mt. a przy ujściu na przestrz. 1, 20 klm. Uchodzi do wschodniej szyi Gopła między Mictlicą a Połajewkiem, o 15 klm. na płd. wsch. od Kruszwicy. Długa około 7 1 2 klm. E. Cal. Rzeczyca 1. majętność, pow. inowrocławski Strzelno, o 15 klm. na płd. wschód od Kruszwicy, na praw. brz. Rzeczycy, przy granicy królestwa, w pobliżu Piotrkowa Żydowskiego; par. Ostrowo nad Gopłem, poczta w Jeżycach Jerzyce, st. dr. żel. w Inowrocławiu o 30 klm. ; 11 dm. , 152 mk. katol. i 366 ha 298 roli, 22 łąk, 29 lasu; czysty doch. z ha roli 12, 53 mrk; właścicielem jest Alfons Moszczeński. R. była dziedzictwem Rzeczyckich od XV w. do końca XVII w. ; tu miał umrzeć jako proboszcz kś. Jędrzej Kitowicz Borucki, Ziemia kuj. , 347. Około r. 1560 było na R. 1 1 2 łan. osiadł. , 8 zagrodn. i 2 komorn. Kościół parafialny zgorzał w r. 1811 i już nie powstał. Par. składały Brześć, Jeżyce, Jurkowo, Karsko, Karspol, dwie Ko bylnice, Rzeczyca i Zakrzewko. Pod R. wy kopano 6 toporów czy młotów kamiennych; z wykopaliskiem tem wiąże się podanie o zwy Rzeczyca Rzegocin Rzeczyce Rzedziąca Rzeczyszcze Rzeczyce Rzeczycka Rzeczycka Wola Rzeczyczany Rzedziny Rzeczyn cięztwie, które w r. 1096 Władysław Herman odniósł na polach R. nad Zbigniewem. 2. Rz. , las, w r. 1319, w zach. płn. części pow. kościańskiego, w okolicy Kamieńca, Lubnicy i Trzcinicy Kod. Wielkop. , n. 1009; R. Cal Rzeczyce, pow. łowicki, ob. Reczyce. Rzeczyce, Rjeczicy 1. wś, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Piaski, o 73 w. od Słonima. 2. Rz. Bliższe, wś, pow. czauski, gm. Komarowicze, ma 12 dm. i 21 mk. . Rzeczyce 1. niem. Rzetzitz, l415 Redzicz, 1531 Rzietzitze, wś i dobra ryc, pow. koziel ski. Leży w najwynioślejszym punkcie okoli cy, o 1 1 2, mili od Koźla. Posiada kościół pąr. katol, szkołę katol. 2 klasową 1861 r. 223 dzieci. W 1861 r. 81 dm. , 615 mk. 50 ew. . Obszar dworski miał z fol. Neuhof 1101 mr. 1044 mr. roli, obszar wiejski 931 mr. 900 mr. roli. Par. katol. liczyła 1275 dusz. Par. Rz. , dek. kościęcińskiego, miała 1869 r. 1286 katol. , 600 ewang. 2. Rz. , niem. Rzetzitz, wś i dobra ryc, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Laband. W 1861 r. było 43 dm. , 455 mk. 3 ewang. , szkoła katol. od 1818 r. . Obszar dóbr, z fol. Borszcz, Neuhof i przyl. Zdzierdz miał 2113 mr. 1165 mr. roli i 799 mr. lasu; wieś obejmowała 393 mr. 290 mr. roli. 3. Rz. , fryszerka, pow. toszeckogliwicki, ob. Bycina. Br. Ch. Rzeczycka 1. Rudnia, wś nad rzeką Wiedrec, prawym dopł. Dniepru, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. RowieńskaSłoboda, ma 10 osad; łąki wyborne, grunta urodzajne; miejscowość ostatniemi laty sy stematycznie skanalizowana z powodu prze prowadzenia dr. żel. do Rzeczycy. 2. Rz. Wólka, białoruskie Reczyckaja Wola, wś i do bra nad rz. Nożyk, pr. dopł. Prypeci pow. piński, w 2 okr. pol. i par. kat. lubieszewskiej, gm. Moroczna, przy drożynie ze wsi Rzeczy cy do wsi Moroczna. Wś ma 21 osad pełno nadziałowych; dobra, własność Terleckich, około 149 włók; grunta lekkie, miejscowość odludna. A. Jel. Rzeczycka Wola, wś, pow. tarnowski, par. rz. kat. w Rozwadowie, urz. pocz. w Ra domyślu nad Sanem 5 klm. . Leży w pobliżu granicy królestwa polskiego, na praw. brzegu Sanu, na północ od Rzeczycy Okrągłej. Wznies. 159 mt. Zabudowana w ulicę wzdłuż drogi do Radomyśla, ma 272 dm. i 2 dm. na obszarze więk. pos. Hier. ks. Lubomirskiego, 416 mk. , 414 rz. kat. a 2 izrael. Oszar więk. pos. ma 181 mr. roli, 32 mr. łąk i 7 mr. past. ; mn. 261 mr. roli, 66 mr. łąk i 234 mr. pastw. Gleba piaszczysta. Graniczy na wschód z Dą brową, na płn. zach. z Żabnem. Mac. Rzeczyczany z Hartfeldem, rus. Reczyczany, wś, pow. gródecki, 8 klm. na płn. zach. od Gródka sądu pow. , st. kol, urz. tel. i pocz. . Na płn. leżą Leśniowice i Dobrostany, na płn. wsch. Kamienobród st. kol, na wsch. Droz dowice, na płd. Haliczanów, na płd. zach Rodatycze, na zach. Tuczapy pow. jaworowski. Wies leży w dorzeczu Dniestru. W zach. stronie wsi powstaje struga i płynie do Droz dowic, podążając do Wereszycy a raczej do utworzonego przez nią stawu gródeckiego. Na zach. granicy wsi wznosi się w Tuczapach mogiła zwana turecką 322 mt. . Na płd. granioy wznies. 318 mt. , na granicy płn. 298 mt. Płn. kraniec obszaru zajmuje las Zapust. Na zach. od Rz. leży wieś Hartfeld ob. , two rząca wraz z R. jedną gminę katastralną. Wł. więk. ma roli or. 16, łąk i ogr. 10, pastw. 2, lasu 143 mr. ; wł. mn. roli orn. 1420, łąk i ogr. 292, past. 403, lasu 19 mr. W r. 1880 było w Rz. 105 dm. , 572 mk. 7 rz. kat. , 533 gr. kat. , 2 izrael. , 30 innych wyznań; 2 Pola ków, 540 Rusinów, 30 Niemców a w Hartfeldzie 65 dm. , 520 mk. 18 rz. kat. , 33 gr. kat. , 15 izrael. , 454 wyzn. augsb. ; 18 Pola ków, 33 Rusinów 468 Niemców. Paraf. rz. kat. w Rodatyczach, gr. kat. w miejscu, dek. sądowowiszeński. We wsi jest cerkiew, szko ła etat. jednokl. w Rz. i szkoła ewang. w H. W r. 1552 pozwala Zygmunt August dzierża wcom i mieszkańcom wsi Rz. korzystać z la sów starostwa gródeckiego Arch. Kraj. we Lwowie, C. , t. 485, str. 1743. Lu. Dz. Rzeczyn 1. al. Rzecin, niem. Retschin, ztąd Reczyn i Ręczyn, wś, pow. czarnkowski Wie leń, o 11 1 2 klm. na zach. od Wielenia, na zach. brzegu jez. Łokacze Łukacz, które spływa do Drawy; par. kat. Wieleń, par. prot. , pocz. i st. dr. żeL w Krzyżu Kreutz o 3 klm. ; 11 dm. , 108 mk. 36 kat. , 72 prot. i 143 ha 56 roli, 9 łąk, 49 lasu. 2. Rz. , al. Rzecin, niem. Retschin, wś, pow. szamotulski, o 8 klm. na płn. zach. od Wronek, nad jez. t. n. , śród lasów; par. , pocz. i st. dr. zel. w Wronkach; 82 dm. , 582 mk. 25 kat. , 557 prot. i 597 ha 340 roli, 29 łąk, 21 lasu; czysty doch. z ha roli 313, łąki 14, 10, z lasu 0, 78 mrk. 3. Rz. al. Rzeczyńskie jezioro, dok. Wrecen r. 1279, Rechen r. 1280, jezioro, tamże, ma około 1 klm. kwadr. obszaru, bez odpływu. W r. 1279 Przemysław II nadał dominikanom wronieckim wolne rybołówstwo na jeziorze Kod. Wielkop. n. 489 i 493. 4. Rz. ob. Rzeszyn, pow. inowrocławski. E. Cal. Rzeczyszcze Rjecziszcze, jezioro w pow. homelskim, rocznie poławia się do 20 pudów ryb. Rzedziąca, rzeczka, ob. Rdząca Rzedziny, os. , pow. międzyrzecki, tuż pod Pszczewem, 3 dm. , 15 mk. ; wchodzi w skład okr. miejskiego. Rzegnowo, pow. gnieźnieński, ob. Żegnowo. Rzegocin zapewne Żegocin 1. , wś i fol. , Rzegnowo Rzegocin pow. włocławski, gm. i par. Kłóbka, odl. 21 w. od Włocławka, ma 10 dm. , 78 mk. 2 ewang. . W 1827 r. było 4 dm. , 25 mk. O 2 w. od wsi szczątki murów starego zam czyska. W 1886 r. fol. Rz. , z nomenkl. Sosno wo, rozl. mr. 337 gr. or. i ogr. mr. 162, łąk mr. 108, past. mr, 55, lasu mr. 4, nieuż. mr. 8; bud. mur. 4, z drzewa 6, pokłady torfu. ror. Kępka Szlachecka, 2. Rz. , wś i fol. , pow. kaliski, gm. Jastrzębniki, par. Kalisz odl. 6 w. . Wś ma 6 dm. , 87 mk. , fol. 3 dm. , 26 mk. W 1881 r. fol Rz. , rozl. mr. 325 gr. or. i ogr. mr. 278, łąk mr. 14, past. mr. 6, lasu mr. 7, nieuż. mr. 10; bud. mur. 7, z drzewa 2; płodozm. 4 i 14polowy, pokłady torfu. Wś Rz. os. 10, z gr. mr. 18. 3. Rz. , właściwie Żegocin, w XV w. Zegoczyn, wieś i folw. , pow. stopnicki, gm. Zborów, par. Ostro wce, na prawo od drogi ze Stopnicy do Kor czyna, odl. 10 w. od Stopnicy. W 1827 r. 15 dm. , 117 mk. W 1887 r. fol. Rz. rozl. mr. 689 gr. or. i ogr. mr. 341, łąk mr. 108, past. mr. 52, lasu mr. 176, nieuż. mr. 12; bud. mur. 3, z drzewa 5, las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Rz. osad 14, z gr. mr. 19; wś Zagajewo os. 32, z gr. mr. 444; wś Chinków os. 19, z gr. mr. 277; wś Piotrówka os. 11, z gr. mr. 176. W połowie XV w. Rz. w par. Ostrowce był własno ścią Mateusza Zagorzańskiego h. Topor, mia ła łany km. , z których dziesięcinę, wartości 2 grzyw. , płacono do Bolesławia Długosz, L. B. , II, 429, 434. Br. Ch. Rzegocin, w XVI w. Żegoczyn, wś, pow. ropczycki, par. rzym. kat. w Wielopolu o 3 klm. . W okolicy podgórskiej 349 mt. npm. , nad pot. Brzezińskim dopł. Wielopolki. Wraz z dworem 3 dm. ma 69 dm. i 449 8 izrael. . Młyn na potoku i wiatrak. Pos. więk. Hel. Brand wynosi 263 mr. roli, 34 mr. łąk, 21 mr. past. i 161 mr. lasu; pos. mn. 414 roli. 35 mr. łąk, 58 mr. past. i 38 mr. lasu. W r. 1581 była własnością Gnojeńskiej Pawiński, Ma łop. , 212. Graniczy na półn. z Brzezinami Dolnemi, na zach. z B. Średniemi a na płd. z Wielopolem i Sośnicami. Mac. Rzegocin, pow. pleszewski, ob. Żegocin. Rzegocina, właściwie Żegocina, dawniej Poręba Żegota al. Wola Żegota, wś, pow. bocheński, par. rzym. kat. , szkoła 3 klasowa i urząd poczt. w miejscu. Leży w okolicy podgórskiej, przy gościńcu z Bochni do Limanowy, wznies. 379 mt. npm. Naziom opada ku północy. Graniczy na płd. z Rozdzielem Górnem, na zach. z Bełdnem, na wschod z Bytomskiem a na półn. z Kochanówką. Wzgórze wschodnie zw. Opuszcze dochodzi w szczycie Nad Lasami 661 mt. , zachodnie Las Kamioński ma szczyt Pasierbiec 805 mt. . Na obszarze gm. jest 136 a na więk, 5 dm. ; wogóle 936 mk. , 885 rzym. kat. i 51 izrael. Pos. więk. Sam. Rosenbluma z 55 mr. roli, 7 mr. łąk, 9 mr. past. i 497 mr. lasu; mn. z 610 mr. roli, 121 mr. łąk, 105 mr. past. i 149 mr. lasu. Lud trudni się wyrobem gontów. Kościół drewniany, przy gościńcu na pagórku, założony w 1293 r. przez Zbigniewa Żegotę, dziedzica Łąkty. W dokumencie czytamy Nos Zbigneus Zegota haeres de Łąchta. .. fundayimus ecclesiam in villa nostra Wola Zegota dicta, in honorem. .. s. Nicolai patroni nostri. W XV w. został zniszczony a w XVI w. był przez 40 lat zamieniony na zbór. Wizyta kościelna z 1595 r. powiada item habet domum pro rectore scholae bonam cum horto. Do par. dek. bocheński należą Łąkta Górna i Dolna, Bytomsko, Rozdziele Górne i Dolne, Belcze, Kierlikówka, Ujazd i Zadziele. W r. 1581 Żegocina Wolia Pawiński, Małop. , 55 była własnością Stanisława Otfinowskiego i składała się z 2 łan. , 3 zagród bez roli, rzemieślnika i ćwierci roli. Do par. należały prócz wymienionych Skrzydlarka i Kunicze ale nie było Belczy, Kierlikówki, Ujazdu i Zadziela. Mac. Rzehuty, szczyt lesisty, w Beskidzie ja błonkowskim, w dziale Łysej hory 1325 mt. , w obr. Starych Hamrów, pow. cieszyński, na praw. brzegu Rzeczycy, dopł. Ostrawicy. Wznies. 895 mt. npm. Na zach. lesista Koby lanka 888 mt. , a dalej nad Ostrawicą Czubel 941 mt. . Br. G. Rzejowice, w XVI w. Rzuyewycze i Rzujewice, wś i fol. , i Rz. Poduchowne, os, pow. noworadomski, gm. Przerąb, par. Rzejowice, odl. 18 w. od Radomska, przy drodze do Przedborza. Ma kościół par. drewniany. Wś ma 65 dm. , 514 mk. ; folw. 9 dm. , 51 mk. ; Rz. Poduchowne 5 dm. , 33 mk. , 94 mr. włośc. W 1827 r. było 34 dm. , 219 mk. Dobra Rz. składały się w 1885 r. z fol. Rz. i Gębartówka, rozl. mr. 1820 gr. or. i ogr. mr. 687, łąk mr. 93, past. mr. 46, lasu mr. 885, w odpadkach mr. 72, nieuż. mr. 37; bud. mur. 8, z drzewa 20; płodozmian 8polowy, las nieurządzony, cegielnia, wiatrak. Wś Rz. os. 65, z gr. mr. 553. Wieś ta należała zdawna do dóbr arcybiskupów gnieźn. , którzy zapewne tu założyli i uposażyli parafią. Wydawca Lib. Ben. Łaskiego odnosi założenie do czasów Bolesława, ks. kaliskiego. Na początku XVI w. pleban posiadał tu trzy łany roli, łąkę 4 wozy siana, trzy sadzawki, karczmę. Dziesięciny z łanów folw. arcybiskupiego, dwu karczem arcybisk. , sołtystwa na którem siedzieli dwaj kmiecie i karczmarz pobierał pleban, zaś z łanów kmiecych stół arcybiskupi. Kmiecie dawali pleb. tylko kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 214, 215. Obecny kościół, wedle tradycyi trzeci, wy Rzegocina Rzehuty Rzejowice Rzegocin Rzeka Rzekta Drużbińska Rzeki stawił w 1711 r. pleban miejscowy kś. Wil czyński, kan. kurzelowski, a poświęcił w 1735 r. Konst. Moszyński, bisk. inflancki. W 1726 r. cały kościół ozdobił malowidłami Markowski, malarz z Przerąbia. Przy odnawianiu w 1859 r. zabielono wapnem te malowidła. W parafii istniały dawniej dwa przytułki dla ubogich szpitale w Rz. i Przerąbiu. Rz. par. , dek. noworadomski, 1230 dusz. Br, Ch. Rzeka 1. ob. Ropiczanka. 2. Rz. , ob. Most ki. 3. Rz. Berlińska, ob. Suchowolka. 4. Rz. Złota, ob. Złota Rzeka. Br. G. Rzeka, wś nad Ropiczanką, pow. i obw. sąd. cieszyński, 13 klm. na płd. od Cieszyna, w płn. rozgałęzieniach Beskidu jabłonkówskiego. Wznies. 485 mt. npm. szt. gen. . Graniczy od płn. ze Śmiłowicami Smilowitz, od płn. wsch. z Gutami, od płd. wsch. z Tyrą, od płd. i płd. zach. z Morawką, a od zach. z Ligotą Kameralną. Wzdłuż wschod. granicy Gutski wierch 737 mt. , Jaworowy 1032 mt. , od płd. Ropica 1082 mt. , od płd. zach. Ropiczka 918 mi, a od zach. Krzywy 742 mt. . W 1880 r. 76 dm. , 524 mk. , 4 kat. , 524 prot. , 522 Polak. , 1 Czechoszląz. , 1 Niemiec. Obszar wynosi 2339 mr. Szkoła lud. Par. katol. Trzycież, ewang. Ligota. Br. G. Rzeka, zaśc, pow. kartuski, par. kat. Parchowo. W 1780 r. należał do p. Doroty Kętrzyńskiej pow. mirachowski. Było 13 mk. 7 kat. ; ob. Wizyt, Rybińskiego, str. 41. W najnowszym spisie nie wymieniony. Rzeki Wielkie, wieś, fol. , i Rz, Mak, wś, w XVI w. Rzeky duplex, nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. Rzeki, par. Kłomnice, odl. 21 w. od Radomska, na prawo od drogi z Kłomnic do św. Anny. Posiadają papiernię tartak. Rz. Wielkie, wś, ma 42 dm. , 324 mk. ; fol. 5 dm. , 24 mk. ; Rz. Małe, wś, 50 dm. , 318 mk. ; os. leś. 4 dm. , 8 mk. W 1827 r. Rz. Wielkie miały 27 dm. , 225 mk. ; Rz. Małe 29 dm. , 207 mk. W 1886 r. fol. Rz. Wielkie Małe rozl. mr. 796 gr. or. i ogr. mr. 309, łąk mr. 98, past. 176, lasu mr. 176, nieuż. mr. 37; bud. mur. 3, z drzewa 8; płodozmian 13polowy, las nieurządzony. Wś Rz. Wielkie os. 37, z gr. mr. 284; wś Rz. Małe os. 31, z gr. mr. 306. Na początku XVI w. w Rz. Wielkich był dwór z folw. łanami a w Rz. Małych sołtystwo. Dziesięciny stąd pobierał pleban w Kłomnicach. Kmiecie dawali pleb. tylko kolędę, zaś dziesięciny kanonii gnieźnieńskiej Łaski, L. B. , I, 520. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1532 1553 we wsi Rzeczyce par. Kłomnice, część kaszt. Sieradzkiego, miała 7 osad. , 2 1 2 łan. , część Wojnickiego 2 osad. We wsi Rzek major, część Stanisława 2 osad. , 2 łany, we wsi Rzek minor część Sebastyana Rzeckiego 3 osad. , 2 łany Pawiński, Wielkp. , II, 281. Rzeki gm. należy do s. gm. okr. III w Kłom nicach st. poczt. i st. dr. źel, ma 9883 mr obszaru i 2839 mk. 1867 r. . Br. Och. Rzeki, al Rzyki, nazwa górnego biegu rz, Wieprzówki ob. . Br. G. Rzeki al. Ezyhi część Izdebek, w pow. brzozowskim, nad potokiem Izdebkami al. Ma gierą, dopł. Sanu. 2. Rz. , grupa zabudowań w obr. gm. Kotowy, pow. dobromilski, nad pot. Kotówką al. Rudawką. 3. Rz. , grupa za budowań w obr. Kuźminy, pow. dobromilski. 4. Rz. , grupa zabudowań w obr. Bieździedzy, pow. jasielski. 5. Rz. al. Ryki, wólka z osadą Jamiskami, w obr. Kurników, pow. jaworow ski, 12 dm. , 90 mk. 6. Rz. , wólka w obr. Kor czyny, pow. krośnieński, 19 dm. , 96 mk. 7. Rz. , leśniczówka i piła, w obr. Zasadnego, pow. limanowski, na praw. brzegu rz. Kamie nicy. 8. Rz. , grupa zabudowań w obr. Stan kowy, pow. liski. 9. Rz. al. Rykie, Suchy Ryk, częśó Zatwarnicy, pow. liski, nad pot. Ryką, u stóp Jaworników 864 mt. . 10. Rz. , osada w obr. Głobikówki, pow. pilźneński, 4 dm. , 27 mk. 11. Rz. , osada w obr. Bukowy, pow. pilźneński, 1 dm. , 6 mk. 12. Rz. , grupa za budowań w obr. Nowej Wsi, pow. rzeszow ski. 13. Rz. , grupa zabudowań w obr. Gbisk, pow. rzeszowski. 14. Rz. , grupa zabudowań w obr. Godowej, w tymże powiecie. 15. Rz. , grupa zabudowań w obr. Małówki, pow. rze szowski. 16. Rz. , grupa zabudowań w Baryczce, pow. rzeszowski. 17. Rz. , część wsi Bystrego, pow. staromiejski. 18. Rz. al. Rzyki, wólka do Monasterza, pow. łańcucki, nad pot. Hussakowskim dopł. Mleczki, 72 dm. , 412 mk. 19. Rz. , przys. Lipia, pow. limanowski, na wschód od klasz. szczyrzyckiego. Tu do dajemy, że Lipie, gniazdo Lipskich Szreniawitów, liczy 14 dm, i 111 mk. ; na obszarze więk. pos. jest 9 dm. i 62 mk. 27 męż. , 35 kob. . 20. Rz. , wółka do Wojnarowy, pow. grybowski, na lew. brzegu Biały, w pobli żu drogi żel. z Grybowa do Bobowy, 9 dm. i 50 mk. Mac Br. G. Rzekta Drużbińska, ob. Drużbin. Rzekuń, wieś i kol. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Rzekuń, odl. 5 w. od Ostrołęki, posiada kościół par. drewniany, urząd gm. , 275 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 125 mk. Dobra Rz. składały się w 1871 r. z fol Rz. , Daniszew, Drwęcz, nomenkl. Grąd, rozl mr. 2140 fol Rz. gr. or. i ogr. mr. 360, łąk mr. 106, past. mr. 177, lasu mr. 277, zarośli mr. 9, nieuż. mr. 21. Fol. ten został rozparcelowany na kolonie. Fol Daniszew gr. or. i ogr. mr. 201, łąk mr. 66, past. mr. 16, lasu mr. 511, zarośli mr. 2, nieuż. mr. 13, w osadzie mr. 10; bud. mur. 3, z drzewa 5; płodozmian 9polowy; fol Drwęcz gr. or. i ogr. 250, łąk mr. 74, past. mr. 39, zarośli mr. 1, nieuż. mr. 8; bud. Rzekuń Rzeka Rzemiechów Rzemień Rzembiki Rzembiki Rzemianowce z drzewa 9, las nieurządzony, pokłady torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Rz. os. 28, z gr. mr. 120; wś Daniszewo os. 15, z gr. mr. 83; wś Karczyno Wypychy os. 2, z gr. mr. 50; wś Drwęcz 12, z gr. 143. Ko ściół i par. fundować miał jeden z bisk. płoc kich w XIV w. obecny wzniesiony około 1778 r. Rz. par. , dek. ostrołęcki, 4700 dusz. Gmina Rz. należy do s. gm. okr. II w Ostro łęce, tamże i st. poczt. Obszaru ma 15, 173 mr. , w tem około 2700 mr. lasu. Obszar ten w 1882 r. rozkładał się między 6 fol. 2819 mr. roli i 1832 mr. lasu, 8 folw. rozparcelowa nych 2068 mr. lasu wyciętego i 3066 mr. roli, 1042 mr. donacyi rząd. 492 mr. lasu. 387 mr. rząd. 372 mr. lasu i 3959 mr. drob. szlachty i włościan. Ludność wynosi 4941, w tem do 500 żydów. Szkoły w gminie nie było; karczma 1 i 6 młynów pływaków na Narwi. W skład gminy wchodzą 3 wsi drob. szlach. ; KaczynyStarawieś, K. Tobolice i Korczaki; 4 wsi z ludnością mieszaną szla checką i włośc Drwęcz, KaczynyWypychy, Ołdaki i Zabiele, oraz 14 wsi włośc. Borawe, Czarnówiec, Daniszewo, Dzbenin, Goworld, Kamionka, Laskowiec, Ławy, NowawieśKu jawy, Pomian, Przytuły, Rzekuń, Rozwory i Susk. Br. Ch. Rzembiki, pow. łomżyński, ob. Rembiki, Rzemianowce, nazwa Remizowiec pow. złoczowski, w dok. z r. 1445 Liske A. G. Z. , t. II, str. 123. Rzemiechów 1. al. Rzemiechowo, urzęd. Rzymachowo, dawniej Rzemechowo, domin. , pow. gnieźnieński Witkowo, o 1 1 2 klm. na płd. od Powidza par. i poczta, o 1 klm. na zach. od jez. Powidzkiego, st. dr. żel. w Odrowążu o 11 1 2 klm. Rz. z fol. Rudunek 2 dm. , 27 mk. , ma 5 dm. , 83 mk. 70 kat. , 13 prot. i 205 ha 140 roli, 9 łąk, 48 lasu. Rz. był osadą szlachecką, około r. 1523 leżał pustkami, później wszedł w skład sstwa powidzkiego, zabrany przez rząd, wcielony do t. zw. domeny Skorzęcin. 2. Rz. dawniej Rzemachowo, wś i fol. , pow. krotoszyński Koźmin, o 4 klm. na wschód od Kobylina, na lew. brzegu Orli, dopł. Baryczy, przy dr. żeL ostrowskolesz czyńskiej, par. Baszków, poczta i st. dr. żeL w Kobylinie. Rambechowo wymienione w przywileju lokacyjnym Kobylina z r. 1303 Kod. Wielkop. , Nr. 864 zdaje się być Rzemiechowem nie zaś Rębiechowem. W pierwszych latach XVI w. należał Rz. do Starkowieckich z Starkówca; w r. 1578 zarządzał tu Jędrzej Biestrzykowski imieniem panien Starkowieckich; był tu 1 ślad osiadły i 2 ratajów. W r. 1618 dziedziczyła Rz. Halszka Starkowiecka; r. 1677 nabył go Naramowski od jezuity Stanisława Starkowieckiego. Na kupno pożyczył on od zięcia swego Kazimierza Skórzewskiego 90, 000 zł. i dał mu w zastaw Rz. Starkówiec i Łagiewniki. Po Naramowskich nastali w r. 1699 Wałknowscy. W r. 1746 Kazimierz Sokolnicki nabył Rz. od kan. poznańskiego Władysława Wałknowskiego. Za dziedzictwa Sokolnickich była w dworze kapliczka z kapelanem J. Łukaszewi cza, opis pow. krotoszyńskiego, I, 419. Wś ma 8 dm. , 63 mk. 53 kat. , 10 prot. i 82 ha 73 ha roli. Fol. wchodzi w skład okr. domin. Kuklinów, ma 7 dm. , 117 mk. i 682, 48 ha 319, 03 roli, 38, 50 łąk, 58, 75 past. i 266, 20 lasu; właścicielem jest Franciszek Chełkowski. E. Cal. Rzemień, potok, powstaje w lesie gm. Dobrynina, w pow. mieleckim, w półn. wschod. części obszaru, tuż pod wólką Debrzynami. Płynie przez płn. obszar lesisty Dobrynina, następnie przez obszar Rzemienia, gdzie od praw. brzegu wpada do Rudy, dopł. Wisłoki. Długośó biegu 4 1 2 klm. Kś. G. Rzemień z Porębami i Łużem, wś, pow. mielecki, przy ujściu pot. t. n. do Wisłoki, w równinie piaszczystej, 184 mt. npm. Od wschodu i północy bory. Wś ma 75 dm. i 5 dm. zamek na obszarze większym. Ciągnie się od stawu utworzonego przez zlew potoków Rzemienia, Rudy i bezimiennego. Zamek leży nad stawem, zdala od wsi. Przez obszar wsi prowadzi droga żelazna RozwadówDębica. Śród boru wólki Łuźe 30 dm. i 105 mk. i Poręby 15 dm. i 73 mk. . Na obszarze większym osady Mirankówka i Rejowin. Wś ma 428 mk. , 400 rzym. kat. i 28 izrael. ; obszar dwor. 150 mk. , 129 rzym. kat. i 21 izrael. We wsi młyn wodny i gorzelnia. Obszar większej pos. wynosi 582 mr. roli, 409 mr. łąk, 130 mr. past. i 3120 mr. sosnowego boru; pos. mn. ma 214 mr. roli, 43 mr. łąk i 10 mr. past. Par, rz. kat. w Rzochowie. Okolicę równą, zajętą przez piaski, trzęsawiska i bagna, urozmaicaj ą wierzby i olchy. Zamek jest prawie czteropiętrową czworogranną wieżą, wewnątrz prócz I sieni jest na każdym piętrze tylko jedna izba. Z tego powodu od dawna opuszczony. Była to zapewne dawniej strażnica, z której łatwo przejrzeć można było całą okoliczną równinę. Broniły go bagniska, przez które prowadził długi most, a w późniejszych czasach rowy i wały, z których ślad pozostał. Był też tu strzyżony ogród. Pierwotnie Rz. należał do Tarnowskich i według Siarczyńskiego Rkp. bibl. Ossol. , Nr. 1826 lubił w nim przebywać Jan Amor Tarnowski. Później posiadała go Anna z Mielca Batowska, która 1616 r. sprzedała Rz. Stanisławowi Lubomirskiemu, woj. rusk. Ten w r. 1640 otoczył zamek wałem, basztami i rowem i uzbroił 40 działami żelaznemi, a umierając zalecił dzieciom, aby te urządzenia zachowali. Nie długo potem Rzepcz Rzepczyn Rzepec Rzepechów Rzepeck Rzepedź przeszedł Rz. w ręce Sanguszków, poczem wrócił do Lubomirskich. W 1740 r. przeby wała tutaj Elżbieta Drużbacka. Po Lubomir skich posiadali zamek i dobra Lasoccy, póź niej Bejowie a w końcu Boguszowie. Do klu cza dóbr należało miasteczko, 28 wsi i 22 fol warków. Dawniej dobywano w okolicy rudę że lazną darniową. W czasie wojen szwedzkich 1655 1658 r. stoczono w okolicy kilka utar czek. Około r. 1846 znaleziono w bagnisku zatopione żelazne działo, które przechowują w zamku w Przecławiu. Widok zamku podał Stęczyński w Okolicach Galicyi. Mac. Rzemieniewice, wś, pow. szubiński, o 5 klm. na wschód od Kcyni par. poczta i st. dr. żeL, 15 dm. , 121 mk. 114 kat. , 7 prot. i 253 ha 196 roli, 20 łąk; czysty doch. z ha roli 1410 mrk. Około r. 1523 składały się. Rz. z łanów km. i dziedzicznych, dziesięcinę snopową i inne daniny płacono proboszczom kcyńskim. W r. 1577 było 1 1 2 ślad. osiadł. ; jedną część Rz. posiadał Słupski. Przy schyłku zeszłego wieku należały Rz. do Stan. Mycielskiego, dziedzica dóbr szubińskich. E. Ćal. Rzemieniki, wś rząd. , pow. oszmiański, w 3 okr. poL, o 35 w. od Oszmiany a 18 od Dziewieniszek, 3 dm. , 24 mk. prawosł. A. T. Rzemieniów, ob. Remenów. Rzemienna, wś, pow. lityński, ob. Petrany. Rzemienowice, w XV w. Rzemianowicze, w XVI w. Rzinonowicze, wś włośc, pow. piń czowski, gm. Czarkowy, par. Opatowiec, ma 42 os. , 395 mr. Wchodziła w skład dóbr Krzczonów. W 1827 r. było 31 dm. , 230 mk. W 1873 r. fol. Rz. rozl. mr. 549 gr. or. i ogr. mr. 270, łąk mr. 16, past. mr. 11, lasu mr. 245, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 12, las nieu rządzony. Wieś Rz. os. 14, z gr. mr. 78. W połowie XV w. własność Jana Pileckiego h. Leliwa, miała łany km. , karczmę, zagr. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 6 grzyw. , dawano bisk. krakowskie mu. Z fol. rycerskiego płacono dziesięcinę, wartości 3 grzyw. , plebanowi w Opatowcu Długosz, L. B. , 409, 410. W 1508 r. część Rz. i Grodowice, własność Marcina Grodowskiego, płaciły poboru 4 grzyw. 24 gr. Rz. , część Stanisława Pileckiego, płaciły 3 grzyw. 36 gr. W r. 1789 własność Morsztyna, star. Skotnickiego Pawiński, Małop. , 214, 480, 490. Br. Ch. Rzemiędzice, w XV w. Rzemyadzycze, wś i fol. nad Nidzicą, pow. miechowski, gm. Nieszków, par. Słaboszów, odl, 17 w. od Miechowa, posiada łomy kamienia wapiennego. W r. 1827 było 31 dm. , 230 mk. Wś ta służyła za uposażenie dla kanonii krakowskiej, zwanej rzemiędzicką rzemyadzyczska. W połowie XV w. był tu dwór kanonika z rolami folw. , piękne budynki, 10 łanów km. , 2 zagrodnicy, karczmy, młyn. , Dziesięcinę z całego obszaru wraz z konopną pobierał kanonik. Wartość jej sięgała 16 grzyw. Kmieć każdy z łanu płacił czynsz po 20 skotów, odrabiał dwa dni w ty godniu, dawał osep, 2 kapłony, 30 jaj. Karcz my płaciły po grzywnie bez 8 gr. , zagrodni cy po 8 gr. , młyn z rolą 2 grzyw. Prócz tego z każdego łanu dawano 2 miary owsa miary Skalmierskiej. Wieś odgraniczoną była ujaz dami ugyasdy. Należała do par. Słaboszów Długosz, L. B. , I, 113. W r. 1581 wś Rz. , w ręku ks. Podowskiego, miała 2 1 2 łan, km. , 3 zagr. bez roli, 6 komor. bez bydła Pawiń ski, Małop. , 89, 440. Br. Ch. Rzemiętówka, fol. , pow. wejherowski, ob. Polchówko. Rzeminówka, potok, bierze początek w połudn. wsch. stronie Gródka, pow. grybowski. Opuściwszy Gródek tworzy aż do swego ujścia granicę między obszarom Hopy a Szymbarkiem, w pow. gorlickim. Wpada do Ropy od lew. brzegu. Długośó 2 1 2 klm. Br. G. Rzeniszki 1, 2 i 3, trzy zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 11 w. od Nowoaleksandrowska. Rzeniszów, w XV w. Rzewnyschow, wś i fol. , pow. będziński, gm. Koziegłowy, par, Koziegłówki; wś ma 25 dm. , 250 mk. , 383 mr. ; fol. , 1 dm. , 2 mk. , 316 mr. rząd. ; należy do dóbr Koziegłowy. W 1827 r. 24 dm. , 134 mk. W połowie XV w. należała wieś do par Sie wierz Syewyor. Były tu łany kmiece, soł tystwo na 2 łanach dające dziesięcinę pleb. w Koziegłowach. Dwie kuźnice fabricae Przedmyesczska poludnyowska i Jurgowska należały do par. Koziegłowy. Dziedzicem wsi był Badusz. Br. Ch. Rzepcz, 1379 r. Reptsch, wś i dobra, pow. prądnicki, par. kat. Głogowa Górna, odl. 3 1 2 mili od Prądnika. Posiada kościół drew. na cmentarzu z 1751 r. , szkołę katol. W 1861 r. 61 dm. , 421 mk. 3 ewang. . Obszar dworski miał 809 mr. 650 roli, wieś zajmowała 2119 mr. 1751 roli. Uprawa żyta, owsa i kartofli. Rzepczyn, os. niegdyś, par. Sławno, pow. gnieźnieński, w okolicy Kiecka i Kiszkowa Łaski, L. B. , I, 53, 71, już nie istniała w r. 1580. Rzepec, szczyt górki, ob. Rzepedź. Rzepechów, ob. Rzepechów. Rzepeck, ob. Rzepedź. Rzepedź, szczyt i góra lesista w pasmie Bukowicy, między Wisłokiem a Osławą, na płn. granicy Rzepedzia z Płonną, w pow. sanockim, nad źródłami Płonki i Głębokiego dopł. Osławy, sięga 706 mt. npm. szt. gen. . Rzepedź al. Rzepeck, wś, pow. sanocki, o 4 klm. na zach. od st. kolei państwowej w Szczawnemi w zwartej górskiej dolinie, nad Rzemieniewice Rzemieniewice Rzemieniki Rzemieniów Rzemienna Rzemienowice Rzemiędzice Rzemiętówka Rzeminówka Rzeniszki Rzeniszów Rzepichowo Rzepedźka Rzepiczno Rzepiejówka Rzepiejowo Rzepiennik potokiem lewy dopł. Osławicy. Dolina po toku przy cerkwi p. w. św. Mikołaja filia Turzańska, wznies. 446 mt. , źródłowiska je go 610 mt. , dział południowy Jastrzęb 672 mt. , północny zaś 589 do 706 mt. w szczycie Rzepedź. Dział południowy odgranicza tę wś od Jawornika, północny od Płonny i Szczawnego; na zach. styka się z Przybyszowem; na wsch. po praw. brzegu Osławicy leży Turzańsk. We wsi 117 dm. i 775 mk. , 21 rz. kat. par. w Bukowsku, 712 gr. kat. i 42 izrael. Obszar większy zakupiony przez gmi nę ma 113 roli, 23 łąk, 92 past. i 715 mr. la su; obszar mn. 1257 roli, 111 łąk, 417 past. i 19 mr. lasu. Gleba górska i owsiana, lasy świerkowe. Za czasów Rzplitej wchodziła w skład starostwa mrzygłodzkiego. Rząd au stryacki sprzedał ją w ręce prywatne. Przed 1831 r. była własnością Jana Kantego Podo leckiego, wierszopisa i właściciela pięknego księgozbioru. Po 1832 r. nabył ją Stanisław Niezabitowski ob. Winc. Pol przez Estrejchera, str. 73. Mac. Rzepedźka, potok, wypływa w płn. zach. stronie gm. Rzepedzia, pow. sanocki, z lasów nad granicą Przybyszowa i Płonnej. Płynie przez wieś Rzepedź, uchodząc poniżej niej do Osławy od lew. brzegu na obszarze Szczawnego. Długość biegu 6 klm. Ujście leży 412 mt. npm. Br. G. Rzepichowo, Rzepichów al. Repików, białoruskie Rapichowo, osada i dobra pojezuickie nad rz. Lipnicą, praw. dopływ, Szczary, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Krzywoszyn, par. katol. NowaMysz, około 26140 dz. obszaru. Znaczne dochody z młynów, propinacyi, gorzelni i smolarni. Własność Konstantego hr. Potockiego, mającego w okolicy do 150, 000 dz. , ze sławnemi kniejami, w których dotychczas znajduje się wiele łosi, bobrów, sarn i dzików. Zdaje się, że o tem miejscu powiada Narbut, że ma ono związek z Repikasem, synem Mendoga Hist. narodu litew. , t. IV, 217. W Rz. urodził się Jan Czeczot, przyjaciel Mickiewicza. A. Jel Rzepiczno, niem. Rzepitzno, wś, pow. tu cholski, st. p. Woziwoda, par. kat. Śliwice, okr. Koenigsbruch; 197 ha 41 lasu, 50 łąk, 35 roli. W 1868 r. 40 bud. , 20 dm. , 159 mk. 155 kat. ; 1885 r. 31 dm. , 40 dym. , 192 mk. kat. Szkoła katol. Kś. Fr. Rzepiejówka, białoruskie Repiejouka, wś, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Jeremicze, przy gośc. poczt. pomiędzy Turcem i Koreliczami, ma 19 osad; miejscowość bezleśna, gleba pszenna. A. Jel. Rzepiejowo, fol. , pow. nowogródzki, własność Mikulskich, około 18 włók. A. Jel. Rzepiennik al. Rzepienik 1. znaczny strumień podgórski, bierze początek w RzepienSłownik Geograficzny T. X. Zeszyt 110. niku Suchym, w pow. gorlickim. w płn. zach. stronie, na wys. 337 mt. npm. ; wkrótce w bie gu płn. zach. , który zatrzymuje aż do swego ujścia, przepływa Rzepiennik Biskupi, gdzie od lewego brzegu zabiera Turzy potok, na stępnie Rzepiennik strzyżewski i marciszewski, w końcu przechodzi na obszar Golanki pow. tarnowski, gdzie wpada do Białej du najcowej od praw. brzegu. Długość biegu 12 klm. 2. Rz. , ob. Rzepnik. Br. G. Rzepiennik l. Biskupi, wś, pow. gorlicki, w okolicy podgórskiej i lesistej, 340 mt. npm. , u ujścia pot. Turzego do Rzepiennika praw. dopł. Biały, przy drodze z Gromnika do Biecza, ciągnie się doliną zwartą od płn. i płd. Kościół par. rz. kat. , szkoła ludowa, młyn wodny i słone źródło ob. Zieleniewski, Zarys balneologii, 163. Kościół i zabudowania większej pos, znajdują się na zach, krańcu wsi. Wś liczy 240, obszar więk. 4 dm. , w ogóle 1336 mk. , 1273 rz. kat. i 63 izrael. Obszar więk. pos. A. Szołajskiego ma 140 roli, 13 łąk, 11 past. i 189 mr. lasu; pos. mn. 1191 roli, 72 łąk, 181 past. i 347 mr. lasu. Rz. był dawną wsią biskupią. Choć erekcya z 3 grudnia 1258 r. przechowywana w aktach paraf. jest podrobiona, to mamy dyplom Kazimierza W. z 19 maja 1354 r. Kod. dypl. kat. krak. , str. 225, którym wś Rzepennyk wraz z innemi włościami zwraca król biskupowi krak. Bodzancie, przekonał się bowiem, że nie były wsiami szlacheckiemi, ale że je biskupom nadali jego poprzednicy. Dyplom z r. 1354, drukowany w Kod. klasztoru tynieckiego str. 118 i Tinecia Szczygielskiego str. 170, jakoby klasztor miał in Rzepnik tres libertates, jest podrobiony. W dyplomie Jana, biskupa krak. , z 1 paźdz. 1386 ibid. Rz. podany jako wieś parafialna i biskupia. W jej pobliżu dozwolił biskup założyć nad Czerwonym potokiem nową wieś zwaną Czerwony Potok, której jednak nie znajdujemy. Za Długosza L, B. , II, 246 Rzyepennyky były wsią biskupią. Był tam drewniany kościół p. w. św. Klemensa. Wś miała 9 łan. km. , którzy płacili bisk. pe fertonie z łanu, karczmę z rolą, młyn i role biskupie. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 122 Rz. miał 11 łan. km. , 10 zagr. bez roli, 2 komor. z bydłem, 2 bez bydła i dudę. W pobliżu wsi stoi drugi drewniany kościół, niewiadomo kiedy zbudowany, w którym się także msza odprawia. Kościół paraf. obecny zbudowano w r. 1864. Do par. dek. biecki należą wsi Kołkowka, Rzepiennik Marciszowski, Strzyżewski i Suchy. 2. Rz. Marciszowski, wś, pow. gorlicki, blisko ujścia Rzepiennika do Biały, zajmuje obszerniejszą dolinę od poprzedniego i graniczy na zachod z Golanką, na półn. z Lubaszewą, na zachód I z Rz. Strzyżewskim a na połud. z Turskiem 10 Rzepedźka Rzepi e Rzepin Rzepinek Rzepin Dwa młyny wodne. Wś liczy 138 dm. , 760 mk. , 755 rz. kat. i 5 izrael. Pos. więk. Luc. Zeisingera wynosi 321 roli, 17 łąk, 57 past, i 222 mr. lasu; pos. mn. 371 roli, 34 łąk, 150 past. i 179 mr. lasu. W XVI w. Rz. Marci szów liczył Pawiński, Małop. , 122 21 pół łanków km. , 3 zagr. bez roli, 4 komor. z by dłem, 2 rzemieśl. , 1 sołtysa. Była do 1772 r. wójtowstwem królewskiem i dopiero przez rząd austryacki została sprzedaną. 3. Rz. , Strzyżewski, mko nieróźniące się prawie ni czem od wsi, leży między obydwoma wyżej opisanemi Rzepiennikami. Wraz z dworem 7 dm, ma 281 dm. i 1718 mk. ; 1454 rz. kat. i 264 izrael. Izraelici trudnią się drobnym handlem i rzemiosłami, reszta ludności rol nictwem. Jest urząd poczt. , młyn wodny a co środę targi tygodniowe. Obszar więk. pos. wynosi 113 roli, 5 łąk, 17 past. i 163 mr. la su; pos. mn. ma 1439 roli, 72 łąk, 232 past. i 589 mr. lasu. W 1581 Pawiński, Małop. , 122 był Rz. Strz. wsią królewską i składał się z 11 łanów km. , 4 zagród bez roli, 2 komor. z bydłem, 2 bez bydła, rzemieśl. i sołtysa. 4. Rz. Suchy, wś na wschód od Rz. Biskupie go, a na płn. zach. od Rozembarku, graniczą cy na płn. z Olszynami a na płd. z Sielnicą, rozciąga się u źródłowisk pot. Rzepiennika. Par. rz. kat. w Rz. Biskupim. W górach na obszarze tej wsi znajdują się łomy wapienia a według Rzączyńskiego pokłady soli. Lu dność zajmuje się tkactwem. Wś ma 137 dm. i 777 mk. ; 759 rz. kat. i 18 izrael. Pos. więk. Józ. Olszewskiego wynosi 194 roli, 3 łąk, 10 past. i 74 lasu; pos. mn. 763 roli, 41 łąk, 76 past. i 41 mr. łasu. Do 1772 r. było to wójtowstwo królewskie. W 1581 r. Pawiń ski, ibid. , 122 miała 7 łan. km. , 7 zagród bez roli, 2 komor. z bydl. i 1 bez bydła. Wszyst kie Rz. mają w dolinie glebę żytnią, na dzia łach lasową. Por. Libusza. Mac. Rzepin, w 1198 r. Repnia, 1339 Rsepin, ws i fol. nad rz. Świsliną, pow. iłżecki, gm. Rzepin, par. Pawłów, odl od Iłży 28 w. , 129 dm. , 670 mk. , 328 mr. ziemi dwor. , 1288 mr. włośc. W 1827 r. 40 dm. , 276 mk. W akcie z 1198 r. , w którym patryarcha jerozolimski wylicza nadania klasztoru miechowskiego, wymieniono dwukrotnie Repniam et homines morantes in ea jako dar jakiegoś Radosława Dominus Radoslauus Kod. Małop. , II, 14, 17. Następnie ws ta przeszła widocznie w ręce świeckich dziedziców, skoro w 1389 r. Przybko podsędek krakowski, zamienia Rsepino binum, Zyrniki i Sabrza Zaborze na Opatkowice i Zborów Kod. Małop. , II, 35. W połowie XV w. było tu 11 1 2 łan. km. , płacących klasztorowi czynszu po 20 gr, , poradlnego 4 gr. , 30 jaj, 2 koguty, 2 sery, miarki Owsa i jęczmienia i joden dzień sprzęźajny tygodniowo. Dziesięcinę snopową i konopną, wartości do 13 grzywien, pobierała prepozytura kielecka. Folw. klasztorny o 3 łanach z dworem, 2 za grod. z rolą, trzy karczmy z rotą dwie płacą po 16 skotów, trzecia fertona czynszu i młyn płacą dziesięcinę pleb. w Pawłowie. Młyn da wał klasztorowi miarki. Długosz opisując tę wieś trzykrotnie, podaje szczegóły i cyfry w części niezgodne ze sobą Lib. Ben. , I, 438; II, 464, 484 i III, 235, 236. W 1578 r. wś Rz. major, w par. Swiętomarza, własność kla sztoru Sw. Krzyskiego, miała 11 osad. , 3 1 2 ła ny, 5 zagr. roln. , 5 bied. komor. Pawióski, Małop. , 191. Rz. gmina należy do sądu gm. okr VII w Iłży, urz. gm. w Radkowicach, st. poczt. Iłża o 28 w. . Gmina ma 12, 307 mr. obszaru, w tem 7308 mr. włośc, 691 dm. 17 mur. i 5102 mk. 2645 kob. . Szkoły nie ma. Z zakładów przemysł. są dwa młyny wodne i browar Chybice. W skład gminy wchodzą; Bostów, Bukówka, Chybice, Dąbrowa Chybicka, Dąbrowa Pawłowska, Godów, Kobiałki, Kałków, Nieczulice, Pawłów Poduchowny, Plewa, Pokrzywnica, Radkowice, Rzepin, Rzepinek, Świsliną, Trzeszków, Warszówek, Wawrzeńczyce, Wieloborowice, Wierzbnik, Wymysłów, Zapniew. Br. Ch. Rzepin, grupa domów i fol. w Uszni, pow, złoczowski. Rzepińce 1. przys. nad Smotryczem, pow. kamieniecki, gm. i parafia katol. Smotrycz, prawosł. Kryniczany, ma 21 osad; należy do wsi Kryniczany dawniej Potockich, dziś Makarowej. Niegdyś wchodził w skład starostwa smotryckiego. 2. Rz. , mylnie Rzypińce, urzęd. Rjepincy, wś nad Żwańczykiem, pow. kamieniecki, gm. i par. kat. Orynin, o 14 w. od Kamieńca a 12 w. od Żwańca, poniżej mka Orynina. Ma 140 osad, 736 mk. wraz z przys. Teklówką, w tej liczbie 87 jednodworców, 707 dz. ziemi włośc, 1191 dz. dwor. , 40 cerkiewnej; gorzelnia; młyn krupczatny. Cerkiew p. w. Niepokal. poczęcia N. M. P. , wzniesiona w 1864 r. , z 1157 wiernymi. Własność niegdyś Pilchowskich, dziś Rozenbergów. Tu w 1633 r. połączył się Lubomirski z Chodkiewiczem i ruszył na Brahę. Dr. M. Rzepińce, wś, pow. buczacki, o 7 klm. na płd. wschód od Buczacza, par. rz. kat. , urz. poczt. i tel. w Jazłowcu. Granice wschod. Po łowce, połud. Pomorce, zachod. Soroki, półn. Trybuchowce. Obszar dwor. 985, włośc 694 rar. W 1870 r. 731 mk. ; 1880 r. w gm. 727, na obsz. dwor. 102; rz. kat. 166, gr. kat. 607, par. Pomorce. Właściciel pos. dwor. Włady sław Wolański. B. R. Rzepinek, wś włośc, pow. iłżecki, gm. Rzepin, par. Świętomarz, odl. od Iłży 28 w. , ma 12 dm. , 107 mk. , 195 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 78 mk. W połowie XV w. wś Rz. , Rzepińce w par. Świętomarz, własność klasztoru Św. Krzyża, miała 4 łany km. , z których czynszu i poradlnego płacono po 1 grzyw. , 30 jaj, 2 koguty, 2 sery, odrabiano jeden dzień w tygodniu własnym wozem i pługiem; z ról kmiecych dawano dziesięcinę prepozyturze kieleckiej, w wartości 6 grzyw. Długosz, L. B. , I, 438, III, 236, 238. W 1578 r. wś Rz. minor miała 4 osad. , 2 łan. , 2 zagr. z rolą, 1 biednego Pawiński, Małop. , 191. Br. Ch. Rzepiska, wieś włośc, pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Połajewo, 50 mk. , 132 mr. W 1827 r. 6 dm. , 73 mk. Rzepiska, niem. Riebenhof, dawniej Ruebbenhof, fol. do Niesiołowic należący, pow. kar tuski, st. p. i par. kat. Stężyca 6 klm. odl. , 422, 03 ha; do fol. tego należy wyb. Puste; 1885 r. 2 dm. , 50 mk. R. 1873 posiadał je Wol ski. W płd. stronie wsi na wzgórku piaszczy stym odnaleziono kilka grobów skrzynkowych. Ossowski badając r. 1887 to miejsce znalazł jeszcze słabe ślady zburzonych grobów i drob ne ułamki popielnic z pięknemi rytowanemi ozdobami ob. Objaśn. do mapy archeol, , str. 52 i 183. Ks, Fr. Rzepisko, kol. , pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. od Suwałk 21 w. , 1 dm. , 8 mk. Rzepisko 1. szczyt w Beskidzie spiskiem, w gnieździe gór lesistych, które rozsiadły się na płn. od Hornadu, między Popradem, Toryską i Topią, naprzeciw wschod. skrzydła Tatr; w dziale ciągnącym się na granicy gm. Kolaczkowa i Jakubian w hr. spiskiem Wę gry, w pow. popradzkim, na dziale wodnym Kolaczki i Jakubianki, prawych dopływów Popradu, pod 38 19 wsch. dłg. geogr. F. a 49 13 9 płn. sz. Wznosi się 1250 mt. npm. 2. Rz. , las i polana na praw. brzegu Hibicy, dopł. Wagu Białego, w obr. gm. Hibia; wzniesienie 784 mt. npm. 3. Rz. , szczyt w dziale Magóry spiskiej, nad doliną Jaworzynki, od wschod. strony, na granicy Jurgowa i Ostur ni, w hr. spiskiem Węgry, na płn. od prze łęczy Źdźarskiej; wznios. 1267 mt. npm. Na płn. legła Kacwińska polana, na płd. wach. Kotliński wierch 1079 mt. , na płd. Przysłop 1216 mi, na płn. wsch. Okruhły wierch 1033 mt. . Br. G. Rzepisko, karczma w Lubli, pow. jasielski. Rzepiszcza, Rjepiszcza, uroczysko pod miasteczkiem Tuczynem, pow. rowieński. Rzepiszcze 1. zaśc. rząd. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 9 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. prawosł. 2. Rz. , zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 75 w. od Dzisny, 2 dm. , 53 mk. Rzepiszcze, niem. Rzepischtz, mor. Rzepiszte, z Rakowcem i Winogrodem, wś, pow. cieszyński, obw. sąd. frydecki, na Szląsku austr. , 6 klm. na płn. od Frydka a 24 klm. na zach. od Cieszyna, na praw. brzegu Ostrawicy, tuż na granicy morawskiej, naprzeciw mka moraw skiego Paskowa Paskau, przy kolei ostrawsko frydlandzkiej st. Pasków i gościńcu z Ostrawy do Frydka, wznies, 321 mt. npm. Na zach. leży Pasków Morawa, na płn. Wracimów Rattimau i Datyn Górny OberDat tin, na płd. wsch. Sedliszcze Sedlischt, a na płd. Leskowice Leskowetz. W płn. stronie obszaru leży Rakowiec, a w płd. Winogród al. Winohrad. Obszar obejmuje roli 122, łąk 5, 86, ogr. 0, 74, past. 2, 69, lasu 245, 88, dróg i zabud. 2, 32 ha; 135 dm. , 945 mk. ; 932 kat. , 9 prot. , 4 żyd. ; 920 Czechoszląz. , 19 Niemców, 6 Polaków. Należy do hr. Gabryeli Saint Genois d Aneaucourt z domu Stolberg. Szkoła ludowa dwuklasowa; par. łac. w Wracimowie, Poczta Wracimów. Br. G. Rzepiszew, wś i fol. nad rzką b. n. , pow. sieradzki, gm. i par Szadek, odl. od Sieradza 28 w. , od Szadku 5 w. , od Łodzi 25 w. ; wś ma 30 dm. , 210 mk. ; fol. 6 dm. , 22 mk. W 1827 r. 31 dm. , 310 mk. Dobra Rz. skła dały się w 1885 r. z fol. Rz. i Górna Wola, oraz attyn. Bugaj, rozl. mr. 1094 fol. Rz. gr. or. i ogr. mr. 686, łąk mr. 38, past. mr. 15, lasu mr. 143, nieuż. mr. 21; bud. mur, 11, z drzewa 4; płodozmian 10polowy, las nie urządzony; fol. Górna Wola gr. or. i ogr. mr. 181, łąk mr. 2, zarośli mr. 2, nieuż. mr. 6; bud. mur. 3, z drzewa 1; płodozmian 3polo wy. Wś. Rz. os. 65, z gr. mr. 372; wś Gór na Wola os. 29, 2 gr. mr. 215. Lib. Ben. Ła skiego I, 356 podaje, że dziesięciny z łanów kmiecych w Rz. i Woli Rzepiszowskiej, warści do 6 grzyw. , pobierał pleb. w Spicymierzu. W drugiem miejscu I, 441 podaje, że łany kmiece dawały mansyonarzom w Uniejowie. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z roku 1552 wś Rz. , w par. Szadek, miała 17 osad, 2 1 2 łan. Rzepiszowska Wola dziś Górna Wola miała 1 osad. , 3 łany Pawiński, Wiel kop. , II, 228. Dobra Rz. wraz z Lutomier skiem, Kwiatkowńcami, Dobruchowem nale żały w XVIII w. do Sanguszków. Po rozpadnięciu się na części należały Rz. z Lutomier skiem do Miączyńskich. Br. Ch. Rzepiszki, Repiszki, wś, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Michałów, okr. wiejski i dobra, hr. Mostowskich, Cerkliszki, o 10 w. od gminy, 12 w. Święcian, ma 6 dm. , 85 mk. kat. 42 dusz rew. i 3 jednodworców. Rzepka, góra w obrębie Chęcin, naprzeciw zamku. W XVI w. było tu wiele zrobisk. Znajduje się tu marmur mający na tle popielatem plamy wiśniowe i żyłki białe; twardy i łatwy do polerowania. Rzepka, wś, pow. nowoaleksandryjski, gm, i par. Gołąb. Rzepiska Rzepisko Rzepiszcza Rzepiszcze Rzepiszew Rzepiszk Rzepka Rzepiska Rzepki Rzepki 1. wś włośc. , pow. sochaczewski, gm. i par. Iłów, ma 106 mk. , 217 mr. W 1827 r. było 3 dm. , 22 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Iłów. 2. Rz. , wś, i fol. , Rz. Cząstkowe, kol. i Rz. al. Wydma, młyn, pow. łódzki, gm. Żeromin, par. Srocko, odl. 28 w. od Łodzi; wś 4 dm. , 42 mk. , 16 mr. ; fol. 3 dm. , 9 mk. W 1886 r. fol ten rozl. mr. 752 gr. or. i ogr. mr. 206, łąk mr. 67, lasu mr. 116, past. wspól nych mr. 360, nieuż. mr. 3; bud. mr. 2, z drze wa 4; las nieurządzony. Rz. Cząstkowe, kol. , ma 51 dm. , 457 mk. , 579 mr. W 1827 r. 42 dm. , 315 mk. Rz. , os. młyn. , 1 dm. , 20 mr. dwor. W XVI w. dziesięcina z łanów kmie cych i części szlach. szła dla pleb. w Srocku, który też brał kolędę po gr. z łanu Łaski, L. B. , II, 170. W 1552 r. wś Rz. miała 20 właścicieli, posiadających od 1 12 do 1 2 łanu Pawiński, Wielkp. , II, 264. 3. Rz. , wś i fol. , pow. sokołowski, ob. Repki. 4. Rz. Sta re i Rz. Nowe, wś, pow. mazowiecki, gm. i par. Piekuty. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. Rz. Stare miały 26 dm. , 152 mk. , Rz. Nowe 7 dm. , 70 mk. Br. Ch. Rzepki, Rjepki 1. wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Dworzec, o 37 1 2 w. od Słonima. 2. Rz. , wś, pow. rohaczewski, gm. Łuki, ma 29 dm. i 365 mk. Rzepki, Rjepki, mko w pow. horodnickim gub. czernihowskiej, nad rzką Mohnuzą, przy szosie kijowskiej, o 40 w. od mta powiat. , ma 150 dm. , 1442 mk. , cerkiew, dom modlitwy żydowski, st. poczt. , gorzelnię, 3 jarmarki. Pod mkiem wydobywają wyborową glinę na kafle. W XVIII w. Rz. były siołem roj skiej sotni pułku czernihowskiego. Rzepki, wyb. na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, przy dobrach Grazymy, st. p. Rychnowo, 4 dm. , 41 mk. Rzeplin, w 1198 r. Replic, u Długosza Rzeplycze, ws i fol. , pow. olkuski, gm. Cianowice, par. Minoga; leży przy drodze ze Skały do Iwanowic. W 1827 r. 29 dm. , 224 mk. Dobra Rz. składały się w 1866 r. z fol. Rz. i Stoki, rozl. mr. 834 gr. or. i ogr. mr. 622, lasu mr. 131, past. mr. 22, nieuż. mr. 89. Wś Rz. os. 35, z gr. mr. 241; wś Stoki os. 10, z gr. mr. 98. Jakkolwiek wydawca Kod. Małop. uważa Rzeplin i Rzeplice za dwie odrębne wsi i sądzi, że druga z nich zaginęła, jednak prawdopodobnie jestto jedna i ta sama wieś, może tylko przeniesiona z doliny Szreniawy nieco opodal na wynioślejsze miejsce. Patryarcha jerozolimski wyliczając w akcie z 1198 r. nadania klasztoru miechowskiego podaje wieś Replic, którą wraz z Jaksicami nadał comes Nicholaus palatinus Kod. Małop. , II, 17. W 1287 r. toczy się spór o pewną część w tej wsi między Fabianem miles i Piotrem, przełożonym klasztoru Kod, Małop. , II, 166. W połowie XV w. klasztor wieś tę utracił alienata a monasterio. Były wtedy łany kmiece, karczma, zagrodnicy, folw. , młyn. W drugiem miejscu podaje Długosz jako właściciela Andrzeja z Wojsławic. Dziesięcinę, wartości do 10 grzyw. , pobierał pleban w Minodze L. B. , II, 42; III, 6, 27, W 1490 r. wś Rzeplin miała 12 łan. W r. 1581 w części Bernata Rzeplińskiego 1 łan. ; Krzysztof Rzepliński 1 łan ziem. ; Stan. Rzepliński 1 łan. Część należąca do Miszowskiego, dzierżawiona przez Płaczka, miała 4 1 2 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 1 zagr. bez roli, 1 komor. z bydł. , 1 rzem. , 1 4 karczm. Pawiński, Małop. , 24, 437. 2. Rz. , wś i fol, pow. tomaszowski, gm. Telatyn, par. Rzeplin, odl 25 w. od Tomaszowa. Leży Bród lesistej i wzgórkowatej wyżyny tomaszowskiej, na granicy od Galicyi. Z obszaru Rz. plynie strumień uchodzący pod Zimnem do Huczwy z praw. brzegu. We wsi kościół par. katol. murowany i cerkiew filialna par. Posadów, 582 mk. 411 prawosł, i 1012 mr. ziemi włośc; cegielnia na folwarku. W 1827 r. 59 dm. , 408 mk. Fol. Rz. w 1873 r. rozl. mr. 557 gr. or. i ogr. mr. 248, łąk mr. 53, lasu mr. 145, nieuż. mr. 11; bud. z drzewa 13; las nieurządzony. W lesie niedaleko od wsi znajduje się 10 mogił w krąg ustawionych. Miejscowość przy mogiłach od wschodu nazywa się Okopy a na zachód Żałobnia, gdzie też są mogiłki. Miał tu stać obóz turecki. Przy kopaniu pagórka w 1879 r. znaleziono kości, a na kostce palca obrączkę z drutu srebrnego. Całą tę przestrzeń pokrywają lasy dębowe. Obecny kościół par. p. w. św. Jana Chrzc. wzniesiony z muru w 1797 r. przez kś. Siekierzyńskiego, dziekana tyszowieckiego a konsekrowany przez bisk. Gołaszewskiego. Wielki ołtarz bez obrazu przeniesiony tu z Radecznicy w 1869 r. Parafię i kościół założyć mieli w 1403 r. bracia Prandotowie z Radzanowa, dziedzice Rz. i okolicznych wsi; kościół ton podobno w XVI w. był zajęty na zbór aryański. Dopiero około 1600 r. czterej bracia Lipscy, po śmierci rodziców swoich socynianów, przywrócili go katolikom. W 1770 r. uległ rabunkowi Przy kościele jest dzwon ofiarowany 1654 r. przez Jana Lipińskiego, dziedzica wsi a zarazem i proboszcza miejscowego. Rz. przeszło 300 lat był w rękach Lipskich h. Grabie z Lipego; z czterech braci, którzy kościół przywrócili katolikom, dwóch było księźmiproboszczami Andrzej, biskup łucki a potem krakowski 1681 i Jan archidyakon płocki; trzeci z nich Adam, pułkownik Lisowczyków; czwarty Kacper zginął pod Cecorą. Dobra Rz. należą dziś do Komarnickich. Gleba dobra, czarnoziemna. Lud tutejszy zachował swe odwieczne zwyczaje. Przy pogrzebach np. płaczliwym a Rzepki Rzeplin Rzepnik Rzepów Rzepniów Rzepniki Rzepnika Rzepniewo Rzepnica Rzepna Góra Rzeplin Rzeplin śpiewającymi głosem opowiadają żal swój zawodzą. Kiedy umarły leży w domu, ro dzina sprasza krewnych i sąsiadów, częstują się przy umarłym i zawodzą żale. Wyprowa dzając ciało z domu, stukają trzy razy trumną o próg; następnie nakrywają trumnę płótnem i kładą na wierzchu bułkę chleba dla bie dnych. Rz. par. , dek. tomaszowski dawniej tyszowiecki, ma 1500 dusz. W skład par. wchodzą Rz. , Posadów, Telatyn, Żulice, Rutków, Nowosiołki, Wasylów, Netreba, Łachowce. Br. Ch. Kś. Olsz. Rzeplin, potok, powstaje na granicy Woli Rzeplińskiej i Rączyny, w pow. jarosławskim, koło leśniczówki, na wznies. 418 mt. npm. Płynie na płn. wschód granicą Woli Rzepliń skiej, Świebodny i Rączyny; następnie zrasza obszar Rzeplina i półn. częśó Rozborza Dłu giego, gdzie wpada do Jodłówki od lew. brze gu. Długość biegu 9 klm. Br. G. Rzeplin z Wolą, wieś, pow. jarosławski, w równinie, wznies. 252 do 272 mt. npm. , nad pot. Rzeplin dopł. Jodłówki. Składa się z dwóch części Rz. 66 dm. i Woli Rze plińskiej 16 dm. . Na obszarze więk. pos. 4 dm. W ogóle jest 483 mk. , 307 rz. kat. par. w Pruchniku, 166 gr. kat. par. w Rozborzu, 4 ew. i 6 izrael. Obszar więk. pos. spadko biercy br. BuelowHohenkirchen ma 296 ro li, 19 łąk, 18 past. i 373 mr. lasu pos. mn. 375 roli, 40 łąk, 18 past. i 31 mr. lasu. Wola leży zdala w lasach, w pobliżu Huty Nienadowskiej. Wś istniała już w XVI w. Pawiń ski, Małop. , 487 a w 1635 r. uzupełnił jej dziedzic Stan. Baranowski Herby rycerstwa polskiego Paprockiego. Później dziedziczyli Rz. Woj akowscy, Lipscy i Tyscy Siarczyń ski, rps. bibl. Ossol. ,. Rzeplin graniczy na wsch. z Rozborzem Długim, na zach. z Rączyną, na płn. z Siennowem a na płd. z lasami i Rozborzem Okrągłym. Wola na płn. z Świebodną, na wsch. z Jodłówką, na płd. z Huci skiem. Mac. Rzepna Góra, wzgórze pod Małem Wysockiem, w pow. odolanowskim, Rzepnica, niem. Szrepnitz, osada, pow. bytowski; w nowszych spisach niewymieniona. Rzepniewo, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Rajsk, o 17 w. od Bielska. Rzepnik 1. potok, powstaje na granicy Chorowic i Mogilan, w pow. wielickim, płynie wądołem, tworzy granicę między Chorowicami a Brzyczyną Górną, przepływa Brzyczynę Dolną, Korabniki, następnie północnowschodni obszar Skawiny, a u zejścia się granic Tyńca, Skawiny i Samborka tworzy moczarowaty stawek; płynąc południową granicą Tyńca, uchodzi do Skawinki od prawego brzegu. Długość biegu 9 klm. 2. Rz, strumień, powstaje w obrębie Rzepnika, w pow. krośnieńskim; płynie na płn. zach. , przecho dzi na obszar Łąk, w pow. jasielskim i zwra ca się na zachód, uchodząc do Wisłoka od praw. brzegr. Długość biegu 8 klm. Zowią go także Rzepiennikiem. Br. G. Rzepnika rus. Ripnik, wś, pow. krośnieński, u źródłowisk pot. Rzepnika prawy dopł. Wisłoka. od północy, południa i wschodu otaczają wieś lasy na wzgórzach, dochodzących do 465 mt. wznies. Graniczy na wschód z Węglówką, na zachód z Wolą Pietruszą i Łączkami. Posiada cerkiew drewnianą dek. krośnieński. Uposażenie proboszcza składa się z 51 roli, 3 łąk, 16 past. i 13 mr, lasu; rząd dopłaca 135 zł. Do par. należą mka Brzostek, Frysztak i Kołaczyce i wsi Wola Bratkowska, Pietrusza, Stodolina, Łąki, Czajki, Wojakowa i Widacz. Sama wś ma 55 dm. i 301 mk. ; 5 rz. kat. i 296 gr. kat. Mac. Rzepniki, wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Tarnowszczyzna, o 6 1 2 w. od gminy, 44 dusz rewiz; należy do dóbr Dzitwa Szemiatowska, Żelachowskich. Rzepniów, rus. Ripniew, wś, pow. kamio necki, 22 klm. na płd. wschód od Kamionki Strumiłowej, 9 klm. od Buska, 12 klm od st. kol. w Zadwórzu, tuż na płn. od urz. poczt. w Milatynie Nowym. Na płn. leżą Derewla ny, na wschód Rakobuty i Kupcze, na płn. wsch. Kozłów, na płd. Milatyn Nowy, na płd. zach. Milatyn Stary, na zach. Żelechów Wiel ki i Streptów. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Rudki dopł. Bugu. Powstaje ona w płd. zach. stronie wsi a płynie na płn. wschód. Zabudowania wiejskie leżą na lew. brzegu Rudki. Część wsi zwie się Rz. No wym. Do obszaru dwor. należą folw. Jadwi ga, Maksym, Tułówka, karczmy Czartak i Na gościńcu i leśnicz. Wyrspaski. Wł. więk. ma roli or. 710, łąk i ogr. 77, past. 24, lasu 689 mr. ; wł. mn. roli or. 950, łąk i ogr. 260, past. 35, łasu 2 mr. W r. 1880 było 150 dm. , 976 mk. w gm. , 35 dm. , 219 mk. na obszarze dwor. ; 178 rz. kat. , 950 gr. kat. , 66 izrael. 246 Polaków, 949 Rusinów. Par. rz. kat. w Milatynie, gr. kat. w miejscu, dek. buski. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. i kasa po życzk. gm. z kapit. 1578 złr. Lu. Dz. Rzepów al. Rzepowo, niem. Reppow, Repow 1. wś kośc. w Pomeranii, nad jez. t. n. , pow. szczecinkowski, na zach. płn. od Czaplinka, st. p. , tel. i kol. Falkenburg, par. kat. Czaplinek. Z wyb. Winkelmuchle obejmuje 368 ha; 1885 r. 13 dm. , 18 dym. , 132 mk. ew. Należała r. 1579 do Jana a w r. 1620 do Arnolda Golczów. R. 1676 nabył Rz. Jerzy Wilhelm, syn Baltazara ob. Pow. wałecki Calliera, str. 47 i Schmitt, Gesch. d. D. Croner Kr. , str. 242 i 243. 2. Rz. , dobra ryc, Rzerzęczyce Rzerzuśnia Rześniówka Rzepowce Rzepowszczyzna Rzeszotary Rzeszetniki Rzepowskie Jezioro tamże, z fol Winkel 1885 r. 3 dm. , 56 mk. obejmują 1067 ha. W 1885 r. 13 dm. , 1711 mk. ew. ; krochmalnia. Kś. Fr. Rzepowce, wś rząd. nad rz. Wilenką, pow. wileński, w 5 okr. pol, o 20 w. od Wilna, 8 dm. , 67 mk. kat. Rzepowskie, częśó Osieka, pow. bialski Galicya; 12 dm. , 76 mk. Rzepowskie Jezioro, niem. ReppowSee, jezioro w pow. szczecinkowskim, pod Rzepowem. Przepływa przez nie Drawa dopł. Noteci. Wspomniane w dokum. z r. 1361 ob. Powiat wałecki, Calliera, str. 48. Kś. Fr. Rzepowszczyzna, Rjepowszczynia, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. poL, gm. Jody, okr. wiejski i dobra, Roemerów, Zamosz, o 8 w. od gminy, 7 dusz rewiz. Rzerzęczyce, u Długosza Rzeschanczicze, Rzerzanczycze, w XVI w. Scherzaczycze, wś i fol. , pow. noworadomski, gm. Rzeki, parafia Kłomnice; wś ma 68 dm. , 472 mk. , 607 mr. ; fol. 4 dm. , 13 mk. , 550 mr. Długosz w opisie uposażeń klasztoru mstowskiego wspomina tę wieś jako graniczącą z dobrami klasztornemi L. B. , III, 150, 152. Na początku XVI w. łany sołtysie dawały dziesięcinę plebanowi w Kłomnicach, zaś z łanów kmiecych dziesię cina dzielona była między plebana a kanonią gnieźnieńską. Pleban pobierał teź kolędę od kmieci Łaski, L. B. , I, 520. Br. Ch. Rzerzuśnia, w XV w. Rzezuschno, Rzeszuszno, wś, fol. i dobra nad rz. Gołeczką dopł. Szreniawy, pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par. Gołcza, odl. 7 w. od Miechowa, posiada młyn wodny amerykański. W 1827 r. było 22 dm. , 165 mk. Dobra Rz. składały się w 1870 r. z fol. Rz. , Wymysłów i nomekl. Biskupice, rozl. mr. 873 fol. Rz. gr. or. i ogr. mr. 193, łąk mr. 26, wody mr. 3, lasu mr. 153, zarośli mr. 8, nieuż. mr. 18; bud. mur. 4, z drzewa 10; fol. Wymysłów gr. or. i ogr. mr. 281, past. mr. 41, wody mr. 1, lasu mr. 148, zarośli mr. 13, nieuż. mr. 1; bud. z drzewa 4; płodozmian 9polowy, lasy nieurządzone; os. Biskupice gr. mr. 15. Wieś Rz. os. 45, z gr. mr. 331; wś Biskupice os. 44, z gr. mr. 861. W połowie XV w. Rz. , w par. Golcza, własność w jednej części Wilczka, w drugiej Piotra Ulińskiego, miała łany km. , karczmę, zagr. , z których dawano pleb. w Gołczy dziesięcinę, wartości 15 grzyw. Długosz, L. B. , II, 39. W 1490 r. Rz. miała 5 łanów. W r. 1581 w części Kotkowskiego było 2 1 2 łan. km. , 1 zagr. bez roli, 1 kom. bez bydła. Część Stanisława Gdeckiego 2 1 2 łan. Pawiński, Małop. , 94, 437. Rz. gmina, należy do s. gm. okr. I w Miechowie st. poczt. , ma 17, 800 mr. obszaru i 5223 mk. 1870. Br. Ch. Rześniówka 1. wś, pow. krzemieniecki, w 1860 r. własność Włodzimierza Swiejkowskiego. 2. Rz. , pow. zasławski, ob. KosaRz. Rzesza, 1. w spisie urzęd. mylnie Ruseusza, fol. , pow. wiłkomierski, gm. i par. Uciany, o 62 w. od Wiłkomierza; młyn wodny i piękny pałacyk, zbudowany przez hr. Strutyńskiego. Nabyty przez żyda na licytacyi. 2. Rz. , w pow. wileńskim, ob. przy końcu litery R. Rzeszczynka, w spisie z 1827 r. Zeszczynka, wś, pow. włodawski, gm. Romanów, ma 51 dm. , 394 mk. , 1200 mr. Wchodziła w skład dóbr Wisznice. W spisie z 1827 r. podana z fol. Sapiechów i Żuławy, miała 46 dm. , 260 mk. Parafia była w miejscu. Rzeszetniki, pow. sejneński, ob. Reszecie. Rzeszotary, okolica szlachecka, pow. sierpecki, gm. i par. Rościszewo, odl. 10 do 12 w. od Sierpca. W obrębie jej znajdują się a Rz. Chwały, wś i fol. , ma 25 dm. , 262 mk. , 519 mr. ziemi użyt. i 550 mr. nieuż. W 1827 r. 26 dm. , 187 mk. Z obszaru ogólnego przy pada 907 mr. na fol. , 108 mr. drob. szlachty i 7 mr. włośc; b Rz. Gortaty, wś i fol. , ma 13 dm. , 124 mk. , 143 mr. ; c Rz. Pszczele, wś i fol. , ma 9 dm. , 110 mk. , 271 mr. ziemi użyt. , 105 mr. nieuż. W 1827 r. 10 dm. , 71 mk. ; d Rz. Starawieś, wś i fol. , ma 19 dm. , 200 mk. , 473 mr. użyt. , 422 nieuż. W 1827 r. , 14 dm. , 125 mk. Według innych danych fol. Rz. al. Starawieś, rozl. w 1870 r. mr. 954 gr. or. i ogr. mr. 306, łąk mr. 54, past. 545, zarośli mr. 20, wody mr. 1, w os. młyn. mr. 5, nieuż. mr. 23; bud. mur. 2, z drzewa 7. Wś Rz. os. 15, z gr. mr. 19; wś Rz. Gortaty os. 15, z gr. mr. 71; f Rz. Zawady, wś i fol. , ma 16 dm. , 199 mk. , 943 mr. użyt. , 185 nieuż. W 1827 r. 8 dm. , 89 mk. Br. Ch. Rzeszotary, wś, pow. wielicki, u źródeł Wilgi, w okolicy pagórkowatej, wznies. od 293 do 376 mt. Wieś po pagórkach rozrzucona składa się z grup chat noszących nazwy Polanki 15 dm. i 132 mk. , Zagrody 59 dm. i 485 mk. , Zalesie 19 dm. i 140 mk. , Budzenie, Podlesie, Zadębie i Zaglonki a na obszarze większej posiadł. Łysa Góra. Całość wraz z dworem 3 dm. , 29 mk. ma 146 dm. i 1228 mk; 1207 rzym. kat. i 21 izsrael. Par. rzym. kat. w Podstolicach, urząd poczt. w Świątnikach Górnych 4 klm. . Gleba glinkowa na pokładzie krzemionkowym. Obszar większy Br. Zawadzkiej ma 116 mr. roli, 31 mr. łąk, 6 mr. past. i 144 mr. lasu; mn. pos. 556 mr. roli, 80 mr. łąk, 39 mr, past. i 20 mr. lasu. Rz. były własnością Pieniążków Kruszolowskich, bo Jadwiga wdowa po Prokopie wraz z synem Juntą darowała ją klasztorowi Bożego Ciała na Kazimierzu w Krakowie. Z 6 łanów kmiecych płacono klasztorowi po 17 szkojców czynszu, 3 zagrod. z rolą po fer Rzeszczynka Rzesza Rzepowce Rzepowskie Rzeszotkowa Wola Rzeszów tonie i odrabiali dzień pieszy w tygodniu. Z karczmy z rolą dawano 2 grzyw. Prócz te go odrabiali kmiecie dzień ciągły przez cały rok. , a nadto z łanu po dwa koguty, 2 sery i 30 jaj. Z obszaru klasztornego pobierał część dziesięciny prob. w Podstolicach a część pre benda szczytnicka w katedrze krak. Z mły na należały otręby klasztorowi, który miał tu 6 sadzawek. Z zagród dziesięcinę wybie rał proboszcz wielicki, snopową zaś i konopną od kmieci, wartości 6 grzyw. , prebendarz ra ciborski w Krakowie Długosz, L. B. , III, 144. Najdawniejszą wzmiankę w dok. spo tykamy pod 1381 r. Kod. Tyniecki, str. 160. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 44 i 448 ilość kmieci i zagrod. była prawie ta sama. W pry watne ręce przeszła po r. 1785. Graniczy na półn. z Ochojnem Górnem i Janowicami, na wschód z Koźmicami i Bugajem, na połud. z Świątnikami Górnemi, na zachód z Kona rami. Mac. Rzeszotarzewo, pow. babimoski, ob. Rostarzewo. Rzeszotka al. Rzeszotko, wś włośc. nad rz. Łydynią, pow. ciechanowski, gm Ojrzeń, par. Przasnysz, odl. o 13 w, od Ciechanowa, ma 14 dm. , 174 mk. , 226 mr. Wchodziła w skład dóbr Ojrzeń. Rzeszotka, struga uchodząca do jez. Prężyna we wsi Podjas, pow. kartuski. Kś. Fr. Rzeszotki 1. wś włośc, pow. radzymiń ski, gm. Strachówka, par. Radzymin, ma 45 mk. , 70 mr. 2. Rz. al. Rzeszutki, wś i fol. , pow. stopnicki, gm. i par. Gnojno, odl. 21 w. od Stopnicy, ma młyn wodny. W 1827 r. by ło 9 dm. , 53 mk. W 1881 r. fol. Rz. rozl. mr. 402 gr. or. i ogr. mr. 224, łąk mr. 35, past. mr. 43, lasu mr. 87, nieuż. mr. 13; bud. mur. 2, z drzewa 10. Wś Rz. os. 13, z gr. mr. 19; wś Fałki os. 15, z gr. mr. 84. Br. Ch. Rzeszotki, ob. Kaniów III, 813. Rzeszotko, ob. Rzeszotka. Rzeszotków, wś włośc, pow. siedlecki, gm. Krześlin, par. Suchożebry, 24 dm. , 280 mk. , 682 mr. W 1827 r. było 30 dm. , 200 mk. Fol. Rz. wchodzi w skład dóbr Krześlin. Rzeszotkowa Wola, dawniejsza nazwa wsi Podczasza Wola ob. , w pow. opoczyńskim. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wś Rz. Wola, w par. Klwów, własność Kaspra Dunina Wolskiego, podczaszego sandomierskiego, miała 8 1 2 łan. W r. 1508 Wola Rzeszotkowa i inne, własność Doroty Zygmuntowej, płaciły poboru 1 grzyw. 30 gr. 9 den. Pawiński, Małop. , 314, 474. Rzeszotnica, niem. Jeseritz, dobra ryc w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Słupsk o 6 klm. . W 1885 r. 11 dm. , 28 dym. , 172 mk. ewang. , 640 ha. Reszotniki, Reszetnik, wś włośc. , pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Szczuczyn, o 11 w. od Szczuczyna, 2 dm. , 27 mk. Rzeszów 1. pow. jędrzejowski, ob. Rzeszowek. 2. Rz. , os. młyn. w majoracie rząd. Krasnystaw ob. t. IV, 643. Rzeszów, w dok. z 1365 r. Rzessov, 1390 r. Rischow, miasto powiatowo, jedno z najpiękniejszych miast trzeciorzędnych Galicyi, leży pod 39 40 wsch. dług. od Ferro a 50 2 płn. szer. , na lew. brzegu Wisłoka, przy kolei arcyks. Karola Ludwika. Stacya Rz. odl. od Lwowa 184, od Krakowa 158 klm. Miasto dzieli się na Stare i Nowe. Nowe ma dwa rynki i szerokie, brukowane, płytowymi chodnikami opatrzone ulice. Najlepiej zabudowanemi są trakt lwowski, ulice Zielona, Pańska, Krakowska, Żabnik, trakt prowadzący do stacyi kolei, na Ruską wieś, dobrze utrzymane spacery, zwane plantami. W głównych ulicach i rynkach są kamienice jedno i dwupiętrowe, w bocznych dworki murowane z ogródkami. Naj większemi budowlami są okazała fara z wysoką wieżą, w stylu XVIII w. , klasztor bernardynów z połowy XVII w. , obszerny gmach popijarski z kościołem z połowy XVII w. , ratusz początku XIX w. , synagoga, budynek dyrekcyi finansowej a za miastem na wzgórku zamek, niegdyś obronny, otoczony rowem i murem, założony przez Mikołaja Ligięzę w pierwszych latach XVII w. , a wspaniale przebudowany przez Jerzego ks. Lubomirskiego w połowie XVIII w. Na początku XIX w, nabył ten gmach rząd austr. za 65 tysięcy złr. i zamienił na więzienie. Brudną dzielnicę nad Wisłokiem zamieszkuje uboższa żydowska ludność. Rz. rozciąga się na płaszczyźnie, wznies. 215 mt. npm. , opadającej nagle ku Wisłokowi, podczas gdy brzeg przeciwny, na którem mieści się wieś Pobitna, wznies. 209 mt. W okolicy Rz. stykają się podgórza Karpat z piaszczystą nadwiślańską równiną, między te dwie krainy od wschodu wbijają się klinem urodzajne pagórki glinkowe, ciągnące się od Przeworska. Te urodzajne wzgórza ciągną się poza Rzeszów ku Sędziszowowi, gdzie już podgórza stykają się bezpośrednio z równiną, pokrytą sosnowemi borami. Ku południowi podnosi się naziom w urodzajne podgórza, które już o kilka kilometrów od miasta są pokryte lasami zamykającemi widnokrąg. Prócz kol. żeL, prowadzą z Rz. na wszystkie strony dobrze utrzymane bite gościńce na wschód lwowski do Łańcuta, na zachód krakowski do Sędziszowa, na półn. zachód do Głogowa a dalej do Kolbuszowy, na półn. wschód przez Sokołów do Niska, na połd. zachód do Czudca i płd. wschód do Tyczyna. Obszar miasta wraz z rolami uprawnemi pos. mn. 116 mr. roli, 56 mr. łąk, 71 mr. past. i 6 mr. lasu, wynosi 27816 ha. Rzeszotki Rzeszotków Rzeszotarzewo Rzeszotnica Rzeszotarzewo Rzeszotko Rzeszotka Rzeszów W 1880 r. było w Rz. 458 dm. i 11, 166 mk. 5859 męż. , 5307 kob. , pod względem wyznania 5152 rzym. kat. , 160 gr. kat. , 34 prot. i 5820 izrael. ; pod względem narodowości 10, 048 Polaków, 246 Rusinów, 754 Niemców i 31 innych. Załoga składała się z 615 żołnierzy. Na początku XIX w. było w Rz. 364 dm. , prawie wyłącznie parterowych i 4604 mk. Według stanów liczono wówczas 17 księży, 27 stanu szlach. , 35 urzędników, 822 rękodzielników, 1128 sług i studentów, 2575 ludzi bez wyraźnego zatrudnienia i dzieci. Pod względem wyznania 1029 chrześcian i 3575 izrael. W r. 1869 było 9189 mk. i w ogóle. Majątek gminny wynosi w stanie czynnym 682, 623 złr. , w biernym 107, 075 złr. , dochód roczny 76, 262 złr. Urząd gminny składa się z burmistrza, zastępcy burmistrza, budowniczego, inspektora polowego, lekarza, kasyera i kontrolera. Rada gminna wybieralna co lat sześć z 30 radnych. Dla utrzymania porządku służy 19 policyantów, 11 strażaków pożarnych, woźny i 4 stróżów nocnych. W mieście znajdują się urzędy starostwo z urzędem podat. dla Rzeszowa i 400 gmin katastralnych na obszarze 5302 klm. i 433, 844 mk. , dwa notaryaty, ekspozytura prokuratoryi skarbu 12 urzędu. , prokuratorya państwa. Celom oświaty służą wyższe progimnazyum 13 klas i 547 uczniów, 25 naucz. i zastępców, seminaryum nauczycielskie męskie, ze szkołą ćwiczeń i klasą przygotowawczą 103 uczniów i 152 w szkole ćwiczeń, ośmioklasowa szkoła żeńska wydziałowa 17 nauczycielek i czteroklasowa szkoła męzka pospolita 7 naucz. . Instytucye finansowe wydział towarz. kred. ziemskiego, kasa oszczędności założona w r. 1862 z kapit. zakład. 5320 złr. , której obrót pieniężny dochodzi do miliona złr. rocznie; fundusz pożyczkowy dla rękodzielników od 1861 r. z kapit, 3024 złr. ; towarz. kredyt. i oszczędności 300 członków, mające w obrocie 180, 219 złr. ; towarz. kredytowe dla handlu i przemysłu 158 człon. , obracające 382, 821 złr. rocznie i towarz. zaliczkowe i kredytowe 502 członków a mające w obrocie rocznym 2, 496, 096 złr. Kancelaryi adwokatów kraj. jest 10. Służba zdrowia składa się z 10 stale osiadłych lekarzy, 7 akuszerek, 2 aptek. Jest w mieście szpital powszechny, założony w r. 1832, mający zakład. majątku 18, 058 złr. i szpital izraelicki. Celom humanitarnym służą bursa dla uczniów gimnazyal. założona ze składek w r. 1872, posiada dom murowany, zostaje pod nadzorem dyrektora gimnazyum; dom kalek ufundowany przez Mikołaja Spytka Ligięzę, sstę sandom. , wr. 1613 dla 20 ubogich, który ma 19, 252 złr. majątku; ochronka dla sierot założona 1872 r. z kapit. 5264 złr. ; fundusz obwodu rzeszowskiego dla inwalidów, założony 1852 r. , z kapitałem 2850 złr. Z ważniejszych fabryk są; 2 browary, fabryka machin rolniczych, młyny parowe i garbarnia, na większą skalę założona. Z rękodzieł głośne było pieczętarstwo i złotnictwo, które jednak dla lichego kruszcu wyrobiły złą opinią rzeszowskiemu złotu. Dostarczają i teraz pierścionków i ozdób dla ludu. Położenie Rz. , w równej prawie odległości od Lwowa i Krakowa, sprawia, że istnieje tu dość ożywiony handel i znaczna ilość sklepów korzennych i bławatnych, targi odbywają się we wtorki i piątki a jarmarki 19 marca, na św. Trójcę, 23 kwietnia, 17 lipca, 21 września i 21 grudnia. Artykułami są zboże, bydło, nierogacizna i konie, wreszcie sukna i wyroby ceramiczne. Par. rzym. kat. dyec. przemyska obejmuje Pobitnę, Rudki, Ruską Wieś, Staroniwę, Wołkowyją, Załęże i Zwieńczycę. Prócz wymienionych koso. są kaplice w zakładzie karnym i św. Trójcy na cmentarzu. Starowolski, Siarczyński, Baliński i August. Bielowski nie rozstrzygnęli pytania, czy Rz. , zaliczany za czasów Rzplitej do ziemi przemyskiej, istniał już za książąt ruskich, czy też został założony za Kazimierza W. Ludność bliższej a nawet i dalszej okolicy jest czysto polską. Dokument Kazimierza W. z 19 stycznia 1354 r. zdaje się wskazywać na dawniejszy byt miasta, za książąt ruskich, ale mowa tu nie o samem mieście, ale i okolicy. Prawdopodobnem jest twierdzenie Starowolskiego, że w puszczy pogranicznej między Polską a Rusią osadzono Niemców. Totum hunc tractum incolunt Germani capti in hello a Cazimiro Magno Polonie Rege et e Saxonia cum liberis et uxoribus in hanc aram deducti, powiada Cellarius Descriptio. Na tej podstawie możnaby początek miasta odnieść do 1345 r. , w którym przypada wyprawa Kazimierza przeciw Mikołajowi, ks. opawskiemu, i oblężenie Saaru. Eryk, bisk. przemyski, w dokum. z 10 stycznia 1390 r. A. G. Z. III, dok, 20, str. 20 nazywa miasto Rischow, co Siarczyński Rkp. bibl. Ossol, Nr. 1826 r. objaśnia Reichhoff, bogaty dworzec, lub Reichshoff. Jednak w dok. z r. 1354 mamy oppidum Rzeschowiense a 1375 r. Rzeszov. Najstarszym zatem znanym dokum. jest przywilej Kazimierza W. z 19 stycznia 1354 r. Kod. dypl. Muczk. R. , 1847 r. , I, 209, którym nadaje Janowi Pakosławowi de Stozyscz Rzeszow z okręgiem, wynoszącym około trzydziestu mil, wynagradzając go za usługi, głównie za poselstwo do Tatarów. Ustęp Secundum quod antiquitus per Serenissimop duces Russie extitit limitatum, quibus diuina prouidencia legittimus successor extitimus odnosi się do okolicy miasta, podobnie Rzeszów jak dalszy incipiendo a gadibus terre Sandomiricnsis videlicet a villa Dambrowa miasto, que ad Terram Sandomiriensem noscitur adiacere et ex alia parte protendentibus graniciis neque ad villam Lanzaysko Leżajsk limitibus terre Jaroslavionsis confinante sic, item a dextris versus Russiam descedendo usque ad limites Castri Czudecz, suis finibus circumferentialiter distinguuntur. Obdarowany otrzymał cło theloneum ab antiquo institutum, prawo karania zbrodni, budowania zamków i zakładania wsi i osad ut sepedictum opidum cum villis et libertatibus celerius possint reataurari et locari. Miasto istniało już przed r. 1354, ale było zniszczone, a ponieważ je król uwalnia od sądów starościńskich i kasztelańskich, więc musiało być założone na prawie polskiem lub ruskiem. Paprocki, Okolski i Niesiecki wymieniają trzy rodziny Rzeszowskich herbu Półkozic, Dębno i Doliwa. W wydanych dotąd Aktach grodz. i ziem. mamy do dziejów Rz. i rodziny Rzeszowskich z XIV w. pięć dokumentów z lat. 1365 r. V, dok. 5, z 1374 r. V, dok. 9, z 1390 r. VIII, dok. 62, z 1396 r. III, dok. 62, z 1399 r. III, dok. 142. Dowiadujemy się z nich, że w r. 1396 było w Rz. probostwo rzym. kat. , że 1365 r. był dziedzicem Jan Johno Pakosław, którego synowie Jan zwany Feliksem i Jan, proboszcz kościoła św. Michała na zamku krak. , dali w 1374 r. sołtystwo w Brniku Pełce z Olchowy, w celu założenia wsi na prawie magdeburskim. Do XV w. mamy 29 dokum. i zapisków. Ostatni tom, obejmujący akta ziemskie przeworskie i grodzkie przemyskie, zawiera wiele szczegółów do historyi rodziny Rzeszowskich, mianowicie układy o posagi, sprawy i działy majątkowe. Miastem dzielono się na dwie lub trzy części; zamku nie było. Rodzina Rzeszowskich wydała arcyb. lwowskiego, który wstąpiwszy na stolicę halicką w r. 1411 przeniósł ją 1414 do Lwowa i dawał ślub Władysławowi Jagielle z Elżbietą Pilecką; zakończył żywot w Rzeszowie 1436 i pochowany został na Łysej Górze u św. Krzyża pod Sandomierzem Żywot, ob. Scrobissevius Vitae archiep. leop. Biel. fol. 354, Cromer Cron, lib XXI. Po nim dzielili się majątkiem i miastem trzej Janowie, wnukowie i Małgorzata, żona Mościca z Wielkiego Koźmina, 9 listop. 1444 AGZ. , XIII, 148. Pisali się oni ze Staromieścia. W 1446 r. trzej Janowie sprzedali Staromieście Janowi Jakszan de Zelasnya ibid, XIII, 220. Prócz nich są jeszcze Katarzyna, żona Villami de Maticze, także wnuczka arcyb. lwow. , Jan może późniejszy biskup krak. i Stachna, żona Pawła z Hulina. Jan zamienił Rz. z Janem Jakszanem na Nagawczynę. Syn tego Jana, zwanego też Stogniewem, był jednak dziedzicem jakiejś części Rz. 1463 XIII, 399 i z Phenną miał Janusza czyli Jaksana de Rzessov, Jana, Stanisława, Stogniewa, Zofią i Małgorzatę, którzy układają się o majątek 1464 r. ibid, XIII, 432. O Janie bisk. krak. 1471 1488 wiemy to, że za młodu parał się wojaczką, brał udział w bitwie pod Warną a następnie jeździł do Węgier w celu odszukania Władysława Warneńczyka Starowolski, Vitae ep. crac. Długosz, ks. XIII. Według Paprockiego i Okolskiego rodzina ta h. Doliwa wymarła na Adamie 1583, inna gałęź h. Dębno, według Niesieckiego, na Janie jezuicie 1680, Krzysztofie i Ignacym, zmarłym w Toruniu. Miasto przeszło na własność Ligięzów z Bobrka po śmierci Adama Rzeszowskiego 1583, dobra zaś do różnych domów dostały się wianem lub kupnem. Zapiski aktów grodzkich nie wyjaśniają dziejów miasta. Jedynie zapisek z r. 1439 t. XI, nr. 363 stwierdza, że byli w niem burmistrze i z 1460 r. III, 225, ze odbywały się jarmarki, ponieważ Kazimierz Jagiellończyk zakazał jadącym na nie kupcom kołomyjskim omijać składu lwowskiego. Z XV w. od 1430 r. mamy polecenia wydane rzeźnikom krakowskim, aby bydło z Rusi pędzili traktem na Ropczyce i Rzeszów Kod. dypl. Krakowa, str. 189, 214, 220, 284 i 360. W 1468 r. powiększyła uposażenie parafii Małgorzata, żona Mościca z Wielkiego Koźmina i Jan Jaksan z Zalaśny. W XVI w. spotykamy wiadomość o pożarach i spustoszeniach miasta. Rozpoczął je w 1498 napad Wołochów, poczem 1502 zniszczyli Tatarzy. Król Aleksander uwolnił 1504 r. miasto na 6 lat od podatków ale zapewne to nie wystarczało, bo 1532 obniżył Zygmunt I podatek po wieczne czasy z 30 na 20 grzywien. Znowu spłonęło miasto i straciło dawne przywileje, które 1538 Zygmunt I potwierdził, mianowicie na pobor myta i targowego. Miasto dziedziczył Jan Rzeszowski, wsi zaś Staroniwę, Ruską Wieś, Świnczę i Pobitnę Jan Jaksa z Zeleśny, piszący się też Zelezińskim, syn Hieronima, który te dobra w 1539 r. za pozwoleniem króla sprzedał Janowi Tarnowskiemu, kaszt. krak. W 1569 r. pobudował Mikołaj Rzeszowski mosty na Wisłoku i Przybyszce i groble chroniące miasto od wylewów, a ponieważ tędy prowadził główny gościniec z Węgier, przeto Zygmunt August pozwolił mu pobierać myto. W 1576 pogorzało znowu miasto Adama Rzeszowskiego, i z tego powodu uwolnił je Batory na 4 lata od podatków a 1578 odnowił jarmarki na św. Wojciech, Feliks i św. Barbarę a zarazem ustanowit cła, z których połowę miał wybierać dziedzic dla siebie a połowę dla króla. W 1583 umarł ostatni Rzeszowski na Rzeszowie a Rzeszów 1587 zebrała się w mieście szlachta, nie mogąca zdecydować się na żadnego z dwóch elektów i uchwaliła na wniosek arcyb. Solikowskiego że qui prior tempore potior jure a następnie zdecydowała się na stronę Zygmunta III po bitwie pod Byczyną. Za Mikołaja Spytka z Bobrka Ligięzy, kaszt. sandom. , zaczęło się miasto podnosić. W 1608 powiększył on istniejący już od XV w. szpital dla ubogich, ale w r. 1621 straszny pożar zniszczył miasto, w pożarze fary zaginął akt erekcyjny. Odbudował kościół Jan Bartłomiej Rodakowski, prob. rzeszowski, kan. wiślicki, z pomocą dziedzica, ssty bieckiego. Następny prob. Łukasz Doctorius, kan. krak. , prepozyt oświecimski, zaprowadził 7 mansyonarzy a bisk. przem. Piotr Gembicki utworzył prepozyturę. W tem czasie powstały prebendy św. Rocha i św. Wojciecha i altarysta M. B. Częstochowskiej. Rok przedtem zaczął Mikołaj Ligięza obwarowywać miasto i budować zamek i wyrobił u sejmu dla miasta skład ryb i win. Warownia miała trzy bramy dębową, murowaną i zamkową. Cechy pilnowały sześciu baszt i dostarczały hakownic; każdy mieszczanin winien mieć rusznicę, każdy cech trzy kamienie prochu, trzy kopy kul armatnich, hubkę i knoty. W 1624 założył tu Mikołaj Ligięza klasztor bernardynów, w którym znajduje się drewniana statua M. B. , ukoronowana 8 września 1763 jako cudowna przez Wacława Sierakowskiego, arcyb. lwowskiego. Ale rok 1655 i 1657 zapisał się smutno w historyi Rzeszowa. Miasto i zamek zostały zniszczone i zrabowane przez Szwedów a potem przez Rakoczego, pod 1662 r. zaś opowiada Siarczyński o nowem spustoszeniu, może przez wojska skonfederowane. W tym czasie 1660 przeszedł R. z ręką Konstancyi, córki Mikołaja Ligięzy, w posiadanie Jerzego Lubomirskiego. Druga córka Prudencya, księżna Zasławska, zbudowała klasztor i kościół dla zakonnic św. Franciszka. Po jej śmierci Jerzy Sebastyan Lubomirski, marszałek w, kor. , dał ten klasztor pijarom 1658 r. , którzy tu założyli kolegium i szkoły. Później zbudował Hieronim August Lubomirski 1706 klasztor reformatów, zniesiony w 1783 r. Jerzy Lubomirski utworzył szpital dla żołnierzy i przebudował okazale zamek, w którym znajdowała się piękna kaplica. Sejm 1677 r. , uwzględniając zniszczenie przez pożar i napady nieprzyjacielskie w czasie wojny tureckiej, ustanowił nowy czteroniedzielny jarmark na św. Jana Chrzciciela, z prawami jarmarków jarosławskich. Dnia 20 kwietnia 1706 r. umarł na zamku Hieronim Lubomirski, kaszt. krak. , hetm. w. kor. ; 1740 utworzył Jerzy Ign. Lubomirski, chorąży w, kor. , gen. wojsk saskich, probostwo zamkowe za zgodą Walentego Czapskiego, bisk. przemyskiego, a 19 lipca 1753 zakończył tu życie. Ostatnim z Lubomirskich, który tu mieszkał i zmarł, był Bogusław, cześnik kor. , gen. wojsk kor. 1761. Za konfederacyi barskiej stoczono pod Rz. utarczkę 13 sierpnia 1769 r. Ob. Pobitna. Schultes, opisujący pierwszą podróż po nowo zajętym kraju, nazywa Rz. Małemi Brodami i podnosi obrotność rzeszowskich jubilerów, żydów, którzy prowadzili handel z Wiedniem, Stockholmern, Kopenhagą, Berlinem i Petersburgiem a w Petersburgu i Kopenhadze byli nawet król. pieczętarzami. Bredelski Eine Reise, 1803 nazywa Rz. Galicyjską Jerozolimą i skarży się, że jest brudny. Rząd austr. usamowolnił miasto i zbudował na Wisłoku 1813 r. piękny most kamienny, gdy stary drewniany zabrała woda. Na rynku była dawniej studnia na 4 slupach z napisem, wymyślonym przez kreiskapitana Riedheima Senatus populusque reszoviensis. Od 1772 było Rz, siedzibą urzędu administracyjnego starostwa. Powiat rzeszowski zajmuje przestrz. 13, 2962 miryam. , składa się z 1l7 gmin, 197 miejscowości i 106 obszarów większej posiadłości. W 1880 r. było 21, 906 dm. mieszkalnych i 133, 409 mk. 65, 249 męż. , 68, 160 kob. ; pod względem wyznania 118, 218 rz. kat. , 1857 gr. kat. , 89 prot. i 13, 245 izrael. ; pod względem narodowości 131, 560 Polaków, 540 Rusinów, 1125 Niemców i 38 innych. Na 1 klm. kwadr. wypada 114 mk. W powiecie jest 1 mto i 7 miasteczek Głogów, Niebylec, Strzyżów, Czudek, Błażowa, Jawornik Polski i Tyczyn; sąd delegowany miejski i trzy sądy powiatowe w Głogowie, Strzyżowie i Tyczynie. Obszar powiatu ma postać trójkąta równoramiennego, z podstawą na południe a wierzchołkiem na północ, wciskającym się w powiat kolbuszowski. Przestrzeń tę z płd. zach. ku płn. wschodowi przerzyna Wisłok, do którego spływają przez Strug i mniejsze dopływy wszystkie wody. Pólnocną część przecina kolej arc. Karola Ludwika, obecnie zaś prowadzą kolej doliną Wisłoka z Rzeszowa do Jasła; zresztą ułatwiają komunikacyą gościńce bite, rozchodzące się z Rz. na wszystkie strony. Z wyjątkiem małej części na półn. zajmuje pow. podgórza urodzajne, a okolica Rz. słynęła zawsze z nabiału, uprawy lnu i tkactwa. Cellarius powtarza za Starowolskim ed. Amstelod. , 1659, str. 327 Reszovia arce eleganti, monasteriis et nundinis omnis nobilitata lacticiniorum item et linteaminum affluentia celebris. Totum hunc tractum incolunt Germani a Casimiro Magno Polonie Rege capti et e Saxonia ad hanc oram deducti. Jakkolwiek teraz przemysł tkacki podupadł, to jednak jest jeszcze ważnym prze Rzeszówek Rzeszutki Rzeszyn Rzeszynek Rzeszupa Rzeszówka Rzeszówek mysłem domowym i znów się podnosi. Pod względem oświaty zajmuje ten powiat jedno z pierwszych miejsc; ma bowiem 1 gimnazyum, 1 semin. naucz. , 1 szkołę wydziałową żeńską, 1 szkołę 4klasową ludową męzką, 2 szkoły trzechklasowe, 4 szk. lud. dwukl. , 45 szkół lud. jednoklasowych i 7 szkół filialnych. Pod względem zużytkowania ziemi obszar powiatu rozpadał się w 1869 r. na 118, 647 mr. roli ornej, 16, 070 mr. łąk i ogr. , 14. 929 mr. pastw. i nieuż. , 191, 504 mr. lasu. Posiadłość większa zajmowała 70, 480 mr. , mniejsza 121, 027 mr. Posiadłość większa miała 30, 978 mr. roli, 4104 mr. łąk, 3283 mr. past. , 32, 115 mr. lasu; posiadłość zaś mniejsza 9743 mr. lasu, li, 646 mr. pastw. , 11, 969 mr. łąk, 87, 669 mr. roli. Gospodarstwo na obszarach większej posiadłości przeważnie płodozmienne i połączone z hodowlą znacznej ilości bydła rogatego, które w zimie karmią wywarami; na obszarach mniejszej pos. uprawa roli także na płodozmianie oparta. Lud pracowity i roztropny. Stykają się tu rody Głuchoniemców osadnicy sprowadzeni w XIV w. z Saksonii i Holandyi, Mazurów, którzy w późniejszych czasach w końcu XV i XVI w. zaludnili puszczę sandomierską, Chrobatów i Rusinów, a wreszcie znajduje się kilkanaście osad niemieckich szwabskich, założonych w początku XIX w. Ludnośó ta mówi prawie wszędzie dobrym językiem polskim, z małemi odcieniami w gwarze i nosi strój składający się z sukmany białej, wysokich butów, spodni w buty wpuszczonych, różni się zaś ubiorem głowy, mianowicie czapkami, które w różnych stronach są tak odmienne, źe po nich lud poznaje przybysza, czy jest z pod samego Rzeszowa, od Głogowa czy Strzyżowa. Więcej różnicy dopatrzeć się można w stroju kobiet. Powiat skarbowy rzeszowski obejmuje powiaty polityczne Łańcut, Rzeszów, Ropczyce, Kolbuszową, Nisko, Tarnobrzeg i tylko z tego obszaru posiadamy daty statystyczne odnoszące się do browarów, gorzelni i cukrowni w Sędziszowie. Było tam mianowicie w ruchu w styczniu 1888 r. 58 gorzelni, w których wyrobiono 313, 920, 5 stopni opodatkowanych alkoholu przeważnie z kartofli, browarów 24, w których wywarzono 4732 hektolitrów piwa i 1 cukrownia, która w r. 1888 zgłosiła do opodatkowania 61, 865, 10 cetn. metr. buraków. Źródła Starowolski Descriptio Poloniae p. 32, Cellarius 327, Baliński Staroż. Polska, II, 665, Siarczyński Słown. rps. bibl. Ossol. , nr. 1826, Bredetzky, Haquet, Schulles, Aug. Bielowski Album na korzyść pogorzelców Lwów, 1844, str. 3 20. Florę okolicy Rz. przedstawił Andrzej Panek w r. 1855 Sprawozd. gimnazyum, a historyą gimnazyum podał w Sprawozd. dyr. gimn. z r. 1886 prof. F. Świstun. Bielowski wspomina, że materyały do monografii historycznej gromadził Karol Lange i miał ją wydać. Pod względem fizycz nym opisał obszar powiatu Hołowkiewicz Przewodnik nauk. i literacki, Lwów 1879, zeszyt 6 i nast. . Mac. Rzeszówek al. Rzeszów, w XVI w. Rzeschow, wś i fol. nad rz. Nidą, pow. jędrzejow ski, gm. Węgleszyn, par. Konieczno, odl. 18 w. od Jędrzejowa. Posiada pokłady torfu i kamienia. W 1827 r. było 15 dm. , 173 mk. W 1879 r. fol. Rz. rozl. mr. 568 gr. or. i ogr. mr. 344, łąk mr. 106, pastw. mr. 13, wody mr. 2, lasu mr. 85, zarośli mr. 4, nieuż. mr. 13; bud. mur. 1, z drzewa 13; płodozmian 7 i 12polowy; las nieurządzony. Wś Rz. os. 30, z gr. mr. 321. Na początku XVI w. Rz. nale ży do par. Konieczno lecz dziesięcina z łanów km. i dziedzica, wartości do 2 1 2 grzyw. , szła dla dziekana kurzelowskiego, karczmarz nie dawał wcale Łaski, L. B. , I, 548, 72. W 1508 r. wś Rz. i Swojsławice, własność Mi kołaja Rzeszowskiego, płaciły pob. gr. 24. Część Rz. należąca do Andrzeja Rzeszowskie go płaciła pob. 1 grzyw. 37 gr. W r. 1570 Rz. , własność Adama Rzeszowskiego, miał 3 łany km. , 3 zagr. , karczmę. 2 sadzawki, młyn, lasy, zagajniki, dwór, folwark, łąki. Całość oceniona na sumę 125 grzyw. Pawiński, Małop. , 486, 489, 578. Br. Ch. Rzeszówka, potok, wypływa w obr. Świerzowej, pow. krośnieński, z Magóry, napłd. stoku góry Świerzowej 803 mt. ; płynie lasem i łąkami Świerzowej na płd. wschód, a na obszarze Świątkowej Wielkiej wpada do Wisłoki od lew. brzegu. Płynie równolegle do Świerzówki, lew. dopł. Wisłoki. Od wsch. wznosi się lesista góra Kolanin 707 mt. . Rzeszupa, rzka, ob. Szeszupa. Rzeszutki, ob. Rzeszotki. Rzeszyn, mylnie Rzeczyn, wś i okr. wiejski, pow. inowrocławski Strzelno, o 14 klm. na płd. od Kruszwicy, na zach. brzegu Gopła; par. Kościeszki, poczta w Włostowie Lostau, st. dr. żel. w Janikowie Amsee o 27 klm. i nieco dalej w Inowrocławiu i Mogilnie. Wieś liczy 227 mk. w 23 dm. W skład okr. wchodzi wyspa Potrzymiechy 10 mk. ; cały okrąg ma 25 dm. , 237 mk. 224 katol. , 13 prot. i 323 ha 261 roli, 40 łąk, 1 lasu. W r. 1489 należał Rz. do Jakuba Ruszkowskiego, a około 1560 r. do Konarskich Borucki, Ziem. kuj. , 162, czyta Żyżyno; było tam 6 łanów osiadł. , i pusty, 4 zagr. E. Cal. Rzeszynek, mylnie Rzeczynek, majętność, pow. inowrocławski Strzelnej, o 12 1 2 klm. na płd. od Kruszwicy, na zach. brzegu Gopła; par. Kościeszki, poczta w Włostowie Lostau, st. dr. żel. w Janikowie o 26 klm. ; z fol. Lub Rzetnik Rzeszyszki stówek 4 dm. , 72 mk. ma 16 dm. , 240 mk. 225 kat. , 15 prot. i 984 ha 565 roli, 88 łąk, 14 lasu; czysty doch. z ha roli 15, 67 mrk; chów bydła fryzyjskiego; właścicielem jest Ferdynand Amrogowicz. Rz miał dziedziców wspólnych z Rzeszynem. Wykopaliska z pod Rz. znajdują się w zbiorach pozn. Tow. Przyj. Nauk. W nowszych czasach dr. W. Łebiński odkopał tu grób kamienny, w którym znalazł przy szkielecie 2 siekierki kamienne, ząb odyńca opiłowany, ogromną perłę bursztyno wą i różne popielnice. Zbadał także dwa na sypy ziemne, rodzaj grodziszcza, znajdujące się na kępie lesistej między Rz. i Lubstówkiem ob. Zapiski arch. pozn. . E. Cal. Rzeszyszki, Rjesziszki, zaśc. włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki, o 4 w. od gmi ny, 8 dusz rewiz. Rzetnia, rzeczka, lewy dopływ Niesobu, który pod Wieruszowem wpada do Prosny. Powstaje w pow. ostrzeszowskim ze spływu trzech strug pod Parzynowem, o 7 1 2 klm. na płd. od Ostrzeszowa; płynie od północy ku południowi. Oblewa Rzetnią i Osiny, obraca młyn Korzeń pod Przybyszewem i zasilona dopływami uchodzi poniżej Osin, w pobliżu Kępna. Bługość biegu wynosi około 10 klm. Rzetnia, 1233 r. Sitna, 1518 r. Rzektha, 1552 r. Rzethnya, wś i fol. , pow. ostrzeszowski Kępno, o 8 1 2 klmna płd. od Ostrzeszowa i tyleż na płn. zach. od Kępna, u źródeł Rzetni; par. Parzynów, szkoła w miejscu, poczta w Mielęcinie, st. dr. źel. wprost Domanina o 4 1 2 klm. W r. 1233 Zbrożek, syn Dzieżykraja. nadał Rz. klasztorowi lubiąskiemu Kod. Wielkop. , n. 151 i Cod. Dipl. Sil, VII, n. 413. W r. 1518 były tu 3, a w r. 1553 r. 4 łany osiadłe. Kopano tu niegdyś rudę żela zną. Wieś z os. Korzeń 4 dm. , 35 mk. ma 55 dm. , 397 mk. 308 kat. , 84 prot. , 5 żyd. i 476 ha 378 roli, 36 łąk, 36 lasu. Folw. z drugą częścią os. Korzeń 3 dm. , 38 mk. , tworzy okr. dom. , mający 11 dm. , 136 mk. 119 kat. , 17 prot. i 461 ha 288 roli, 86 łąk, 57 lasu; właścicielem jest Bolesław Wężyk, dziedzic Rojowa. E, Cal Rzetnik, potok, bierze początek w obr. No szowic, pow. cieszyński, tuż nad granicą Ligoty Dolnej UnterEllgoth. Płynie przez pola noszowickie, przez Kocurowice, wreszcie w Szebiszowicach wpada do Holczyny od lew. brzegu. Długośó biegu 7 1 2 klm. Źródło leży 358, ujście 278 mt npm. Br. G. Rzewa, rzeczka, ob. Utrata. Rzewin 1. wś i fol. nad rzką Raciążnicą, pow. płoński, gm. Dziektarzewo, par. Baboszewo, odl. 12 w. od Płońska; ma 47 dm. , 478 mk. , urząd gminny, wiatrak, karczma. W 1827 r. było 30 dm. , 245 mk. W 1874 r. fol Rz. rozl mr. 1345; gr. or. i ogr. mr, 507, łąk mr. 123, pastw. mr. 153, lasu mr. 424, zarośli mr. 90, nieuż. mr. 42; bud. mur. 4, z drzewa 11; płodozmian 8polowy; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Rz. os. 75, z gr. mr. 529; wś Kiełki os. 30, z gr. mr. 61; wś Lachowiec os. 14, z gr. mr. 246. 2. Rz. , przyl. fol. Magnuszewo, w pow. ma kowskim. Br. Ch. Rzewnie, wś i fol. , pow. makowski, gm Sielc, par. Rożań, odl 15 w. od Makowa. W 1827 r. było 16 dm. , 131 mk. W 1878 r. fol Rz. rozl mr. 842 gr. or. i ogr. mr. 267, łąk mr. 69, pastw. mr. 108, lasu mr. 377, nieuż. mr. 21; bud. mur, 2, z drzewa 8; las nieurzą dzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Rz. os. 29, 25 gr, mr. 147; wś Mrozy os. 11, z gr. mr. 38; wś Boruty os. 2, z gr. mr. 56; wś Słowiki os. 9, z gr. mr. 194; wś Grabniak os. 2, z gr. mr. 43. Br. Ch. Rzewoń, ob. Rebin. Rzewucha, ob. Pohrebyszcze VIII, 528. Rzewuski 1. Stare, wś i fol. , pow. kon stantynowski, gm. Przesmyki, par. Sarnaki, odl 40 w. od Janowa, ma 26 dm. , 184 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 95 mk. , par. Przesmyki. W 1886 r. fol. Rz. Staro lit. A. rozl mr. 188 gr. or. i ogr. mr. 121, łąk mr. 11, la su mr. 53, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 6. Do drobnej szlachty należy 24 os. i 155 mr. 2. Rz. Zawady, wś, pow. konstantynowski, gm. Przesmyki, par. Sarnaki, ma 29 dm. , 187 mk. W 1827 r. było 28 dm. , 162 mk. , par. Prze smyki. W 1869 r. fol. Rz. Zawady, Wolka Kozołubska al. Wólka Okrąglik rozl mr. 289 gr. or. i ogr. mr. 222, łąk mr. 6, lasu mr. 50, zarośli i nieuż. m. 11. Wś Rz. Zawady os. 14, z gr. mr. 169. Wsi te są starem gniazdem rodziny Rzewuskich. Br. Ch. Rzewuszki, wś, pow. konstantynowski, gm. Chlebczyn, par. r. 1. Sarnaki, r. g. Chłopkow, ma 19 dm. , 218 mk. , 562 mr. W 1827 r. było 18 dm. , 131 mk. Wchodziła w skład dóbr Klimczyce. Rzewuszyce, w 1573 r. Rzenschicze wś włośc. , pow. włoszczowski, gm. i par. Kluczewsko, ma 27 os. , 314 mr. W 1827 r. 15 dm. , 118 mk. Wchodziła w skład dóbr Komorniki. Pawiń. Małop. 275. Rzezawa 1. w XIV w. Zyrzawa, w XV Rzezawa, u Długosza Zyrawa, wś, pow. bocheński, w równinie, 212 mt. npm. , nad dopływem pot. Brzeźnicy prawy dopł. Raby. Płd. granicę wsi przecina tor kolei Karola Ludwika, między st. Słotwina i Bochnia 6, 5 klm. . Wieś ciągnie się ulicą wzdłuż drogi z Krzeszowa do Grąd; w środku stoi murowany obszerny kościół z czworoboczną wieżą, wzniesiony w r. 1844 w miejsce dawnego drewnianego, który w 1687 zbudowano z po Rzezawa Rzewuszyce Rzewuszki Rzewuski Rzewucha Rzewoń Rzewnie Rzewin Rzewa Rzetnia Rzeszyszki Rzezewo Rzeżącin Rzeźniki Rzezewo lecenia Augusta II, gdyż pierwotny kościół zgorzał. Wieś ma obecnie 240 dm. i 898 mk. , 891 rz. kat. i 7 izrael. Ludność pochodzenia mazurskiego. Obszar więk. pos. dr. K. Bondy wynosi 67 mr. roli, 4 mr. łąk i 2 mr. pastw. ; mn. pos. ma 1024 mr. roli, 241 mr. łąk i 112 mr. pastw. Gleba lasowa, podmokła. Wieś została założoną w r. 1350 w puszczy niepołomskiej, która wówczas łączyła się jesz cze z lasami, ciągnącemi się po obu brzegach Uszwicy aż po Dunajec. Kazimierz W. oświad cza w dypl. z 1350 r. Kod. Małop. , I, 274, iż kazał zbudować sołtysowi Maciejowi kościół w wólce Borku ale po naradzie przeniósł to prawo na wólkę libeitas Zyrzawa quae libertas Zyrzawa cum libertatibus Jodłowska Jodłówka et Borek in magna sylva et paludibus ad nostrum regium mandatum sunt locate. Król przekazał proboszczowi 3 łany w Rz. i dziesięciny z Krzeczowa, Ostrowa i Wrzępi, dwie karczmy na wsi. Łan wolny w Borku po upływie 20 lat wolności a następnie po 6 skojców na św. Marcin; dziesięciny z łanu tu dzież meszne po miarce pszenicy i owsa pro boszczowi a wikarym po groszu. Na wino ko ścielne przeznaczył król grosz od każdego składającego przysięgę. Kmiecie osiedli na księżych gruntach powinni za zbrodnie odpo wiadać przed księdzem. W dypl. z 11 listop. 1402 Cod. tinec. , 192 nazwa podana tak sa mo, ale Długosz L. B, , II, 176 i I, 117 pisze Zyrawa. Za jego czasów było 26 łan. km. , którzy dawali dziesięciny prebendzie zyrawskiej przy katedrze krak. , wartości 15 grzyw. Pleban miał 4 karczmy, dwie z rolą. Pleban miał grunta na własny użytek i tytułem me sznego pobierał od kmieci po 3 grosze. Folw. i dworu królewskiego nie było. Podobne stosunki trwały i w XVI w, Pawiński, Małop. . Wś następnie wchodziła w skład stswa krzeczkowskiego. Par. dek. bocheńaki obejmuje Borek, Jodłówkę, Krzeczów, Ostrow Kame ralny i Szlachecki; ogółem 4215 rz. kat. , 28 ewang. i 132 izrael. 2. Rz. , Żeżawa, wś, pow. zaleszczycki, o 6 klm. na płn. zach. od Zalesz czyk, sądu pow. , par. rzym. kat. , urz. pocz. i tel. Granice wsch. Dźwiniacz i Pieczarna, płd. Dniestr, zach. Dniestr a za nim Horodni ca, płn. Torskie. Obszar dwor. 970, włośc. 913 mr. W 1870 r. 763 mk. ; w 1888 r. w gm. 776, na obszarze dwor. 74; rz. kat. 65. Gr. kat. par. w miejscu, dyec. Stanisławów, dek. zaleszczycki. Cerkiew p. w. św. Parascewy, drewniana, poświęcona 1784 r. , metryki od r. 1784. Do cerkwi należy 776, do filii Pieczar na 498, razem 1274 gr. kat. , szkoła fil. sy stemizowana, kasa poźyczk. gm. z kapit. 486 złr. Właśc. pos. dwor. spadkobiercy Łuka siewicza. Mac. B. R. Rzezewo, Rzeżewo, w XVI w. Rzisewo, wś. fol. i koi, pow. włocławski, gm. i par. Kłóbka, o 24 w. od Włocławka a 8 w. od Kowala. Wś ma 17 dm. , 169 mk. 99 ewang. . Ziemi 1548 mr. gliniastej, trochę piasków, lasu 170 mr. Budynki wszystkie murowane. Właści ciel folw. hr. Jerzy Luettichau. Zarząd dóbr niemiecki 1881 r. . Gospodarstwo folwarczne postępowe. Cegielnia parowa, młyn parowy. Ogólny obszar dóbr 2014 mr. W pobliżu leży kol. Rz. , mająca 19 dm. , 216 mk. , 92 mr. We dług reg. pob. pow. kowalskiego z r. 1557 Rz. , w par. Klobia Major, miała 20 łan. , 4 zagr. , 4 kom. Częśó tej wsi zapewne należała do par. Choceń. W 1557 r. było dożywotnią własnością Mikołaja Sokołowskiego Pawiń ski, Wielkp. , II, 9, 16. Br. Cl. Rzeźniki, grupa domów w Jasienicy Polskiej, pow. Kamionka Strumiłowa. Rzeźniki, dok. Resczniki, wś na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, nad jez. Orzyskiem, 3 klm. na płn. od Orzyszu st. pocz. i tel. , 5 dm. , 23 mk. , 291 ha. Ks. Olbracht odnawia r. 1552 Janowi i Stańkowi Rzeźnikom, braciom, przywilej na młyn rzeźnicki z 2 włókami roli. Rzeżącin, Rzerzęcin, 1710 r. , niem. Resenschin, wś, pow. starogardzki, st. pocz. i kol. Morzeszczyn, par. katol. Nowacerkiew; 14 gburstw i 16 zagród, 757 ha 45 łąk, 693 roli orn. . Odl. od Starogardu 2 1 2 mili. W 1869 r. 461 mk, 440 kat. , 18 ew. , 1 żyd, 2 dysyd. ; 1885 r. 44 dm. , 88 dym. , 427 mk. , 412 kat. , 15 ew. Szkoła lklas. kat. liczyła 1887 r. 70 dz. Rz. leży niedaleko kolei wschodniej. Rz. należał dawniej do cystersów w Peplinie. R. 1316 wydał tę wś opat Gotfryd z Elbląga na tych warunkach co pobliską Nowacerkiew. Sołtys miał później 4 włóki. W 1324 r. nabył jakiś Konrad karczmę z ogrodem i prawem przedawania żywności bez napoju. Czynszu pobierał klasztor 1 grzyw. chełm. , pół kopy kurcząt i funt pieprzu. R. 1425 odnowiono przywilej. R. 1528 potwierdził opat Andrzej Stenort sołtysowi Jerzemu Weidau przywilej, pozwalając urządzić barcie na polach zarastających. R. 1566 były 2 sołtystwa. Posiadacz drugiego Grzegorz Hoffman stracił przywilej w ogniu, a opat Leonard Rembowski I odnowił go na 2 włóki, z czynszem po 3 marki 8 marek 44 fen. i sprawowaniem sołectwa co piąty rok. R. 1583 było tu 10 włościan coloni, którzy mesznego dawali od włóki pół kor. żyta ob. Wizyt. Rozdrażewskiego, str. 58. R. 1651 nabył gospodę kramną Hakbuda al. Hackbude Marcin Spielmann na lat 20 za 10 zł. pol. i 2 kapłony rocznie, do roboty miał stawać 2 dni we żniwa. W sam Nowy Rok 1656 r. stanęli tu Szwedzi i łatwo rozbili garstkę szlachty pomorskiej, pod dowództwem ssty Kiszewskiego ob. Opactwo peplińskie p. kś. Kujota, str. 481. R. 1664 Rze yca przeznaczył opat Ciecholewski wś całą na upiększenie kościoła klasztornego. R. 1688 wydał przeor Freywaldt i rządca wioski oj ciec Lube, włókę grzegorzewską Tomaszowi Szadzie spadkowem prawem bez szarwarku za 20 zł. pruskich rocznie. W 1701 r. Adam Kamrowski, syn Jana karczmarza, który zo stawił 140 zł. długu, przejął po ojcu karczmę z włóką roli i długiem. Piwo i gorzałkę miał pobierać z dworu borkowskiego. Klasztor do dał mu jeszcze włókę gapowską. R. 1710 da wała wś od 45 włók 22 1 2 korcy żyta ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 223. R. 1715 dał konwent gospodę kramną Katarzynie, wnucz ce po Spielmanie i mężowi jej Pawłowi Wa sikowi, w arendę. Przedawać wolno im było śledzie, sól, świece, masło i inne rzeczy, wy jąwszy gorzałkę i piwo. Czynsz wynosił 3 zł. R. 1726 sprzedał opat Tomasz Czapski z kon wentem zniszczone sołtystwo tutejsze po Sta nisławie Niedzielskim Marcinowi Zychowi za 1700 zł. prusk. Następnie kupił Jan Krzyża nowski gospodę kramną zniszczoną po Wasi ku, dalszym spadkobiercy Spielmana, za 110 zł. i 2 zł. pruskie czynszu ob. Opactwo peplińskie kś Kujota, 325. Kś. Fr. Rzeżyca, łotew. Rejzeknieupie, rzeka w powiecie rzeźyckim, dopływ jeziora Łubańskiego. Wypływa z jez. Raźnieńskiego, płynie najprzód 2 mile w kierunku północnym, następnie zwraca się w kierunku północnozachodnim, przepływa przez mto pow. Rzeżycę, od niej swą nazwę biorące, i wkrótce potem od wsi Subinajty przyjmuje znowu kierunek północny, jaki aż do swego ujścia zachowuje. Długość biegu wynosi 82 w. , szerokość średnio 5 sążni; atoli w czasie wiosennego wezbrania wód miewa ona od 50 do 200, a w miejscach gdzie brzegi są niskie, nawet do 500 sąż. szerokości. Głębokość wynosi od 1 4 do 3 stóp, a w zagłębieniach do 14 stóp. Brody częste, zwłaszcza w górnym i średnim jej biegu. Pęd wody niezwykle bystry, dno piaszczysto kamieniste. Brzegi u wypływu z jeziora Raźnieńskiego na przestrzeni pierwszych dwóch mil wysokie, strome i suche, przerznięte tu i owdzie parowemi, na dnie których biją krynice. Następnie Rz. zrasza dość szeroką żyzną dolinę, w której ma brzegi urwiste i koryto kręte, a w ciągu ostatnich trzech mil dolnego biegu ma już stale brzegi niskie i bagniste. Najznaczniejszym dopływem od praw. brzegu jest Łyuża, uchodząca w pobliżu wsi Starego Rykowa łotew. Bołtyunie. Przed ujściem do Łubanu oddziela się od Rz. lewe jej ramie dosyó znaczne i wpada do Małty, równolegle z nią płynącej. Zbliżając się do Łubanu Rz. zwalnia stopniowo swój prąd, przy końcu płynie zupełnie spokojnie. Brzegi jej pokrywają same bagniska, zarośnięte trzciną. Z powodu czę stych brodów oraz koryta niezwykle kamie nistego, w górnym 1 średnim biegu nie jest ona spławną. Jedynie w dolnym biegu, na przestrzeni ostatnich dwóch mil, ułatwia spła wianie drzewa przez Łuban i wychodzącą z Łubanu Ewiksztę, a przez ostatnią do Dźwi ny. Rz. porusza 6 młynów; obecnie znajduje się na niej 5 mostów, G. Mant. Rzeżyca, urzęd. Reżyca, niem. Rositen, łotew. Rejzieknie, mto powiat. gub. witebskiej, pod 56 30 płn. szer. g. a 45 1 wsch. dłg. , o 324 dr. źel. w. od Witebska odl. , przy dr. źel. warszawskopetersburskiej, która posiada, tu piękny dworzec stacyjny w etylu włoskim, nad rzką Rzeżycą al. Rejzieknią. Miasto posiada obecnie 1884 r. 1397 dm. 148 mur. i 10, 580 mk. Podług wyznań 618 prawosł. , 810 katol, 73 protest. , 22 jednowier. , 1490 rozkolników, 7336 żyd. , 1 mahom. W 1837 r. było około 3000 mk. , w 1867 r. 771 dm. 14 mur. i 7306 mk. Katolicy mają tu obszerny kościół drewniany, założony w 1685 r. przez Fran. Bielińskiego, ststę malborskiego. Ze starego murowanego z 1285 r. śladów już wtedy nie zostało po zniszczeniu w 1557 r. ; potem, na jego miejscu, za Stefana Batorego, stanął drewniany kościołek, który trwał tylko lat kilkadziesiąt. Teraźniejszy, wzniesiony w 1685 r. p. w. Serca Jezusowego, w pierwszych latach istnienia ledwo się mógł utrzymać. W sprawozdaniu biskupa inflanckiego Krzysztofa Szembeka z 1715 r. podano, że Inflanty polskie posiadały sześć paraf. kościołów ze stałą fundacyą. Kościół rzeźycki miał fundacyą na jednego kapłana niemal wystarczającą, brakło tylko wikarych do obsługiwania obszernej, bo dwunastomilowej parafii, dla tego więc Szembek sprowadza do Rz. wikarego aż ze Szląska. Sprawozdanie o stanie dyecezyi inflanckiej za bisk. Puzyny w 1749 r. wylicza już 8 kościołów, z których każdy ma stałą fundacyą, a 11 niemających stałych funduszów. Według tej relacyi kośc. rzeżycki trzecie zajmował miejsce a obszerną parafią obsługuje już kilku wikaryuszów i proboszcz. W 1755 r. założono filialne kościoły w najodleglejszych punktach parafii, a mianowicie w Birżach i w Neuteranach al. Rogówce, które to kościoły obsługują wikaryusze rzeżyccy aż do końca zeszłego stulecia, gdy przy utworzeniu archidyecezyi mohilewskiej, odpowiednią otrzymują dotacyą i przy wzrastającej stale ludności wiejskiej na osobne parafie zamienione zostają. Obecnie one wchodzą w skład dekanatu zalucyńskiego decanatus translucensis. Rzężyca zaś pozostaje dotąd stolicą dekanatu rzeżyckoraznieńskie go decanatus Rositensis ad Rasnam, który obejmuje 11 po części bardzo rozległych pa Rzeżyca Rzeżyca rafii. Godne są uwagi rzeźby w trzech ołtarzach kościała, wykonane w wieku zeszłym w Dreznie kosztem Korffa, ststy rzeźyckiego. Wizerunek wielkiego ołtarza podaje dzieło Inflanty polskie str. 93. W sklepach spoczywają zwłoki kilku dostojników kościoła i prowincyi. Par. katol. ma 5000 wiernych. Rz. posiada też cerkiew prawosławną murowaną, zbudowaną w połowie przeszłego stulecia, z wzniesioną obok niej ostatniemi laty drewnianą zimową cerkwią, zbór protestancki, cerkiewkę jednowierców, oraz 18 bóżnic żydowskich. Najlepiej zabudowaną ulicą mta jest Wielka, na której się wznosi kościół katolicki, oraz Mikołajewska, przez którą przechodzi szosa petersbur. warszawska. Wszakże w ostatnich lat dziesiątkach wybrukowano i inne ulice miasta, które odtąd coraz się bardziej podnosi. Handel przeważnie zbożowy pozostaje w ręku żydów. Liczba kupców i rzemieślników pomnaża się ciągle. Dwa wielkie jarmarki 2 lipca i 8 czerwca ściągają tu tłumy włościan nie tylko z pow. rzężyckiego ale i z okolicznych. Fabryk dotąd bardzo mało, mianowicie 1 browar piwny, 1 fabryka zapałek, 1 cegielnia, 2 młyny wodne, 1 tartak. Szkoła 2klasowa, ludowa, przekształcona w r. 1878 z powiatowej. St. dr. warszaw. petersburskiej, na przestrzeni Dyneburg Psków, pomiędzy st. Antonopol o 19 w. a Iwanówka o 25 w. , odl. o 629 w. od Warszawy, 80 w. od Dyneburga, a 417 w. od Petersburga. W środku t. zw. Starego Miasta stoją dotąd ruiny zamczyska, wzniesionego w 1285 r. przez wójta krzyżackiego Wilhelma de Schauerburg. Zwaliska te stoją na ostrokręgowem, mocno przypłaszczonem wzgórzu nasypie, śród głęboko werzniętej doliny rz. Rzeżycy. Nasyp ten jest niższym od urwistych brzegów jej dawnego koryta. Stromo nad dzisiejszem łożyskiem rzeki, w kierunku północnym, widnieją resztki dawnych mieszkań zamkowych, wzniesionych na najwyższej części wzgórza. Widok ruin zamkowych podaje dzieło Inflanty str. 124 i Tyg. Illustr. Nr. 224 z 1880 r. . Prawie okrągły dziedziniec zamkowy około stu kroków średnicy ciągnie się ku północy i przedstawia niecułkowate wyżłobienie. W części tylko dochowany mur, otaczający zamek, dochodzi gdzie niegdzie do 9 stóp wysokości i w stronie północnej ciągnie się na samym brzegu pagórka, oczywiście na dawnych wałach, o 3 do 4 stóp nad powierzchnię wyniesionych. Wały te, jak się zdaje, są dawniejszego pochodzenia i podług uzasadnionych przypuszczeń Augusta Bielensteina sięgają ery pogańskiej ob. Baltische Monatsschrift, t. XXIX, str. 729. Prawdopodobnie więc rycerze inflanckokrzy żaccy usadowili się w Rz. na dogodnem dla nich pogańskiem horodyszczu. Brak opieki ze strony władz miejscowych a nade wszystko potrzeba budowlanego materyału, sprawiają, że resztki zamczyska coraz bardziej się rozpadają i w krótkim prawdopodobnie czasie ulegną zupełnej zatracie. W XVIII w. ruiny zamku rzężyckiego istniały jeszcze w całej świetności ob. J. K. Brotze, , Livl. Monumente, t. VIII, str. 144 w początku bieżącego stulecia nie wiele one szwankowały; lecz zdaje się, że najprzód budowa drogi szosowej petersburskowarszawskiej spowodowała stopniowo znikanie tego pomnika, a następnie kolej żelazna i rozrost miasta coraz bardziej go pochłaniać zaczęły. W Rz. ostatniemi czasy stanęło dużo domów nowych, widocznie z materyału zamczyska budowanych, zaś u podnóża wałów zamkowych wzniesiono browar piwny, znacznych rozmiarów, z tegoż kamienia. Od czasów założenia zamku w 1285 r. przebywal stale w Rz. wójt krzyżackich rycerzy zakonnych, niższy w dostojeństwie od dyneburskiego komtura, ale od 1399 r. rozciągający swą władzę i do zamku lucyńskiego ob. Lucyn, t. V, str. 462. Losy wójtowstwa rzężyckiego nie różniły się od kolei innych warownych miejsc dawnego inflanckozakonnego państwa. Walki z Łotyszami i Litwinami, wyprawy i odpieranie napadów, oto ich wątek. W 1559 r. zamek z okolicą, stanowiącą obecnie pow. rzeżycki, odstąpiony został Polsce przez inflanckich rycerzy, z początku jako zastaw, a w 1561 r. przy formowaniu wojew. inflanckiego do Rzpltej został przyłączonym i zaraz utworzono z ziem jego starostwo pograniczne. W 1567 r. opanował Rz. oddział wojsk pod wodzą Tomkina, lecz wkrótce wypartym został. W 1577 r. zajęli Rossyanie ponownie zamek, wtargnąwszy znienacka, i dopiero w r. 1582, na mocy zawartego z Batorym rozejmu, zwrócili go Polsce. Przy zawarciu traktatu w r. 1582 znajdowało się w zamku rzeżyckim 4 dział i 16 hakownic Metr. litew. . Posiadamy ciekawy dokument w lat kilkanaście po zawarciu wyżej wspomnianego traktatu pisany, pod nap. Ex Actis Revisionis sive lustrationum Thesauri Regni Palatinatus Livoniae Anni Millesimi Quingentesimi Nonagesimi Noni Extractum, et Anno Millesimo Sexcentesimo Nonagesimo Octavo, Die Nona Mensis Februarii Varsaviae extraditum. Tylko sam tytuł wypisanym jest w jęz. łacińskim, cały zaś zeszyt po polsku redagowany zajmuje 18 str. in fol. , a opatrzony jest królewską pieczęcią i podpisami królewskiego sekretarza oraz pisarza grodzkiego inflanckiego. Egzemplarz ten należy do familijnego archiwum rodziny Manteufflów Archiwum J. M. , dział II, Nr. 5, pod r. 1599. Najciekawszym ustępem w tym Rzeżyca dokumencie jest szczegółowy opis samego zamku wraz z przyległemi doń folwarkami, włościami, 58 jeziorami, puszczami, lasami, bobrowemi gonami tudzież oznaczeniem obszernych granic ziem do zamku należących, a także wyliczenie dóbr od zamku rzeżyckiego odeszłych. O granicach posiadłości zamkowych rękopism ten w następujący się wyraża sposób Od Lucinskiey granice do Oswieyskiey Rzeką Szarą zapewne dzisiejszą Saryanką starodawna granica, przez ktorą rzekę Szarę Oswieianie przechodzą y zaymuią na 3 mile gruntu Rzężyckiego; z Szarij zaś druga Rzeka Assenica obecnie Osunica do Dynemberskiey Granice, przez rozmaite znaki, potym od Dynemberskiey Granice aż do Kreycborskiey, od Kreycborskiey do Maryenhauskiey, od Maryenhauskiey do Lucinskiey; wszerz gruntu Rzężyckiego od granice Kreycberskiey mil 25 a po przeg od Granice Dyneborskiey do Granice Lucinskiey mil 9, w każdym okręgu Szlachta się includuie; Puszcze rozmaitey sztukami wielkiemi po kilka mil po różnych mieyscach dosyć, w którey zwierza dosyć przed tym rozmaitego bywało. Teraz iż Chłopi przychodzą y w Lesiecli osiadała bardzo rzadki. A ieśli się naydzie, to Chłopi sami wybiią a do Zamku nigdy nie ukażą. Ze str. 3 tegoż rękop. dowiadujemy się, że zamek rżeżycki dwa kościoły posiadał, z których jeden murowany, przed zamkiem, w r. 1577 był zburzony, aby w niczem nie szkodził zrujnowanemu wtedy zamkowi, istniało już w owym czasie porządne miasteczko pod zamkiem; mieszczanie zaś rzeżyccy od 1590 r. mieli naznaczone przez króla i Rzpltę pewne powinności. Płacić musieli, , ogrodnego, placowego y karczemnego każdy po iednym talarze, podwody za listami króla stawiać do pobliższych zamków byli obowiązani, tudzież chodzić na straż do zamku i stawić się tam na każdą potrzebę z bronią, , pułakami rodzaj rusznicy i z szablą. Sprawy ich ich rozsądzał urząd zamkowy. Nie było pomiędzy mieszczaństwem ani jednego żyda. Zamek rzeżycki posiadał w owym czasie kilka folwarków, z których każdy niezwykłych być musiał rozmiarów, kiedy z wielu pojedynczych włości czyli t. zw. pogostów się składał. Głównemi były rzeżycki i hassoński osuński. obszerną włość folw. rzeżyckiego składało ośm włości al. pogostów pogost krywański, raziemski raznieński, cischadzki, saxtagolski, kaszowski, warkowzki, neuterański zalmujski, przeszło cztery mile od zamku leżący i lubański nad jez. Łuban, o 7 mil od zamku. Ostatni, najbardziej oddalony, opłacał tylko czynsze ob. tamże, str. 7 12. Folw. hassoński późniejszy Osuń, około 2 mil od zamku, przy granice od Druie leżą cy, ozdobiony niegdyś domem mieszkalnym przez ststę Naruszewicza, musiał być też dosyć znacznym i wiele liczyć pogostów, gdyż w 1561 r. mistrz prowincyonalny inflancki Gotard Kettler, pogost Ramien od folw. hassońskiego odłączył i oddał go cum omnibus attinentibus Janowi Manteuffel przydomku Szoege, , która to donacya Manteufflowi Seyowi od króla św. pam. Zygmunta Augusta w 1565 r. listopada 28 dnia w Wilnie osobnym przywilejem utwierdzoną została. W ustępie traktującym o dobrach od zamku Rzężyckiego odeszłych czytamy dalej Tegoż folw. Hasson, pogost Thulen nazwany, oddał Mistrz Fisztymbek Fuerstenberg niejakiemu Krzysztophowi Chłopów 9. Teraz żona iego dzierży; ostatek tego pogostu trzyma od Adama Chodkowskiego Mikołaj Szadurski, człek zasłużony, na co sześć zagrodników znać ma, a gruntu około kilkunastu włok Rękopism, str. 17. Wieś Puszen dzis. Puszą, należącą do zamku rzężyckiego, mistrz prowincyonalny Wilhelm Fuerstenberg w r. 1559 oddał z 8 poddanymi Henrykowi Cymermanowi, a Kasprowi Sokołowskiemu od tegoż zamku pogost Hauszyn i poddanych dziesięciu już sam król Zygmunt III oddał przywilejem z d. 30 kwietnia 1589 r. Ustęp O Puszczach y Lasach zaczyna się od wzmianki, że ich jest dostatek a w nich zwierz rozmaity, jako to łoś niety, łoś, niedźwiedź, świnia, rys, kuna i t. d. , czego wszystkiego po trosze dostaią zimą. Jest także mowa i o folw. Essen, nad jeziorem tegoż nazwiska położonym, który to folwark w czasie wojny zupełnie zniszczonym został; wspomina się tu również o nieznanej obecnie rzece Esz tegoż jeziora wychodzącej i mającej sen niegdyś komunikacyą z Dźwiną przez rzeki Assunicę i Szarę Osunicę i Saryę al. Saryanką. Opisaną jest także rzeka bezim. , wychodząca z jeziora Łubanu dziś Ewiksztą zwana, którą potrzeby wszelakie czołnami y płotami do Dźwiny spuszczano, póki zawaloną nie była. Najdokładniej zaś opisanym znajdujemy sam zamek rzeżycki, od granic mil 9 nad rzeką Rzeżyoą położony, wszystek z kamienia pospolitego murowany. Z przyjazdu, od strony południowej, był sztakiecik sosnowy, w nim wrota drewniane na bieguniech ze skoblem y żelazami. Między tym sztakietem a murem zamkowym były, . podle Muru nad bramą blanki drewniane nienakryte, na których stała deskami pokryta wartownia. Wjazd zaś do zamku stanowiły wrota w okolnym murze, futrowane, gwoźdźmi nabite, stoczyste, na mocnych zawiasach. Naprzeciw tych wrót drugie takież wrota, prowadzące do dziedzińca, opatrzone zamkiem, antabą. W dziedzin Rzeżyca Rzeżyca cu gmachów kilka dla mieszkania przeznaczonych, w nich przeto okna, , z błonami szklanemi, drzwi z łańcuchem i t. d. Izby stołowe, komnaty rozmaite, piwnice, sklepy, wszystko to znajdujemy najdokładniej opisane. Opia kończy się słowy Jest też jeszcze więcey drobnieyszego budowania, które w Inwentarzu przy podaniu Starostwa tego panu Sobieskiemu przez pana Gruszeckiego sługę Skarbu W. X. L. dostatecznie jest opisane. Strzelbę zaś zamkową składały tylko Falkoneth spiżany, Serpentin spiżany kula do niego waży funtów 5, hakownic 14 w łożach, 9 kijów spiżanych i Baba żelazna. Zamek ten słabo broniony podczas polskoszwedzkiej wojny 1656 1660, zajęty został przez Szwedów, którzy zburzyli szańce a zamek popadł z czasem w ruinę. Pomiędzy zebranemi przez Uhlanda pieśniami gminnemi Stuttgard i Tybinga, wydanie z r. 1844, str. 943 946, jedna opiewa zdarzenie, które miało tu nastąpić 1584 r. Traktat oliwski z r. 1660, wspomina o przyłączeniu do Polski między innemi i wójtostwa rzeżyckiego, które pod nazwą traktu rzeżyckiego figuruje w dokum, pomiędzy 1660 i 1772 r. W taryfie z r. 1667 czytamy naprzykład, źe z traktu rzeżyckiego ma się pobierać hiberny 4200 zł, a na podwody 20 zł. Ekonomia królewska, ręk. petersburskiej publ. bibl. . W r. 1772 r. starostwo rzeżyckie, pod nazwą traktu rzężyckiego, wraz z całemi Inflantami polskiemi i Białą Rusią dostało się pod panowanie Rosyi. Przy utworzeniu gubernii witebskiej 1802 r. mko Rz. do godności powiatowego miasta wspomnianej guberni podniesione zostało. W 1781 r. otzymała Rz. herb, który od herbu gub. witebskiej różni się tem, że pogoń umieszczona na gronostaj o wem a nie na pręgowem polu. W tym czasie r. 1781 mocno już podupadła mieścina, liczyła 42 kupców i mieszczan. Rzeżycki powiat, zajmujący półn. zachodnią częśó gub. witebskiej, graniczy na południe i zachód z pow. dyneburskim, na północ z gub. inflancką i pow. lucyńskim, na wschód z pow. lucyńskim. Obszar powiatu wynosi 77 03 mil kw. al. 3726, 4 w. kw. pułk. Strelbicki. Podług Stołpiańskiego powierzchnia powiatu wynosi 3881 w. kw. al. 392, 810 dzies. , w tej liczbie 137, 039 dzies, roli or. , 47, 103 łąk, 42, 853 past. , zarośli i pod drogami, 124, 430 lasów i 41, 377 dzies, błot i wód. Część płn. zach. , przylegająca do gub. inflanckiej al. ryskiej, należy do kotliny jez. Łubanu, zwanego niegdyś mare Lubanicum i przedstawia błotnistą nizinę, którą tylko z rzadka przerywają tu i ówdzie rozsiane pagórki. W okolicach Łubanu, nie widać nawet sążnia suchego gruntu; kępy tylko czernią się nad woSłownik Geograficzny T. X. Zeszyt 111. dą, z której sitowia i lasy zdają się gdzie niedzie wyrastać. Rzeki i rzeczułki tej strony powiatu płyną śród podmokłych obszarów w kierunku półn. i półn. wschod. Zbliżając się ku ujściu do Łubanu wszystkie one rozlane w bagniskach, przyjmują bieg coraz to spokojniejszy, brzegi mają otoczone sitowiem i trzciną. Ta część powiatu jest mało zaludnioną a zajętą przeważnie przez puszcze i lasy iglaste, w ostatnich latach bardzo przetrzebione. W miarę posuwania się ku połud. wschodowi, poziom podnosi się i gleba staje suchszą, a okolica falistowzgórkowata. Napotykamy tu gaje i lasy, jużto liściowe jużto mieszane, oraz wyniosłości nazywane tu górami, tak zw. góry Bukmujskie. Do najwynioslejszych wzgórz zaliczają górę Dzierkołns, w pobliżu wsi Dzierkalnie. Należy ona do pasma wyżyn wychodzących z pow, lucyńskiego i okalających południowe wybrzeża jez. Raźna, zkąd ciągną się w kierunku zachodnim ku linii dr. żel. warsz. petersburskiej i przechodzą do par. prelskiej pow. dyneburskiego. Droga żelazna przecina te wyżyny w okolicy st. Ruszona, w pobliźu dóbr Pojmany, gdzie wystrzeliła góra Akmieniszki, przez którą, przy przeprowadzaniu kolei, zamierzano przebić tunel, zastąpiony jednak przekopem. Na zach. połudn. wybrzeżu jeziora Raźna napotykamy jeszcze wynioslejsze wzgórze, noszące dotąd nazwę niemiecką Wolkenberg góry obłoków. O tej górze, uwieńczonej zwaliskami starożytnego zamczyska, krąży pomiędzy miejscowymi mieszkańcami wiele ciekawych podań i powieści. Na całej powierzchni powiatu rozsiane są w wielkiej ilości erratyczne głazy granitowe. Gleba różnorodna, składa się przeważnie z gliniastego szarego piasku a gdzie niegdzie z piaszczystej gliny; sprzyja uprawie żyta i jęczmienia. Rzadko znajdujemy tu glinkę na pokładzie marglowym; okolice takie słyną z żyzności. Staranna gospodarka żyzność gleby ostatniemi czasy podnosić zaczęła. Dawne sochy po części już zastąpiono pługami a w wielu gospodarstwach zaprowadzono płodozmiany. Łąk i sianokosów wielka obfitość. Do majątków najbardziej obfitujących w łąki zaliczają Rezenmujżę i NowyRyków, które zrasza rz. Rzezy ca i liczne jej dopływy. Drugą rzeką powiatu jest Małta, uchodząca również do Łubanu. Na obu rzekach drzewo tylko w czasie wiosennych wylewów bywa spławiane. Jezior w powiecie jest 318, z nich 198 przy małych obszarach nie mają nazwy. Oprócz wspomnianych Łubanu i Raźny, zasługują na uwagę Łosie al. Łosze, Fejmańskie i Esza. Pierwsze, położone w środkowej części powiatu, słynęło niegdyś z wielkich leszczy, a ostatnie, w płd. wsch, części powiatu, zdobią 11 Rzeżyca rozsiane po niem wysepki i wyspy w liczbie 25, pokryte dąbrowami. Błota znajdują się głównie w płn. zachod. części powiatu. Ważniejsze z nich błoto otaczające jez, Łuban, mające do 128 w. kw, , dalej przedzielone od siebie drogą z mka Warklany do mka Kryżborka błoto Borówka 38 w. kw. i Tejcza 114 w. kw. , oraz błota rozdzielono drogą z Wielony do Bykowa, z których jedno ma 22 w. kw. , drugie zaś 20 w. kw. Puszcze i lasy powiatu obecnie już mocno Bą przetrzebione. Wyniszczono je przeważnie na potrzeby dróg żelaznych oraz na pokrycie ciężarów gospodarstw tutejszych. Większe przestrzenie leśne znajdują się obecnie w dobrach Warklany, Sterniany, Atanzany, Borchowo i Rudzaty, rozległość ich dochodzi do 160 w. kw. Lasów skarbowych prawie nie ma w powiecie. W lasach rosną głównie Bonna, świerk, brzoza, olcha i osina; dąb, klon, lipa, jcnion, brzost i wiąz rzadko się obecnie spotykają. Dębów niegdyś było tak wiole, że wiele wsi i dworów od tego drzewa nazwę swą wzięło. Nad górnym biegiem rzek zraszających powiat szumiały w XVI w. lasy dębowe, stopą ludzką prawie niedotykanc; miejscami, po zapadłych brzegach większych lub mniejszych dopływów Malty i Rzeżycy, tworzyły się mokradła, w części zarośnięte gęstwiną krzewów i borów, częścią odkryte pod postacią łąk. W tych borach i bagniskach wedle lustracyi z 1590 r. znajdował przytulcie zwierz wszelkiego rodzaju. W najdalszych zakątach leśnych ówczesnego wójtowstwa rzężyckiego żyła wielka ilość niedźwiedzi i dzików a obok nich liczno stada wilków, rysiów, kun i sarn. W bagniskach a zwłaszcza w łachach rzecznych ocienionych dębami, bóbr zakładał swoje żeremia, które luntracya starostwa rzeżyckiego z 1599 r. w ustępie Gony bobrowe szczegółowo opisuje. Obecnie bobry i dziki wyginęły oddawna. Puszcze zamieniły się w kraj stosunkowo ludny. W 1780 r. było w powiecie 1014 miejsc zamieszkałych i 28, 595 mk. Spis ludności z 1867 r. wykazuje 81, 014 mk. Odtąd wzrosła jeBzcze, bardziej ludnośó. W 1884 r. liczono bowiem w pow. rzeżyckim 2150 miejsc zamieszk. ., 17, 525 dm. i 121, 490 mk. , z których wedle notat Wład. Sołtana na mto Ez. przypada 10, 171 a na powiat 111, 325 duaz. Podług wyznania było w 1884 r. 2 578 prawosł, 80, 725 katol, 1250 protost, , 206 jednowierców, 26, 170 rozkol, 10, 403 izrael, i 2 m ahom. Ludnośó rz. kat. , z Polaków i Łotysze w złożona, należy do archid, mohylowskiej a rozdzieloną jest na dwa dekanaty rzeżyckołu bański i rzeżyckoraźnieński, z których pierwszy liczy 13 a drugi H parafii, Kościołów katol paraf, i filial jest ogółem 33 w powiecie; niektóro z filialnych są to właściwie tylko kaplico mniej lub więcej obszerne, Bo dekanatu rzeżyckoraźnieńskiego decanatus Rositensis ad Rasnam należżą parafie lizożyca, Stalerowszczyzna, Sarkańce, Pusza, DuksztygałSłobódzki, , Adrepno, Andzelmujzą, Bukmujża, Duksztygal Szadurnki, liozeuiow i Kownaia; do dcskanatu zaś rzeżyckoko łubańskiego decanaius Rosi ad Luban parafie J ejmauy, llzulmujża, Drycany, Byków, Ciskady, Wielony, liyków, Preżma, Rybiniszki, Galany, Warkhiny, Borchów i Sterniany. Niewicikji ilość. protestantów powiatu należy do par. witebskopołockiej i posiada obecnie 2 zbory w Warklanach i Rzeżycy. Prawosławni mają w powiecie 3 cerkwi 5 w Rzeżycy, Karpuszkinie i w Ilzymberku i należą do aparchi witebskiej, Jednowiercy jedną tylko tworzą parafią i mają 2 cerkiewki. Żydzi posiadają 22 bóżnic z których 18 w Rz. , mają swój kahal i zarząd bóżniczny w Rz. , w której też rezyduje rabin. Obecnie w powiecie są 4 miasteczka Rzeżyca 10, 380 mk. , Warklany 1244 mk. , Wielony 1147 mk. i Rybiniszki 29, 1 mk. . Niegdyś wszakże do liczby miasteczek zaliczano także nioznaczące osady, jak Antonopol, Maltę, Prezmę i i. d. Włościanie są po największej części Łotyszekatolicy. Pomiędzy nimi sporadycznie rozsiani ną Rossyaniestarowiercy, trochc Litwinów w par. ciskadskiej a jeszcze mniej Polakówwłościan w par, warklannkiej. Po mianteezkach przenuigąją żydzi. Właściciele ziemscy przeważnie Polacy; w ostatnich latach dużo Niemców po nabywało tu majątki. Własność ziemaka w pow. rzeżyckim podług spisu urzędowego z d. 15 sierpnia 1885 r. rozdzieloną jest w sposób następujący 23 właścicieli, mających do 20 dz. ziemi, posiadało 266 1 2 dz. 7 katol 94 dz. , 3 prawosł 27 dz. , 4 pro tent. 59 dz, , 8 rozkol 85 dz, i 1 żyd 4 1 2 dz. ; 95 właścicieli, mających od 20 do 100 dz. , posiadało 5274 dz. 39 katol 2507 dz. , 3 prawosł 211 dz, , 5 protest. 241 1 2 dz. , 44 rozkol. 2200V s dz, , 4 żyd. 114 dz, ; 85 właścieli, mających do 500 dz. , posiadało 19, 790 dz, 3 S katol, 8958 dz. , 12 prawosł. , 2569 dz. , 7 protest. 1527 dz. I 28 rozkol 6756 dz. ; 25 właścicieli, mających do 1000 dz. , poniadato wogóle 17, 602 3 4 dz. 15 katol, , 11, 300 dz. , 4 prawosł. 2417 dz. , 3 protest. 2138 3 4, dz. i 3 rozkol 1747 dz. i wreszcie do 49 właści cieli, mających przeszło po 1000 dz. , należało 154, 186 1 2 dz. do 36 katol ll5, 932 1 2 dz. , do 3 prawosł 5299 dz. , do 7 protest. 24, 751 dz. i 3 rozkol 3204 dz. . W ogóle w powiecie do 135 wlaścicieU katol należało 138, 788 2 2 dz. , do 25 prawosł. 10, 523 dz. , do 26 protest. 28, 717 1 4 dz, , do 36 rozkol 18, 9727, dz. i do 5 żydów 118 1 2 dz. Główne zajęcie mieszkań Rzęczkowo Rzęczkowo ców stanowi rolnictwo Atoli gospodarstwo rolno i chów Isydla zaledwie, ostatniemi czarny zaczczęły się. cokolwicsk podnonić. W 1884 r. liczono w powieście ogółom 137, 570 sztuk zwierząt domowych, mianowicie 21, 260 koni, 39, 815 krów, 1578 byków i wołów, 12, 815 cieląt, 39. 392 owiec. prostych, 1G4 owiec cicnko wchuHtych, 2l, 666 trzody chlewnej i 1022 kóz. Przemysł fabryczny mało rozwinięty. W powieeitj istnieją właściwości tylko 3 fabryki a mianowicie fal ryka, zapałek w Rz. , garbarnia w Wielonach i tamże fał ryka płótna. Oprócz tego 5 gorzelni i 3 browary piwne. PrzemyHł rękod ioiniezy również wiele pozostawia do życzenia. . Najlepiej rozwinęły się młynarntwo, garncarstwo i strycharstwo. W powiecie jest 9 młynów wodnych, 2 dziegciarnie, 33 j. jarnearni, 14 cegielni i 4 wapielnie. WłoHcianki przędą w zimie len i wełnc, i wyrabiają z nich rozmaite tkaniny. Zwłaszcza ich wełniane wyroby, larbowane w domu, łjywają częstokroć bardzo udatne. Handel, główniej zbożowy i drzewny, pozostaje wyłącznie w ręku żydów. W powiecie odbywa się 46 jarmarków dorocznych. Karczem i szynkowni w obrębie powiatu liczą tylko 77, potajemnych zaś jeat może drugie tyle. Komunikacya wodna po dopływach Łubanu a ztamtąd Ewiksztą i Dźwiną do Rygi istnieje tylko w porze wiosennej, Natomiast stałą komunikacyą mają nirony tutejsze przez dr. żeL warsz. petersburką która przerzynając powiat na 9milowcj przestrzeni, dzieli go na dwie równe, niemal potowy, i ma tu stacye Antonopol, Rzerżyca i Iwanówka. Szosa warszawsko peters. równolegle z linią dr. żelaznej przecina powiat. Z dróg niegdyś pocztowych pozontaly tylko rzeżyckolucyńska 1 1 2 mili i rzeżyckowarklaunka 6 mil. Urzędy pocztowe istnieeją w Rz. , Warklanach i w Iwanówce. Zarząd powiatu składają marszałek od 1864 r. przez rząd wyznaczany oraz prezydent szlacheckiej opieki, z dwoma członkami, mianowanymi od rządu. Oprócz tego jest prezes zarządu włościańskiego z dwonui członkami i geomtrą, oraz komisya wojskowa. Pod względem policyjnym powiat dzieli się na 19 gmin Wielony, Warklany, Borchów, Sterniany, Byków, Galany w 1 okr. pok, do spra włośc. ; Dryczany, Berzygał, Uzułmujża, Duksztygał Czarny w 2 okr. ; Prężnia, Rozentowo, Fejmany, Szalajony, Ciskady w 3 okr. ; Andrcpno, Wajwody, Kownata i liczeńmujża w 4 okr. pok, . Zarząd skarbowy ogranicza się na kasie powiatowej. Mto pow. Ezeżyca mn wlanny zarząd miejski Sąd okręgowy witcdjnki odbywa corocznie tylko 4 kadencye w Rz; pow. rzeżycki rozdzielony jest miedzy 3 H dziów pokójti. Jcnt też 1 towarzysz prokuratora, gt; lt; ; dziów ńledc zych, 4 komornikkw sądowych i 2 notaryuszów. obsługę sanitarną spełnia w powiecie 6 lekarzy, jedna akuszerka i jeden weterynarz. Szpitale przy parafii katol, rzeżyckiej, oprócz tego lazaret miejski tamże i szpital żydowski. Szkół wyższych ani średnich nie ma w powiecie. W Rz. istnieje obecnie dwuklasowa szkoła, przekształcona w 1878 r. ze szkoły powiatowej na ludową, tudzież jednoklasowa szkółka elementarna. W powiecie na 19 gmin jest 15 szkółek. Marszałkami szlachty powiatu rzężyckiego byli Kazimierz Bujnicki, wydawca zbiorowego pisma, , Rubon, autor wielu powieści i tłumacz Psalmów Dawidowych, Teofil Benisławski, Jan Sokołowski, który przez czas jakiś piastował także urząd marszatka gubernialnego, Michał Reutt i Józef lieraldWyżyoki, autor Zielnika ekonomiczno technicznego i rozmaitych artykułów przemysłoworolniczych. Ostatnim marBzałkiem z wyborów był Ignacy Bohomolec, wydawca ksu żek ludowych łotewskich. Starostwo grodowe rzeźyckie podług spisów lustracyjnych od 1562 r. było ekonomią królewską. Od 1589 r. zamienione na ststwo, było w posiadaniu Naruszewiczów, Bujwidów, Sobioskich, Zielińskich, Tyzenbauzów, Bielińskich i Korfów, wreszcie z mocy przywileju lcróla AugustaIII z d. 10 grudnia 1757 r. trzymał je Fryderyk Zygmunt Korff, opłacając zeń kwarty 9453 złp. 25 gr. a hyberny 2061 złp. Po przyłączeniu Inflant do Rossyi posiadał je dożywotnie senator Mikołaj Korff a następnie do potowy bieżącego stulecia syn jego bar. Andrzej Korff, po którego śmierci wszystkie dwory tak zwanych ziem starościńskich rzeżyckich zniesiono, a grunta przez nic zajmowane już to pomiędzy włościan skarbowych rozdzielone, już to do dóbr państwa OBtatocznie wcielone zostały, G. Manteuffel, Rzęczkowo, , pow. wyrzyski, ob. Ezęshowo. Rzęczkowo, niem. Renczkau, dok. Runczkau, Risschkow, wś, pow. toruński, st. p. Unisław, par. kat. Łążyu. Z wyb. Horst 1885 r. 20 dm. , 134 mk. i Kopanken 6 dm. , 28 mk. obejmuje 1157 ha 4 lasu, 187 łąk, 895 roii. W 1885 r. było 109 dm. , 171 dym. , 849 mk. , 555 kat. , 282 ew. , 12 żyd. Szkoła 3klaHowa kat. liczyła 1887 r. 238 dz, i 3 naucz. Rz. powstało z polącz mia kilku działów, któro częś nabywało miasto Toruń. W 1405 r. występuje Wisske von Rissclikow, t. j. Wiśko z Rzęczkowa, około r. 1430 zaś Jocusch v. Rischkow. t. j. Jakusz z liz. , wreszcie 1487 Jurgo Runczcowsky, , t. j. Jurga czyli Jerzy RzęczkowBki ob. Kętrz. O naród. poL, 8tr. 127. Także Stefan Goluchowski posiadał tu jeden dział, który mu odkupiło miasto. Od Fabiana Wobkiego zaś nabyło mto jego posiadłość za 4000 fl. Ale jeszcze r. 1621 nio Rzędowice miało miasto całego majątku w swym ręku. j Wreszcie r. 1783 nastąpił podział na gburstwa ob. Beschr, von. Thorn von Wernicke, str. 282. W wizyt. Strzesza z r. 1667 czy tamy, że przed wojną szwedzką było 7 wło ścian, wówczas tylko 2. Dwór dawał 3 korco żyta i tyleż owsa str. 142. Kś Fr, Rzędków 1. w XVI w. Rzethkow, wś, pow. skierniewicki, gm. Dębowa Góra, par. Żelazna, odl. 10 w. od Skierniewic, ma 283 mk. W 1827 r. było 24 dm. , 177 mk W 1887 r. folw. Rz. lit. ABC. z awulsem Ma ryanów rozl mr. 1039 gr. or. i ogr. mr. 790, łąk mr. 30, pastw. mr. 10, lasu mr. 187, nieuż. mr. 22; bud. mur. 6, z drzewa 14; ptodor. mian 10polowy; las nieurządzony. Wś Rz. os. 41, z gr. mr. 297; wś Kazimiero w os. 12, z gr. mr. 186. Na początku XVI w. Ez. i Wola Rzętkowska dawały dzicsięciny i kolędę ple banowi w Żelazny Łaski, L. B. , 286, 287. Zdaje się że następnie Rzędków i Wola utworzyły jedną wieś. Rzędków zwano Sta rym dla wyróżnienia od późniejszej Woli, 2. Rz. , w XVI w. Rzathkowo i Rzanthmo, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. i par. Mazow, odl od Łęczycy 15 w. Wieś ma 12 dm. , 130 mk. ; fol 4 dm. , 6 mk. W 1827 r. 11 dm. , 125 mk. W 1876 r. fol Rz. rozl mr. 394 gr. or. i ogr. mr. 325, łąk mr. 60, wody mr. 2, nieuż. mr. 7; bud. mur. 9, z drzewa 1; płodozmian 12po lowy. Wś Rz. os. 24, z gr. mr. 48. Na po czątku XVI w. Rz. należy do par. Sławonzowo dziś filia Mazewa. Łany folw, dają dziesięcinę pleb. , łany kmiece zaś na stół arcybi skupi, zaś z łanów przyłączonych od wsi Jarochowa altaryi św. Krzysztofa w Łęczycy Łaski, L. B. , II, 352, 466. W 1576 r. wś Rz. , w par. Słaboszewo, w części Rzentkowskich Stasiowiczów miała 1 2 łan, 6 os. ; Ja kub Pilchowski 1 łan, , 2 zagr. , 1 rzeźnik; Ja kub Rzentkowski 1 2 łan. , zagrodnik deseruit; Śtan. Rzentkowski ła. n. , 2 zagr. , Albert Rzentkowski 1 2 łan 2 zagrod. Pawiński, Wielkp. , II, 72. Br. Ch. Rzędkowice, wś i fol, pow. olkuski, gm. Kroczyce, par. Włodowice, w pobliżu drogi bitej. . z Żarek do Szczekocin. Dobra Rz. składały się w 1866 r. z fol Rz. i Wygoda, rozl mr. 1335. Wś Rz. os. 44, 55 gr. mr. 437. Rzędów, w 1395 r. Zędow, , 1579 r. Żandoff, wś i fol, pow. stopnicki, gm. Tuczępy, par. Koniemłoty, odl 14 w. od Stopnicy, posiada szkolę początkową ogólną. W 1827 r. było 20 dm. , 139 mk. W 1885 r. fol Rz. z attyn. Mokre rozl mr. 659 gr. or. i ogr. mr. 433, łąk mr. 38, lasu mr. 173, nieuż. mr. 15; bud. mur. 2, z drzewa 14; płodozmian 10polowy, las urządzony w kolei 80cio4etnioi. Wś Rz. os. 31, z gr. mr. 393. W 1345 r. Agnieszka córka Piotra Zaja sprzedaje Rz. niejakiemu Ilaneonowi zwanemu Romaniec, mieszczninowi krakow, za 170 grzyw. gr. praskich Kod. M alop. , I, 259. W 1579 r. wś należała do Jana Chickiego Chiczski, miała 9 osadn. , 4 1 2 łana, 3 koro. , 1 ubogi Pawiński, Małop. , 229. Br. Ch. Rzędowice 1. w 1369 r. Rzandovicze, wi i fol, pow. miechowski, gm. i par. Koniusza, odl 21 w. od Miechowa. W 1827 r. było 20 dm. , 211 mk W 1885 r. fol liz. rozl mr. 362 gr. or, i ogr. mr. 305, łąk mr. 39, pastw, mr, 7, nieuż. mr. 11; bud mur. 6, z drzewa 6; płodozmian 9polowy. Wś liz. os, 30, z gr. mr. 130. W 1369 r. Cioworek, dziedzic Kościelnik, daje na zabezpieczenie 60 grzyw, posagu swej synowej Elżbiety, wsie Rz. i KoHcieiniki Kod. Małop. , I, 365. Tu Bię urodził Wojciech Bartłomiej Citowacki, o którym szczegóły podał Felikn Rybarskiki w raz. kieleckiej 1881 r. , Nr. 80, liz. należały w końcu XVÜI w. do kniazia Szujskiego; 1804 t. kupił jo Jerzy Dobrzaunki i t. r. sprzedał Michałowi Paszewskiemu, który nadany Głowackiemu grunt nieprawnie przywłaszczył 2. Rz. , w 1381 r. Zandovicze, wś, fol i dobra, pow. mieeliowHki, gm. i par. Kniaź Wielki, odl 14 w. od Miechowa, poniadają szkołę początkową ogólną, gorzelnią, młyn, cegielnią. W 1827 r. było 53 dm. , 351 mk. W obrębie dóbr Ez. , między folw. Przybysławice i PiaBkowicc, przebity jewt w górze Piaskowiec tunel dr. żel dęblińskodąbrowskiej ob. Piaskowiec, Dobra Rz. skłaclały się w 1885 r z folw. Rz. , Rędziny, Cisie i Józefów, rozl mr. 3704 fol. Rz. gr. or. i ogr. mr. 265, łąk mr. 29, pastw. mr. 25, lasu mr. 1139, nieuż, mr. 24; bud. mur. 7, z drzewa 6; płodozmian 8polowy; lasy urządzone; fol Cisie gr. or. i ogr. mr. 131, pastw. mr. 1, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 4; płodozmian 9polowy; fol Rędziny gr. or. i ogr. mr, 187, pantw. mr. 8, nieuż, mr. 2; bud. mur. 2, z drzewa 2; płodozmian 6 i 9polowy; fol Józefów gr. or. i ogr. mr. 292, łanu mr. 1580, nieuż. mr. 17; bud. mur. 3, z drzewa I; płodozmian 6 i 9polowy; Im urs ądzony, Wś Rz, oh. 58, z gr. mr. 811; wś Przybysławice os. 65, z gr. mr. 1005; wś Cisie os. 14, A gr. mr. 100. Wspominane w akcie uposażenia khwzioru augstyanów w Książu 1381 r. przez Spytka, woj. krakow. Kod. Małop. , 1, 425. W połowie XV w. Rz. należały do Jana Kowarnklego h. Drużyna, Jana Straszą Strzanz i Lubaj a. Ze ześciu łan. km. dzicHięoino wartości 8 grzyw, pobiera prebenda bodzownka przy katedrze krakowskiej. Dwie karczmy i iwa dwory Kowarski i Lubaj dawali pleb. w Koniuszy Długosz, L. B. , I, 111, 112. Drugi opis Dłu goaza niewykończony odmienne nieco podajo szczegóły L. B. , 11, 171. W 1490 wś Rz, Rzędów Rzędkowice Rzędków Rzędków Rzędowice Rzędziny Rzęgnowo Rzędowice Rzędy Rzędzin płaciła 2 grzyw. W r. 1581 własność Bartłomieja Jakubowskiego, miała 6 łan. km. , 2 zagr. bez roli, li kom. bez bydLi Pawiński, Małop. , 17, 441. Br, CL Rzędowice, , Uvh Żędowice i Witosiuk, , wś, pow. przcmyślański, odl. 13, 65 klm. od Przemyślan. Grainice wsch. Brzuchowice, płd. Wojciechowice, zach. Tuczna, płn. Ontałowice. Obszar dwor. 560, włośc. 486 mr. W 1870 r. 423 mk. ; w 18B0 r. w gm. 414, na obsz. dwor. 211; rz. kat. 136, par. Firlejów, gr. kat. ; i80, par. Wojcuechowice; kana poz, gm. z kapit. 600 złr. Właśc, pon, dwor. Wacław Stanek i Józef Witosławski, B. R. Rzędowice, niem. Rzendowltz, wA, pow. lubliniecki odl. 3 mile, par. Dobrydzień, ma szkołę katol. od 1844 r. W 181 1 r. 58 dm. , 504 mk. 26 ewang. , 1454 mr. 1382 roli. Ludność zajmuje się. rolnictwem 1 pracą w poblinkich kopalniach, i hutach. Rzędy al. Rz. Upłaziańskie, ramię górskie w obrębie Czerwonych Wierchów, w głó wnym grzbiecie Tatr nowotarskich. Od Krze sanicy, najwyższego. szczytu, główny grzbiet zwraca się na zach. , aż po Ciemniak. Do niego od płd. przypierają piętrami ponad kopalniami tomanowskimi wznoszące się dziko poszarpa ne skały wapienne, Rzędami zwano. Ze szczy; tu Ciemniaka w całej groźnej piękności widać rozpadające nię nkały Rzędów, wyglądające jakby olbrzymie, mury zamkowe. Ob. Czerwo ne Wiercili i Tomanawa, Br. G. . Rzędzianowice. z Olszynami i Stojaurkami wś, pow. niiehicki, w równinie I73 mt. npm. . Ciągnie się długą ulicą wzdłuż l iw. brzegu Wisłoki. Graniczy na pld. z Wolą Mielecką, na zach. z Trzcianą i Czerminem a na ptu. z Wolą Pławską. Par. rz. kat. w Mielcu o 4 klm. We wsi szkoła ludowa i gorzelnia. Wraz z wólkami i dworem 14 dm. liczy ona 125 dm. i 814 mk, , 715 rz. kat. , 8 ow. i 86 izrael. Posiadlość wioknza przedtem Kurdwanowrtkich, teraz Majora Ihvrmele ma 1237 mr. roii, 99 mr. pastw, 98 mr. łanu i 64 mr, łąk; poH. nuu 398 mr. roli 18 mr. łąki 84mr. pantw. Glebaa urodzajna. Mac, Rzędzin, 1362 r Zandzyn u Długosza Zaschadzin, wś, pow. tarnowski, o 4 klm. na zach. od Tarnowa, przy gościiuni do Pilzna. Ciągnie się wzdłuż pol. plytlącego na płd. zach. do Białej na płd. od Tarrjowa. Przez obszar wsi idą tory kolei żelaznej Karola Ludwika. Gleba rodzinna. We wsi jest Szkoła ludowa i młyn wodny. Par. rz. kat. w Tarnowie, Wraz z dworem 4 dm. ma 170 dm. i 1104mk, ; 993 rz. kat. i HI izrael; 1035 Polaków i 35 Niemców, Obnzar więknzy należy do klucza tarnowskiego kn. Sanguszków. Składa się z 742 mr. roii, 23 mr. Iak i 24 tur. pastw. ; pos. mn. 801 mr. roli, 72 mr. łąk, 140 mr. pastw, i 15 mr. lasu. Wymienia tę wś Zandzyn dypl. Kazimierza W. z 22 czer wca 1362, potwierdzający sprzedaż części Zalanowy Kod. Małop. , I, 316. U Długosza L. . B. , i, 008 podany jako własność Jana Feliksa Tarnowskiego; wś miała 6 łan. Zamiast dzicsięcin pobierał bisk. krak. opłatę w szero kich groszach a prepozyt tarnowski miarę pszenicy i owsa. Wś graniczy na zach, z prze dmieściem Grabówką, na płn. z Zaczarnią, na wschód z Wolą Rzędzińską a na płd. ze Skrzyszowem. Mac. Rzędzińska Wola, wś, pow. tarnowski, na wschod od Rzędzina. Na obszarze wsi prypada najwyższy punkt drogi żol. Karola Ludwika, miedzy Dunajcem a Wisłoka, wznies. 224 mi, npm. Par. rz. kat. w Tarnowie. M. a szkołę. ludową, 393 dm. i 2052 mk. ; 2031 rz. kat. i 21 izrael. Większa pos. ks. Sanguszków 33 mr. roli, 8 mr. łąk, 4 mr. pastw, i 2 nu. łasu; mniejsza 2617 mr. roii, 640 mir. łąk, 401 mr. pantw. i 183 mr. lasu. Graniczy na płn. z Czekajem i Jodłowką, na wschód z lasem Wyrębiskami i częścią wsi Pogórska Wola, na płd. z Ładną, attyn. Skrzyszowa, mającą największą w Galicyi garbarnię. Mac, Rzędziny, folw. dóbr Kalina, w pow. micchowskim. Rzędziny, przysiołek Lipin, w pow. pilznońskim. Rzędzów, niem. Friedrichsfelde, kol. , pow. opolnki, par. katol. Kotorz Wielki. W 1842 r. 30 dm. , 224 mk. 1 ewang. , szkoła katol. Rzęgnowo, , wś i folw. , pow. przasnyski, gm. Dzierzgowo, par. Pawłowo, odl. 14 w. od Przasnysza. Pokłady torfu, kamienia wapien nego, cegielnia, pice wapienny 1870 r. , wia trak, 22 dm. , 321 mk. W 1827 r. było 8 dm. , U mk. , par. Dzierzgowo. W 1870 r. fol. Rz. rozl. mr. 1123 gr. or. i ogr. mr. 508, łąk mr. 59, pastw. mr. 47, łasu mr. 460, zarośli mr 37, nieuż. mr. 12; bud. mur. 5, z drzewa 28; płodozmian 4polowy; las urządzony. Wś Rz. OH. 47, 7 gr. mr. 221; wś Kostusin os. 3, z gr. mr. 54. Br. CŁ Rzęskowo 1. al. Rzęszkowo, Rzęczkowo, , Reczkowo na map, sztab, z r. 1878, ur ęd. Rzenszkowo i Rzenskowo, domin. , pow. wyrzyBki, o 4 klm. na zach. płd. od Wyrzyska, w okolicy wzgórzystej; par. Krostkowo, poczta w Białośliwiu, st. dr. żeL w Osieku Netzthal o 6 klm. ; z folw. Annowo 2 dm. , 15 mk. i Słanowisko I dm. , 16 mk. tworzy okr. domin. , 14 dm. , 244 mk. 243 kat. , 1 prot. i 953 ha 680 roii, 95 łąk, 160 lasu; cegielnia, chów bydła i owiec Negretti; właścicielem jest Michał ParuHzewski. Między r. 1578 i 1618 był na R. jeden tylko łan i 1 komornik. 2. Hz. , niem, Walddorf, wś, tamże, o 1 1 2 klm. Rzędzów Rzędzianowice Rzęskowo Rzęśniowszczyzna na płd. zaoh. od dwom 11. ; 2 dm. 20 mk. 14 kat. , 6 prot. i 37 ha 28 roii, 3 łąk, 2 Imu. Izijöiia 1. BMa, wś, pow. Iwownki, 8 klm. na płn. zach, od Lwowa urz. pocz. . Na płn. lożą Brzuchowice, na wschód Hołosko Wielkie, Hołoskco Mato i Kloparow, na płd. Biłohorszcze i Rudno, na zach. Rzęsna Ruska na płn. zach. Borki Janownkie. Wieś loży w dorzeczu Dniestru. Płd. częśó przepływa jedno z ramion pot. Biłohorskiego. Dolina potoku moczarzysta, średnio wznies. do 305 mt Zabudowania wiejskie lożą na płn. wsch. , na płn. od nich lasy Niwice i Podłęże. Na pln. od zabudowań wzgórze 343 mt. , a na płdwsch. wzgórze Rzęsna 325 mt. Środkiem wsi idzie gońciniec lwowskojaworowHki. Własn. więk. arcyb, łaciń. lwowskiego ma roli or. 221, łąk i ogr. 89, past. 3, lasu 610 mr. ; wł. mn. roli or. 896, łąk i ogr, 725, past. 581 mr. W r. 1880 było 201 dm. , 1114 mk. w gm. , 1 dm. , 11 mk. na obsz. dwor. ; 1081 obrz. rz. kat. , 23 gr. kat. , 21 mml; UM Polalków, 11 Rusinów. Par. rz. kat. w miejseu, założona przed r. 1614. Kościół drewniany z 1742 r. , dotąd nic konsekrowany, p. w. św. Piotra i Pawła. Do par. należą Brzuchowice, Rokitno i Rzęsna Ruska. Par, gr. kat. w Rudnio. Wo wsi szkoła etat. i kasa pożycz. gm. z kapit. 1618 złr. Wr. 1430 przenosi Władysław Jagiełło posiadłości arcyb, lwowskiego na prawo niomiookio, a między niemi Rz. Rzanssna, ob. Lisko, AG Z. , t II, str. 84. Rz; . Polską założył arcyb. Iwowski w r. 1433 Rasp, Beitraige zur Gesoliiohto der Stadt Lemberg, Wien, 1870, str. 38. Wieś tą wcielono do par. Maryi Śnieżnej we Lwowie. Miasto Lwów utrzymywało, że do wsi wcielono nieprawnie grunta miejskie biłohorskio i rozpoczęło proces z arcybiskupom. Proces odnowiony w r. 1460 miał rezultat niepomyślny. W następnym wieku poruszono znowu tę sprawę, i w r. 1548 stanęła dobrowolna ugoda, określająca granicę między Rz. a Biłohorszezą Rasp. , l. c. , str. 43 i 44. W r. 1484 nadaje Jan, arcyb. Iwowski, w porozumieniu z kapitułą, wicczyste wójtowstwo we wsi arcyb. Rz, Jakubowi Kozlownkiemu Liske, AGZ. , t. II, str. 227. W r. 1595 toczył się spór o granice wsi Rz. , Zimnowody i Rudnego między arcyb. Dymitrem Solikówskim, posiadaczem Rz. , a Jakubem Sępem Szarzyńskim, podstolim lwowskim, właścicielem Zimnowody i Rudnego Arch. Kraj. lwow. , C. , t. 349, str. 1606 i 1607. 2. Rz. Ruska, wś, pow. lwowski, 10 klm. na płn. zach. od Lwowa. Na płn. leżą Kozice, na wsch. Rzęsna Polska, na płd. Rudno, na zach. Wroców, na płn. zach. Podrzęsna część Karaczynowa. Płd. zach. częśó wsi przepływa pot. Biłohorski. Zabudowania wiejskie leżą na płn. 325 mt. . Płn. część wsi przerzyna gościniec lwowskojanowski. Jedna część wsi zwie się Tuziakami. Własn. więk. lwow, arcyb. łac. ma roii or. 108, łąk i ogrr. 127, past. 38 mr. ; wł, mn. roli or. 414 łąk i ogr. ; 300 past. 200, lasu 2 mr. W r. 1880 było 69 dm, , 473 mk. w gminie, 4 dm. , 29 mk. na obsz. dwor. ; 34 obrz. rz. kat. , 333 gnkat, , 133 wyzn. izrael, 2 innych wyznań; 34 Polaków, 457 Rusinów, 11 Niemców. Par. rz. .kat. w Rzęśnie Polskiej, gr. kat. w Rudnie. Wo wsi jest szkoła etat. jednoklasowa. Im, Dz, Rzęśniowszczyzna, domy w Tłustem, w pow. zaleszczyckim. Rzęsów al. Żęsów, góra w obr. Zamieścia, w pow. limanowskim, na. płn. od Tymbarku, na lew. brzegu Łonosiny. Wznies. , 705 mt. npm. , a 321 mt. nad dolimi Łonosiny. Br, . Rzętkowo, folw. , pow. łomżyński, gm. Drozdowo, par. Piątnica Należy do dóbr Jeziorki. Rzężawy 1. al Rzązawy, w XVI w. RzyBzmm kol. z, os, Górką Rzężawską, nad odnogą Prosny, pow. turocki, gm. i par. Goszzczanów, odl 28 w. od Turka; kol ma 14 dm, , 95 mk. , 238 mr. ; os. 1 dm. , 3 mk. Rz. . wchodziły w skład dóbr Goszczanów. W 1827 r. było 8 dm. , 64 mk. Wspomina tę wś Lib. Ben. Łaskiego IL 62 w opisie par, Goszczanów, 2 Rz. , wś i folw, , pow. mtawiiki, gm. Rozwozin, par. Lubowidz. , odl 33 w od Mławy. W 1827 r. było 14 dm. , 72 mk. W 1885 r, folw. Rz. lit. A. rozl. mr. 581 gr. er. i ogr. mr. 529, tąk mr. 39, past. mr. 1, nieuż. mr. 12; bud. mur. 2, z drzewa 11; plodozmian 13polowy, Wś Rz. os. 23, 7. gr. mr. 110. Br, Ck 00 w i fol, pow, włocławeki, gm. i par. Kłóbka, odl 26 w. od Włocławka, po siada młyn wodny, cegielnię wyrabiającą ce głę, dachówkę i dreny, 485 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 266 mk. Folw. Rr. . w 1886 r. rozl. mr. 1962 gr. or. i ogr. mr, 1468, łąk mr. 206, past. mr. 15, lasu mr. 172, nieuż. mr. 101; bud, mur, 29, z drzewa 14; płodozm 7 i 13polowy, las urządzony, Wś Rz. os. 49, z gr. mr. 93. Mr. Ck Rzgów 1. os, miejska, dawniej miasteczko, w pobliżu źródeł Neru, śród płaskowzgófza wznies. przeszło 800 st. npm. , pow. łódzki, gm. Gospodarz. , par. Rzgów, odl 12 w, ua połud, od, łŁopoHiada kośoiół par. murowany, urząd gm, szkółkę początkową, 228 dm. drewn. , 1656 mk. , 2444 mr. ziemi 1730 mr. ornej. Osada prob. ma 2 dm. 5 mk. , 6 mr. Rz, Poduchowny, wś i kol, ma 10 dm. , 14 mk. , 196 mr. włośc, Bl. poczt. w Pabianicach, st. dr. żol warsz. wied. w Rokicinach. Drogi bito łącząco Łódź, . Pabianice i Tomaszów przecinąją się we Rzgowie. W 1827 r. było w Rz. . 162 dm. , 997 mk, ; 1862 r. 176 Rzęsna Rzężawy Rzochów Rzodkiewnica Rzodkwin Rzochów dm. , 1559 mk. i 6 jarmarków. Rz. jest starą osadą, nalażącą do dóbr pabianickich, będących włannością kapituły krakowskiej. Pierwotnie należał do par. Tuszyn. W 1469 r. kapituła krakowska zbudowała tu, kościół p. w. św. Stanisława i uposażyła parafią, do której arcyb. Jan Gruszczyński włączył wsi Rakowską Wolę, Kalno Wielkie i Małe par. Tuszyn, Dalków, Kurowice par. Czarnocin, Wiskitno i Chojny par. Mileszki i ustąpił dziesięcin stołu arcyb, z Woli Rakowskiej Kapituła zań dala dwa łany roli, łąki i dziesięciny z ról sołtyskich i folwarku swego. Łany kmiece we Rz. dawały dziesięcinę prepozyturze łęczyckiej. Kapituła krakowska pobierała od 9 łanów km. po 14 gr. czynszu, z dwóch ogrodów po pól grzywny, z trzeciego tylko fertona. Tudzież po 2 kapłony, 30 jaj i 12 wozów drzewa z łanu. Młyn na Norze dawał seksagenę a kmieciecie za obiedne pół grzywny. Były tu pasieki dworu pabianickiego, dające do 2 miar miodu. Kapituła zakupiwszy około 1460 r, wójtowstwo w Rz. i młyn na Nerze od Andrzeja z Pabianic, pleb. w Targowisku, za 130 grzyw. , zajęła się lokacyą miasta. Przywilej podobno wydał Kazimierz Jagiellończyk w 1467 r. Lokacya miasta uskutecznioną została jednak dopiero na początku XVI w. Dlugosz, Lib. Ben, , I, 275, Łanki, Lib. Ben. , 11, 168, 170. Osada miała obok ludności robotniczej dość znaczną ilość rzemieślników. W 1552 r. istnieje tu młyn o 3 kołach alias folusz; miasto płaci szosu tylko 1 zł. 6 gr. , tymczasem w wykazie pobor. 25 1563 r. podano 90 rzemieślników płacących po 4 gr. a szosu wypadło 14 zł. 12 gr. Pawióski, Wielkop. , fl, 265, 309. Dalszo koleje miasta nieznane. Za rządu pruskiego, po 1795 r. Rz. wraz z dobrami kapituły tworzył królewską domenę pabianicką. Kościół obecny wzniesiony zontał przez kapitułę krakowską w 1630 r. Pożar w 1812 r. zniszczył dach i wieżę kościelną, dotąd nieodbudowaną. Rz. par. , dek. piotrkowski, pow. łódzki, 3643 dusz. Dobra Rz. skladały się w 1873 r. z fol Rz, , Modła i Dąbrowica, rozl. mr. 1798 fol Rz. gr. or. i ogr. mr. 582, łąk mr. 45, past, mr. 35, lasu mr. 113, nieuż, mr. 153; bud. mur. 11, z drzewa 6; płodozm. 11pol, ; fol. Modła gr. or. i ogr. mr. 173, lasu mr. 115, nieuż. mr. 34; bud. mur. 3; płodozm. 4pol; fol, Dąbrowico gr. or. i ogr. mr. 84, łąk mr. 244, past. mr. 11, wody mr. 3, lasu mr. 178, nieużyt. mr. 29; bud. mur. 3, z drzewa 3. W skład dóbr poprzcnlnio wchodziły Wś Rz. os. 46, z gr. mr. 358; wś Lisieniec os. 10, z gr. mr. 115; wś Zastruże os. 16, z gr. mr. 218 wś Modła os. 39, z gr. mr. 466; wś Babia os. 18; z gr. 143. 2. Rz, , w dok. Irgowo, Rzgowo, wś, fol i dobra nad rz. Wartą, pow. koniu Hki, gm. i par. Rzgów, odl 19 w. od Konina, posiada kościół par. drewniany. Wś ma 38 dm. , 276 mk. ; os. młyn. wiatrak 1 dm. , 8 mk. ; fol i os. 9 dm. , 16 mk. W 1827 r. 33 dm. , 330 mk. Była to pierwotnie wś książęca. . Mieczysław Stary nadał ją w 1145 r. klasztorowi w Lądzie cum sanctuariis et stabulariis Kod. dypl Mucz. , I, 3. Kościół i parafia istniały to bardzo dawno, podobno od 1209 r. Zapewne cystersi byli fundatorami. Kilkakrotnie był odbudowywany. Obecny restaurowany w 1760 i 1867 r. , otrzymał nową dzwonnicę i wieżę w 1790 r. W 1767 r. było tu 6 ołtarzy, przy jednym z nich uposaźenie dla prebendarza Łaski, L. B. , I, 283, 284, przypisy wydawcy. Według reg. pob. pow. konińskiego z 1579 r. Rz. , własność Mikołaja Grodzickiogo, miała 4 łany, 3 zagr. bez roli, 3 kom, bez bydła, 1 rzem. Część Andrzeja Trąbczyńskiego 2 łany Pawiński, Wielkp. , I, 236. Rz. par. , dek. koniński, 2180 dusz. Rz. gmina należy do s. gm. okr. III w os. Rychwał, st. p. Konin, ma 18, 413 mr. obszaru i 5391 mk. 1867 r. . Br. Ch. Rzochów, w XV w. Zochow, mko w pow. mieleckim, w piaszczystej, lesistej równinie, 182 mt. npm. , na praw. brzegu Wisłoki, przy kolei Karola Ludwika DębicaNadbrzezie. Składa się z 132 dm. drewnianych, st. kolei 76 klm. od Nadbrzezia a 24 klm. od Dębi cy, szkoły ludowej i kościoła paraf. Z 740 mk. jest 582 rz. kat. i 158 izrael. Rz. był attyn. Rzemienia; w kościele zniesionym w r. 1839 przez wylew Wisłoki, znajdowały się grobowce Tarnowskich. Data założenia osa dy nieznana; skoro jednak parafią erygowano w 1312 r. a Długosz L. B. , II, 280, 436 i III, 236 nazywa Rz. oppidum, zatem prawdo podobnie powstało w owym czasie. W XVI w. Stankar zajmował tu stanowisko ministra aryańskiego Siarczyński, rkp. Bibl. Ossol, nr. 1826. Ludność trudni się w części uprawą niewdzięcznej, lotnym piaskiem pokrytej zie mi, w części szewctwem i garbarstwem. Pos. więk. spadk. Zdz. Bogusza ma 19 roii, 1 łąk, i 2 mr, past. ; mn. pos. 389 roli, 35 łąk i 38 mr. past. Drewniany kościół par. odbudowa no w 1843 r. ; przechowują się w nim metryki od 1795 r. Par. dek. mielecki obejmuje Rzemień z Łużem, Rżyska z Porębami i Tuszynę. Osada graniczy na płn. z Uzyskami, na pld. z folw. Rzemienia Rejowcem a na wschód z rzemieńskim lasem bór sosnowy, częścią puszczy sandomierskiej. Mac, Rzodkiewnica, wś włośc, pow. przasnyski, gm. i par. Zaremby, ma 29 dm. , 188 mk. , 651 mr. ziemi użytk. i 796 mr. nieuż. W 1827 r. 15 dm. , 83 mk. Leży w błotnistej okolicy, przerżniętej przez rzeki Orzyc i Omulew. Rzodkwin, pow mogilnicki, ob, Rzadkwin. Rzucewo Rzuchów Rzońce, fol, pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło. Jastto stara osada, wspominana w dok. z 1545 r. Gloger, Ziemia bielska. Rzozów, w dok. z XIII w. Zoyow, Zorzow, wś, pow. wielicki, na lew. brzegu Skawinki, przy drodze ze Skawiny do Przytkowic, , w okolicy pagórkowatej, składa nię z 99 dm. i 534 mk. ; 517 rz. kat. a 17 izrael Dawniej włośó klasztoru tynieckiego, należy teraz do funduszu religijnego, który tu ma 105 roii, 13 łąk, 20 past. i 1 mr, lasu; pos. mn. ma 441 roli, 47 łąk, 15 past. i 14 mr. lasu, Par. rz. kat. i urz. poczt. w Skawinie o 4, 6 klm. . Graniczy na płd. z Gołuchowicami, na zach. z Borkiem Szlacheckim, na płn. ze Skawiną a na zach. z Radziszowem. Wieś spotykamy często w dyplomach klasztoru tynieckiego Kod. tyn. , wyd. Kętrzyńskiego; tak w podrobionych dokum. Władysława ks. opolskiego z r. 1283 str, 61 i Pawła, biskupa krak. , z 1287 str. 66, jak w dokum, z 24 czerwca 1335 r. ibid. , sir. 91, w którym stwierdza opat Michał sprzedaż ołtystwa za 50 gr. praskich braciom Andrzejowi i Janowi, obowiązując ich, aby założyli wieś na prawie niemieckiem sredzkiem w miejsce wsi na prawic polskiem erygowanej. Zdaje się jednak, źe dopiero teraz powstała wieś na prawie polskiem, bo dyplomem danym w Krakowie 28 grudnia 1440 r. str. 304 uwolnił Wacław, ks. oświęcimski, mieszkańców od sądownictwa książęcego i uciążliwości prawa polskiego, z wyjątkiem potrawnego i poradlnego, dyplomem zaś z 5 paźdz. 1449 r. danym w Zatorze ibid. , 320 zwolnił ich i od tych daniu, co zatwierdzono w r. 1470 str. 491. We wszystkich dokum, wymieniono Rz. jako własność klasztoru tynieckiego, Długosz atoli ma wiadomości L. B. , III, 217, że od r. 1287 miał tam klasztor tylko dziesięciny, otrzymane wzamian od bisk. krak. Pawła, na co istniał w owym czasie przywilej ów podrobiony, str. 66 w Kodeksie a wieś kupił dopiero opat Bogdan 1430 1448 od Wacława, ks. opolskiego ibid. , III, 192. W potwierdzeniach posiadłości klasztornych przez Kazimierza Jagiellończyka z r. 1456 Kod tyn. , 408 i dawnych przywilejów klasztornych przez Janusza ks. zatorskiego z 6 marca 1490 jest włością klasztorną ibid. , 531. Opłaty na rzecz klasztoru były dosyć znaczne. Długosz podaje, że kmieć z półtanku płacił 8 do 10 gr. a wszyscy razem dawali klasztorowi 80 jaj, 8 serów, odrabiali pańszczyznę i powabę na wiosnę i w jesieni; dawali 32 miar osepu, 22 miar owsa i 11 miar jęczmienia. Dwie karczmy z rolami płaciły czynszu 2 grzywny a młyn otręby. Nadto kmiecie dawali dziesięcinę snopową i konopną i trzy razy w roku podwody do klasztoru. Poradlnogo płacili na wielkanoc. po 3 fertony a na św. Michał grzywnę. , Sołtys oddawał tylko snopową dziesięcinę, W 1581 Pawiński, M. ałop. , 42 było w tej wsi 13 pólłanków km. , 4 komoro. z bydłem i 1 bez bydla. Trzymał ją od klasztoru Brzechwa. Po supressyi klasztoru wcielona do funduszu religijnego. Mac. Rzucewo, oh. Rucewo. , Rzuchów, 1. kol, os. karcz, nad rz. Norom, w pobliżu ujścia do Wariy, pow. kolski, gm. i par. Chełmno, odl. od Koła 10 w. ; kol ma 67 dm. , 632 mk. ; os. 1 dm. , 7 mk. ; os. karcz. . I dm. , 7 mk. W 1827 r. 28 dm. , 455 mk. Pa. wraz z Chełmnem i kilka innymi wsiami byt własnością Bogumiła, arcyb. gnieźn. , który umierając w 1182 r. w Dobrowie pod Kołem zapisał te dobra klasztorowi w Łęknie oh, Sł Geogr. , VIII, 660, Następnie przeszzły w poczet dóbr arcybiskupich. Na początku XVI w. łauy wójiow. Hkie dawały pleb. w Chełmnie a kmiece na stół arcybiskupi Łaski, L, B, II, 443. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 Rz. własność arcyb gnieźn, miała 7 łan. , 3 zagr. , 1 młyn dziedziczny, czynszowy 1 2 łanu, wójt. 2 łany, rybaków 8 po gr. 8 Pawiński, Wielkop. , U, 53. 2. Rz. , wś nad rz. Kamienną, pow. opatownki, gm. Bodzejchów, par. Grocholice Wszechświęte, odl od Opatowa 8 w. , od Ostrowca 8 w. , ma 22 dm. , 171 mk. W 1827 r. 13 dm. , 60 mk. liz. b ży na. stokach Łysogór. Obok żyznej gleby posiada bogactwa mineralne, które przed 1860 r. były eksploaiowane. Bracia Dowborowie, dziedzice Rz. i i sąsiedniego Miłkowa, otworzyli tu fabrykę wyrobów fajansowych i kamiennych, która upadła z powodu braku funduszów i złego kierownictwa. Prócz glinki ogniotrwałej są tu pokłady, jienkie l ardzo, węgla kamiennego i pokłady rudy żelaznej 35 dobywanej przed 1800 r. dla zakhulów w Klimkiewiczowie. Lasy okoliczno obfitują w modrzewie. Dobra liz. skladaly się w 1885 r. z fol Rz. i Romanów, attyn, Deszkówek, rozl mr. 563 gr. or. i ogr. mr. 518, past. mr. 7, lasu mr. 5; os. czynsz. mr. 4, nieuż. mr, 29; bud. mur. 4, z drzewa 14; płodozmian 8pol, 2 wiatraki. Wś Rz. os. 14, z gr. mr. 119. W polowie X. V w. wieś ia była własnością Mikołaja Podlodowskiego h. Janina, miała 13 łan. kmiec, 2 karczmy z rolą, 1 zagr. z rolą, którzy dawali dziesięcinę snopową i 4 pęki konopi, wartości 7 grzyw. , wikaryatowi kollegiaty opatowskiej. W drugim opiwie Długosza podano 16 łanów i wartość dziesięciny na 10 grzyw, oceniono Długosz, L. B. , I, 590; 11, 507. W 1578 r. Łukasz Kocimowski miał 3 osad. , 1 1 2 łan. , 3 zagr. , 3 biednych; Hieronim Kocimowski 1 osad. , 1 2 łanu, i zagr. , 2 komor. ; Moluski 3 osad. , 3 4 łan. Pawiń. , Małop. , 184. Br. Ch Rzońce Rzo Rzozów Rzuchowice Rzuchowa Rzuchowo Rzucin Rzuców Rzujewice Rzuno Rzuski Rzuszcze Rzut Rzy Rzybrzyczka Rzyce Rzuchów Rzycz Rzuchów aL Rzochów, ws, pow. łańcucki, na praw brzegu Sanu, przy gościńcu z Sie niawy do Leżajska, z mostem na Sanie, w okoliey równej 177 mt. npm. , piaszcmystej. Od wschodu i płn, lotne piaski, od płd, wś Piskorowice. Piaski obecnie są ustalane i za lesiane. Par. rz. kat. w Leżajsku o 6 klm. . Ws ma 86 dm. i 490 mk. ; 38 rz. kat. , 397 gr. kat. , 6 ew. i 49 izrael Par. gr. kat. w Ku ryłówce. Pos. więk. Alfr. hr. Potockiego, jako attyn, Leżajska, składa się z 10 mr. roli i 8 mr. łąk; mn. pos. z 476 roli, 256 łąk, 303 past. i 35 mr, lasu. Mac, Rzuchów, wś i dobra ryc. nad rzką Su miną, pow. rybnicki, par Pnirążna, odl. li mili od Rybnika, W 1861 r. 47 dm. , 380 mk. 5 ow. ; obszar dóbr ma 1588 mr. , wiejski 368 mr. Do dóbr należą fol. Dąbrówki, karcz ma Łopacz. Obszar dwornki wydrenowany, łąki nawodniano. We wsi młyn wodny. Rzuchowice, ob. Żuchowice. Rzuchowa, wś, pow. taraownki, w okoli cy pagórkowatej, na lewym brzegu Biały, wznios. 210 do 266 mt. npm. , par. rz. kat. w Pleśny, tamże. nt. kol. TarnówLeluchów. Zbudowana nad potokiem, ma 35 dm. , dwór, szkołę i gorzelnię. Odleglejsze grupy chat są Buczyny 8 dm. , Podgórki 12 dm. i Pod lesie 16 dm. . Na obszarze dwor. 2 dm. a w Mlynówcci 7 dm. Ludność składa się z 566 OHÓb; 549 rz, kai, , i 17 izrael. Obszar więk. pos. Leop. Dietla wynosi 343 roli, 7 łąk, 21 past. i 71 mr. lamr, pos. mn. 301 roli, 33 łąk, 48 past. i 2 mr. lasu. Gleba rędzinna, uro dzajna. W XVI w. była Rz. własnością Dę bickich Pawiński, Małop. , 262, 465 i 547. Graniczy na płn. z Koszycami Małemi, na za chód z Szczcpanowicami a na pld. z Pleśna. Rzuchowo, wś i fol. , pow. rypiński, gm. Szczutowo, par. Karnkowo, odl. 7 w. od Ry pina, ma 20 dm. , 221 mk. , 693 mr. ziemi użyt. i 48 mr. nieuż. Młyn wodny. W 1827 r. 12 dm. , 185 mk. Według reg. . pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 we wsi Rz. , parafii Wierzbik, mieli Mikołaj Woleezki 1 2 lanu; Stanisław Rzusewski z synem 1 łan. Młynarz od jednego koła korzecznego; 4 Suchodolskich po i łanie a Jakub Suchodolski jeszcze 2 zagr, , Adryan Makowiecki 1 2 łanu. Płacono poboru 3 fl. 10 gr. Pawiński, Wielkop. , 1, 314. li. 1789 były tu 4 części szlacheckie, wysiewające 20 korcy żyta. Br. Ch. Rzucin 1. fol. pryw. , pow. wilejski, o 65 w. od Wilejki, gm. Gruzdowo, 1 dm. , 19 mk. kat. 2. Rz. al. Razanowa, zaśc, 0w. wilejski, o 64 w. od mka Wilejki, w 3 okr. pol, gm. Gruzdowo, 1 dm. , 8 mk. kat. Rzuców, wś i fol nad rzką Jabłonicą, powiat konecki, gm. i par. Chlewiska, odl od Końskich 40 w. , posiada pokłady glinki, kamienia ciosowego, kopalnie rudy żelaznej, wielki piec, walcownię sztabową, walcownię blachową, fabr. gwoździ, fabr. zapałek, 2 mły ny, 48 dm. , 405 mk. W 1827 r. 21 dm. , 130 mk. W połowic XV w. Rz. , własność Nynkowskiej, miał łany km. , z których dziesięcinę dawano pleb. , w Chlewiskach Długosz, L. B. , II, 519 Wielki piec założył tu w XVIII w. Leszczyń ski. W 1838 r. dziedzic dóbr Kryger rozwi nął tutejsze zakłady żelazne, urządzając pu dlingarnię i walcownię. Około 1862 r. pro dukcya wynosiła 15, 000 cent. żelaza lanego, 10, 000 cent. blachy i 4000 cent. w drobnych wyrobach. Były prócz tego warsztaty stolar skie, gontarnia, heblarnia. Piec wielki obsłu giwała maszyzna parowa o sile 8 koni, a walcownię blachy maszyna o sile 24 koni. W 1875 r. wyrobiono żelaza surowca 40, 370 pud. , ku tego 28, 750 pud. W 1880 r. fol Rz. rozl mr. 1529 gr. or. i ogr. mr. 148, łąk mr. 24, past. mr. 19, wody mr. 16, łasu mr. 1251, nieuż. mr. 71; bud. mur. 9, z drzewa 6; płodozm. 10polowy, las nieurządzony. W skład dóbr po przednio wchodziły wś Rz. os. 49, z gr. mr. 125; wś Wandów os. 31, z gr. mr. 71; wś Ostrówek os. 6, z gr. mr. 23; wś Wola Kuroszowa os. 30, z gr. mr. 172. Br. Ch. Rzujewice, ob. Rzejowice. Rzuno, jezioro w pow. kościerskim, wznies. 151 mt. npm. , na zachód od jez. Wdzickiego. Rzuski, w XVI w. Rzusky. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 należała do par. Bedlno. Mateusz Rzusiński Piotrowski 1 2 łanu, Mateusz Rzus. Głowacz 1 4 łanu Albert Rzusiński i Jan Frączldewicz 1 2 łanu, Stan. i Wincenty 1 8 łanu, bracia Ostojscy 1 2 łanu, Feliks Tarnowski 1 4 łanu Pawiński, Wielkop. , II, 144. Dziś nie istnieje. Rzuszcze 1. al Rzuszyce, niem. Ruschuetz, dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Główczyce; 887 ha wraz z fol Sophiental 7 dm. i 99 mk. , samo Rz. ma 10 dm. , 174 mk. ew. 2. Rz, , wś, tamże, 254 ha; 1885 r. 16 dm. , 25 dym. , 145 uak. ew. Kś, Fr. Rzut Mały i Wielki, miejscowości na łąkach, pod Marozałkami, w pow. ostrzeszowskim. Rzy, wś włośc, pow. ciechanowski, gm. Ojrzeń, par. Sochocin, odl o 21 w. od Ciechanowa; ma 22 dm. , 196 mk. , 547 mr. W 1827 r. 18 dm. , 132 mk. par. Pałuki. Rzybrzyczka, góra lesieta, w obr. Górek Wielkich GrossGurck, w pow. bielskim, ną wschód od wsi, na lew. brzegu pot. Ja sionki a praw. brzegu Bronicy. Wznies. 589 mt. npm. Na płd. szczyt Łazek 716 mt. , a na płn. Górka 474 mt. . Br. Ö. Rzyce fol dóbr Cieszowa, w pow. lublinicckim. Rzycz 1. al Długojowska Wola, wś w par. Stary Radom. Obecnie nie istnieje. Wspo Rzuchów Rzyska mina ją Długosz L. B. , I, 447. W XVI w, już niewykazana w reg. pob, pow. radornskiego. 2. Rz. według reg. pob. pow. Szadkow skiego z r. 1552 1553 w par. Korczów, mia ła w części Stanisława Wężyka 1 osad. 1 2 łanu. Częśó Piotra i Jana Wężyków 3 osad. Pawiński, Wielkop. , II, 230. Ihm nic intnicje pod tą nazwą. Br, Ch. Rzycze, fol, pow. lubliniecki, ob, Rzyce. Rzyczki, wś, pow. nowogradwołyński, na pograniczu pow. rowieńskiego, gm. Korzec, ma 180 dusz włośc, 543 dz. ziemi włośc. Należy do dóbr Ilołownica, Zaleskich. L. R. Rzyczkowo al Rzeczki, wś i fol, pow. krobski Rawicz, o 5 klro. na płn. Wschód od Górki Miejskiej, na kw. brzegu Dąbrożny dopł Orli; par. Niepart, poczta w Górce Miejskiej Goerchen, st dr. żol w Rawiczu o 13 klm. Wś ma 13 dm. , 98 mk. 60 kai, 38 prot. i 88 ha 76 roii, 8 łąk. Fol ma 10 dm. , 41 mk. kał. i 169 ha 145 roli, 20 łąk; właścicielem jest ordynat Antoni ks. Suł kowski. E. . Cal. Rzyczniak, ob. Rzeczniak. , Rzyki, wś, pow. wadowicki, w szerokiej dolinie, 419 mt. npm. , u zlewiska pot. Klimazki z pot. Bzykami dopł. Wieprzówki. Od płd. otaczają dolinę wzgórza lesinte ze szczytem Łamana Skała 934 nit. , od której jako odnóża odłączają się pasma ku pln. wschodowi i płn. zaehodowi, zamykające do linę. W paśmie dzielącom dopływy Wie przówki i Skawy jest szczyt Garncarz 802 mt. , na zachodzie Jawornica 834 mt. . W sa mych widłach potoków stoi murowany ko ściół, erygowany w r. 1796 filia par. w Wie przu. Obok niego kupi się kilkanaście chat, inne zaś ciągną się w górę potoku i tworzą osady Jagódka, Mydlarze, Sordelówka, Hata le, Praczaki i Maskówka. Wś odl 7 klm. od Andrychowa liczy 290 dm. i 1771 mk. rz. kat. Więk. pos. Augusta hr. Potockiego wynosi 2 łąk, 7 past. i 1785 mr. łasu; pos. mn. ma 1145 roii, 196 łąk, 1092 paat. i 148 mr. lasu. Ras. graniczą na północ z Sułkowi cami i Zagórnikiem, na wschód z Kaozyną, na zachód z Targanicami. Mac. Rzym, rus. Rym, karczma, pow. hajwyńiiki, gm. Krasnopółka, par. Granów, przy trakcie pocztowym między Hajsynem i Iwangrodem i wsiami Michałówką i Krasnopółką. Do karcz my tej przywiązana jest legenda o Twardow skim, który, pilnując się żeby dyabei nie zła pał go w Rzymie, nie wiedząc o nazwisku karczmy, dał się tutaj zajść niespodzianie dyabłu i tylko sprytem wykręcił się z jego ręku. Legenda ta zresztą przywiązana jest i do innych miejscowości X M. O. Rzym, karczma, pow. wielicki, ob. Łazany. Rzym, 1390 Roma, niem, Rom, wś i fol, pow. wągrowiecki Żnin, o 3 klm. na zach. południe od Rogowa poczta, na zachod. wybrzeżu jez. Zioło, par. Kotdrąb, st. dr. żel w Łopiennie o 7 1 2 klm. Z Rz. pisał się Stanisław brat Tomisława w r. 1390 Akta gród. poro. , wyd. 1888 r; około 1533 r. składał się Rz. z samych łanów kmiecych i sołtysich. Reg. pob z r. 1580 i 1618 nie, wykazują tej osady. Przy schyłku zeszłego stulecia był dziedzicom Leon Moszczeńcki, właściciel Janowca, a później Iłowieccy. Wś ma 12 dm. , 135 mk 110 kat, 25 proi i 181 ha 161 roii, 6 łąk. Folwark 6 dm, i iO mk. wchodzi w kład okr. domin Sarbinowo. . E Cal. Rzym, niem. Sandkrug, karczma nad Wisłą, pow. gdańttki ni iuny, gm. Krakowo. W spisię urzęd. z r. 1885 niemy mieniona, iHtniata jednak jeszcze r. 1869 Kś. Fr. Rzym Tabory, wś, pow. łomżyński, W 1866 r. wchodziła w skład dóbr rząd. Nowogród, miała 12 os. , 307 mr. ob. t. VII, 247. Rzymachowo, pow. gnioźniofiBki, ob. Rzemiechów. Rzymiec, wś, fol, młyn, pow. rawski, gm. Starawieś, par. Biała; wś ma 14 dm. , 104 mk. , 206 mr. ; fol 2 dm. , 6 mk, W 1827 r. 8 dm. , 79 mk. Fol Rz. włączony został w 1885 r. do obszaru dóbr Szwejki Wielkie. Rzymki, wś włośc. , pow. łukowski, gm. Skrzyszew, par. Ulan, ma 23 dm. , 185 mk. , 640 mr. Rzymsko, wś i fol. w pobliżu rz. Warty, pow. turecki, gm. Ostrów Warcki, par. Miłkowice, odl od Turka 20 w. Posiada wiatrak. Wś ma 15 dm. , wraz z ws. Dąbrowa i Ostrówek 270 mk. ; fol 10 dm. , 70 mk. W 1827 r. 17 dm. , 129 mk. , par. Głuchów. Dobra Rz. składały nię w 1885 r, z fol Rz. i Ostrówek, rozl mr. 2253 fol Rz. gr. or. i ogr. mr. 385, łąk mr. 30, past. mr. 50, lasu mr. 1242, nieuż, mr. 42; bud. mur, 2, z drzewa 12, las nieurządzony; fol Ostrówek gr. or. i ogr. mr 312, łąk mr. 104, past. mr. 71, nieuż. mr. 16; bud. mur. 3, z drzewa 4. W skład dóbr poprzednio wchodziły; wś Rz. ob. 19, z gr. mr. 25; wś Dąbrowa o. 10, ss gr. mr, 60; wś Ostrówek os. 11, z gr. mn 169. Na początku XVI w. folw. dawał dzioftięeinę pleb. w Rososzycy, zaś łany kmieoe dawały pleb. w Miłkowicach tylko kolędę po 2 gr. z łanu Łaski L. B, I, 407. W 1553 r. 3 łany, a w r. 1576 4 łany Pawiński, Wielkop. , II, 225. Br. Ch. Rzynkowice, niem. Ringwitz, 1534 r. Rzenzhowitz wś, pow. prądnicki, par. Eriedland. Leży na granicy pow. niemodlińskiego. W 1861 r. 89 dm. , 595 mk. mk. , 2 sołtystwa, 80 gospod. , 15 zagrod. , 35 komorn. , 850 mr. obszaru. Szkoła w miejscu. Rzypińce, mylnie, ob. Rzepińce. Rzyska al Rzyski, wś i fol, pow, radzy Rzycze Rzycze Rzyczki Rzyczkowo Rzyczniak Rzyki Rzym Rzymachowo Rzymiec Rzymki Rzymsko Rzynkowice Rzypińce Rzyski miński, gm. Klembów, par. Radzymin, ma 79 mk. , 230 mr. dwors, , 241 mv. włośc. W 1827 r. było 3 dm. , 13 mk. Wchodziła w skład dóbr Kraszew. Rzyska, część Wojsławia, pow. mielecki, na praw. brzegu Wisłoki, między Wojsławiem a Rzochowom, tworzy osobną grupę domów 57 dm. , zaś dwor 10 dm. znajduje się na połud, krańcu Wojnławia. Na obu ob szarach przebywa 341 mk. , 321 rzym. kat. i 20 izrael. Il ü a pianzczynta, nad rzeką uro dzajna, lany Hzpilkowo. 1 oh. więk. npadk. Aleks. Sękownkiego wynoni 412 mr. roii, 54 mr. łąk i ogrodu, 20 mr. pont. i 1065 mr. ła nu; poH. mu. 140 mr. roii, , 16 mr. łąk, 11 mr. pant. i 1 mr. husu. Od WHcliodu otacza onadę bór sosnowy. Mac, RzyskiPajewo, pow, ciechanowski, ob. Pajewo. Rzyszczów, sioło nad rzką Niebożką, pow. włodzimierski, u a pograniczu Galicyi, na połud. wschód od uika Drużkopola, dawniej w pow. łuckim. Rzyszczów, , w dokum, Irzyszczów, mko nad zatoką Dniepru, w wązkiej dolinie, w głębi której płynie strumień Lechlicz, pow. kijowski, w 4 okr. poL, gm. Rzyszczów, odl. o 80 w. na płd. wschód od Kijowa. Z dwóch strou okrążają mczko góry. Na jednej z nich, panującej nad Rz. , jest zamczysko ośmiokątne z bastionami po węgłach. Góra ta nazywa się Iwan al. Iwanhora; lud utrzymuje, że na niej stał Jan Kazimierz i przypatrywał się przeprawie wojsk swoich przez. Dniepr w 1663 r. Niedawno zawaliła się część góry w rzekę. Jest także w mczku cerkowiszcze otoczone wałami. Drugie okopy, zwane horodyszczem, znajdują nię w pobliżu Rz. w lesie nad Dnieprem. Dawniej Dniepr dalej płynął, potem wyrżnął sobie bliższe koryto; opuszczone, nazwano jest przez lud Staryk, jak wszystkie zamulone rzek loża. W 1885 r. byb tu 7577 mk. ; Pochilewicz podaje 8034 mk. 3944 prawosł. , 204 katol, 14 roskolników i 3872 żydów. W 1740 r, było w Rz. 150 dm. i 800 mk. , w 1793 r. 130 dm. i wraz z Berezówką 1291 mk. , w 1867 r. , 672 dm. i 5142 mk. W mku znajdują się dwie cerkwie p. w. św. Trójcy z 1766 r. drewniana, i murowana z 186 r. , kościół katol, synagoga, 3 domy modlitwy żydowskie, szpital należący do ekonomii, apteka, cukrownia, browar, gorz dnia, 4 młyny wodne, młyn parowy, fabryka odlewów żelaznych, dwie garbarnie, biuro asesora policyjnego stanowego prystawa, sędzia śledczy, szkoła ludowa, kilka magazynów zbożowych. Targi odbywają się raz na tydzień, jarmarki zaś 23 kwietnia, 1 lipca, 14 września i 6 grudnia. Pod mkiem i do dworu należy 1467 dzies. , włościanom zaś wdzielno 2001 dzies, ziemi, z której płacą 3007 rs. 51 kop. wykupu. Glebę stanowi wyborny czarnoziem. Nazwa mka zdaje się pochodzić od wyrazu rżysko żytnisko. Współbrzmienną nazwę nosi też wś w gub. wołyńskiej, będąca gniazdem rodziny Rzyszczewskich. Niewierny kiedy był założony Rz. nad Dnieprem, w każdym razie nienależy go plątać jak to czyni Pochilewicz z grodem Wrzyszcze, istniejącym jeszcze za Rusi wielkoksiążęcej, albowiem ten ostatni leżał nad rzeką Desną w dzisiejszej gub. orłowskiej. W aktach miejscowych pierwsze wzmianki o Rz. spotykamy przy końcu XVI w. Należał on wtedy w jedno polowie która Horodyszczem się zwała do Skobiejków Kordyszów, w drugiej do Chaleckich. W 1588 r. Filonowa Kordyszowa cały swój majątek, to jest swoją połowę w Rz. al. Horodyszcze, jako też sąsiedni Chodorów, tudzież Hulatyczc i Woronów sprzedała Andrzejowi Chaleckiemu Ksiąg grodz, i ziemsk, znajdujących się w magistracie kijow, z essencyą wypisany regestr, rkp. . Chaleckich było dwóch braci Jerzy i Andrzej. Pierwszy osiadł na połowic Rz. , z warunkiem spłacenia bratu należnej temuż schedy jego; drugi na nabytym przez siebie Chodorowie i drugiej połowie Rz. al. Horodyszcza. W Rz. w połowie Jerzego był już wtedy obronny zameczek, a mczko zaś całe było dokoła opalisadowane. Jerzy niedługo potem umarł bezpotomnie i Andrzej po nim wziął w spadku połowę jego w Rz. W 1590 r. d. U maja przypłynął tu na statku Erich von Steblau Lassota, poseł od cesarza Rudolfa II, udający się Dnieprem na Zaporoże. Oczekiwał on tu dni kilka na pieniądze, któro mu miał przywieść Jakub Henkiel, Jakoż ten ostatni przywiózł mu 8000 czerwońców. Ale opowiada Lassota w swoich podróżnych zapiskach d. 28 maja przybyło do Rz. kilku szlachciców von Adel czyli rycerzy, którzy w swoich kwaterach prowadzili z sobą tak podejrzane dyskursa, iż dawało to nam powód do obawy, abyśmy niestracili naszych pieniędzy. Jakoż postanowiliśmy natychmiast wyruszyć w doł Dniepru, niezważając, że to był dzień święta uroczystego Putew. zapiski, str. 23 4. Andrzej Chalecki był ożeniony z Halszką Chwalczewską, miał z nią synów Józafiana, Piotra i Franciszka. Żona mu umarła z moru, który jodnocześnie zabrał dwóch jej braci i trzy siostry ks. Kozikową, Deniskową i Kotlińnką. Z rodzeństwa została tylko ks, Kirykowa Rużyńska Summar. akt łuckich, w zb. Zygm. Radzimińskiego. Po śmierci Andrzeja, synowie jego podzielili się pozostałemi dobrami Chodorów posiadł Piotr, a Rz. Józefian z Franciszkiem. Wkrótce potem Józe Rzyska Rzyszczów Rzyska fian występuje jako dziedzic całkowitego liz. W tym czawie micnzczanic kaniowHcy i bohusławscy zajęli znaczny obszar gruntów od Rzyszczowszczyzny oderwany i pozakładali tam futory i pasieki, które się pozamieniały na wioski. Były to Rosochy, Czernysze, Dudary, Czaplińce, Pije, Prucki, Molodowce, TuszkowMłynek i Kozin. Józafian Chalecki chcąc przywłaszczeniom tym położyć koniec, skarzył się w sądach zadwornych i otrzymał kilka komisyi, ale komisarze dla częstych napadów tatarskich, nigdy zjechać nie mogli. Kiedy w 1616 r. luntratorowitzjechali dla rewizyi sstwa kaniowskiego to, wskutek protestancyi Chaleckiego, wioski powyższe zostały przez lustratów uznane, za niepodlogające lustracyi. Sprzykrzy wszy sobie ów ciągły zatarg, sprzedał Chalecki całą Rzyszczowszczyznę Aleksandrowi Konsantemu Woroniczowi, z prawem dochodzenia oderwanych gruntów, a sam wyniósł się na Litwę. Nowy nabywca Rz. prawdopodobnie wzniósł tu nowy zamek na górze. , Iwan nazwanej, ile że dawny zameczek Chaleckich stał w samem mczku, w miejscu, które dziś Cerkowiszczem się zowie. Nowy zamek musiał być dość umocniony i dla tego księga Bolszoho Czerteża, wydana w 1627 r. , zalicza Rz. do miejsc twierdzonych. Woronicz zbudował też tu zapewne i monaster dziś dziewiczy Preobrażeński. Miał on synów Wasyla, Mikołaja, Fedora i Filona. Wszyscy oni w równych sortes Rz. się między sobą podzielili. Filon Woronicz zmarł bezdzietny w Rz. 1639 i Jerlicz, t. II, str. 44, część więc jego spadkowo przeszła na braci Teodora zm. w 1640 r. i na Mikołaja, tudzież na synów zmarłego przedtem Wasyla. W 1644 r. Jerzy Daniel Woronicz, skarbnik kijow. , syn Wasyla, sprzedaje swój dział w Rz. i Chodorowie Januszowi Tyszkiewiczowi, wwodzie kijowskiemu, dziedzicowi dóbr Machnówki i Berdyczowa. Gospodarny wojewoda rozwinął też działalność swą, około podniesienia dóbr i Rz. urósł rychło, dzięki położenia które sprzyjało żegludze i stosunkom handlowym. Port rzyszczowski począł ściągać produkty z całej Ukrainy. Tyszkiewicz w swoich włościach w Machnówce, Berdyczowie i Rz. podniósł gospodarstwo, wielo łożąc na melioracyę. Mamy ślady w aktach o znacznej ilości zboża, które z dóbr swoich dla spławu Dnieprom do portu w liz. dostawiał Ksiąg grodz, i ziemsk, kijow, regestr. Wprowadzonym przez siebie jezuitom zapisał w 1646 r. na dobrach rzyszczowskich i Chodorowskich 30, 000 złp. W zapisie tym tak mówi Ja in zelo pietatis in Deum et Religionem sanctam Catolicam Orthodoxam ductus, a chcąc, aby się chwała Boga Wszechmogącego szerzyła i mnożyła i studya tak wiary katolickiej, jako i nauk wyzwolonych kwitnęły, umyśliłem zakon wieleb. w Bogu oo. jezuitów w mieście J KM. kijowskiem fundować, jakoż onych fundując, na dobrach, moich dziedzidzinych, mianowicie. w części mojej dziedzicznej w miasteczkach Rz. i Chodorowie, także innych wsiach do tej części należących, cum omnibus attincntiis w W. Kijow, i p. leżących, in vim perpetuae fundationis 30, 000 złp. zapisuję, a to w sposób wyderkafu, od której pryncypalnej sumy 30, 000 ja sam i sukcessorowie moi, albo ten, klokolwiek będzie possesor tych dóbr mianowanych, ma i powinien będzie każdego roku na czas i dzień naznaczony. .. . anmum censum od samej pryncypalnej. summy kollegium kijow, płacić etc, etc. Dokument w zb. piszczącego. W 1646 r. zniarł współdziedzie Rz. Teodor Woronicz, kijow, Pochowany został w monasterze Tryhurskim Jerlicz. Za czasów wojen Chmielnickiego rozpierzchli się po świecie Woronicze, współdziedzice Rz. , a także i wojew. Janusz Tyszkiewicz. Umarł on w Lublinie. 1649 r. W 1649 r. Kozacy zajęli Rz. , stanęła in ich sotnia i. zw. irzyszczowska, wchodząca w skład pułku kaniowskiego. Sotnikiem jej był Czuhaj Bodianski. Tyszkiewieże, spadkobiercy Janusza. , woj. kijowskiego, zjechali sie w l650 r. do Warszawy dla działu dóbr ukraińskich, które jednak z powodu zajęcia przez Kozaków, tytularnie tylko posiąść mogli. liz. i Chodorów w skutek tegoż działu przeszedł na Mikołaja i Bartosza Tyszkiewiczów Notaty Sztejna. W 1663 r. Jan Kazimierz wyruszywszy na Zadnieprze, d. 10 listopada stanął w Rz. z wojskami. Nazajutrz rozpoczęła się przeprawa przoz rzekę. Na 17 bajdakach, które. dostarczył był pułkownik kozacki Haneńko, król, niezważając na słotę i zimno, wyprawił dwa regimenty piechoty i kilka dragonii, dla obrony brzegów rzeki z tamtej strony, potem dwie kępy, w pośród rzeki będące, armatą i piechotą osadziwszy, kazał ufortyfikować dla obrony przeprawy, jeśliby z Kijowa nieprzyjaciel wypadłszy, ów brzeg chciał bronie. Zaczem i cała armia zaczęła się przeprawiać, podziełona na trzy kolumny pierwszą dowodził sam król, drugą Stefan Czarniocki, wwoda ruski, i Bohun, trzecią, w której byli Tatarzy, hetman Tetera i pułkownik kozacki Hulanicki. Przeprawa ta odbyła się 13 listopada Anonim Raczyńskiego, t. II, str. 240; Jerlicz, t. II, str. 83; Kostomarow Ruina, str. 14 Tradycya mówi, że król przypatrywał się przeprawie wojsk z góry wyniosłej, która dziś nosi nazwę Iwanhory. W orszaku króla znajdowało się dwóch Francuzów, Ur. de Guiche i Lousigny, synowie marszałka do Grammont. Rzyszczów Kiedy w. 1664 r. skończyła się niefortunna wyprawa, Stefan Czarniecki, odprowadziwszy króla na Litwę, dopędził wojsko powracające niedaleko Dniepru i pod Rzyszczowem nię przeprawił po lodach. Był z nim także i Jan Sobieski, oboźny kor. Anonim Raczyńskiego, II, sir. 283. Podczas wojny kozackiej Rz. trzymał z Doroszenkiem, ale gdy w 1673 r. wojska rossyjskie z Romadanowskim szły na Czechryn przeciwko niemu, miasto poddało się bez walki Bantysz, i. II, str. 134. Gdy w 1677 r. . Jurko Chmielnicki z Turkami obiegł Czechryn, Tatarzy, rozbiegłszy się po kraju, spalili Rz. Wtedy to, według wyrażenia współczesnego, Rz. ., , rozszedł się. Mieszkańcy, opuściwszy niedopalone szczątki domów, rozbiegli się po lasach. Ostateczny kres przyszedł na Rz. za buntu Janenka w 1678 r. Truszczenko, z ręki Janenka zajął Rz. Hetman lewego brzegu Samojłowicz wysłał syna Semena, aby wszystkie horodki prawego brzegu zburzył, a ludność za Dniepr przepędził. Młody Samojłowicz, połączywszy się z wwodą Neplujewym, d. 24 lutego podstąpił pod Rz. Truszczenko, mając na zamku zasoby obronne, postanowił bronić nię do ostatka. Ale zanim Samojłowicz z Neplujowym blokadę rozpoczęli. Tatarzy z mczka już pierzchnęli, tak że Truszczenko pozostal na zamku z 30 Tatarami i ze 40 Kozakami z Korsunia, Derenkowca i Drabowki. Samojłowicz opanowawszy mczko bez walki, wzniósł ruchomo baszty tury, z których ogień działowy miotać zaczęto na zamek. Drewniane opasania zostały rozbite, a także i trzy narożne baszty, ale że wał był wysoki, niedolatywały przeto kule w środek zamku, Podwyższono więc tury. Niedostawało oblężonym wody, a więc śniegiem ją zastępowali, a gdy śnieg stopniał od ognia, pili kwas burakowy. Wreszcie zmuszeni byli uledz. Dnia 25 lutego Kozacy i hufce rossyjskie weszły na zamek, który został spalony a załoga zabrana. Truszczenkę zostawiono losowi, jaki mu hetm. Samojłowicz zgotuje. Z mczka zaś i wiosek okolicznych mieszkańców przępodzono za Dniepr Samowidziec, str. 70, Kostomarow; Ruina, str. 600. Rz. i okolica opustoszały. Traktat Grzymułtowskiego, niedługo potem 1686 r. zawarty, zawarował, aby cały pas brzegowy nad Dnieprem, zacząwszy od Stajek aż do Kryłowa, w obręb którego wchodrił też i Rz. , zostawał pustym aż do dalszej decyzyi Vol. leg. . Tymczasem gdy się to dzieje, dziedzice Rz. Tyszkiewicze przesiadywali w swych majętnościach na Litwie, a Woronicze po świecie się tułali. Adam Woronicz, jeden z współdziedziców Rzyszczowszczyzny, w 1693 r. dopiero, , wyszły z więzów bissurmańskich, powrócił do kraju Laudum wwództwa kijow. 1693 r. . Wbrew atoli wzmiankowanemu traktatowi, ludność sielska, z hetmańszczyzny się wynosząc, napowrót zaczęła zajmować opuszczone siedziby. Władze miejscowe stawiały wprawdzie temu przeszkody, lecz przesiedlający się mimo to wdzierali się w obręb pusty, w mniemaniu, że takowy do nikogo nie należy. W 1702 r. Rz. począł się zaludniać. W 1709 r. hetm. lewego brzegu Ukrainy, Skoropadzki nadał był nawet mczko wraz z Chodorowem sofijskiemu monasterowi w Kijowie, ale nadanie utrzymać się nie mogło. Tyczasem około tego czasu i prawomocni dziedzice dawni do swych pustych dóbr zaczęli się zgłaszać, a między innemi i Woronicze, Tyszkiewicze i Hołowińscy. Ci ostatni w spadku po Woroniczach także jakąś częśó w tychże dobrach posiedli ob. Prucki. . Zgłosiwszy się do swych majętności, najpierw zajęli się sprawą ulegalizowania osad nowo utworzonych. Stany sejmujące upoważniły posła Chomentowskiego, aby domagał się u dworu ościennego, skasowania zakazu co do osiedlania pasu brzegowego Teka Podoskiego, t. VI, str. 268. Jednakże mijały lata i do uregulowania tej kwestyi nieprzyszło, a i nowy traktat w 1710 r. sprawy tej niezałatwił. Rz. jednak wzrastał w ludnośó sielską, ściągać tu zaczęli nawet kupcy zagraniczni i krajowcy handlem się bawiący Laudum wojew, kijow. 1715 r. . W latach 1720, 5 i następnych dokoła się pozasiedlały wioski Hulaniki, Chalcza, Juszki, Józefówka, Hrebence, Panikarcza, Lipowy Róg, Prucki i inne. Około tego czasu władali dobrami Rz. Piotr i Józef Woronicze, synowie Marcina, Antoni Gadomski i Jerzy Hołowiński, a także częścią trzecią tychże dóbr kś. Antoni Tyszkiewicz, kanonik wileński. Ten ostatni wszakże w 1739 r. tak częśó swoją w Rz. jak i Chodorowie sprzedał Szczeniowskim. Stanisław Szczeniowski, ssta trechtymirowski, odnowiwszy stary spalony zamek w Rz. , zamieszkał w nim, ale gdy w 1751 r. hajdamacy go znów spalili Andrejowskij Mater, z archiwum kiew. gub. prawl. , zesz. V, str. 3, zajął on ostrów na Dnieprze, naprzeciwko Rz. którego dziś śladu niema i tam zbudował drugi, obronny wodą zameczek. Stanisław Szczeniowski był ożeniony z Urszulą Nitosławską, która mu wianem wniosła klucz siedliski na Podolu. Był on pradziadem znanego w piśmiennictwie Tytusa Szczeniowskiego. Z fundacyi Stan. Szczeniowskiego i jego żony w 1765 r. stanął w Rz. kościół i klasztor św. Trójcy de redemptione captivorum. Kościół był z drzewa, p. w. św. Stanisława; w 1765 r. benedykował go ks. Marcin Iwon Rybiński, kanonik i dziekan kijow. , proboszcz chwastowski. Parafia przez tegoż dziekana została wydzielona i Rzyszczów Rzytnica rozciągała się wzdłuż na 6 a wszerz na B mile. Szczeniowscy na utrzymanie 6 ssakonników nadali plac z pomieszkaniem i ogrody, tudzież wieś Szczuczynkę, z obowiązkiem odprawiania co rok 156 mszy św. W 1768 r. kościół został spalony. Szczeniowski podczas napadu hajdamaków na Rz. , jak niesie miejscowe podanie, ufny w swoich kozaków nadwornych, w swoim zameczku na ostrowiu wraz z żoną dosiadywał do ostatka. Ale hajdamacy tłumnym napadem potrafili ubiedz zameczek i Szczeniowski miał już wpaść w ich ręce, gdy wierny i ulubiony kozak rżyszczowski, Dudko przezwany, porwawszy go za barki, przeprawił przez odnogę Dniepru i skrył go w ługu, skąd potem w daleką mógł uciec stronę. Żona dziedzica także z rąk napastników wybawiona, ukrywała się w pobliżu. Szczeniowski wydostawszy się wkrótce z Zadnieprza, kędy się był schronił, przystąpił do związku Barskiego, w którym też wydatną rolę odegrał, W Treohtymirowie z oddziałem swoim zabrał on kassę na komorze królewskiej Kiewskaja Staryna listy Eumiancowa, t. IV, str. 103 6. W 1780 r. umarł Ignacy Woronicz, dziedzic części Rzyszczowa. Z żoną Cecylią Rozwadowską był on bezdzietny, a więc po nim częśó dóbr spadła na brata Jakuba, kaszt, bełzkiego, ożenionego z Józefą Drohojowską. Ten umarł w 1788 r. i jedyna jego córka Szczęsna za Ignacym Działyńskim wzięła tak częśó w Rzyszczowszczyznie, jak i cały klucz trojanowski i częśó Szumskiego. W 1793 r, Franciszek Ksawery Szczeniowski, syn Stanisława, sprzedał połowę Rzyszczowa Działyńskim, a potem i Chodorów Piotrowi Hołowińskiemu, Ale Rz. w 1794 r. został wzięty w sekwestr, a Działyński wysłany na Syberyę, dopiero po śmierci cesarzowej Katarzyny II powrócił do kraju i uzyskał zdjęcie sekwestru z Rz. Działyński zostawił syna Zygmunta 1820 r. , do którego przeszedł Rz po matce Woroniczównie. Następnie odziedziczył Rz. syn jego hr. Bronisław, który ożeniony z Komorowską Ciołkówną, zostawił dwie córki, jedną za hr. Władysławem Stadnickim, dziedziczką Denesz, drugą Ludwikę, pannę, dziedziczkę Rz. Obecnie Rz. zostaje w posiadaniu p. Tritchela. Hr. Bronisław Działyński nie szczędził zabiegów, aby handel miasteczka ożywić Założył bank pożyczkowy i z niego dawał wsparcia mieszkańcom Posiadał piękną rozpłodową stadninę. Za jego czasu stanęła tu fabryka narzędzi rolniczych. Około 1774 r. na miejscu pierwotnego kościołka, spalonego przez hajdamaków, stanął nowy, drewniany, który dopiero w 1795 r. był benedykowany przez kś, prezydenta Kierekieszę. W 1777 r. było w parafii 339 dusz. W 1785 r. prezydentem klasztoru był kś. Rudolf od św, Bartłomieja, w 1, 795 r. kś. Kierekicza, w 1800 r. kś Missuna, w 1803 r. kś. Kajetan Rusiecki, w J804 r. kś. Mikołaj Szandorowicz, w 1819 i 1822 r. kś. Józef Czarnecki. Karatami zaś byli w 1800 r. kś. Józef Czarnecki, w 1803 r. kś. Antoni Luddwicli, w 1819 r. dc finitor prowincyi i kurat kś. Marcellin Aren lt; it. Przy kościele była Hzkółka i szpital dla 10 chorych. W 1813 r. klasztor wymurowano. Dobrodziejami klasz toru byli Hołowinacy Protok. czyn. archid, kijow. . Ale w 1829 r. , w miejsce drewnianego kościołka, przełożony klanzioru kś. J zof Czarnecki, funduszem Zacharyanza llolowinskiego, wzniunl z muru dzisiejszy okazały kościół, p. w. Hw. Trójcy. Świątynia wznosi się na byłym cmentarzu, obrócona frontem do mianta, a wielkim ołtarzem do Dniepru, który zwykle w maju pod nam mur kościelny wylewa. Nad kościołem glob z krzyżem, wsparty na piramidzie z napisem, , Bóg jest opatrzny. Wewnątrz pięć ołtarzy, w wielkim ołtarzu Pan Jezus cudami Hłynący. W okrąg kościoła umieszczono grobowce Hołowińskich i Eustachego Jankowskiego. Cmentarz katolicki, zwrócony ku Dnieprowi, ma dość ozdobnych pomników i nagrobków. Trynitarzo zarządzali do 1832 r. parafią rzeszczowską, teraz zaś kś. świeccy. Parafia ta, należąca do dekanatu kijowskiego i obejmująca 6 miasteczek Rz. , Trypole, Kaniów, Kozin, Stepańce i Chodorów oraz 65 wsi w pow. kijowskim i kaniowskim, ma 1336 wiernych. Filia w Kaniowie, kaplice w Pszenicznikach, Mikołajówce, Kozinie, Pijach, Kozarynówce, Pruckach, Romanszkach, Czernyszach, Medwedówce, Tulińcach, Szandrach, Sieniawce a dawniej i w Hruszzowie. Obecnie istnieje w Rz. cerkiew praw. mur. z 1860 r. . Do jej par. należy wś Berezówka. O 3 w. od Rz. wznosi nię monaster Preobrażeński, przed 1850 r. męzki, obecnie żeńki. Obok niego dwie cerkwie, jedna soborna, z muru wzniesiona w 1849 r. , druga drewniana, w 1858 r. zbudowana. Gmina Rz. składa się z 13 okr. wiejskich starostw, obejmuje 13 miejnc zamieszkałych, ma 3391 dm. , l6, 50l mk, , 19, 017 dzies. ziemi 11, 200 dz. włośc, 7400 dworskiej, 348 cerkiewnej i 69 skarbowej. Edward Rulikowski. Rzytnica al. Żytnica, niem. Rzitnicafliess, rzeczka w pow. tucholskim, wypływa z bagna Rzytnica, w nadleśn, świeckiem i uchodzi z lew. brz, do Rudy, a z nią do Brdy. Kś. Fr. Rzywno, niem. Elsenthal, os, wiejska, , pow. szubiński, o 5 klm. na półn. od Łabiszyna par. i poczta, śród lasów; okr. wiejski Frydrychowo, st. dr. żeL na Chmielnikach o 8 klm. , 17 dm. i 139 mk. E. Cal. Rzytnica Rzywno Rżacz Rżawnica Rżat Rżawa Rżawica Rżawiec Rżawińce Rżawiński Rżawka Rżew Rżacza Rżacza rzeczka w gub. mohylewskiej, prawy dopływ rz. Ipuci. Rżawnica, st, dr. żel orłowskowitebskiej, w gub. orłowskiej, pomiędzy stacyami Żukowka o 16 w. a Gorodec o 14 w. , o 161 w. od Orła, 199 od Smolońska, a 327 w. od Witebska. Rżat al. Arzat, rzeka, lewy dopływ Moży lewego dopływu Dźwiny. Rżawa al Reżawa, wś przy ujściu rzki t. n. do Prypcci, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Dernowicze, ma 20 osad, młyn; grunta urodzajne, łąki. Lud zajmuje się rybołówstwem i flisactwem. Al. Jel. Rżawa al. Rżawiec, rzeczka w pow. radomynkim i rzeczyckim, mały prawy dopływ Prypeci, Jest odnogą rz. Ilii w pow. radomyskim, przepływa przez uroczynko Koronny Las, na przestrzeni 5 w. stanowi granicę pow. rzeczyckiego i przyjąwszy od prawego brzegu rzkę Toń wkracza w pow. rzeczycki, płynie w kierunku północnym ku wsi Rżawa, po za którą ma ujściem. Długośó biegu w pow. radomyskim 7, w rzeczyckim zaś 13 w. A, . Jel. Rżawica, awuls fol. Dorohowica, w pow. słuckim. Rżawiec, rzeka w gub. mohylewskiej, lewy dopływ Dniepru. Rżawiec, wś, pow. czerykowski, gm. Łobanowo, ma 4 dm. i 339 mk, Rżawiec al. Irżawiec, rzka w pow. piratynskim gub. połtawskiej, lewy dopływ Supoja, bierze początek pod siołeni Sobotnikówką a uchodzi poniźej mka Jahotyna. Rżawiec, w dok. Irżawiec 1. Mały, część wsi Połstwin, w pow. kaniowskim, leżąca na lewym brzegu rzki Rosawy, w 4 okr. poL, gm. Stepańce, pow. praw. Połstwin, katol. Rzyszczew, o 15 w, od Kaniowa, ma 720 mk. ; należy do Źelezków. Niegdyś wchodziła w skład sstwa kaniowskiego. 2. Ii Wielki, ob. Połstwin. J. Krz. Rżawińce, duża wieś, pow. chocimski, par. Chocim. Ma cerkiew drew, Własność Burdyka i Buchentala Dobrowolskiego. W 1868 r. było tu 297 dm. X. M. O. Rżawiński Most, wś nad rzeką Mrajem, pow. borysowski, gm. Mściż, ma 70 mr. obszaru. Rżawka 1. rzeczka w pow. dzisienskim, dopływ Miadziołki. 2. Rz. , rzka w pow. ihumeńskim, prawy dopływ Osoki, uchodzi pod wsią Rutkowo. 3. Rz. , rzeczka w gub. mohylewskiej, lewy dopływ Pieregonki. Rżawka 1. osada wiejska, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Krasnołuki, przy drożynie z Zablocia do Kraszewicz. 2. Rz. , wś nad rz. Wynią, pow. słuc ki, w 3 okr. poL kopylskim, gm. Pociejki, ma 21 osad; grunta urodzajne, miejscowość dość leśna. 3. Rz. , wś, pow. bychowski, gm. Propojsk, ma 64 dm. i 280 mk. A. Jel. Rżew, w dokum. i latopisach RżewaWała dimirowa, Rżewka i Rżow, mto powiatowe gub. twerskiej, po obu brzegach Wołgi, pod 56 16 płn. szer. a 52 0 wschod, dług. , o 134 w. od Tworu, połączone linią dr. żel. t. zw. nowotorskiej, mającej 129 w. długości, ze stacyą Ostaszkowo dr. żel nikołajewskiej. Ma 2847 dm. , przeważnie drewnianych, 19, 660 mk. , 14 cerkwi prawosŁ, 2 roskolnicze, 423 magazynów i składów, 412 sklepów, szpital, dom schronienia, dom sierot, szkoła powiat. i 2 paraf. , szkoła żeńska, 1158 rzemieśl, 34 fabryk, bardzo znaczny handel, zwłaszcza konopiami, przędzą konopną i pakułami, przystań statków parowych. Jarmarki odbywają się w drugim tygodniu wielkiego postu i na św. Piotra i Pawła, trwający od 29 czerwca do 6 lipca. Rz. istniał już w XII w. 1150 r. i należał wówczas do ks. smoleńskiego; od 1225 r. jest w posiadaniu udzielnych książąt rżewskich, W początku XV w. pozostaje pod władzą ks. Swidrygajły, poczem przyłączony został do w. ks. moskiewskiego. Podczas wojny Stefana Batorego z Iwanem Groźnym w 1581 r. oblegał miasto hetman Radziwił; za czasów Samozwańców bezskutecznie oblegały Rz. wojska polskie. Od 1775 r. mto powiatowe. Rżewski powiata, zajmujący połud. wschod. część guberni, ma na przestrzeni 3589 w. kw. 120, 987 mk. Powierzchnia górzysta, zwłasz cza w części północnej oraz w okolicach przy legających do pow. bielskiego gub. smoleń skiej. Gleba przeważnie piaszczysta i gli niasta, w wielu miejscowościach zmieszana z drobnym kamieniem. Prawie cały obszar po wiatu zroszony jest Wołgą z jej dopływami, wyjątek stanowi południowozachodni zaką tek, przerżnięty dopływami Łuczesy dopł. Dźwiny zachod. . Jezior nie ma wcale; błota, i to nieznaczne, spotykają się tylko w doli nach rzek. Lasy zajmują zaledwo 8 ogólnej przestrzeni. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo oraz uprawa lnu i sadow nictwo. Przemysł fabryczny prawie wcale nieistnieje, kwitnie natomiast kowalstwo, ja ko przemysł domowy, we wsiach Choroszewój i Murawiewoj, w których wyrabiają rocz nie do 40, 000 toporów i siekier. Podług da nych z 1859 r. było w powiecie 1472 miejsc zamieszkałych, z których najludniejsze wś Jelczy miało tylko 763 mk. J. Krz. Rżewo, wś, pow. orszański, gra. Rudnia, ma 16 dm. i 116 mk. Rżewo Rżyca 1. ob. Rzyszcza. . 2. Rz. , ob. Ryżyca. Rżyszcza al Rżyca, rzeczka w pow. ihumeńskim, mały lewy dopływ Olsy, Płynie wśród odludnych puszcz w kierunku zach. połud, około 5 w. , w obrębia gm. Brodziec i ma ujscie w okolicy pomiędzy wsią Słobodką i folw. Honoratowo, leżącymi na przeciw nym brzegu Olsy. Al Jel Rothenburg 1. nad Odrą, miasteczko, pow. zielonogórski, odl. 22 mil od Wrocławia, leży nad strumieniem Kalte Bach, uchodzącym o cwierć mili dalej do Odry. Posiada kościół par. ewang. z 1654 r. , szkołę ewang. od 1654 r. , około 700 mk. W okolicy uprawa wina. Jestto najmniejsze i najdalej na północ położone miasto na Szląsku. Do 1816 r. należało do powiatu Krossen w obwodzie frankfurckim. W 1842 r. było 88 dm. drewn. , 140 osad, apteka, gorzelnia, 38 sukienników, 822 mk. 7 katol. 2. R. al. Rozbórk, 1267 Rotenberg, Rotimbourg, miasto powiat. w pruskich Łużycach, nad Nissą. Poziom wód Nissy wzn. 446 st. npm. , kaplica ewang. na cmentarzu 492 st. Miasto leży nad ramieniem Nissy, zwanem Młynówką Muehlgraben, odl. 13 mil od Lignicy a 21 mil od Wrocławia, przy drodze żel. Posiada kościół par. ewang. , kaplicę cmentarną ewang. , szkołę ewang. , drukarnią od 1858 r. , urzędy powiatowe. Ludność trudni się garncarstwem, wyrobem kafli, uprawą roli. Do miasta należy 1354 mr. ziemi, do obszaru dominialnego 1005 mr. W 1871 r. było 1352 mk. ; w 1842 r. 162 dm. , 157 budynków, 1013 mk. 8 katol. Dopiero w 1843 r. wybrukowano rynek i dwie ulice miasta. Do 1815 r. R. wraz z całym powiatem należał do Saskich Łużyc. Jestto starożytna osada. Dziejopis miasta pastor Holscher domyśla się, że zapewne cesarze niemieccy, podbiwszy plemiona słowiańskie zajmujące te strony Milczanów, założyli tu w końcu X w. gród warowny. Równocześnie miał powstać kościół i parafia. Na znalezionym kamieniu węgielnym doczytywano się w niewyraźnych znakach 1000 roku. W dokum. występuje miasto dopiero w 1268 r. , gdy Otton III brandeburski rozdzielał ziemię budyszyńską od zgorzselickiej. Do ostatniej zaliczono IL a także Lubań i Schoenberg, R. należał pierwotnie do rodziny Ton Rothenburg 1264 1452, później Nostitzów do 1607. Stary gród, zburzony w 1427 r. przez Hussytów, stał jako ruina do 1805 r. Właściciele dóbr wzniośli w 1840 r. piękną rezydencyą, wystawili młyn amerykański. W XIV w. kwitło tu nożownictwo i wyrób sukna. Kościół, zbudowany zapewne w XIII w. , przerabiany i rozszerzany kilkakrotnie, spłonął w 1578 r. a całkowicie zrujnowany został w 1798 r. Nowy, murowany, bez sklepienia, wystawiono w 1799 r. Reformacya rozszerzyła się tu około 1528 r. , w w 1564 r. ustanowiono przy kościele dyakonat. Dzieje miasta opracował pastor Ludwig August Holscher w dziełku Genchichte der Kreisstadt R. Nach Busch s handschriftlicher Geschichte von R. und anderen. Quellen u. Urkunden. Rothenburg 1844 r. Powiat R. al rozborski ma 2017 mil kwadr. i 51, 208 mk. ewang. Obszar powiatu przedstawia równinę, piaszczystą, pokrytą lasami sosnowymi, torfiskami, bagnami, piaszczystemi wzgórkami. Obfituje w ryby i zwierzynę, węgiel brunatny, piaskowiec. żelazisty, ziemię ałunową. Przemysł fabryczny przedstawiają fabryki wyrobów glinianych, przędzalnio, papiernie, huty szklane i żelazno, fabryki ałunu i kwasu siarczanego. Największem miastem w powiecie jest Mużakow Muskau nad Nissą, śród ludności 29 stanowią Serbowie łużyccy. W 1861 r. było ich w powiecie 14, 745. Oo do wyznania są oni przeważnie ewangielicy; w 1880 r, było w ogóle w całym powiecie 414 katolików. Rozbórk i Rozborski powiat, ob. Rothenburg, Ryga, niem. Riga łotew. Rihga i Rejga, estoń. RiaLin, główno miasto gubernii inflanckiej, po Petersburgu najważniejsze miasto portowe nad Baltykiem, odl. od Petersburga 701 w. koleją, 567 w. drogą bitą, od Warszawy 753 w. koleją, na Wilno i Dyneburg. Położenie, IL leży pod 56 57 płn. szer. i 41 46 wschod, dług. od F. , w równinie piaszczystej, w odl. 15 klm. od morza zatoki ryskiej, na praw. brzegu Dźwiny, przez którą prowadzą mosty. Jeden drewniany, pływający, drugi żelazny przeszło 600 sąźni, zbudowany w latach 187172 dla dr. źel. ryskomitawskiej. Ujścia rzeki do Baltyku broni znana w dziejach twierdza Duenamuende Dyament, w pobliżu której od roku 1872 wznoszą nię potężne tamy przyntani Bolderaa, broniące port od fal morskicb. Przystań Bolderaa łączy z IL droga żel. Z drugiej zaś strony w Bolderaa jest obszerny port, w którym zimują okręty; obok niogo stanowisko do budowania i naprawy słatków i fabryka machin okrętowych. O 10 klm. poniżej miasta, na praw. brzegu, Dźwiny przy ramieniu strumienia łączącego Dźwinę z wypływem jez. Stintsee, znajduje się druga przystań Muehlgraben, a którą odnoga dr. żel. ryskodyneburskiej połączyła z R. Oprócz wspomnianych wychodzą z R. jeszcze cztery inne drogi żelazne. Jedna z nich, wiodąca do Tu Rżyca Rżyszcza Rothenburg Rothenburg Rozbórk Ryga kumu, idzie z początku wzdłuż wybrzeża I morskiego i ztąd kilka pierwszych stacyi Bilderlingshof, Edinburg, Majorenhof, Dubboln, Karlsbad i Assern łączy w jedną długą osadę z tysiącznemi willami, wynajmowanemi gościom kąpielowym. Osady to stanowią niejako przedmieście R. , a Iudność ich wraz z gośćmi sięga w lecie do 50, 000 mk. Dawniej otaczały R. dokoła fosy i wały z basztami. Prócz muru z wieżami, opasana była R. wałem, o 5 narożnikach. Przed głównym wałem znajdował się inny przodowy i rów wodą napełniony. Bram było 10, a mianowicie Kalkpforte, Pferdepforte, Marschallpforte przez tę bramo wjeżdżał w r, 1582 do R. Stefan Batory, Schwimmpforte, Suenderpforte, Schalpforte, Fischpforte, Schlosspforte, Jacobspforte i Sandpforte, czyli brama piaskowa, położona w pobliżu jedynej pozostałej dotąd wieży fortecznej, noszącej i dotąd nazwę Pulverthurm Wszystkie bramy były przykryte rondelami. Prócz tego na lewej stronie Dźwiny istniał szaniec Kobroński die Koberschanze. Fortyfikacye ryskie dopiero w latach 1857 1863 zostały ostatecznie usunięte. Przed kilkunastu laty zniesiono cytadelę ryską, położoną na płn. krańcu miasta. Właściwe miasto otaczają trzy przedmieścia. Jedno z nich Mitawskie leżące na lew. brzegu Dźwiny, oddziela od miasta szeroka rzeka; dwa zaś inno Petorsburski i Moskiowskie, przedzielono od dawnej Rygi przoz pięknie urządzone plantacye Gartenaulagen, które zrasza szeroki kanał, umajony grupami drzew i krzewów. Kanał ton niegdyś stanowił fosę twierdzy. Kilka mostów przez jego wody rzuconych, a zwłaszcza całe otoczenie, złożone z nowych i pięknych budowli czynią te plantacye podobne do wrocławskich najpiękniejszą częścią miasta. Najwynioślejszy ich punkt stanowi tak zw, Basteiberg, z altaną na szczycie, z którego roztacza się rozległy widok na miasto. Ludność R. wynosi 175, 332 mk. 1885 r. . Spis z 31 grud. 1881 r. wykazał 169, 329 mk, Spis ten 1883 r. drukiem ogłoszony dzieli ludność ryską na produkującą i konsumującą. Produkująca twarzy trzy kategorye a produkująca dobrą niemateryalne. Osób 11, 285, a mianowicie 1840 zajętych pracą umysłową 52 adwokatów, 105 lekarzy, 79 duchownych, 18 dziennikarzy, 328 artystów, 1170 profesorów i nauczycieli, 6 uczonych prywatnych a nakoniec 82 aktorów i śpiewaków, następnie 1258 osób zajętych służbą rządową cywilną, 7090 służbą wojskową, 527 służbą miejską komunalną, 201 trudniących się służbą ściślej w spisach nie określoną, tudzież 389 zajętych pracą techniczną 121 aptekarzy, 47 architektów, 10 uczonych chemików, Słownlk Geograficzny T. X. Zeszyt 111 116 inżynierów, 37 geometrów, 10 weterynarzy, 18 dentystów oraz 30 wyżej ukształconych techników; b produkujący dobra materyalne, w liczbie 50, 912 osób, a mianowicie zajętych handlem i komunikacyą 10, 611, przemysłem fabrycznym 5379, przemysłem rzemieślniczym 21, 356, rolnictwem i ogrodnicwem 691, rybołówstwem 52, zatrudnionych różnymi gałęziami przemysłu 12, 823; c pelniący słuźbę osobistą, w ilości 17, 652 osób. Ogół przeto ludności produkującej wynosił 79, 849 osób. Konsumującą zaś ludność rozdzielono na dwie kategorye a ludność konsumująca produhcT Jnie, a takiej naliczono 84, 564 osób płci obojga; b ludność konsumująca nieprodukcyjnie, której było zaledwie 3, 741; ogół przeto ludności konsumującej wr. 1881 wynosił 88, 305. Nie zaliczonych do żadnej z obu kategoryi było 1166 osób. Podług wyznań było 24, 000 prawosł. , 10, 095 katolików, 104, 633 protestantów, 10, 488 rozkolników starowierów a 20, 113 żydów. Miasto posiada obecnie 10 cerkwi prawosł. , kościół parafialny rz. kat. i 2 kaplice a w zawiązku kościół filialny, do którego erekcyi już przystępuje utworzony w tym cełu komitet, 9 zborów luterańskich z nich 4 urządzone w dawnych kościołach katolickich, 1 zbór helwecki, 1 anglikański, 1 dom modlitwy rozkolników, 1 kaplicę baptystów i 3 synagogi żydowskie. O zmianach wyznaniowych śród ludności R. podaje wiadomość dziełko ogłoszone w 1885 r. przez ks. Jana J. Wspomnienie o dziejach wiary w Rydze Ryga, 1885 r. , 52 str. . W życiu towarzyskiem używało w E. w 1881 r. języka rosyjskiego 31, 976 osób, niemieckiego 66, 775 osób, łotewskiego 49, 974 osób, polskiego 3, 197 osób. Przemysł rozwijał się tu wcześnie, dzięki przywilejom nadawanym cechom, tudzież dbałości władzy miejskiej o dobroć wyrobów, czego liczne dowody podają dokumenty bogatego archiwum miejskiego oraz izby kupieckiej Grosse Gilde i izby rzemieślniczej Kleine Gilde. Z obszernych ustaw cechowych czyli tak zwanych szragów Schragen, sięgających XIV w. a przechowywanych dotąd w ladach skrzyniach cechowych, widzimy że wszystkie gałęzie przemysłu, wszystkie rzemiosła i kunszty miały w R. przedstawicieli. Jednym z ważnych zadań cechów zarówno w R. jak w innych miastach nadbaltyckich była obrona mieszczaństwa przeciw samowoli panów feudalnych. Z tego powodu cechy stanowiły rodzaj miejskiej milicyi i były niejako szkołą wojenną społeczności rzemieślniczej, która w E. i dotąd jeszcze tworzy tak zwaną kompanią gwardyi miejskiej, , Compagnie der Rigaschen Stadtgarde. Występuje ona w czasie większych uroczystości miej12 skich w charakterze straży honorowej, przybranej we wspaniałe mundury. W razie napadu na miasto cechy miały obowiązek bronić murówj a następnie kosztem swoim je naprawiać. Każdy towarzysz cechowy w R. , zostając majstrem, był obowiązany dostarczyć do arsenału cechowego jakąś broń, jak kuszę, halabardy, oszczepy, muszkiety itp. Ażeby zaś cechowi umieli w razie potrzeby władać bronią, zawiązano wspomnianą powyżej Companey der Rigaschen Stadtgarde. Z czasem w miejsce, , znaku cechowego wprowadzono chorągwie, które dotąd w użyciu pozostały jako oznaki stowarzyszeń rzemieślniczych HandwerksAemter. Wystawa historyczna w R. 1883 r. zgromadziła ich kilkadziesiąt, z których najstarsze sięgały 1370 r. Oprócz obrony miasta cechy miały na celu zapewnienie członkom swoim opieki i pomocy w razie potrzeby. Stopniowo wszystkie rzemiosła wiązały się tu w cechy, począwszy od kupców i złotników a skończywszy na wyrobnikach. Na rozwój przemysłu i rzemiosł wpłynęła niewątpliwie okoliczność, że kiedy Gustaw Adolf, król szwedzki, przywrócił dawno upragniony pokój, wybuchła w Niemczech wojna 30letnia, której klęski przesiedliły licznych majstrów do R. , na co w, , szragach cechowych tutejszych liczne mamy dowody. Pomiędzy zabytkami dawnych rękodzieł, których wytworne kształty zwracają uwagę, większa część pochodzi z XVII w. Odznaczały się zwłasza na wystawie z 1883 r. przepyszne wyroby ze srebra. Nie mniej celowali wyrobami ówcześni stolarze, wykonywający roboty artystyczne szafy, sepety i sepeczki. Rzeźby nader piekne przechowały się w olbrzymich stalach stowarzyszenia ryskich Schwarzhaeupterów w starodawnym kościele farnym św. Piotra Petrikirche. Z zakładów garncarskich wychodziły doskonałe kafle bądź zielone, bądź brunatne, ozdobione wyborną ornamentyką. Dobrym dawnym tradycyom najdłużej pozostali wiernymi mosiężnicy. Dowodzą tego pająki mosiężne po kościołach i gmachach Ii, a mianowicie w dolnej starogotyckiej sali gmachu wielkiej izby kupieckiej Grosse Gilde. Jak doskonałymi byli rzemieślnicy, wyrabiający przedmioty skórzane i siodlarskie, świadczą olbrzymie krzesła z XVII w, , zdobiące salę konforencyi gmachu inflanckiego rycerstwa a obite przepysznym kurdybanem miejscowego wyrobu. Obecnie występuje dążność do odrodzenia upadłych rękodzieł, szkoły przemysłowe i rzemieślnicze, tak wyższe jako średnie i niższe, coraz bardziej się rozwijają a wystawy przemysłowe świadczą o dokonywanych postępach. Organem tego ruchu jest pismo Rigasche IndustrieZeitung. Istnieje w fl. osobna izba przemysłowa czyii tak zwana Kleine Gilde, której początki sięgaja 1330 r. a w skład której wchodzą przedstawi. ciele przemysłu rzemieślniczego czyli dawne cechy rzemieślnicze Zuenfte, przekształcone obecnie na tak zwane delegacye Aemter czyii stowarzyszenia rzemieślnicze. Od lat przeszło 20 istnieje w R, Towarzystwo przemysłowe GewerbeVerein, którego działalność coraz lepsze przynosi owoce. W czasie ostatniego spisu ludności 1881 r. było w R, 26, 735 przemysłowców i z tej liczby na przemysł fabryczny przypada 5379. W 1881 r. liczono w R. murarzy i brukarzy 1142, cieśli i studniarzy 1354, kamieniarzy 57, rzeźbiarzy 61, przedsiębiorców budowli 19 cegielników 9, wapniarzy i gipsarzy 15, pokrywaczy dachów 45, garncarzy i kaflarzy 311, kominiarzy 51, blacharzy 478, mosiężników i bronzowników 61, ludwisarzy 2, rękawiczników i bandażyntów 223, fiakrów i dorożkarzy 1041, utrzymujących omnibusy 3, tramwaje 1 Towarzystwo belgijskie, posługaczy publicznych 2 instytuty, perukarzy i przerabiających wiony 29, fryzjerów i golarzy 197, introligatorów 254, tokarzy 137, grzcbieniarzy 4, koszykarzy 31, wyrabiaczy korków 744, powroźników Uli, parasolników 49, rytowników 29, krawców i krawczyń 3294, kuśnierzy 49, drukarzy 285, litografów 123, odlewaczy czcionek 4, fotografów 47, kapeluszników i czapkarzy 199, tapicerów 125, szmuklerzy 50, szklarzy 202, szczotkarzy 75, malarzy pokoj. 616, lakierników 22, pozłotników 60, tapeciarzy 143, farbiarzy 93, piekarzy 906, młynarzy 138, przedsiębiorców budowy młynów 4, modniarek 470, wyrabia jących stroiki damskie 167 szwaczek bielizny 1342, dostarczających wyrobów pończo szniczych 48, hafciarzy i haftarek 33, pracu jących w zakładach chemikaliów i perfum 156, ogrodników i kwiaciarek 375, wyrabia jących gilzy do papierosów 8, rzeźników 469, mydlarzy 41, stolarzy 1553, organmistrzów 3, wyrabiających, instrumenty 87, stroicieli fortepianów 7. snycerzy 42, ślusarzy 1062, kowalów 728, rusznikarzy 13, nożowników 20, pilnikarzy 3, druciarzy 59, maszynistów 206, pracujących w giserniach 205, kotlarzy 108, pracujących w zakładach gazowych 81, w zakładach elektrycznych 4, szewców 2250, trakiyerników, oberżystów, kawiarzy i szyn karzy 589, piwowarów 166, cukierników 108, zatrudnionych w gorzelniach i dystylarniach 57, w mleczarniach 5, w fabrykach cukierków i czekolady 7, drożdży 3, wód mineralnych 12, w słodowniach 9, stelmachów 181, siodla rzy i rymarzy 234, bednarzy 317, garbarzy 124, złotników i jubilerów 179, zegarmistrzów 178, optyków 127. Przemysł fabryczny roz winął się przeważnie w ciągu ostatnich lat kilkudziesięciu. Ze znaczniejszych zakładów zatrudniających w 1881 r. 5379 osób wymieniamy 15 tartaków parowych, 12 browarów, 9 fabryk maszyn, 9 zakładów wyrabiających przedmioty z lanego żelaza, 7 fabryk rumu, likierów i rozolisów, 6 fabryk tektury do pokrywania dachów, 5 fabryk cygar i tytuniu przeszło 400 robotn. , 4 fabryk korków do 800 robotn. , 4 papiernie, 4 fabryki smarowidła maszynowego, 4 drutownie, 4 fabryki skór, 4 fabryki sukna oraz wyrobów wełnianych, 2 wyrobów bawełnianych, 3 fabryki mydła, 1 fabryka wody kolońskiej i perfum, 3 fabryki kafli, 2 olearnie, 1 fabrykę cementu, 1 wyrobów fajansowych, a nakoniec głośną baltycką fabrykę wagonów, zajmującą całą dzielnicę przedmieścia moskiewskiogo. Handel rozwijał się w li. od najdawniejszych czasów powodu jej pomyślnego położenia. Dźwiną spławiano zdawna produkty Inflant, Kurlandyi, części Litwy i Białorusi i obecnie wywóz tych stron ześrodkowuje się w R. Ten handel był główną podstawą znaczenia i bogactwa R. Obecnie sprawami ryskiego handlu, żeglugi i przemysłu zawiaduje komitet giełdowy das Rigasche BoersenCo mite i podwładny mu bank Rigasche Boersen Bank. Za inicyatywą tego komitetu powstały urządzenia przyczyniąjące się do podniesienia żeglugi, handlu i przemysłu, on to otoczył R. siecią kolei żelażnych, telegrafów i telefonów, on dał inicyatywę do założenia tu nietylko szkół nawigacyjnych i przemysłowych ale nawet wyższej szkoły politechnicznej z osobnym wydziałem handlowym Handelsabtheilung des Rig. Politechnikums, on to wreszcie wydaje dziennik handlowy p. t. Rigasche Handels und BoersenZeitung, za jego pośrednictwem wychodzą dzieła wyświetlające miejscowe stosunki handlowe, on przeważnie przyczynia nię do podniesienia miejscowego kredytu. R. jest głównym węzłem kolejowym prowincyi nadbaltyckich. Kolei żelaznych wychodzi z R. obecnie i, a mianowicie linie Bolderaa, Muchlgraben, rysko dyneburska, mitawska, tukumska, wiodąca wzdłuż wybrzeża do Tukumu, położonego w nąjżyzniejszej cześci Kurlandyi, i nakoniec inflancka przez Wenden do Pskowa, z osobną gałęzią od stacyi Walk do Dorpatu. Dworców kolei żelaznych jest 2 ryskodyne burski i mitawski. Wewnątrz miasta i przedmioHci ułatwiają komunikacyą fiakry i dorożki, tu i owdzie omnibusy a od r. 1882 tramwaje. Oprócz glównego urzędu pocztowego kilka filii na przedmieściach i urzędy pocztowe na obu dworcach kolei żelażnych, a oprócz głównej stacyi telegraficznej filia w gmachu giełdy i stacye na dworcach kolejowych. W r. 1882 zaprowadzono telefony. Co do słynnej niegdyś, , izby kupieckiej Grosse Gilde, posiadającej i obecnie gmach wspania. ły, służy ona jużod XIV w. kupiectwu za miejsce walnych obrad, które pod przewodnictwem wybieranej starszyzny złożonej z ławników die Herrn Aeltesten, na czele których stoi prezes der Herr Aelterman, obok rady miejskiej der StadtMagistrat nietylko wielki wpływ na sprawy miasta, handlu i żeglugi wywierały, ale, zwłaszcza w XIV i XV w. , losy R. niejednokrotnie rozstrzygały. Obecnie, po wprowadzeniu obowiązującej w całem cesarstwie ustawy miejskiej, Grosso Gilde czyli, , izba kupiecka przedstawia już tylko związek kupców ryskich bardziej wykształconych, zarówno jak Kleine Gilde czyli izba przemysłowa jest związkiem stowarzyszeń rzemieślniczych Aemter. Trudniących się handlem i komunikacyą liczono w R. 29 grud. 1881 r. 10, 611 osób, w tej liczbie specyalistów na pojedyncze gałęzie handlu było 215, zatrudnionych w biurach handlowych 189, w instytucyach kredytowych 76, w instytucyach assekuracyjnych 23, urzędników przy kolejach 757, kupców i spedytorów o firmach protokółowanych 5330, kramarzy i tandeciarzy 1960, żeglarzy See und Flussschifffahrer 419, dorożkarzy 1041, zajętych przy telegrafach prywatnych nie licząc rządowych 12. Nad stosunkami handlowymi miasta czuwa osobna delegacya handlowa das Rigasche Handelsamt, z wielu członków złożona; władzę swoją wykonywa ta delegacya za pomocą 7miu komisaryatów czyli tak zwanych inspekcyi Inspectionen, które zajmują ogółem aż 247 urzędników handlowych Handelsbeamte. Szczegóły o dawnym handlu i żegludze R. podają Bibliotheca Livoniae historica Nr. 7694 do 7748 jako też wychodzące od lat wielu roczniki, , Ergebnisse der Rigaer Handelsstatistik oraz Rigaer HandelsArchiv, Przedmiotem handlu wywozowego R. są przeważnie len, pieńka, siemię lniane, zboże i drzewo. Przedmiotem dowozu są sól, śledzie, węgiel kamienny, soda, wina, surowa bawełna, żelazo, kawa, żywica, drzewo korkowe oraz rozmaite wyroby fabryczne i rękodzielniWywóz w roku 1886 miał wartości cze. 62, 114, 791 rs przywóz zaś 32, 615, 446 rs. Okrętów i statków większych wchodzi i wychodzi z trzech portów ryskich corocznie przeszło 3000. Dawne kościoły i główne gmachy. Do najdawniejszych należy tum staroświecki, założony w r. 1202 przez biskupa Alberta I a od roku 1563 stanowiący zbór protestancki, zwany jak za czasów katolickich Domkirche, którego zwrotu katolikom tak usilnie domagał się Ste fan Batory, bawiąc w R. w 1582 r. Gdy mieszczanie wyprawili do króla syndyka miejskiego z radnymi, dopraszając się o chwilę czasu na złożenie rady miejskiej, Batory odprawił deputacyą słowy, , Ite et dicite me hoc die non comessurum, donec templum, quod volo, ingrediar. Mieszczanie wezwali pośrednictwa ks. Skargi, będącego podówczas przy królu, a ten nakłonił Batorego, że poprzestał na zwróceniu dwóch innych kościołów zamiast katedralnego, a mianowicie kościołów św. Jakuba i św. Magdaleny, z których pierwszy stanowi obecnie zbór protestancki Jacobikirche a drugi cerkiew prawosławną. Starożytny tum Domkirche, mimo szpecących go przekształceń, zachował wiele cech pierwotnej budowli. Zakończenie presbiteryum w stylu romańskim o trzech absydach i kształtnych pilastrach, olbrzymi krużganek ciągnący się w czworobok i oświetlony otwartymi arkadami od strony wewnętrznej a zdobny w rzeźby cechujące wyraźnie epokę romańską, zwłaszcza zaś całe wnętrze tumu, jego potężne filary i wspaniałe sklepienia dotąd świadczą o piękności pierwotnego pomysłu tej najdawniejszej katedry Inflant. Fanatyzm luterański jeszcze w XVIII w. dokonywał przekształceń mających na celu zatrzeć pierwotny katolicki charakter świątyni. Usiłowano mianowicie zniszczyć grobowiec biskupa Mejnarda, pierwszego apostoła Inflant. Na grobowcu tym czytamy dotąd napis Haec sunt in fossa. Meinhardi presulis ossa. Nobis primo fidem. dedit annos quatuor idem. Actis millenis, centenis nonaque genis Annis cum senis, hic ab his id ad ethera poenis IV idus mensis octobris. Pomnik ten mieści się w lewej ścianie presbiteryum, nieopodal jedynego dziś w katedrze ołtarza. Przechodząc w pobliżu grobowca Mejnarda do bocznej nawy lewej, znajdujemy część gmachu zwaną der Bollenchor, gdzie zwraca uwagę sarkofag ostatniego arcybiskupa rywskiego Wilhelma, margrabiego brandenburskiego a ciotecznego brata króla Zygmunta Augusta. Pomnik ten ma być obecnie odnowiony. W pobliżu sarkofagu Wilhelma znajduj się dobrze zachowany, odnowiony pomnik burmistrza Ecke, który miastu oddawał uslugi za Stefana Batorego i Zygmunta III Odegrał on zwłaszcza ważną rolę w czasie sporów kalendarzowych. W tejże katedrze wystawił Jan Karol Chodkiewicz nagrobek po bitwie pod Kirchholmem zabitemu w niej wodzowi szwedzkiemu Lindersonowi ob. Kirchholm. Do ozdób tumu należy odnowiony staraniem hr. Maryi z Tyzenbauzów Przeździeckiej pomnik grobowy Kaspra Tyzenhauza, rotmintrza oraz podkomorzego Zygmunta III 1611, tudzież jego małżonki z domu Elfem. Piękność nagrobka podnoszą kosztowne, wykonane w Monachium witraże w obu oknach Tyzenhauzowskiej kaplicy. Godmym też uwagi jest nowo zbudowany w Ludwigsburgu koło Stuttgartu organ o 6800 piszczałkach, 124 głosach a 174 rejestrach, jeden z największych w świecie. Kościół Jacobikirche stoi naprzeciw gmachu rycerstwa inflanckiego das Livlaendische Ritterhaus. Założony 1213 r. dla cystersów, już w r. 1226 został własnością kawalerów mieczowych, a od 1248 należał do kapituły ryskiej. Następnie od r. 1582162l stanowił własność jezuitów, po których wygnaniu z R. służy protestantom, Ciekawe malowidła na żebrach sklepionia, pochodzące podobno z XIV w, , odtwarza dokładnie tablica chromolitogratowana ob. Sitzungsberichte der Gesellschaft fuer Geschichte und Alterthumskunde der Ostseeprovinzen aus dcm Jahre 1886. Na przyczółku od strony wschodniej tegoż starodawnego kościoła oraz na zewnętrznej stronie presbiterium od strony południa godnym uwagi jest fryz w stylu romańskim z XIII w. Ciekawszym jeszcze jest skromny lecz stylowy przyczółek na wynioslej facyacie kościoła św. Jana Chrzciciela die Hallenkirche zu St. Johannis, położonego w przeciwnym krańcu miasta. Świątynia ta, pochodząca z XIV w. , służy obecnie dla nabożeństwa Łotyszom luteranom. Nieopodal wznowi się kościół farny św. Piotra die Stadtkirche zu St. Peter, erygowany w r. 1209 a w roku 1408 z gruntu przebudowany. Odtąd ulegał on już kilkakrotnie niekorzystnym przekształceniom. Atoli w pięknych proporcyach wnętrza, w wysmukłych filarach, których podżebrza o udatnych profilach pionowo rozgałęziają się u góry i przechodzą w żebra lekkich ostrołukowych sklepień, pozostało i do dziś niepospolite dzieło ostrołukowego budownictwa. Wieża tego kościoła, , lubo bezkształtna, ma 140 mt. wysokości, a więc właśnie tyle ile wieża św. Szczepana w Wiedniu. Zasługuje jeszcze na uwagę ratusz, w którym się mieszczą miejskie sądownictwa tudzież bogate archiwum ratusz ton ostatnimi czasy umiejętnie odnowiono, starodawny dom Czarnoglowców ryskich Schwarzhaupterhaus, którego niezwykłą facyatę zdobi olbrzymie popiersie Stefana. Batorego, zamek rozległy, założony tu w 1515 r. przez inflankiego hermistrza Waltera Plettcnberga a odtąd kilkakrotnie przebudowywany, niegdyś rezydencya Jana Hieronima Chodkiewicza, kardynała Jerzego Radziwiłła i innych z kolei wielkorządców i namiestników królewskich, później generałgu bernatorów szwedzkich a od roku 1721 rossyjskich. Zamek ten od lat kilkunastu, po zniesieniu generalgubernatorstwa, zajęty jest przez. sądy krajowe i biura rządowe a w części, zamieszkały przez gubernatora inflanckiego. Na placu zamkowym wzniesiono po wojnie 1812 1814 r. kolumnę granitową z posągiem Zwycięstwa jako pomnik na cześć Aleksandra L Dalej wyróżnia się gmach rycerstwa inflanckiego Ritterhaus, z wielkim smakiem w stylu pałaców florenckich wzniesiony, izba kupiecka Grosso Gilde, przy której przebudowaniu w 1853 r. zachowano w całości dwie ciekawo średniowieczne komnaty izbę nowożeńców Brautkammer i dawną salę na biesiady weselne przeznaczoną. Sala biesiadna należy do najpiękniejszych pomników średniowiecznego budownictwa. Przecina ją w samym środku 7 cienkich kolumn monolitów, podtrzymujących jej dwunawowe starogotyckie sklepienie. Nad drzwiami wiodącymi do, , izby nowożeńców znajduje mą dotąd słynna dębowa płaskorzeźba, przedstawiająca Zaśnięcie Nąjświętszej Panny w obecności wszystkich Apootołów, których oblicza jaśnieją wiarą i przekonaniem, że w obec nich spełnia się tajemnica święta. Ten cenny zabytek snycerstwa z XV w. przypomina dzieło Wita Stwosza i należy do najpiękniejszych dzieł sztuki rzeźbiarskiej, jakie w krajach inflanckich wykonano. W tymże rodzaju jak izba kupiecka lecz na mniejszą skalę wzniesioną jest nieopodal izba przemysłowa Kleine Gilde. W gmachu szpitala św. Jerzego das Georgenhospital cały tympan zapełnia udatna średniowieczna rzeźba przedstawiająca św. Jerzego na koniu, walczącego z tradycyjnym smokiem. Gmach giełdowy wzniesiony w latach 1852 1855 w stylu florenckim i wewnątrz z niemałym przepychem urządzony, oraz wznoszący się naprzeciw niego gmach giełdowego banku BoersenBank a także położone nieopodal gmachy komory celnej; następnio pięknie obmyślany zakład gazowy uroczo wśród kanałów i spacerów położony, tudzież zbudowany w 1861 r. gmach teatralny, który, po pożarze co go w dniu 14 czerwca r. 1882 był pochłonął, wewnątrz nanowo został odbudowany i zaopatrzony w oświetlenie elektryczno, wtntylacyą, ozdabiają miasto. W pobliżu teatru wznosi się rozległy gmach politechniki baltyckiej, w ciągu lat ostatnich kilkakrotnie rozszerzany; nieopodal gimnazyum miejskie, zaklad oftalmiczny, szkoła wyższa żeńska Hoehere Toechterschule, szkoła realna miej ska, wspaniały gmach szkoły elementarnej miejskiej, nowo erygowana cerkiew prawosławna na placu zwanym osplanadą, za gmachom politechniki gimnazyum rządowe ruskie, a w dawnych częściach Rygi gimnazyum rządowe niemieckie i nowo otwarta szkoła realna ruska. Pomiędzy budowlami przedmieścia petersburskiego zasługują na uwagę protestancki zbór die St. Gertrudkirche, kąpiele rzymskie dra Kroegora, zakład wód mineralnych i obszerne pawilony w otaczającym go parku wermańskim, dom dobroczynności das NicolaiArmenhaus, rozległy szpital miejski, a po za granicami przedmieścia dom obłąkanych czyli tak zwany Rothenburg i obszerny szpital wojenny das AlexanderHospital. Na przedmieściu moskiewskiem zaznaczamy dworzec kolei żelaznej ryskodyneburskiej a nieopodal tegoż dworca jodyna w swoim rodzaju dzielnica zajęta przez murowane magazyny składowe die Ambaren, dalej wielka synagoga wzniesiona na podobieństwo takiejże w Berlinie, gmach dobroczynności imienia Sadownikowa a nakoniec olbrzymi wodociąg, z którego woda rozchodzi się do wszystkich domów miasta i przedmieści. Na przedmieściu mitawskiem mamy tylko do zaznaczenia nowoery gowany gmach żeglarzy das Seemannshaus, położony malowniczo nad Dźwiną. Całe szeregi wspaniałych pałaców i domów w stylu odrodzenia wzniesionych, zdobią bulwary ryskie, roztaczające się dokoła wspomnianych już poprzednio rozległych plantacyi, które zrasza kanał niegdyś forteczną stanowiący fosę. Do najokazalszych należą Theaterbou levard, Basteiboulevard, Thronfolgerboule vard, Alexanderboulevard oraz częśó Todleben boulevard, niedotykająca placu Esplanadą zwanego. Bruk z ciosowego kamienia układanego ukośnie oraz chodniki asfaltowe nadają tej części U. cechę wielkomiejską. Szkoły, Szkołę miejską miała Ii. już w 1226 r. przy kościele św. Jerzego, jak tego dowodzi akt legata a laters Wilhelma z Modeny w d. 5 kwietnia 1226 r. wydany. Z tego dokumentu wnoszą niektórzy badacze, że podobnaż szkoła istnieć już musiała przy turnio ryskim około 1206 r. a co najpóźniej od r. 1211, przy ukonstytuowaniu kapituły ryskiej ob. Bunge Urkundenbuch, III, 2. Takież szkoły napotykamy około 1250 r. przy klasztorach cystersów, dominikanów i franciszkanów, w 1353 r. przy kościele św. Piotra, w XV i XVI w. przy kościele św. Jana. Zaledwie od XVII w. posiadamy dokładne wiadomości o szkołach ryskich, pomiędzy któremi w tym wieku spotykamy i szkolę polską polnische Schule, a następnie i szwedzką schwedische Schale, które wszakże nie dotrwały do XVIII w. W relacyi szwedzkiego generałgubernatora Dalberga z r. 1696 czytamy że miasto R. utrzymuje własnym kosztem 5 szkół w mieście, 4 na przedmieściach a zaś 8 w obwodzie miejskim i że w tych szkołach wykłada nauki ogółem przeszło 20 nauczycieli, w których liczbie znajduje się także nauczyciel języka łotewskiego. W spra wozdaniach szkolnych z, XVIII w. znajdujemy w samem mieście 12 szkół. Na ich czole stoi szkoła średnia miejska, nosząca pierwotną nazwę Domschule, mająca rektora, konrektora, subrektora i liczne grono nauczycieli, korepetytorów, asystentów, kantorów, bakałarzy i t. p. Rektor zawiadywał równocześnie radą szkolną miejską, zwaną Collegium ob. G. Schwedera Die alte Domschule, das gegenwaertige StadtGymnasium zu Riga, 1885 r. , str. 102. W 1887 r. było szkół wyższych, średnich, fachowych, specyalnych męskich i żeńskich, niższych i elementarnych ogółem 142. Od lat 25 istnieje tu szkoła politechniczna das baltische Polytechnikum, podzielona na siedem szkół fachowych czyli wydziałów specyalnych oddział inżynieryi BauIngenieur Abtheilung, wydział mierniczy FeldmesserAbth. , wydział inżynieryi mechanicznej MaschinenIngenieur Abth. , wydział budowniczy ArchitektenAbth. , wydział chemii technicznej Chemischtechnische Abth. , wydział rolniczy Landwirthschaftliche Abth. i nakoniec wydział handlowy HandelsAbth. . W 1887 r. na wszystkich wydziałach politechniki było 798 uczniów, w tej liczbie 97 na wydziale inżynieryi, 1 na mierniczym, 188 na inżynieryi mechanicznej, 24 na budowniczym, 290 na chemii technologicznej, 117 na rolniczym i 81 na handlowym. Nauczycieli było ogółem 46, w tej liczbie 17 profesorów oraz 29 docentów, lektorów, asystentów i docentów prywatnych ob. Gustawa Kiesyrytzkiego Die Entstehung der baltischen Polytechnikum s und die ersten 25 Jahre seines Bestehens, Ryga 1887, str. 137. Gimnazyów jest 5, z tej liczby 3 z językiem wykładowym niemieckim a 2 nowe z wykładem ruskim. Wspomniana powyżej Domschule od r. 1860 zamienioną została na gimnazyum miejskie 7klasowe z wykładem niemieckim, do którego obecnie uczęszcza przeszło 600 uczniów. Istnieje przy tem gimnazyum i oddział realny. Są także szkoły przemysłowe, niższe, średnie i wyższe; szkola żeglarska die Navigationsschule, oraz wyższa szkoła żeńska die hoehere Toechterschule. Od niedawna istnieje seminaryum duchowne prawosławne. Bliższe szczegóły podaje broszurka Schwedera Nachrichten ueber die oeffentlichen Rigaschen Elementarschulen mit deutscher Unterrichtssprache Riga 1885, str. 60 i obszerne studyum JungStillinga Resultate der am 17 Febr. 1883 ausgefuehrten schulstatistischen Enquete in Riga Riga 1884, str. 134 i 32 tablic. Wedle najnowszych danych okrąg naukowy dorpacki; którego zarząd mieści się obecnie w R. , liczył w 1887 r. szkół wyższych i niższych ogółem 3287. W tej liczbie było szkół publicznych 2979 a prywatnych 308. Okręg obejmuje Kurlandyą, Estonią i gubernią inflancką wraz z wyspą Oesel Ż 2979 szkoł publicznych było w 1887 r. 210 szkół państwowych, miejskich oraz komunalnych i 2768 szkół ludowych wiejkich. Uniwersytet dorpacki, jedyny w całym okręgu, miał 73 profesorów i docentów i 57 katedr. Studentów w 1887 r. było 1704, wolnych słuchaczy 29. Stopni akademickich w 1886 r. udzielono przoszło 300. Na fakultet teologiczny uczęszczało 232, histor. filolog. 209, fizykomatemat. 133, prawny 274, medyczny 856 103 farmaceutów. Z królestwa polskiego było 84, z gubernii półn. zachod. i połudn. zachod. 89, z gub. inflanckiej ryskiej wraz z wyspą Oesel 603, z Entoni 130, z gub. kurlandzkiej 355 studentów, innych gubernii cesarstwa 417, zagranicznych poddanych 26. Z uniwersytetem połączono seminaryum protestanckoteologiczne, instytut medykochirurgiczny z nowo wzniesionym szpitalem niezwykle wielkich rozmiarów, klinika położnicza, amfiteatr anatomiczny, biblioteka uniwersytecka, licząca w 1887 r. wraz z rozprawami przeszło 200, 000 tomów, instytuty zoologiczny i mineralogiczny, gabinety, laboratorya, ogród botaniczny tudzież obserwatoryum. Z uniwersytetem się też łączą szkoła medyczna, towarzystwo przyrodników tudzież uczone towarzystwo estońskie, posiadające muzeum ze zbiorami wykopalisk z epoki przedchrześciańskiej. Politechnika ryska jest utrzymywana kosztem miasta oraz kosztem szlachty gubernii nadbaltyckich. Szkołę wyższą weterynaryi w Dorpacie utrzymuje rząd. Szkół średnich było 24 15 gimnazyów, 1 progimnazyum, 6 szkół realnych, oddział realny w ryskiem gimnazyum miejskiem oraz 3klasowy kurs przygotowawczy do politechniki. Do grupy szkół specyalnych należy 9 seminaryów nauczycielskich, 6 z wykładom łotewskim lub estońskim, utrzymywanych przez szlachtę nadbaltycką a 3 rządowe z wykładem ruskim; szkoła przemysłowa w Rydze i szkoła nawigacyjna z wykładom niemieckim, utrzymywano kosztem miasta. Prócz togo jest obecnie 16 szkół miejskich i 14 szkół powiatowych, 69 szkół elementarnych miejskich, 2 rządowe szkoły paraf. , 9 szkół elementarnych mininteryum oświaty. Szkół żeńskich publicznych jost w okręgu 55 2 gimnazya, 2 szkoły Brednio wyższo na prawach gimnazyów, 5 szkół średnich, 12 szkół niższych, 33 szkól miejskich elementarnych i 1 szkoła żeńska żydowska. Jest jcszcze 8 szkół elementarnych dla płci obojga. Szkół ludowych wiejskich istniało w 1887 r. 2768, w tej liczbie 2303 szkół protestanckich parafialnych gminnych a 468 prawosławnych; tych na gu bernią inflancką wyspą Oesel przypadało 381 Szkół prywatnych męskich i żeńskich było 308, prócz wielu zakładów specyalnych nie zostających pod kontrolą okręgu naukowego, jak szkoły muzyczne, rysunkowe, techniczne i t. p. Między temi zakładami było 24 odpowiadających gimnazyum 2 z prawami gimnazyów rząd. ; w tej liczbie 5 męskich, 19 żeńskich; 48 zakładów 30 żenskich drugiego stopnia i 236 szkół początkowych 25 żydowskich. Biblioteki. Pierwsze miejsce zajmuje biblioteka miejska, założona już przed 342 laty w salach dawnego kapitularza, odtąd kilkakrotnie rozszerzanych. Początek księgozbioru stanowiły dzieła pozostałe po wydaleniu z R. w 1628 r. franciszkanów i innych zakonów katolickich. Są tu piękne rękopisy z XIII i XI w. Niektóre z nich, wielkich rozmiarów, oprawne w drzewo z wiszącymi u okładek łańcuchami W wielu spotykamy ciekawe miniatury. Dział rękopisów z XVIII. i XIX w. powstał ze zbiorów Schivelbeina, Vegesacha, Fischera, Schwartza, Bucholtza a głównie słynnego Jana Krzysztofa Brotze go, Do najstarszych druków należy wielki foliant wydany 1470 w Moguncyi p. t. Sancti Hieronymi epistolae. Za najdawniejszy druk ryski uważają bibliografowie Carmen gratulatorium de Sigismundi Tertii Regis Poloniae Coronatione Rigae 1588, typis Mollini. Dział historyczny, obfitujący w rzadkie dzieła polskie, dzieli się na 27 podziałów głównych i 70 podpodziałów. Ogólna liczba ksiąg przekracza cyfrę 70, 000 tomów. Oprócz biblioteki miejskiej posiada R. bogatą bibliotekę rycerstwa inflanckiego Livlaendische Ritterschaftsbibliothek, której katalog ogłoszony został drukiem Lipsk 1872. Dział rękopisów tej biblioteki zawiera 453 numerów. Pomiędzy nimi znajduje się oryginał słynnej inflanckiej kroniki rymowanej, będącej głównem źródłem do historyi inflanckiej z XIII w. Drugi egzemplarz tejże kroniki znajduje się w Heidelbergu. Dział Poloniea obejmuje 628 numerów, Spotykamy tu Statut Przyłuskiego 1553 r. i Stanisława Łubieńskiego Opera posthuma 1643 r. in folio. Opus incastratum. Biblioteka politechniki w 1887 r. liczyła 25, 022 tomów. Biblioteka Towarzystwa histor. archeolog. zawiera kilkanaście tynięcy dzieł wyborowych, pomiędzy któremi znaczna ilość dzieł polskich. Biblioteka Towarzystwa nauk przyrodniczych, liczy około 5000 tomów. Natomiast ryskie biblioteki gimnazyalne są bogate, niektóre liczą po 10, 000 tomów. Zbiory, Pierwsze miejsce zajmuje muzeum starożytności Towarzystwa histor. archeolog. , obejmujące wykopaliska z epoki kamiennej, bronzowej, ceramikę, wykopaliska z czasów historycznych, bogaty zbiór numizmatów, zbiór dyplomów nader ciekawych i rzadkich, zbiór autografów, pieczęci i t. d. , przedmioty historycznopamiątkowe, sprzęty domowe, , bronie i t. p. , zbiór rycin, gabinet broni i t. p. Miejska galerya obrazów, zarządzana przez Towarzystwo sztuk pięknych Kunstverein, liczy kilkaset malowideł przeważnie szkół dawnych oraz innych dzieł sztuki, jako to rzeźby, ryciny i t. d. Cenniejszą od niej jest gałerya obrazów imienia Brederloo die Brederloosche GemaeldeGallerie na ulicy Schwartzhaupterstrasse. Liczy ona przeszło 200 cennych malowideł oryginalnych, rozmaitych szkół i epok. Muzeum Towarzystwa nauk przyrodniczych Naturforscherverein, w lokalu tegoż Towarzystwa, obejmuje zbiory dendrologiczny, zoologiczny, botaniczny, mineralogiczny, geologiczny it. d. Istnieje projekt przeistoczenia gmachów niegdyś kapitulnych dla pomieszczenia w nich zbiorów rozproszonych obecnie w lokalach Towarzystw. Archiwa. Pierwsze miejsce zajmuje archiwum miejskie w gmachu ratuszowym. Zawiera ono dokumenty i księgi tyczące się majątku miejskiego, fundacyi dobroczynnych, akty tyczące stosunków miasta do biskupów liwońskich a od 1255 r. arcyb, rygskich, następnie od 1521 r. arcyb, oraz mistrzów krzyżacko inflanckiego zakonu, od 1561 1621 r. królów polskich, od 1621 1710 r. królów szwedzkich i nakoniec od 1710 r. monarchów rossyjskich. Najstarsza księga nosi tytuł DasRigische Schuldbuch von 1286 1352, zawiera 102 stronnic in folio na pargaminie. Archiwum miejskie zostaje obecnie pod zawiadywaniem dra H. Hildebranda, uczonego wydawcy dzieła Das Livlaendische Urkundenbuch; ; którego pierwsze 7 tomów wydawał Bunge, Archiwum szlacheckie des Ritterschaftsarchiv, umieszczone w gmachu rycerstwa inflanckiego Ritterhaus, zawiera dokumenty odnoszące się do szlachty, sejmików i dóbr szlacheckich, począwszy od czasów krzyżackich. Mieszczą się tu liczne lustracye z czasów Batorego i Zygmunta III w latach 1582, 1583, 1590 i 1599 odbywane w Inflantach. Archiwum rządowe w zamku ryskim, obejmuje obfite materyały z czasów panowania polskiego, szwedzkiego i ruskiego akty od 1619 r. , lecz dotąd jeszcze zgoła nieuporządkowane. Archiwum izby kupieckiej Grosse Gilde obejmuje akty najrozmaitsze od XIV w. Najstarsza księga nosi tytuł Schragen der Grossen Gilde Tom Jahre 1354 i zawiera 32 stron. Archiwum izby przemysłowej Kleine Gilde acz mniej bogate, zawiera cenne materyały. Najdawniejszą i najciekawszą księgą jest tu Buch der Aeltermaenner der kleinen Gilde von 1392 1647. Ciekawy jest zbiór dokumentów należący do towarzystwa histor. archeol. Czasopisma, drukarnie i księgarnie. Pierwszy dziennik w R, p. t. Rigische Novellen istniał od 1681 1710 r. Obecnie wychodzi do 30 czasopism, z tych 3 ruskie, 7 łotewskich. Z niemieckich najważniejsza Rigasche Zeitung wychodzi od 109 lat. Pierwszą drukarnię założono w R. w 1588 r. Obecnie jest 12 wielkich i kilka pomniejszych. Księgarni większych jest 15, drobnych do 40. Stosunki sanitarne. W XV w. ustanowiono już lekarza stałego, pod tytułem fizyka miejskiego Rigischen StadtPhisicum. Chirurgowie tworzyli osobny cech ze statutami. Na początku XIII w. założono szpital Hospital der Stadt Riga zur Pflege armer Kranker, jak o tem świadczy dokum. z 1220 r. , wystawiony przez bisk. Alberta I. Około 1300 r. istniał już około Johanniskirche szpital św. Łazarza dla trędowatych, a na miejscu, na którem następnie zamek zbudowano, wznosił się w końcu XIII w. szpital dla starców i choryoh pod nazwą das HeiligengeistStift. Obecne stosunki sanitarne, dość korzystne, przedstawia F. JungStilling w dziełku pod tyt. Beitraege zur GesundheitsStatistik der Stadt Riga. Nad zdrowotnymi stosunkami miasta czuwa komisya sanitarna SanitaetsCommission. Oprócz niej istnieje w R. zarząd medyczny, wchodzący w skład zarządu gubernialnego. Lekarzy w r. 1887 liczono w R. 124, felczerów 138, nadzorców chorych 252, akuszerek 114, aptek 19. Między zakładami leczniczemi pierwsze miejsce zajmuje olbrzymi szpital miejski ogólny, stanowiący całą dzielnicę przedmieścia Petersburskiego. W 1887 r. mieścił 3679 chorych. Po za granicami tegoż przedmieścia znajdujemy zakład obłąkanych Rothenburg, utrzymywany kosztem miasta i takiż zakład Alexandershoohe, utrzymywany kosztom rządu. Jest toż olbrzymi szpital wojenny das Aloxandorhospital. Oprócz tego istnieją w mieście i na przedmieściach liczne polikliniki i zakłady prywatno. Ważniejsze z nich zakłady hydropatyczne dra Kroegora i dra Schroedera na przedmieściach Petorsburskiem i Mitawskiem, zakład wód mineralnych w parku wermańskim, zakład chirurgiczny dra Schwartza, zakład oftalmiczny die Reimers seho Augenheil Anstalt. Cmentarzy ma R. kilkanaście a pomiędzy nimi dwa rzymskokatolickie. Na tak zw. nowym stoi kościołek p. w. św. Michała z pięknemi malowidłami, sprawionemi przez hr. Maryą z Tyzenbauzów Przezdziecka. Dawny cmentarz z kaplicą, mającą zostać obecnie kościołem filialnym. Spoczywają ta zwłoki wielu zasłużonych mężów; są tu grobowiec Stanisława Sołtana, Leona hr. Potockiego i muzyka niemieckiego Kreutzers. Zarząd miasta od wprowadzenia w 1878 r. ogólnie obowiązującej ustawy miejskiej należy do rady miejskiej, złożonej z 72 delegatów, z grona których wybierany jest zarząd, na czele którego stoi prezydent. Dawna rada miejska, istniejąca od 1226 r. , posiadająca niegdyś własną mennicę wybijano monetę z popiersiem arcyb. ryskiego, która aż do r. 1878 za pomocą izb kupieckiej i rzemieślniczej, przy udziale mieszczaństwa sprawowała administracyą, posiada jeszcze, do czasu mającej nastąpić reorganizacyi baltyckiego sądownictwa, wymiar sprawiedliwości w mieście oraz jego obwodzie, a także zawiaduje kilku podrzędnemi gałęziami administracyi miejskiej. Stowarzyszenia odgrywają ważną rolę w życiu R. W 1887 r. było ich dwieście kilkadziesiąt. Sprawami życia duchowego zajmują się towarzystwo pedagogiczne, historyczno archeologicane, Literaerischpraktische Buergerverbindung, z organem Rigasche Stadtblaeter; towarzystwa techniczne, prawnicze, lekarskie, farmaceutyczne założone już w r. 1802, towarz, przyrodnicze, łotewsko literackie, miłośników poezyi Dichterverein, Dombauverein, czuwający nad restauracyą ryskiego tumu, Kunstverein i 17 towarzystw muzycznych. Pomiędzy niemi jest BachVerein i WagnerVerein. Sprawami ekonomicznemi zajmują się tow. gospodarczo rolnicze dla Inflant południowych, towarz, ogrodniczosadownicze, tow. ku podniesieniu chowu koni i wyścigów i t. p. Trzecią kategorya tworzą czytelnie Lesezirkel i kasyna, pomiędzy któremi są kluby ruski, łotewski i litewski Auszra. Tu należą też tow. czeladzi rzemieślniczej, tow. przemysłowo, w którego wielkiej sali artyści pierwszorzędni zwykli tu dawać swoje koncerty, stowarzyszenie młodzieży handlowej, tow. Mussa, posiadające obok znacznego wyboru, dzienników i pism peryodycznych, w najrozmaitszych językach europejskich, także i księgozbiór nader bogaty, czytelnie pojedyńczych korporacyi młodzieży politechnicznej, pomiędzy któremi dwie polskie Arkonia i Wolecya. Czwartą grupę tworzą stowarzyszenia wzajomnej pomocy; do piątej należą różnorodno stowarzyszenia dobroczynne i religijno między temi. i wielo żydowskich. W 1887 r. samych towarzystw dobroczynnych było aż 74. W tej liczbie jest i katolickie tow. dobroczynności, utrzymujące ochronkę oraz parę szkółek elementarnych dla dziatwy katolickiej. Szóstą grupę stanowią towarzystwa i instytucye dla podniesienia kro dytu, handlu i przemysłu. Na czele ich stoi ryski komitet giełdowy i podwładny mu bank, mający olbrzymie obroty. Kredytem ziemskim zajmuje się towarzystwo kredytowe inflanckie das Livlaendische CreditSy stem, mające swe siedlisko w IL Są też i trzy miejscowe towarzystwa asekuracyjne oraz trzy ryskie towarzystwa wzajemnego kredytu, tudzież instytucyi od nich zależnych. Do rozwoju przemysłu fabrycznego przyczynia się nie, mało towarzystwo techniczne, mające własny orgaan Rigasche IndustrieZeitung. Rozwój przemysłu, rękodzielniczego popiera towarzystwo przemysłowe, organizujące nie tylko wystawy przemy słowe, ale i szkoly przemysłowe, rysunkowe i i rzemieślnicze. . Członkowie towarzystwa miewają liczne odczyty z zakresu przemysłu, bardzo uczeszczane. Ostatnią grupę tworzą stowarzynzenia z celami różnorodnej natury, jak towarzystwo strzeleckie, które w obszernych Balach urządza sławnebale i powiada rozległy i piękny ogrod spacerowy, towarzystwo żeglarskie, klub wioślarzy, towarz. gimnastyczne TurnVerein, posiadające piękny gmach zwany Turnhalle, stowarzyszenie łyżwiarzy, stowarz. cyklistów czyli welocypedystów, stowarz. pracy kobiet, dwa towarzystwa ochrony zwierząt, z ktorych jedno posiada własny organ DenAnwalt der Thiere, towarzystwa spożywcze ConsumVe reine i t. d, Prawie wszystkie stowarzyszenia ogłaszają corocznie drukowane sprawozdania ze swoich czynności. Zakłady kredytowe i handlowe. Pierwszo miejsce co do znaczenia i wielkości obrotów mają bank komitetu giełdowego Rigasche Boersenbank i inflanckie towarzystwo kredytowe, , das Livlaendische CreditSystem; poczem następują kantor banku rządowego, bank miejski StadtDiscontobank, Rigasche Vorschusskase, rynka kasa oszczędności, bank handlowy Rigaer Commerzbank oraz banki towarzystw kredytowych Creditverein der Hausbesitzer in Riga, Zweiter Rigaer gegonsoitiger Creditverein Dritter Rigaer gegenseitiger Creditverein, Rigaer HypothekenVorein i t. d. O instytucyach kredytowych ryskich podają szczegóły roczniki komitetu giełdowego p. t. Rigaer HandelsArchiv. Z towarzystw assekuracyjnych istnieją Baltische Feuerversicherungsgesellschaft, , Riga staedtische Gesellsehaft zur gegens. Vers. gegen Feuorsgefahr i Riga vorstaedtische Gesellschaft. Oprócz tego istnieje tu aż Kl kantorów rozmaitych zamiejscowyeh towarzystw assekuracyjnych i kilka biur anonsowych. W R. przebywa stale prezydentura pierwszej grupy związku kolei żelaznych cesarstwa. Do grupy tej należą drogi dyneburskowiteb ska, carycyńska, lipaworomeńska, liwneńska, brzeska, orłowska, poleska, ryskodyneburska, razańska i petersburskowarszawska. Konsulatów znajduje się 20, a mianowicie północno amerykański, angielski i wielkobrytański, austrowęgierski, belgijski, brazylijski, duński, francuski, hiszpański, holenderski, niemiecki, perski, portugalski, argentyjski, szwedzkonorweski, szwajcarski, włoski i kilka mniejszych. Szpitale i zakłady dobroczynne. Szpital św. Jerzego dla zubożałych członków izby kupieckiej i izby rzemieślniczej, stanowiący właściwie dom dobroczynności, który w r. 1886 posiadał żelazny kapitał 182, 530 rubli. Odwieczny dom dobroczynności, noszący nazwę Convent zum Heiligen Geist, z licznej grupy domów złożony; dom dobroczynności Das NikolaiArmenhaus, na przedmieściu Petersburskiem; tamże dom dobroczynności ruski. Cały szereg ochronek miejskich najrozmaitszego rodzaju. Cały szereg zakładów dobroczynnych towarzystwa LiterarrischpraktiBche Buergerverbindung, a mianowicie zakład naukowowychowawczy dla głuchoniemych, zakłady dla osierociałych dziewcząt, dla chłopców, dla ociemniałych, dla upadłych dziewcząt, ochrona dla niemających przytułku, ochrona dla sług bez zatrudnienia, kuchnia ludowa, zakład dostarczający opału po cenach nader niskich i t. p. ; dom dobroczynności imienia Sadownikowa na przedmieściu Moskiewskiem. Prócz tego najróżnorodniejsze instytucye dobroczynne licznych tutejszych towarzystw, pomiędzy któremi wyróżnia się Verein gegen den Bettel, posiadające wiele zakładów w mieście i za miastem. Osobną kategoryą tworzą Stipendienstiftungen czyli bursy dla kształcących się niezamożnych mieszczan ryskich, jużto w uniwersytecie dorpackim, już w politechnice ryskiej a także po ryskich gimnazyach i szkołach realnych. Posiada także R. oprócz straży ogniowej rządowej, kilka wyborni uorganizowanych straży ogniowych ochotniczych, Bo wygody i uprzyjemnienia życia ma R. oprócz wspomnianych już plantacyi i ogródków zamiejskich Aleksanderpark i Hagensbergerpark oraz rozległego parku tow. strzeleckiego, utrzymywanego nader umiejętnie przez Gartenbauverein, jeszcze dwa ogrody publiczne park wermański Woehrmanns Park, położony w punkcie środkowym, pomiędzy miastem i przedmieściami Petersburskiem oraz Moskiewskiem i ogród cesarski Kaisergarten leżący, na półn. krańcu przedmieścia Petersburskiego. Historya. R. założoną została przez bisk. Alberta I de Appeldern niegdyś prałata przy katedrze bremeńskiej w 1201 r. u ujścia rzeczki Rygebach do Dźwiny, w krainie, do której misyonarze holsztyńcy i żeglarze bremeńscy przynieśli już w 1159 r. chrześciaństwo i zawiązki kultury zachodniej. Nazwę otrzymała R. od strumienia Rygenbach, uchodzącego do Dźwiny. Strumień ten zasklepiony płynie pod brukiem założonego nad nim miasta. Wznosi się nad nim przeważnie ulica staromiejska Risingstrasse. Założyciel R. , bisk. liwoński Albert I, wprowadza tu już wr. 1202 zakon kawalerów mieczowych Fratres militiae Christi, który w r. 1237 zjednoczył się z zakonem krzyżackoniemieckim i przyjął jego regułę oraz strój zakonny wraz z nazwą Fratres domus Teutonicorum per Livoniam. Ci inflanccy krzyżacy do polowy XVI w. wspólnie z arcyb. ryskim władali Inflantami a w części i Rygą aż do 1561 r. , w którym władzcy ruscy sięgać poczęli po kraje liflanckie, skutkiem czego Estonia już w r. 1560 dostała się Szwedom, całe zaś Inflanty z R. w dniu 28 lutego 1561 r. poddały się Zygmuntowi Augustowi, który ostatniemu mistrzowi inflanckiemu Gotardowi Kettlerowi oddał na prawie lennem część ich, składającą biskupstwo kurońskiej zwaną odtąd Kurlandyą. Ryga wtedy uzyskała dla siebie dwadzieścia lat niezawisłości Freiheistsjahre, po upływie których zjechał tu król Stefan Batory. Szwecya, po długich z Polską wojnach, opanowała w 1621 r. wielką częśó Inflant wraz z R. , która blisko wiek cały znosiła panowanie szwedzkie. W r. 1700 oblegały R. wojska saskie Augusta II, ale przybył tu na odsiecz Karol XII i oblegających odparł w dniu 18 lipca 1701 r. Z tego czasu przechowuje biblioteka miejska ryska krzesło olbrzymie, kurdybanem obite, z monogramem awanturniczego króla szwedzkiego. Po klęsce Karola XII pod Połtawą, uległa R. wojskom ruskim i poddała się Piotrowi I w d, 4 lipca 1710 r. , a zaś wr. 1721, skutkiem układu Nysztadzkiego wraz z Inflantami szwedzkiemi i Estonią ostatecznie do monarchii ruskiej wcieloną została. Odtąd, za wyłączeniem lat 1812 i 1813 r. , w których częśó przedmieści spalono a samo miasto było przez wojska francuskie i pruskie bezskutecznie ostrzeliwane, tudzież r. 1854, w którym porty ryskie znosić musiały blokadę floty angielskiej, miasto cieszyło się pokojem i pod każdym względem świetnie się rozwinęło. Po zniesieniu w latach 1858 1861 r. dawnych warowni, baszt i wałów, gdy siec kolei żelaznych i telegrafów powiązała ten gród nadbałtycki z wewnętrznymi guberniami cesarstwa a trzy porty miejskie znakomicie ulepszone zostały, rozwinął się tu szybko handel i przemysł fabryczny. Pracowitość zaś, zabiegłość i przemyślność ludności, postawiły miasto na obecnym wysokim stopniu kultury. Herb IL najdawniejszy, na pieczęci dokum. z 1226 r. , przedstawia mur o pięciu strzelnicach, dwóch wieżyczkach i otwartej bramie, w powietrzu, pomiędzy wieżyczkami, podwójny krzyż biskupi i klucze. Niewątpliwie nadany został miastu przez biskupa Alberta. Herb ten okala napis Sigillum burgencium in Riga manencium. Herbu tego używała R. do 1336 r. Na dokumentach wydawanych pomiędzy 1349 a 1470 r. herb IŁ. ulega już zmianom. Mur z bramą otwartą zamieniono na wejscie do zamku a dwie od ziemi wznoszące nię baszty umieszczono w miejscu wieżyczek. Owe baszty łączy na późniejszych pieczęciach mur dachem przykryty a tworzący obronne wejście ze spuszczoną do połowy kratą żelazną z pod której wygląda głowa leżącego lwa. Po nad dachem muru unoszą się w powietrzu dwa klucze w kształcie krzyża, a nad nimi, w miejscu biskupiego krzyża, występuje XVI w, krzyż rycerzy inflanckich. W około napis Sigillum civitatis Rigensis. Tej postaci herbu używa R. aż do 1660 r, , w którym Karol XI, pragnąc wynagrodzić wierność mieszczan, umieszcza w herbie dwie królewskie korony jedne nad lwią głową a drugą w powietrzu po nad kluczami i krzyżem. W około herbu był napia Carolus D. G. SvecoGottho VandaloRex Civitatis suac Rigensis coronavit fidem. Tego herbu używa miasto i obecnie, napis tylko zmieniono na Sigillum Civitatis Rigensis ob. Historische Nachrichten vom Rigaschen Stadtwappen, w piśmie Rigasche Stadtblaeter z 1812 r. , str. 18 24. Bibliografia. Przyczynki do dziejów miasta tudzież plany i ryciny R. wylicza dzieło prof. Winkelmana Bibliotheca Livouiae historica Nr. 7187298. O przemyśle R. w XIII i XIV w. napisał Konstanty Mettig dziełko Zur Geschichte der Rigaschen Gewerbe im 13 und 14. Jahrhundert Riga, 1883 r. . Dr. Girgensohn ogłosił ciekawy opis dawnej R. p. t. Skizze der Stadt Riga um 1300 Bali. Monatsschrift z 1886 r. , t. XXXIII, str. 433 448. Piękny plan R. , wykonano na 24 arkuszach p, t. Karte der Stadt Riga in 24 Blaettern im Maassstabe I 2100 angefertigt auf Anordnung des Stadtamtes nach den Vermessungen aus den Jahren 1880 1883 Zurich, 1886 r. . Statystykę stosunków miasta opracowali Frydryk JungStilling w dziełku Beitrag zur Statistik der Gobaeude und Grundplaetze in der Stadt Riga Ryga, 1882 r. , in folio; Ergebnisse der Volkszaehlung von 29 December 1881 in Riga Ryga, 1883 r. , in 4to majori; Resultate der am 17 Febr. Rzesza Rzesza 1883 ausgefuehrten schulstatistischen Enquete in Riga Ryga, 1884 r. , str. 134, in 8o, 32 tablic. 0 władzach i urzędach miejscowych podają dano najświeższe Rigacr Almanach pro l888 i Rigasches Adressbuch pro 1887 8. G. Manteuffel Byski powiat zajmuje połud. zachod. część gub. liflanckiej al ryskiej. Podług obliczeń Schweitzera ma on 111 m. kw. al. 5370 w. kw, , podług zaś pomiarów wojonnotopogra ficznych 5387 w. kw. al. 561, 000 dziesięcin. Wschodnia cześć powiatu jest wyniosła, przerznięta południowemi stokami płaskowzgórza rz. Aa i polud. zachod, kończynami płaskowzgorza lemzalskiego. W tej części powiatu, na brzegach Dźwiny i Inflanckiej Aa, znajduje się wiele malowniczych miejscowości, jak w okolicach Kokenhuzy, Kremony, Treiden, Segewold i in. , noszących miano liflanckiej Szwajcaryi. Przeciwnie zaś zachodnią częśó powiatu, zwłaszcza pas nadbrzeżny, stanowi nizina, obfitująca w błota i lotne piaski, głównie w okolicach Rygi. Pod względem geognostycznym powiat należy do formacyi dewońskiej, obnażenia której występują w korytach rz, Dźwiny i Inflanckiej Aa. Nad; rz. Aa występują piaskowce, tworzące niższą warstwę formacyi dewońskiej, nad Dźwiną zaś i jej dopływami wapienie, dolomity, glina z gipsem i margiel, stanowiące środkową warstwę tejże formacyi i wreszcie nad Dźwiną od Gr. Jungfer do Lennowaden i niektórymi jej dopływami piaski, wapienie piaszczyste, gliny i margle, stanowiące górną warstwę formacyi. Powiat zroszony jest przez rz. Dźwinę i jej dopływy Perse, Oger i Muehlgraben z prawej oraz Kurlandzką Aa al. Bolderaa z lewej strony. Najważniejsze jeziora znajdują się w płd. zach. części powiatu, mianowicie Lilast, Dunge i Zirne na prawym brzegu Infl Aa, w pobliżu brzegu morskiego; Joegel, Stint z którego wypływa Muehlgraben, Gr. i Kl. Weissensee, dalej jez. Babit, połączono za pośrednictwem dwóch odpływów z rz. Bolderaa i wreszcie w południowozachodnim zakątku Inflant, pomiędzy Kurlandyą a zatoką Rynką, jez. Kaugern. Wogóle wody i biota zajmują do 64, 000 dzies. , t. j. 11 1 2 całej przestrzeni. Lasy zajmują około 307, 000 dzies. t. j. 55, gr. orne 67, 000 dz. 11, łąki zaś 84, 000 dz. 15 W 1861 r. było w powiecie, za wyjątkiem mta Rygi, 101, 655 mk, 49, 000 męż. , w tej liczbie 277 szlachty, 6167 mieszczan i 92, 552 włościan; podług zaś wyznania 5047 prawosł. , 188 katol, 707 roskolników i 286 żydów; pozostałą częśó stanowią protestanci. W powiecie znaj duje się 22 a w okręgu patrymonialnym 4 parafie Kirchspiele. W 1861 r. było tu 10 cerkwi wszystkie drewniane, 27 kościołów ewang. 22 mur. i 5 drew. , 5 domów modlitwy ewang. wszystkie drewn. . Było wówczas 9433 budowli 1146 mur. i 8287 drew. , w tej liczbie 5091 dm. mieszkalnych 930 mur. i 4161 drew. . Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo; sieją przeważnie żyto, jęczmień, owies, tatarkę i kartofle. Ważną gałęź gospodarstwa stanowi także uprawa lnu. Sadownictwo i ogrodnictwo dość rozwinięte, zwłaszcza zaś w okolicach Rygi. Hodowla bydła, z powodu obfitości paszy, stoi na dość wysokim stopniu. W 1860 r. było w powiecie 16, 000 sztuk koni, 43, 000 bydła rogatego, 56, 000 owiec zwyczajnych, przeszło 3000 owiec rasy poprawnej i 20, 000 świń. Ważno znaczenie ma także przemysł leśny oraz wyrób naczyń drewnianych. Rybołówstwo znaczno, nietylko w zatoce Ryskiej lecz i w jeziorach. Również ma pewne znaczenie dobywanie gipsu i wapna. W 1861 r. było w powiecie, łącznie z młynami, 283 fabryk. Ważniejsze z nich 1 garbarnia, 1 fabryka oleju, 67 gorzelni, 2 tartaki, 2 dziegciarnie, 67 browarów, 3 papiernie, 82 młynów, 5 hut szklanych, 37 cegielni, 7 wapielników. W tymże roku było w powiecie 32 szkół ludowych ewang. , z 34 nauczycielami i 886 uczniami. Ryska al. liflancka gubernia, ob. Inflanty szwedzkie t. III, 286 290. J. Krz. Rzesza 1. Wielka, mko i dobra nad rzką t. n. , pow. wileński, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Rzesza, o 14 w. od Wilna, przy drodze bocznej wiłkomierskiej, ma 12 dm. , 40 mk. , w tej liczbie 5 prawosł. , 23 katol. , 12 żydów; młyn wodny. Posiada kaplicę katol. par. Werki, dawniej filialną. Własność Sienkiewiczów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsie Rz. , Lindwiniszki, Rusaki Górne i Dolne, Bondary, Łajdagole, Zwieraliszki, Poszyle, Heglówka, Grzybowszczyzna, Nowosiołki, Jadwigowo, Giejłasze, Ejkmińce, i Żarowce, oraz zaśc Bondary, Ozierajcie, Buda, Rz. Mała, Markiszki, Klonówka, Birka, Takluniszki, Miedzichowszczyzna, Leśny, Polesie 1 i 2, Ryliszki i Czumboryszki, wogólo podług spisu z 1864 r. 374 dusz rew. włościan uwłaszczonych i 66 b. włośc, skarbowych. Gm. Rz. , należąca do 1 okr. pok. do spraw włośc. i 1 okr. konskrypcyjnego, obejmuje 180 miejsc zamieszkałych, mających 554 dm. i 5874 mk. i składa się z 10 okr. wiejskich Rz. , Niemenczyn, Werki, Bukiszki, Zameczek, Suderwa, Ciechanowiszki, Halin, Biełuny i Krzyżaki. Podług spisu z 1864 r. było w gm. 2011 dusz rewiz. włośc. uwłasz. i 898 b. włośc. skarbowych. Jest to dawno dziedzictwo Paszkiewiczów. Po śmierci Łukasza i Zofii z Godwiłowiczów Paszkiewiczów zostali sukcesorami syn Jan, młodo zmarły. i dwie córki Elżbieta Mikołajowa Braciszew ska i Zofia Aleksandrowa Naruszewiczowa, które w 1672 i 1684 r. zbyły dobra Kazimierzowi i Barbarze z Hlińskich Dąbrowskim, podkomorzym wileńskim, W 1700 r. Kazimierz Dąbrowski prawem darownym ustępuje ks. Janowi Mikołajowi Zgórskiemu; po nim odziedziczyli Kazimierz i Stefan Zgórscy, Katarzyna Mirska i Teresa Ilchinowa, którzy przeleli swe prawa na Ignacego, chorążego, i Jana, stolnika, Dąbrowskich, wnuków podkomorzego Kazimierza, a synów Marcyana i Ewy z Komorowskich Dąbrowskich, marszałków wiłkomierskich. W 1750 r. Jan Junosza i Anna z Sulistrowskich Dąbrowscy, stolnikowie pow. wiłkomierskiego, sprzedają Rz. Mikołajowi i Barbarze z Kopciów Łopacińskim, sstom sądowym mścisławskim; w 1764 r. ciż Łopacińscy odstępują swe posiadłości Janowi Augustowi i Konstancyi z Platerów Hylzenom. Następnie Rz. przechodzi do hr. Zybergów, poczem do Jasińskich. 2. Rz, Mała, zaśc. i karczma nad rzką Rzeszą, pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra Sienkiewiczów, Rzesza, o 4 w. od gminy a 15 w. od Wilna, ma 3 dm. , 4 mk. katol i 4 żydów w 1864 r. 3 dusze rewiz. . 3. Rz. , wś nad rzką t. n. , pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Rzesza, okr. wiejski i dobra ks. Witgensteina, Werki, o 7 w. od gminy a 9 w. od Wilna, w 1864 r. 9 dusz rewiz. 4. Rz. , zaśc, tamże, okr. wiejski Suderwa, o 8 w. od gminy, 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr Izabelin, Kotwiczów. 5. Rz. Gulbin Wielka, wś włośc, pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Rzesza, okr. wiejski Krzyżaki, o 3 w. od gminy, 54 dusz rewiz. 6. Rz. Gulbin Mała, wś włośc, tamże, o 4 w. od gminy, 29 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych RzeszaGulbin, W spisie z 1866 r. wykazane są a Rz. Papierniana al Nowe Werki, wś włośc, o 9 w. od Wilna, 5 dm. , 94 mk. katol; b Rz. Papierniana, 2 karczmy, tamże, o 9 w. od Wilna, 2 dm. , 11 mk. katol; c Rz. Kapitulna, własność kośc. św. Rafała, o 15 w. od Wilna, 1 dm. , 12 mk. katol; d Rz. Nowa, zaśc szlach. , o 15 w. od Wilna, 2 dm. , 7 mk. katol e Rz. I i II, dwa fol szlach. , o 14 i 14 1 2 w. od Wilna, 1 dm. i 36 mk. katol i 1 dm, i 26 mk. t. wyzn. ; f Rz. , zaśc. , o 18 w. od Wilna, 1 dm. i 5 mk. katol; g Rz, I i II, dwa zaśc włośc, o 19 i 20 w. od Wilna, z których pierwszy ma 11 dm. i 62 mk. katol, drugi 5 dm. i 51 mk. t. wyzn. Rz. II w 1619 r. nabytą została przez Jana Despot Zenowicza od Kopciowej, później własność wizytek wileńskich, dziś skarbowa. W XIII t. aktów wydanych przez wileńską kom. archeograficzną znajduje się przywilej Jana III z d. 25 kwietnia 1681 r. , mocą któ rego pozwolił Kazimierzowi Andrzejowi, pisa rzowi ziemskiemu oszmiańskiemu, i Andrze jowi, łowczemu wileńskiemu, Zakrzewskim, posesorom majętności Rz. , na gościńcu giedrojekim w wwdztwie wileńskim leżącej, pod którą mając głęboką rzekę Rzeszę i przepra wy wielkie nazwiskiem Gulbiny, do Wilna jadąc z Wilkomierza, mosty budować i przeprawy naprawiać, z których sobie wzgle dem ważnych kosztów ma zwyczajne pożyt ki wynajdować i myto od ludzi kupieckich brać. J. Krz. A. K. Ł. Saalfeld Saabe niem. , ob. Żaba. Saabel Alt i Neu, wś i dobra, pow. głogow ski, par. kat. Rabsen. W 1842 r. 8. Alt ma 12 dm. , zamek, folw. , 105 mk. 28 ew. . 8. Neu 17 dm. , sołtystwo, 90 mk. ewang. par. Głogowa Wielka. Saaben niem. , ob. Żabno, j Saabor niem. zapewne Zabor 1. , wś i targowisko, w pobliżu lew. brzegu Odry, pow. zielonogórski. Targowisko ma kościół par. ewang. od 1743 r. , szkołę ewang. W 1842 r. było 66 dm. , 470 mk. 43 kat, 5 żyd. ; winnice. Wieś miała 1842 r. 66 dm. , zamek, 542 mk. 18 katol. . Kaplica katol. filia par. Milzig. Plantacye morw dla hodowli jedwabników założono tu w połowie XVIII w. W 1840 r. otrzymano 23 funty jedwabiu. Przy wsi dwa młyny wodne i przewóz na Odrze. W pobliżu wsi wielkie torfowisko i pokłady marglu. Znaleziono tu cmentarzysko z urnami. 2. S. Gross i Klein, 1318 r. Sabor, 1361 r. Zobor, wś i dobra, pow. nowotarski Szląsk, par. kat. Gloschkau, ew. Dyhernfurth. W 1842 r. S. Gross miał 31 dm. , folw. do domeny Nimkau, 244 mk. 83 ewang. , szkoła katol; S. Klein 9 dm. , folw. , 77 mk. 23 ew. . Saadau, ob. Sadowo, Saagen niem. , dobra, pow. iławkowski, blisko Iławki st. pocz i tel, 13 dm. , 69 mk. , 244 ha. Saake, ob. Żahowo, Saalau niem. , 1. wś, pow wystrucki, st. pocz. Norkitten, 38 dm. , 168 mk. , 120 ha. 2. S. , domena król z folw. Catrinlacken, w tymże pow. , 42 dm. , 226 mk. , 760 hą. 3. S. Gross, dobra ryc, pow. frydlądzki, st. p. Domnau; 11 dm. , 54 mk, 1020 ha. 4. S. Klein, folw. do Gr. 8. należący; 1 dm. , 41 mk. 5. S. , zamek w Nadrowii, przez kapitułę sambijską założony około r. 1376. Ad. N. Saalau niem. , ob. Żuława i Żuławka, Saalberg, wś, pow. jeleniogórski, par. ew. Hermsdorf i Giersdorf. Leży w górach, na znacznem wzniesieniu. W 1842 r. 100 dm. , 599 mk. 34 kat. , szkoła ewang. , 2 młyny wodne. Saale niem. , Sala, Solawa, Sola, rz. , Ob. Sola. Saalfeld. ob. Zalewo, Saara, 1350 Zar Zdar, wś, pow. nowotarski, par. ew. i kat. Leuthen. W 1842 r, 16 dm. , folw. , 142 mk. 26 katol. Saarau, 1371 r. Sarow, wś i folw. , pow. świdnicki, par. ew. Piotrowice. W 1842 r. 27 dm. , folw. , 172 mk. 8 katol. Obecnie wielkie fabryki Silesia, Ida, Marienhuette, przerabiające żelazo, granit, glinkę i chemiczne produkty. St. dr. żel, odl 6 klm. od Koenigszelt. Saarawenze, 1175 Sarauin, 1270 Zerawin 1361 Serawincz, wś i dobra ryc, pow. nowotarski Szląsk, par. ew. Leuthen. Loży przy linii dr. żel WrocławLignica. W 1842 r. 20 dm. , zamek, 126 mk. 12 katol. Saarema, ob. Oesel Saatz, wś i dobra ryc. , pow. żegański, par. ew. i kat. Kunau. W 1842 r. 26 dm. , 152 mk. ewang. , młyn wodny, warsztaty tkackie. Do S. należy folw. Amalienhof. Sabaczuny, wś, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 35 w. od Szawel Sabadasz, wś nad Tykiczem Górskim, pow. taraszczański, w 2 okr. pol, gm, Buzówka, o 65 w. od Taraszczy, ma 944 mk. W 1863 r. było tu 638 mk. i 1438 dzies. ziemi. Cerkiew Pokrowska, drewniana, wzniesiona była w połowie zeszłego wieku; poprzednio jeszcze. w 1749 r. wś SabadaszewKut należała do par. Buzówka. We wsi znajduje się także kapl katol par. Stawiszcze dek. humański. Wś położona jest na niskim, błotnistym półwyspie, utworzonym przez rz. Tykicz. Okolica cała pokryta była niegdyś gęstym lasem, śladem którego są pozostałe dotychczas pnie, W końcu zeszłego wieku S. wraz z sąsiedniemi wsiami Sorokotiaha, Olszanka i Maryjka, był własnością Zakrzewskiego, prezydenta mta Warszawy. Od niego nabyty przez Ignacego Iwańskiego, następnie Saabe Sabadasz Sabaczuny Saatz Saare Saarawenze Saarau Saara Saale Saalberg Saalau Saake Saagen Saadau Saabor Saaben Saabel Saabe Sabastyanówka Sabarycha Sabarówka Sabarów Sabaroszczyzna Sabany Sabangen Sabanciszki Sabałunki Sabakienica Sabakowszczyzna Sabagne Sabadszuhnen własność Stanisława Jotejki, który w 1851 r. sprzedał Pawłowi Jastrzębskiamu. J. Krz. Sabadszuhnen niem. , wś, pow. gąbiński, tuż przy Gąbinie st. p. i tel. ; 32 dm. , 163 mk. , 240 ha. Sabagne niem. , zapewne Zabagnem, folw. dóbr Gierałcice, w pow. kluczborskim. Sabakowszczyzna okolica, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 27 w. od Szczuczyna, 3 dm. , 19 mk. Sabakienica, rzeczka, dopływ rzeki Niwny praw. dopływu Kotry. Sabałunki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 22 w. od Nowoaleksandrowska. Sabanciszki 1. dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, o 98 w. od Nowoaleksandrowska. 2. S, dobra, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 70 w. od Poniewieża. Sabangen, ob. Samagowo. Sabany 1. okolica, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 45 w. od Poniewieża. 2. S. , wś, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, o 27 w. od Poniewieza. 3. S. , okolica, tamże, o 18 w. od Poniewieża. Sabaroszczyzna, wzgórze polne, na płn. wsch. od Kołodziejówki, w pow. skałackim, w paśmie Miodogór. Wznies. 361 mt. npm. szt. gen. . Z pod niego wytryska pot. Chmie lowa. Br. G. Sabarów, wś nad Bohem, pow. winnicki, gm. Józwin, sąd i par. kat. Winnica o 9 w. , ma 40 osad, 172 mk. , 262 dzies. ziemi włośc, 75 dz. dworskiej należącej do Gutowskich i 200 dz. do Giedrojciów, 33 dz. cerkiewnej; cerkiew filial. par. Szeremetki, wzniesiona w 1733 r. , z 233 wiernymi. Gleba glinkowa ta, grunta leśne, pagórkowate. Stara osada, założona prawdopodobnie przez Sabarowskicb, do których należała w XVI w. Marya, córka Wasyla Sabarowskiego, wniosła ją Iwanowi Woronowickiemu, córka zaś tegoż Michałowi Łaskowi; następnie Teofila Łaskówna Radzi mińskiemu a Anna Radzimińska Michałowi Grocholskiemu. Dr. M. Sabarówka, wś u źródeł rzki Juszki, dopł. Tykicza Górskiego, pow. lipowiecki, w 3 okr. poL, gm. Łukaszówka, par. katol. Oratów, o 50 w. od Lipowca a o 3 w, od mka Bałabanówki i sioła Juszkowce, ma 130 dm. , 1171 rok. w 1863 r. 916 mk. ; cerkiew Pokrowska, drewniana, wzniesiona w 1776 r. Należała niegdyś do Daszowszczyzny, następnie do dóbr juszkowieckich, będących w 1863 r. własnością Stanisława Sirotko. W 1750 r. wś zrabowaną była przez hajdamaków. J. Krz. Sabarycha, wzgórze polne, w obrębie Żerebek Królewskich, w pow, skałackim, na pld. od wsi, nad granicą Panasówki. Wody z jego stoków zabiera pot. Chmielowa. Wzn. 360 mi. npm. szt. gen. . Ob. Sabaszycha i Saaroszczyzna. Sabastyanówka, ob. Sebastyanówka. Sabaszczewo al. Sabaszczewo, Sobarszczewo, Sobaszewo, wś, pow. średzki, 5 klm. na płn. zach. od Miłosławia st. dr. żel. i pocz. , nad Bardeczką, dopł. Maskawy; par. Środa dawniej Murzynowo, okr. wiejski Murzyno wo Kościelne, 7 dm. , 118 mk. W r. 14679 Jakub Kot, dziekan gnieźnieński, dziedzic Dę bna i Nowegomiasta, nabył S. od Piotra i Ma gdaleny Miłosławskich z Chociczy; r. 1471 zrzekli się swych działów Elżbieta i Adam Milosławcy; w r. 1578 1618 byty tu 3 śla dy osiadłe, jeden sołecki, 2 pustych i 2 komorn. S. weszło z czasem w skład ststwa średzkiego. E. Cal. Sabaszycha al. Zabaszycha, wyniosłość na zach. od Czernichowiec, w pow. zbaraskim, nad granicą Łozowy, na dziale wodnym mię dzy huczną Gniłą a jej dopływem Hnizdecz ną, po płd. Wschod. stronie gościńca zbarasko tarnopolskiego. Wznies. 355 mt. npm. szt. gen. . Pola po płd. stronie tego wzgórza zwą się Rozkopaną Mogiłą. Por. Bajkowce i Hnizdeczna. Br. G. Sabaszyskie, płaskowzgórze, por. Sabaszycha. Sabat, fol. nad rz. Radomką, pow. radomski, gm. Wolanów, par. Mniszek, odl. od Radomia 14 w. , ma 3 dm. , 28 mk. ; młyn wodny. Folw. ten, oddzielony w r. 1885 od dóbr Strzałków, rozl. mr. 245 gr. or. i ogr. mr. 195, łąk mr. 35, pastw. mr. 1, nieuż. mr. 14; bud. z drzewa 8; płodozmian 7polowy. Sabatki, pow. ostrowski, gm. Szulborze Koty, par. Andrzejowo, Sabatynówka al. Sinnica, wś przy ujściu rz. Sinnicy do Bohu, pow. bałcki, w 4 okr. poL i par. kat. Hołowaniewskie, gm. Daniłowa Bałka o 12 w. , sąd w Sawraniu, o 68 w. od Bałty, ma 130 dm. , 674 mk. , 1166 dzies. ziemi włośc. , 1892 dworskiej, 72 cerkiewnej. Cerkiew wzniesiona w 1741 r. , ma 1274 wiernych. Należała do Potockich; Marya z Potockich Strogonowa sprzedała ją Udiełom. Dr. M. Sabatyszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, o 17 w. od Nowoaloksandrowska. Sabaudya, kol. , pow. tomaszowski, gm. i par. Tomaszów, pod Tomaszowem. Założona 1840 r. przez osadników niemieckich na wy karczowanych gruntach ordynacyi Zamojskiej; ma 17 dm. , 137 mk. , 299 mr. roli, 80 mr. lasu. Grunt górzysty, popielatka. Lu dność pracowita i porządna. X. F. S. Sabcice, niem. Sabschuetz, wś nad rz. Straduną, pow. głupczycki, o mili od Głupczyc. Posiada kościół par. murowany, z wieżą, p. w. Maryi Magdaleny odnowiony 1804 Sabat Sabadszuhnen Sabaszyskie Sabaszycha Sabaszczewo Sabcice Sabaudya Sabatyszki Sabatynówka Sabatki Sabiniec Sabłonowo Sabławki Sabloczyn Sablath Sabkiszki Sabitz Sabioch Sabinowo Sabinówka Sabinow Sabinów Sabinki Sabinka Sabinin r. , szkołę katol. W 1861 r. , 138 dm. , 822 mk. 2 ew. , 3720 mr. 3261 mr. roli. Trzy młyny wodne, wiatrak. Sabelki, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Dobejki, o 47 w. od Wiłkomierza. Sabenowe, Sabnau, terytoryum w Sambii, niegdyś jabłko niezgody między zakonem a biskupami. Krystyan bisk. odstąpił je w 1277 r. zakonowi za posiadłości Vremar w Turyngii, Metkaym i Drabnow w Sambii. Zamianę tę przyjął następca Krystyana Zyg fryd w 1296 r. W późniejszych 1320 za targach wymawiano między innemi zakono wi i to, że wartość Sabnowa większą jest znacznie od wartości tego, co za nie dał i żą dano rekompensaty. Czy się to względem Sabnowa stało niewiadomo. To pewna, że r. 1322 zakon poczynił pewne ustępstwa bi skupowi ob. Sambia. Ad. N. Saberau, ob. Zaborowo. Sabiańce, folw. , pow. nowoaleksandrowski, ma 90 dzies. ziemi dworskiej; wlasność Ejtminowiczów. Sabienek, jeziorko na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, 10 ha obszaru. Sabienen al. Seeben, ob. Żabiny. Sabiers Gebiet niem. , ob. Zaborska Ziemia. Sabiłki, okolica szlach. , pow. oszmiański, w 2 okr. poL, o 38 w. od Oszmiany, 6 dm. , 40 mk. katol. Sabine, pow. opatowski, ob. Gołoszyce. Sabine niem. , ob. Sowin. Sabinie, wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 29 w. , ma 3 dm. , 38 mk. W 1827 r. 3 dm. , 32 mk. Sabiniec, kol i leśn. królew. w dobrach rząd. Bogacica Bodland, pow. olesiński. Sabinin, pow. włodawski, ob. Lubiczyn. Sabinka, folw. , pow. miński, w okolicy Zamostocza, gm. Siennica, miejscowość dość leśna. Al. Jel. Sabinka, kol. , pow. toszeckogliwicki, par. kat. Sieroty. W 1861 r. 10 dm. , 80 mk. , 72 mr. Sabinki, os. , pow, siedlecki, gm. Niwiski, ma 2 dm. , 22 mk. , 5 mr. Sabinów 1. kol. włośc. nad rzką Brynicą, pow. rawski, gm. Żelechlin, par. Białynin, 32 dm. , 231 mk. , 144 mr. Wchodziła w skład dóbr Gutkowice. 2. S. , wś włośc. , pow, łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Rusiec, ma 15 dm. , 75 mk. , 87 mr. Wchodziła w skład dóbr Głuchów. 3. S. al Kędory, fol. , pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa odl 5 w. . Fol. ten, r. 1880 oddzielony od dóbr Stradom, rozl. mr. 280 gr. or. i ogr. mr. 105, łąk mr. 57, past. mr. 2, lasu mr. 109, nieuż. mr. 7; bud. mur. 5, z drzewa 5, las nieurządzony. Br, Ch. Sabinów al. Mikłaszki, karczma w Jawor niku, pow. sanocki, przy ujściu pot. Jaworniczka do Osławicy. Br. G. Sabinow, węg. KisSzeben, niem. Zeben, łac. Cibinium, miasteczko w hr. szaryskiem, nad rz. Torysą, kościół paraf. katol. z wieżą, kościół i kolegium pijarów, gimnazyum, kościół ewang. par. Przedmieścia większe od miasteczka, uprawa roli, rzemiosła, papiernia, młyny wodne, handel śliwowicą, uprawa śliwek, stacya kolei koszyckobogumińskiej, 3086 mk. Sabinówka, wś, pow. kamionecki, 36 klm. na półn. wsch. od Kamionki Strumiłowej, 8 klm. od Radziechowa, urz. poczt. w sąsiednich Stojanowicach. Wś leży między Tetewczycami od wschodu a Szczygłówką od zach. Za budowania leżą na granicy. Na płd. od nich niwy zwane Podcmentarzem, a na płd. zach. niwy Popelniki. Na granicy pld. wzgórze Mogiła 280 mt. . Wś leży w dorzeczu Dniepru. Wody podążają do Neboczki, dopł. Styru. Północna część obszaru moczarzysta. W r. 1880 było 26 dm. , 143 mk. , 13 obrz. rzym. kat. , 5 gr. kat. , 20 izrael. , 100 innych wyznań; 5 Rusinów, 138 Niemców. Par. gr. kat. w Pieratynie, rzym. kat. w Stojanowie. ob. Tetewczyce. Lu. Dz. Sabinowo, fol. szL, pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk. 5 praw. , 2 kat. . Sabioch, ob. Żabioch. Sabitz, wś, pow. lubijski Szląsk, par. ew. Seebnitz. W 1842 r. 57 dm. , 415 mk. ewang. , szkoła ewang. , dwa młyny wodne. Sabkiszki, zaśc, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Kimeliszki, okr. wiejski i dobra skarbowe Korkorzyszki, o 11 w. od gminy, 6 dusz rewiz. Sablath, 1240 Zabloto, Sablote locatio theutonicorum, wś, pow. nowotarski Szląsk, par. kat. Kostenblut Kostomłoty. W 1842 r. 61 dm. , sołtystwo, 420 mk. 6 ewang. , hodowla owiec. Wś ta była własnością klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu. Sabloczyn, ob. Zabłocie. Sabławki, wś, pow. szawelski, gm. Okmiany, o 71 w. od Szawel. Sabłonowo, dok. Sobunow i Sobunaw 1439 r. , fol, do Ryńska. Pruska komisya kolonizacyjna podzieliła go na 17 parcel. Na każdej są już wystawione budynki kolonistów. Chata murowana z cegły i pod dachówką. W każdej chałupie jest jedna większa, druga mniejsza izba, a trzecia komora, czwarta zaś kuchnia z angielskiem ogniskiem do gotowania. Rozebrano szachulcowe chałupy, a murowane stare przerobiono na stajnie. Nowe budynki Sabelki Sabelki Sabenowe Saberau Sabiańce Sabienek Sabienen Sabiłki Sabine Sabine Sabinie Sachen Sachar Sachan Sacały Saca Sabnie Saboliszki Saborwitz Sabow Gross Sabowa Sabowszczyzna Sabrod Sabuciszki Sachniański Majdan Sacherau Sacharna Sabule Sabnie stoją w 2 rzędach po lewej i prawej stronie drogi. Dwór rozwalają. Z dworskich stajen, stodół i owczarni urządzają pomieszczenie dla bydła. Dotąd przecież nie ma ani jednego kolonisty ob. Gaz. Tor. , Nr. 188, r. 1888. Sabnie, wś i fol. nad rzką Cetynią, pow. sokołowski, gm. Sabnie, par. Zembrów, odl 14 w. od Sokołowa, ma urz. gm. , 31 dm. , 277 mk. , młyn wodny. W 1827 r. było 49 dm. , 297 mk. , par. Grodzisko. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 865 gr. or. i ogr. mr. 462, łąk mr. 76, past. mr. 76, lasu mr. 107, w odpadkach mr. 115, nieuż. mr. 29; bud. mur. 1, z drzewa 23, las nieurządzony. Wś S. os. 37, z gr. mr. 326. Gmina S. należy do s. gm. okr. III w Przeździałce, st. p. Sokołów. Obszaru ma 17, 003 mr. i 3244 mk. W skład gm. wchodzą Bałki, Chmielnik, Felicyanów, Głowienki, Grodzisk, Kupięcin, Kurowice, Nieciecz, Nie wiadoma, Sabnie, Suchodół, Tchórznica i Wy mysły. Br. Ch. Saboliszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Dobejki, o 49 w. od Wiłkomierza. Saborwitz, wieś i folw. , pow. gurowski Szląsk, par. ew. Geischen. W 1842 r. 39 dm. , fol. , 245 mk. 3 katol. , szkoła ewang. , kaplica ewang. na cmentarzu, gorzelnia, hodowla owiec. Sabow Gross, wś kośc. i dobra, w Pomeranii, pow. Naugard, st. p. w miejscu. Przed XVI w. był tu kośc. kat. z cudownym obra zem N. M. Panny. W czasie odpustu odby wały się tu przez 8 dni wielkie jarmarki, od wiedzane przez kupców z Królewca, Gdańska i Berlina. Dziś są tylko jarmarki kramne i na bydło na początku lipca. Kościół par. ewang. , 230 mk. Kś. Fr. Sabowa, w spisie z 1866 r. Sadowo, wś włośc. i zaśc. , pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. Jezno, okr. wiejski i dobra skarbowe Sabowa, o 5 i 6 w. od gminy a 48 w. od Trok, ma 24 dm. , 225 mk. katol. i 6 żydów podług spisu z 1864 r. wś ma 79, zaśc. 12 dusz rewiz. . W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi S. , Krasowszczyzna, Osady, Sondaki, Stefaniszki, Sudwoiszki oraz zaśc Kiermaszyna, Morgi, Promieże, Rajna, Sabowa i Zalwa, wogóle w 1864 r. 122 dusz rewiz. b. włośc skarbowych i 230 włośc uwłaszczonych. J. Krz. Sabowszczyzna, folw. pryw. , pow. lidzki, w 2 okr. poL, o 46 w. od Lidy, 1 dm. , 16 mk. Sabrod al. Sabrodt, wś i dobra, pow. wojerecki do 1815 r. Saskie Łużyce, kościół ew. w Bluni filia par. Wojerecy. W 1842 r. 41 dm. , 12 osad całowłókowych, 12 na pól włókach, 4 ogrod. , 6 komorn. , 3 pastuchów gminy, 4 nowych komorn. , wogóle 253 mk. ewang. , szkoła ewang. serbska, hodowla owiec i bydła. Sabuciszki, zaśc, pow. lidzki, w 4 okr. poL, o 44 w. od Lidy a 9 w. od Wasiliszek, 1 dm. , 10 mk. katol. Sabule, wś, pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 12 w. od Wiłkomierza. Sabuliszki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 93 w. od Nowoaleksandrowska. 2. S. , dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 60 w. od Poniewieża. Saca, ob. Saka. Sacały, kol. i fol. nad rz. Wartą, pow. kolski, gm. Koźmin, par. Janiszew, odl. 13 w. od Koła. Kol. ma 8 dm. , 50 mk. ; fol. 4 dm. , 10 mk. W 1827 r. 2 dm. , 26 mk. S. wchodziły w skład dóbr Osina. Sachan, część wsi Szepielicze, w pow. radomyskim, nad rz Prypecią, ma 240 mk. , nadzielonych 493 dz. ziemi, z której płacą 90 rs. 77 kop. wykupu rocznie. Sachar, młyn, ob. Koziegłówki. Sacharna, wś nad Dniestrem, pow. orgiejewski gub. bessarabskiej, o 46 w. od Orgiejewska, ma 94 dm. , 531 mk. , cerkiew paraf. i monaster męski Troicki, z dwoma cerkwiami, założony w 1776 r. Sachen, ob. Zachy. Sacherau niem. , dobra, pow. rybacki, st. p. German, 16 dm. , 88 mk. , 232 ha. SacherwitZc 1336 Zachery al. Oppirschitz, 1344 Sagiencz, 1341 Zacchericz, wś i dobra, pow. wrocławski, par. ew. Sillmenau, kat. Kattern. W 1842 r. 30 dm. , zamek, fol, 216 mk. 65 kat. . W 1282 r. Dietrich z Troppau, mieszczanin wrocławski, oddał swym krewnym Zacharyaszowi i Hermanowi fol. przy św. Katarzynie Kattern. Od imienia Zacharyasz poszła nazwa, która zapewne pierwotnie brzmiała Zacharowice al. Zachary. Sachniański Majdan, wś, pow. lityński, ob. Majdan Sachniański. Sachnowce 1. wś, nad rz. Słuczem, pow. starokonstantynowski, na wschód od Starego Konstantynowa par. kat. , a na płn. wschód od Kuźmina, ma 88 dm. i cerkiew murowaną. Należała do Medarda Szaszkiewicza. 2. S. , wś nad rz. Chomorem, pow. zasławski, na płd, od Zasławia a na płn. zach. od Kuźmina, niegdyś we włości kuźmińskiej a następnie w Zasławskiej. SachnowiczCzeresz al. CzereszSachno wicz, Czeresz Granski, obszar dworski i folw. , w gm. Czeresz, pow. i obw. sąd. starożyniecki. Wś Cz. al. Czyresz, niem. Czeresch, legła na praw, brz. Seretu, 11 klm. na płd. zach. od Starożyniec Od zach, graniczy z Dawidenami, od płn. z Panką i Storożyńcem, od wsch. z Budyńcem Budenitz, a od płd. z Czudynem. W 1869 r. obszar gm. obejmował 2929 ha 82 ar. , 196 dm. , 1061 mk. Obszar wsi dzieli się na cztery części a częśó włościańską, obejmującą 173 dm. , 888 mk. kai 63, Sabuliszki Sachnowicz Sachnowce Sachnówka gr. orm. 736, żyd. 89, Niem. 96, Rusin. 65, Rumun. 707, innej narod. 20; b obszar dworski Cz. Bożenko, z folw. i gorzelnią, liczy 30 dm. , 153 mk. kat 48, gr. om. 69, żyd. 36, a Niem. 36, Rusin. 87, Rumun. 12, innej narodow. 18, własność Kasandra Bożenka; c obszar dworski Cz. Petrowicz, z folw. , młynem i gorzelnią, 38 dm. , 237 mk. kat. 123, gr. orm. 79, żyd. 35 Niem. 18, Rusin. 146, Rumun. 29, innej narod. 44, własność spadkobierców Jakuba Petrowicza; d obszar dwórski Cz. Sachnowicz, 14 dm. , 56 mk. kat. 6, gr. orm. 34, żyd. 16, Niem. 16, Rusin. 33, Rumun. 7, własność dra Lucyana Sachnowicza. W ogóle w 1880 r. było 255 dm. , 1334 mk. kat. 140, gr. orm. 918, żyd. 176, Niem. 166, Rusin. 331, Rumun. 755, innej narod. 82. Par. rz. kat. w Starożyńcu, gr. kat, w Hliboce, gr. orm. Dawideny st. p. i Budyńce. Br. G. Stachnówka, dawniej Sachnów Most, Osietrów, Jesiotrów, wś na lewym brzegu rz. Rosi, pow. kaniowski, w 3 okr. pol, gm. Korniłówka, o 34 w. od Kaniowa, ma 1879 mk. ; w 1765 r. było tu 78 osad, w 1853 r. 1043 mk. 503 męż. i 540 kat. , w 1868 r. przeszło 200 chat i do 1620 mk Z jednej strony otacza S. żyzna równina, ciągnąca się do Korsunia a zakończona od rz. Rosi pasmem wyniosłości idących od wschodu za zachód; z drugiej równiną piaszczystą, w kierunku Moszen idącą i sosnowemi lasami ciągnącemi się aż do Dniepru. Jost tu cerkiew p. w. św. Trójcy, wzniesiona w 1852 r. kosztom właściciela ks. Łopuchina, na miejscu dawnej z 1736 r. Gleba czarnoziemna, wyborna. S. dzisiejsza osiadła na posadzie dawnego Osetrowa. Według podań ludu gród Osetrów zawierać miał siedem cerkwi, potem jakoby było dwie, których place i dotąd ukazują. Na jednym znaleziono kamienną płytę, długą na 8, szeroką do 5 werszków, z krzyżem z jednej strony, a z drugiej z dwiema literami greckiemi, co zdaje się potwierdzać podanie o bytności cerkwi. Znaleziono tu również miedziany odłam dzwonu i mały krzyżyk. Osetrów mógł wziąć nazwę swą od jesiotrów, poławiających się niegdyś w Rosi i przypływających z Dniepru. Chociaż latopisy milczą o grodzie Osetrowie, ale wnosić można, że on mógł istnieć za Rusi wielkoksiążęcej, pospołu z pobliskim Korsuniem, który w XII w. bywał chwilowo dzielnicą książąt Rurykowiczów. W 1169 r. tłumy Połowców stanąwszy w okolicy Korsunia, paliły, rabowały cerkwie, należące do świątyni N. Panny dziesięcinnej kijowskiej Karamzin, i III, str. 2. Nareszcie nomadzi ci tak się tu rozgościli, iż dla rozróżnienia do innych hord mianowano ich korsuńskimi Ipat. lot. , 376. Prawdopodobnie więc w r. 1169 lub też później w 1240 r. , za napadu Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 111. Mongołów na Ruś, Osietrów wraz z Korsuniem mógł uledz zagładzie ob. Korsuń, Odtąd przez całe wieki okolica ta była pustą i jakkolwiek Korsuń już w 1584 r. zaczął się na nowo zaludniać powoli, Osetrów pozostawał miejscem niezasiedlonem i dopiero około 1630 r. z futoru czy pasieki urósł on na wioskę, a nawet mczko, pod nazwą Osetrowa, inaczej Sachnowego Mostu al. Sachnówki. W 1637 r. Mikołaj Potocki, hetman poL, udając się na Ukrainę dla uśmierzenia buntu Pawluka, przechodził przez Sachnów Most nad Dniepr, gdzie pod Kumejkami stanowcze odniósł zwycięztwo Okolski, Dyaryusz, str. 44. W 1643 r. hetman w. kor. Stanisław Koniecpolski, udając się do swych dóbr za Dnieprem, ,, w Osietrowie, nazywanem inaczej Sachnówką, zanocował Dyaryusz Oświecima. Za czasów wojen Chmielnickiego S. dostarczyła cały pułk, którym pod Beresteczkiem dowodził Horkusza tamże. Po wojnach kozackich S. znowu została pustem uroczyskiem Summar. archiw. lachowieckiego ks. Jabłonowskich. Dopiero od 1686 r. , gdy został administratorem ststwa korsuńskiego Jan Kobielski, S. na nowo odradzać się zaczęła. Zwoływani na wolę zewsząd ochotnie garnęli się tu osadnicy. Ale czasy rozkwitnienia tej osady zaczęły się dopiero od chwili, gdy starostwo korsuńskie przeszło w posiadanie ks. Stan. Poniatowskiego, podskarbiego lit. Francuz Muentz, który w dobrach korsuńskich długi czas przebywał, powiada w swoim rękopiśmie Voyages pittoresques etc. , że S. wtenczas obfitowała w piękne bardzo sady owocowe. Książę podskarbi sam zachęcał i wszczepiał w ludność zamiłowanie do sadownictwa. Zaprowadził plantacye morw, a także uprawiać tu zaczął z Azyi pochodzące tytunie, które pod nazwiskiem tytuniów sachnowskich były znane i cieszyły się pewną stawą. Muentz zaś założył winnicę, która w 1783 r. doskonale się przyjęła, a winogrona już wybornie dojrzały w polowie września i winobranie wykazało bardzo korzystne rezultaty. Za wsią na polu wznosi się 10 mogił, z których dwie najwyższe noszą nazwy Pasterza i Diwiczojhory. Muentz zostawił nam w swoich notatach nie tylko dokładne tychże mogił opisanie, ale nadto podał ich widok i plan sytuacyjny, jak niemniej i wykaz topograficzny miejscowości. Interesujące te pomniki oddawna zaostrzały ciekawość starożytników. Już w 1787 r. zwiedzał je król Stanislaw August, podczas swojej bytności w Korsuniu u ks. podskarbiego, wraz z Naruszewiczem. Tadeusz Czacki wraz ze światłym właścicielem Tahańczy Józefem Poniatowskim powzięli myśl rozkopania tych mogił, ale zamiar ten nie przyszedł do skutku 13 Stachnówka Saczkowicze ob. Kurhany przez Aleks. Bobrynskiego, str. 156 Naruszewicz i Czacki poczytywali te mogiły za groby królów scytyjskich. Pisał też o nich Fr. Dubois de Montpereux ob. Des tumulus, des forta et des remparts de la Rus sie meridionale, 1843 47. Do jednej z tych mogił przywiązana jest ludowa legenda, po dług której w tej wsi była stannica kozacka, mająca obowiązek w ststwie służby wojennej i strzeżenia od napadów tatarskich. Pasterz stad gromadzkich miał piękną córkę, zabitą podczas napadów tatarskich i pochowaną pod jedną z tych mogił. Mogiła ta nosi nazwisko Dziewiczej góry. Jeszcze na początku tego wieku niektóre starsze niewiasty miały zwy czaj przy wypędzaniu bydła rzucać garść ziemi na mogiłę Dziewicy. Zwyczaj ten ustał obecnie. Edward Rulikowski. Sachny, wś, pow. sieński, gm. Mokrzany, ma 18 dm. , 123 mk. Sachny 1. wś nad ruczajem Hopczycą, pow. berdyczowski, w 2 okr. poL, gm. Switańce, par. prawosŁ Horodek o 5 w. , o 56 w. od Berdyczowa, ma 255 mk. , 244 dz. ziemi włośc. W 1741 r. było tu 30 chat. W zeszłym wieku znajdowała się cerkiew wzniesiona z okrąglaków dębowych. W 1651 r. S. , pomiędzy innemi wsiami, przypadły w dziale ks. Konstantemu Wiszniowieckiemu; następnie Rzewuskich; od 1785 r. hr. Seweryna Rzewuskiego, od którego w 1818 r. kupił Walenty Abramowicz. 2. S. , wś, pow. lityński, gm. Bahrynowce, sąd i par. kat. Lityn o 22 w. ; ma 59 osad, 408 mk. , 497 dz. ziemi włośc. z Majdanem, dworskiej w części wsi S. z Majdanem 755 dz. należącej do Piątkowskich i 300 dz. do Łazarewa, dawniej także Piątkowskich a przed nimi Mazarakich, 33 dz, ziemi cerkiewnej. Cerkiew z 1731 r. , ma 861 wiernych. Gleba glinkowata. Za czasów Rzpltej wieś ta stanowiła królewszczyznę, wchodzącą w skład sstwa kamienieckiego. Podług lustracyi Humieckiego z 1616 r. posesorami szlachetni Sachnowscy, per cessionem juris od ojców swych za konsensem Króla Jmci dzisiejszego de data castris ad Smolenscum die 22 julii anno 1610. Ratione cujus servitia bellica z panem starostą kamienieckim odprawować powinni, juxta consuetudinem ejusdem terrae observare solitam, wedle przywileju onym danego. Prawo dobre, lustracyi niepodległe Jabłonowski, Lustracye, 9. Sachryń, ob. Sahryń. Sachsaren niem. , ob. Dziegciarnia. Sachsenberg niem, , ob. Sasówka. Sachsendorf, pow. brodnicki, ob. Dzierzno, Sachwitz, 1368 Sachewicz, wś i fol. , pow. nowotarski Szląsk, par. kat. w miejscu, ew. Fuerstenau. W 1842 r. 82 dm. , folw. , 776 mk. 325 ew. , kościół par. kat. i szkoła kat. Sacin, fol. i wś i Sacinek, fol. , pow. rawski, gm. Góra, par. Nowe Miasto, odl. 26 w. od Rawy, ma 7 dm. , 28 mk. W 1827 r. 13 dm, 104 mk. W 1885 r. fol S. lit. A rozl. mr. 638 gr. or. i ogr. mr. 563, łąk mr. 47, past. mr. 6, nieuż. mr. 22; bud. mur. 2, z drzewa 12; płodozmian 9polowy. Ws 8. os. 3, z gr. mr. 2; wś Rosocha os. 15, z gr. mr. 298. Fol. Sacinek rozl. mr. 269 gr. or. i ogr. mr. 266, nieuż. mr. 3; bud, mur. 2, z drzewa 1; płodo zmian 10polowy. Br. Ch. Sacinka al. Ramachowy Las, gajówka na obsz. Myszkowiec, pow. tarnopolski. Sacke, ob. Saka. Sackeln niem. , wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen, 13 dm. , 82 mk. , 260 ha. Sacken, ob. GedwillenSacken. Sacken 1. pow. opolski, ob. Lubina. 2. S. , kol. we wsi Bruny, pow. kluczborski. Sackenhofska rzeka, ob. Saka. Sackenhoym, kol nad rz. Birawą, na obszarze dóbr Birawa, pow. kozielski. W 1861 r. 30 dm. , 337 mk. 2 ew. , 310 mr. Sackerau, ob. Zakrzewo. Sackerau 1. al. Sackern, wś, pow. gurowski, par. ew. Lauersitz. W 1842 r. 19 dm. , 91 mk. 7 kat. . 2. S. , wś, pow. ziębicki, par. kat. Nowa Wieś Polska. W 1842 r. 29 dm. , fol. 249 mk. 21 ew. . Dawna własność klasztoru w Henrychowie. 3. S. , kol. na obszarze Ciepłej Wody Toeppliwoda, w powiecie ziębickim. Sackern, ob. Zakrzewo. Sackerschoewe, zapewne Zakrzewo, wś, pow. trzebnicki, par. ew. Stroppen, kat. Barkowo Wielkie. W 1842 r. 17 dm. , folw. , 125 mk. 10 kat. . Sacki, las, należący do wsi Dobrej, pow. humański, Sackisch, ob. Zaksze. Sackrau, ob. Zakurzewo i Zakrzów. SackSee niem. , ob, Karsno i Garsno. Sackstein niem. , dobra, pow. morąski, st. p. Nowemiasto, 10 dm. , 56 mk. , 199 ha. Sacollnow niem, , ob. Sokolna. Sacrowe dok. al Zacrewe, Sarew, wś za giniona pod Peplinem, którą r. 1280 książę pomorski Mestwin II wraz z M. Garcem na dał cystersom w Peplinie ob, P. U. B. von Perlbach, str, 271. Kś. Fr. Saczki, ob. Roszki Saczki. Saczkowce, wś, pow, sokólski, w 1 okr. pol, gm. Kruglany, o 21 w, od Sokółki. Saczkowicze, wś nad rz, Irszą, pow. nowozybkowski gub, czernihowskiej, o 27 w. od Nowozybkowa, przy trakcie poczt. do Czernihowa, ma 313 dm. , 1874 mk. , 2 cerkwie, szkołę. Saczurow, węg. Szacsur, wś w hr, ziemneńskiem Zemplin, nad rz. Topią, kośoiół Sachny Saczurow Saczkowce Saczki Sacrowe Sacollnow Sackstein Sack Sackrau Sackisch Sacki Sackerschoewe Sackern Sackerau Sackenhoym Sackenhofska Sacken Sackeln Sacke Sacinka Sacin Sachsendorf Sachsenberg Sachsaren Sachryń Sachny Saczyn par. rz. kat. i gr. kat. , synagoga; uprawa roli, 1033 mk. Saczyn, w XVI w. Zaksyn, ws, fol. i os. młyn. nad rz. Jamnicą, pow. kaliski, gm. Godziesze Wielkie, par. Chełmce, odl. 14 w. od Kalisza, ma 69 dm. , 460 mk. W 1827 r. 39 dm. , 287 mk. Była własnością miasta Kalisza. Na początku XVI w. dawano, z każdego półłanka po dwie miary owsa i dwie żyta wikaryuszowi w Chełmcach Łaski, L. B. , II, 54. Saczynienta, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 56 w. od Święcian, 20 dm. , 142 mk. kat. Saczywki 1. wś nad rz. Jaźnicą, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajów, okr. wiejski Hołomyśl, o 5 w. od gminy a 11 w. od Dzisny, ma 8 dm. , 72 mk. w 1864 r. 28 dusz rewiz. ; należy do dóbr Petrykowo, kn. Mirskich. 2. S. , wś nad rz. Wilią, pow. wi lejski, w 2 okr. pol, , gm. Krajsk, okr. wiej ski i dobra Kamieńskich, Rogozin, o 5 w. od gminy a 62 w. od Wilejki, ma 10 dm. , 84 mk. 39 dusz rewiz. w 1864 r. . 3. S. , wś, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Druźyłowicze, o 74 w. od Kobrynia. J. Krz. Sad Adamków 1. al. Pasieczna, pasieki w Płotyczy, pow. tarnopolski. 2. S. Czumaków, 3. S. Krajny, 4. S. Średni i 5. S. Zadni, pasieki w Koszlakach, pow. zbaraski. Sadagóra al. Sadagura, rus. Sadahura, mko, pow. czerniowiecki, obw. sądowy sadagórski. Graniczy od północy z Szerowcami Dolnemi al Słobódką, od wschodu i południowschodu z Nową Żuczką, od płd. zach. i zach. z Rohoźną, Przez wsch. częśó przepływa potok Moszków al. Muska, dopł. Prutu; oprócz tego przyjmuje na obszarze S. pot. od Szerowiec Górnych. W 1869 r. obszar liczył 140 ha 57 ar. , było 574 dm. , 6009 mk. m. 3074, k. 2935. W 1880 r. było 658 dm. , 5019 mk. m. 2466, k. 2553; kat. 521, gr. orm. 530, żyd. 3964, innego wyzn. 4; Niemc. 3999, Rusinów 758, Rumun. 72, innej narod. 190. Z tego przypada na obszar dwor. 23 dm. , 183 mk. Własność bar. Jana Mustatzy. Kościół rz. kat. murowany z kamienia, p. w. św. Michała, erygowany 1778, zbudowany 1815, poświęcony 1826 r. Par. obemuje Sadagórę 345, Budę 9, Czerniawkę 86, Lenkowce 49, Mahalę 20, Ostrycę 8, Rohoźnę 462, Szerowce Górne 58, Szesrowce Dolne 43, Szubrańce 15, Zadobrówkę 12, Starą Żuczkę 58 i Nową Żuczkę 352, razem dusz rz. kat. 1517 1884 r. . Według szem. jest w parafii 15, 620 gr. orm. , 18 prot, , 6000 żydów. Cerkiew gr. kat. par. p. w. św. Pokrowy, doń należy wś Wasłowce; gr. kat. 986 1885 r. . Wreszcie jest cerkiew nieunicka p. w. św. Mikołaja, z drzewa zbudowana. Kaplicę zimową Sahastria al. Skit klasztoru zakonnic w Rewnie, po zniesieniu tegoż klasztoru, prze niesiono do 8. w 1787 r. W 1794 r. posta wiona, a 1869 odnowiona i nowym materya łem pokryta. Liczy dusz gr. orm. 1103 sze mat. dyec. z r. 1885. Szkoła ludowa 4kla sowa męzka i 3klas. żeńska. Sąd obwodowy, urząd podatk, i st. poczt. w miejscu. Do sądu obwod. należą gminy Biała al. Biła, Bojany, Buda, Czernawka, Dobronowce, Gogulina al. Gogolina, KotulOstrzyca, Lehuczeny Teutuluj, Lenkowce kameralne i prywatne, Mahala, Nowosielica, Rarańcze, Słobodzia Rarańcze, Rohoźna, Szerowce Górne i Dolne, Szubrańce, Toporowce, Wasłowce, Zadobrówka, Żuczka Stara i Nowa, mające 9207 dm. , 45861 mk. S. słynie jako rezydencya cudotwórcy rabina. Zawdzięcza ona swe powstanie po chodowi wojska ruskiego przeciw Turkom r. 1769, gdy wódz GartenbergSadagórski urzą dził tu mennicę i kazał bić monetę dla swo ich żołnierzy. Na obszarze dworskim jest folwark, browar i młyny; głośne jarmarki na woły. Br. G. Sadakla, wś nad rz. Koholnikiem, pow. benderski gub. bessarabskiej, o 71 w. od Bender, ma 129 dm. , 1546 mk. ; cerkiew. Sadańce, wś włośc. nad rz. Cesarką, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Malaty, okr. wiejski Kazimierzowo, o 6 1 2 w. od gminy a 73 w. od Wilna, ma 10 dm. , 71 mk. kat. 34 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbow. Białydwór. Sadaniszki, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Janiszki, okr, wiejski Karolinowo, o 6 w. od gminy a 56 w. od Wilna, ma 2 dm. , 15 mk. kat. w 1864 r. 3 dusze rewiz. . Sade Budy, wś włośc. , pow. błoński, gm, Żyrardów, par. Wiskitki, ma 280 mk. , 399 mr. W 1827 r. 21 dm. , 140 mk. Wchodziła w skład dóbr Guzów, w kluczu Wola Miedniewska. Sadejki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 47 w. od Wiłkomierza. Sadek 1. wś, fol. i os. leś. , pow. konecki, gm. i par. Szydłowiec, odl. od Końskich 44 w. ; wś ma 68 dm. , 446 mk. 3 żyd, , 307 mr. dwor. , 786 mr. włośc. ; os. leś. 1 dm. , 4 mk. , 45 mr. W 1827 r. 26 dm. , 217 mk. Fol. stanowi majorat rząd. barona Mengdena. 2. S. , fol. i wś, pow. pińczowski, gm. Chroberz, par. Góry; wś miała w 1841 r. 28 os. , 213 mr. W 1827 r. 15 dm. , 118 mk. Fol. należy do dóbr ordyn. Chroberz, klucza Kozubów. W połowie XV w. S. , w par. Młodzowy, własność Jana z Tenczyna, kaszt. krakowsk. Wszyscy kmiecie dawali dziesięcinę bisk. krakowskiemu, jeden łan był szlachecki, płacił dziesięcinę wartości pół grzywny Długosz, L. B. , I, 248, 249. 3. S. , wś włośc. nad rz. Wkrą, pow. ciechanowski, gm. Młock, par. Malużyn, odl. 22 w. od Ciechanowa, ma 14 dm. , 89 mk. , Sadejki Sadagóra Sade Budy Sadaniszki Sad Adamków Saczywki Saczynienta Saczyn Sadańce Sadakla Sadek Saden Sadeliszki Sadek 217 mr. 4. S. , dawna nazwa wsi Zagaje, pow. jędrzejowski Kod. Małp. , 327. Br. Ch. Sadek 1. przyl. Lipiego, w pow. lima nowskim, między Tarnawką a pot. Rybskim dopł. Tarnawki. W r. 1490 osobna wieś, w par. Góra św. Jana Pawiński, Małop. , 449 a 1581 r. par. Szyk ibid. , 53, obecnie wól ka, składająca się z 17 dm. i 134 mk. rz. kat. W 1581 r. liczyła 5 zagród z rolą i 5 komor. bez bydła; była własnością Krzysztofa Łodzińskiego. 2. S. al. Zasadki Zielone, część Starej Ropy, pow. staromiejski. Mac. Sadek, wś, pow. niborski, st. p. Malga; 72 dm. , 371 mk. , 1238 ba. Sadek moraw. , ob. Sadki. Saden 1. wś włośc. nad rz. Wileką, pow. wileński, w 6 okr. poL, gm. Mickuny, okr. wiejski i dobra skarbowe Wierzby, o 8 w. od gminy a 16 w. od Wilna, ma 2 dm. , 37 mk. kat. w 1864 r. 6 dusz rewiz. 2. S. , zaśc. rząd. , pow. wileński, w 6 okr. poL, o 7 w. od Wilna, ma 3 dm. , 33 mk. kat. 3. S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 60 w. od Nowoaleksandrowska. Sadeliszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Kowarsk, o 26 w. od Wiłkomierza. Sadeńka, rzeczka na pograniczu gub. witebskiej i liflanckiej, dopływ Ewikszty. U jej ujścia znajduje się na Ewikszcie błotnista wysepka. Sadeu, potok górski, wypływa w obr. gm. Seletyna, w pow. i obw. sąd. radowieckim, z pod Lungula Starego 1379 mt. i Nowego 1382 mt. ; płynie na płd. wsch. leśnym paparowem, nad którym od płn. wsch. rozpostarł grzbiet lesisty Czarna 1279 mi i wpada we wólce Sadeu ob. do Suczawy od lew. brz. Przyjmuje obustronnie liczne strugi górskie. Długość biegu 10 klm. Br. G. Sadeu, wólka w obr. gm. Seletyna, w po wiecie i obw. radowieckim, nad Suczawą, przy ujściu pot. Sadeu do Suczawy od lew. brz. , na wys. 605 mt. npm. szt. gon. . W r. 1880 było 64 dm. , 306 mk. m. 166, k. 140. W miejscu par. expozytura Seletyna z cer kwią nieunicką drewnianą p. w. św. Wasyla, zbudowana r. 1875 1878 kosztom gminy i funduszu religijnego na gruncie darowanym przez Wasyla Hudemę; ikonostas pochodzi z starej cerkwi w Dychtenicy, darowany przoz gminę dychtenicką. Do tutejszej para fii należą wólki seletyńskie Płoska, Paltyn, Hepa, Brodyna i Konuński. Liczba rodzin gr. orm. 116, głów 497 m. 238 i k. 259. Ob. Seletyn. Br. G. Sadewitz 1. 1342 Sadowicz, 1360 Zadewicz, pierwotnie Sadowice, wś i fol. , pow. wrocławski, par. ewang. Kęty, katol. Schossnitz. W 1842 r. 49 dm. , zamek, nadleśnictwo, 351 mk. 109 kat. , szkoła ew. , młyn, hodowla owiec. 2. S. , 1333 Sadvicz. wś i fol. , pow. niemczyński, par. ew. Prauss. W 1842 r. 13 dm. , fol. , 110 mk. 3 kat. . 3. S. al. Sabnitz, wś, pow. oleśnicki, par. kat. Celniki. W 1842 r. kaplica katol. z uposażeniem 2 włóki, szkoła kat. od 1770 r. , piec wapienny, łomy wapienia, sołtystwo, 63 dm. , 397 mk. 54 ew. . Do 1810 r. wś była własnością kapi tuły wrocławskiej. Br. Ch. Sadikerz dok. z r. 1270, dawna wieś, może dzisiejszy Obkas, w pow. złotowskim. Sadki al. Jasień, os. , pow. lipnowski, gm. i par. Tłuchowo. W 1827 r. 5 dm. , 52 mk. ob. Jasień, Sadki 1. zaśc. u źródeł rzki Czernicy, pow. borysowski, w 3 okr. poL, ma 2 osady. 2. S. , zaśc. , pow. borysowski, gm. i par. kat. Łohojsk, ma 12 osad; miejscowość mocno wzgórzysta i kamienista. 3. S mylnie Sudki, zaśc, pow. ihumeński, w 1 okr. poL i par. kat. uździeńskiej, gm. PereszewskaSłoboda, ma 4 osady; należy do dom. Onufrów, dziedzictwo Jodków. Przechodzi tędy drożyna z Onufrowa do Piaseczna. 4. S. , dwa pobliskie zaśc, pow. słucki, w 3 okr. poL kopylskim, gm. Pociejki; w jednym z nich mieszczanin Mojsiejewicz posiada od 1824 r. 78 mr. Sadki 1. wś nad ruczajem Swiniuchą, pow. bordyczowski, w 1 okr. poL, gm. Puzyrki, par. praw. Synhąjówka, kat. Białopol, o 12 w. od Berdyczowa, przy dr. poczt. z Białopola do Berdyczowa, ma 524 mk. w 1868 r. 378 mk. , 598 dz. ; cerkiew drewniana. Własnośc hr. Tyszkiewicza. 2. S. Szpikowskie, wś, pow. bracławski, w 2 okr. poL Tulczyn, gm. Szpików, par. kat. Krasne, ma 80 osad, cerkiew p. w. Podwyższenia, wzniesioną w r. 1754 i uposażoną 60 dz. ziemi, z 1386 wiernymi. Stanowi właściwe przedmieście mka Szpikowa ob. . W 1566 r. należały do Jazłowieckich. 3. S. , wś nad rz. Łozową, dopływom Morachwy, pow. jampolski, okr. poL Dżygówka, gm. Babczyńce, sąd Wołodyowce, par. kat. , st. poczt. i tel. Mohylów o 18 w. , o 15 w. od Jampola, ma 153 osad, 609 mk. , 400 dz. ziemi wlośc, 490 dworskiej, 39 cerkiewnej. Cerkiew z 1883 r. , na miejsce dawnieszej z 1701 r. , ma 791 wiernych. Grunt równy, gleba czarna, kamień wapienny. Własność dawniej Jakubowskich, dziś Polkowskich. 4. S. , uroczysko we wsi Chotowie, pow. kijowski, wzmiankowane w dok. z 1577 r. , jako zajęto z dóbr monasteru Pieczerskicgo w Kijowie przez Marka Popławskiego. 5. S. , wś, pow. krzemieniecki, par. kat. Dederkały, posiada kaplicę kat. 6. S. , w dok. Siadki, wś nad bezim. dopł. Horynia, pow. ostrogski, o 25 w. na płn. wschód od Ostroga; otoczona z płn. , wsch. i południa lasami, zabudowaną jest na dwóch brzegach dość głę Sadki Sadikerz Sadewitz Sadeu Sadeńka Sadki Sadki bokiego parowu, środkiem którego płynie strumień, biorący początek w lesie Kurasz i tworzący w końcu wsi stawek, na którym znajduje się młyn o 2 kamieniach. Gleba o podłożu gliniastem, dość urodzajna. Wło ścianie trudnią się rolnictwem, sadownictwem i pszczolnictwem i są w ogóle dość zamożni. Wieś należała pierwotnie do Firlejów, od których drogą spadku przeszła do Bertmanów. Następnie rozdzielona na dwie części pomiędzy Horajna i Wosińskiego. Część Horajna drogą wiana przeszła do Michałowskich, od których nabyli Janczarscy a następnie Ślascy, w końcu Ostawoscy. Druga część dotąd pozostaje w posiadaniu Wosińskich. 7. S. , kolonia, pow. radomyski, w 1 okr. pol, gmina Brusiłów, o 26 w. od Radomyśla, ma 84 mk. 8. S. , przedmieście miasta powiat. Winnicy ob. , ma 143 osad. 9. S. , wieś nad rzką Drenniczką, dopływem Leśnej, pow. żytomierski, par. prawosł. Jasnogród, katol Cudnów, ma 26 dz. Należała do biskupa wi leńskiego ks. Wacława Żylińskiego; dziś je go brata. J. Krz. Dr. M. Z. Róż. Sadki 1. wólka do Grabaniny, w pow. jasielskim. Podane wyżej wiadomości ob. Grabanina, II, 762 są bądź zakwestyonowane, bądź niepewne, przeto podajemy tu nowe dane. Grabanina i Sadki tworzą dwie osady, stanowiące wspólny korpus tabularny. Gr. leży na wschód od Żmigroda, na lew. brzegu Iwli, przy gościńcu ze Żmigrodu do Równego, Sadki zaś leżą na północ, pod lasem Wielki Kamień, na wschód od wsi Toki, na praw. brzegu Iwli. Gr. graniczy na zach. ze Żmigrodem, na półn. Siedliskami a na zachód z Sulistrową, Sadki zaś na wschód z Nienaszowem. Par. rzym. kat w Nienaszowie. Gr. liczy 35 dm. i 214 mk. , Sadki 6 dm. i 32 mk. Obie osady mają 241 rzym. kat. i 5 izrael 2. S. , folw. na obszarze dwors. Chodorowa, w pow. bobreckim. 3. S. Księże, fol, na tymże obszarze, na płn. od poprzedzającego. 4. S. , grupa zabudowań w Iwankowic, pow. borszczowski. 5. S. , obszar dworski z fol. w obr. Żmigrodu, pow. jasielski. 6. S. , grupa zabudowań w obr. Toustobab, w pow. podhajeckim. 7. S. al. W Sadkach grupa zabudowań w obr. gm. Uhrynia, pow czortkowski. 8. S. za Seretem, grupa zabudowań, tamże. 9. S. , wś, pow. zaleszczycki, o 4 klm. od st. p. w Koszyłowcach, o 15 klm. od st tel. Jazłowiec. Obszar dwor. 685 mr. , włośc. 1392. mr. W 1870 r. 1009 mk, w 1880 r. 1115 8 rz. katol. Parafia grekokatolicka w miejscu, dyecezya Stanisławów, dekan. Zaleszczyki. Cerkiew murowana Zmartwych. Pańskiego. Metryki od 1784 r. Do parafii należy filia Szutromińce, przyłączona w 1805 r. 800 gr. kat. . Szkoła etat. systemizowana 1876 r. , dzieci 150. Właśc. posiadłości dwor. Jakub Romaszkan. Mac. B. G. B. R. Sadki 1. mor. Sadek, niem. Zattig, wś, pow. bruntalski, obw. sąd. beneszowski, na Szląsku austr. , 11 klm. na wschód od Beneszowa. Graniczy od płn. zach. z Heralczycami Wielkiemi GrossHerrlitz, od zach. z Ko szycami Koschendorf i Hermanicami Wol nymi Freihermersdorf, od płd. z Głownicą Glomnitz, od wsch. z Nowymi Dworami Neuhof i Jamnicą Jamnitz, od płn. wsch. z Kamieńcem Kamenz; wszystkie cztery wsi w pow. opawskim, a od płn. ze Skowronkowem Lerchenfeld w pow. frywałdzkim. W płn. wsch. części wznosi się lesiste wzgó rze Pariserbergl 377 mt. npm. , szt. gen. ; przez połudn. obszar płynie potok ku wscho dowi, a potem wzdłuż wschod. granicy ob szaru ku płn. , uchodząc do Herliczki, dopł. Opy. Również wzdłuż płd. granicy przez las Kuty płynie potok Wielka ku wsch. na No we Dwory, Ścieborzyce Stiebrowitz, Złot niki Slatnik i Jaktarz, uchodząc pod Opawą do Opy. W 1880 r. było 65 dm. , 525 mk. rzym. kat. , Niemców. Kamieniołomy, cegiel nie, wiatraki. Szkoła ludowa. Par. rz. kat. i st. poczt. Heralczyce Wielkie. 2. R. , mor. Sadek, niem. Zattig, wś w pow. karniowskim, obw. sąd. osoblahskim, na Szląsku austr. , nad granicą Szląska pruskiego, 6 klm. na płd. zach. od Osoblahy, nad rz. Osą, przy gościń cu z Osoblahy do Prądnika Neustadt, na Szląsku pruskim, w okolicy wzgórzystej i le sistej. Na płn. leży Kunzendorf, na wschód Glinka Glemkau i Nowa Wioska Neudoerfel, od płd. wsch. Karlsdorf, od płn. zach. Dziewczy Gród Maidelberg, a od zach. Żywocice Seitendorf. W r. 1880 było 73 dm. , 519 mk. rz. kat. i Niemców. Par. rzym. kat. w Wysokiej niem. Waissak. St. poczt. Bartułtowice niem. Batzdorf. 3. S. , mor. Sadky, niem. Johannisfeld, przysiołek gm. Neplachowie, w pow. i obw. sąd. opawskim, nad pot. Herliczką, dopł. Opy, ma 20 dm. , 114 mk. rz. kat. i Czechoszlązaków. Ob. Neplachowitz Neplachowice. Br. G. Sadki 1. niem. Sadke i Schlossbergbei Nakel, os. wiej. i st. poczt. , pow. wyrzyski, o 10 klm. na zach. półn. od Nakła, nad Rokitką, dopł. Noteci, w okolicy wzgórzystej, wznies. 102 104 mt. npm. , st. dr. żol Waiden pod Samostrzelem. Osada ma dwa kościoły parafialne katolicki i protestancki. W nowszych czasach rozdzielono tę osadę na 2 części północna zachowała nazwę pierwotną, a połud. przezwano Schlossbergbein Nakel. S. północne, przeważnie polskie, mają 56 dm. , 527 mk. 339 kat. , 155 prot. , 33 żyd. i 1349 ha 1009 roli, 251 łąk. S. południowe, przeważnie niemieckie, mają 38 dm. , 338 mk. 127 kat. , 211 Sadkowce Sadkowa Góra Sadków Sadkowa prot. i 595 ha 449 roli, 82 łąk. Kościół katolicki p. w. św. Wojciecha istniał podobno za czasów Chrobrego. Nowo odbudowywany w r. 1574 przez Pawła Samostrzelskiego, w r. 1711 fundatorem Piotr, a w r. 1749 1755 Wojciech i Konstanty Bnińscy. Ostatni stanął z cegły i istnieje dotąd. Probostwo ma 190, 26 ha czysty doch. 2077 mk. . Parafię, liczącą 2200 dusz, składają Bażantarnia, Bnin, Borek, Jadwiga, Kulaski, Mrozowo, Ostrowiec, Pólko, Popówka, Radzice, Sadki, Samostrzel, Słojek i Żelazno. Kościół prot. powstał w nowszych czasach. W r. 1288 arcyb. gnieźn. Jakub zamienił dziesięciny z S. i innych włości w kasztelanii nakielskiej na dziesięciny z dóbr klasztoru byszewskiego w okolicy Koła kaliskiego. Liczne dyplomaty po r. 1359, odnoszące się do tych dziesięcin, podał Kod. Wielkp. W r. 1578 było w S. 24 łan. osiadł. , 5 zagrodn. i 1 rzem. a w r. 1618 łanów os. 22, zagrod. 4. S. wchodziły w skład sstwa nakielskiego, zabrane przez rząd pruski, wcielone zostały do domeny Wyrzysko. 2. S. al. Sady, pow. wągrowicki, o 3 klm. na wschódpołd. od Wągrowca, nad Wełną, dopł. Warty. Nie wykazany w ostatnich spis. urzęd. Ma obszaru 80. 85 ha, sprzedany został kolonizacyi niemieckiej. Wydawca Kod. Wielkp. Nr. 1105 i 1348 objaśnia temi S. zachodzące w dypl. z r. 1329 i 1356 Szadykyerzs, które prawdopodobnie oznacza miejscowość leśną i Sotkowo, które jest Świątkowem, graniczącem z Uściskiem, w pow. wągrowieckim. 3. S. , fol. do Izdebna, w pow. mogilnickim, o 5 klm. na półn. od Rogowa, na wschod. brzegu jez. Izdebno, nie wykazany w spisach urzęd. 4. S. , pastwisko, na Czarnotkach, pow. średzki. E. Cal. Sadków 1. Szlachecki, ws, i S. Poduchowny, wś, pow. grójecki, gm. Rykały, par. Belsk, odl. 7 w. od Grójca. S. Szlach. ma 117 mk. ; S. Poduch. należy do głównego domu schronienia dla ubogich w Grójcu, ma 89 mk. , 360 mr. dwor. i 141 mr. włośc. W 1827 r. 8. Szlach. miał 11 dm. , 78 mk. ; S. Poduch. 9 dm. , 87 mk. W 1886 r. fol S. Szlach. lit, BD. rozl mr. 444 gr. or. i ogr. mr. 428, łąk mr. 5, zarośli mr. 1, nieuż. mr. 10; bud. mur. 2, z drzewa 9; płodozm. 4 i 12pol. Wś S. os. 18, z gr. mr. 160. 2. S. , wś i fol, pow. radomski, gm. i par. Radom, odl od Radomia 5 w. , ma 23 dm. , 155 mk. , 212 mr. dwors. , 237 mr. włośc. W 1827 r. było 17 dm. , 164 mk. W połowie XV w. wś S. , w par. Stary Radom, należała do klasztoru sieciechowskiego, miała 5 łan. km. , z których dawano po fertonie, 30 jaj, 2 koguty i odrabiano jeden dzień w tygodniu; 1 zagr. odrabia dzień w tygodniu. Pol klasztorowi nie daje dziesięciny. Ze wsi zaś dziesięcinę snopową, wartości 5 grzyw. , dawano prepozyturze sandomierskiej Długosz, L. B. , I, 307, II, 514, III, 263, 264. W 1569 r. ws S. miała 3 łany. Dzierżawił ją Mikołaj Rogowski Pawiński, Małop. , 321. 3. S. , w XV w. Schatkow, wś, pow. opatowski, gm. Gęsice, par. Zbilutka, odl od Opatowa 26 w. , ma 69 dm. , 338 mk. , 886 mr. włośc. i 2 mr. dwor. W 1827 r. było 27 dm. , 258 mk. W połowie XV w. wś ta, w par. Zbilutka, należy do bisk. kujawskich, ma 12 łanów kmiecych. Z łanu dawano czyn szu po pół seksageny, dwa wozy siana, 3 ko guty, 30 jaj i dzień w tygodniu robocizny. Folwarku biskupiego nie było. Sołtys ze Zbilutki miał tu dwie karczmy. Dziesięcinę wartości do 8 grzyw, pobierali biskupi Dłu gosz, L. B. , I, 626 i II, 466. Br. Ch. Sadkowa al. Sądkowa, Sontkowa, wś, pow. jasielski, na lew. brzegu Jasiołki, o 8. 7 klm. na wschód od Jasła, na płn. od st. kol pań stwowej w Tarnowcu, wznies. 272 mt. npm. Graniczy na zach. z Rostokami, na półn. z Zimną Wodą, na wschód z Dobrucową a na płd. z Tarnowcem, Par. rzym. kat. w Tar nowcu. Wś składa się z 53 dm. i 258 mk. , 254 rz. kat. a 4 izrael na obszarze więk. pos. Obszar więk. pos. ma 38 mr. roli, 19 mr. past. i 273 mr. lasu; pos. mn. ma 148 mr, roli, 34 mr. łąk i 11 mr. past. W 1581 r. własność Skotnickich ma 2 łany km. Mac. Sadkowa Góra, w 1581 r. Szadkowa, wś, pow. mielecki, w widłach przy zejściu się Sa nu i Breni do Wisty. Składa się z Sadko wej Góry i Uścia. Pierwsza Uczy 34 dm, i 147 mk. ; druga 65 dm. i 342 mk. Prócz te go na obszarze więk. pos. są osady Uście i Lisowek. Obszar więk. pos. liczy 14 dm. i 136 mk. Oba obszary mają 592 rzym. kat. i 47 izrael S. G. graniczy na zach. z Glinami Małemi i Wielkiemi, na płd, z Borową a na półn. z Ostrówkiem. Sama wieś cokolwiek wzniesiona nad Breniem, fol Lisówek leży nad Sanem a Uście na półn. od S. Par. w Bo rowie a urz. poczt w Czerminie, Mm. Sadkowce 1 wś nad rz. Morachwą, pow. jampolski, na pograniczu pow. mohylowskiego, okr. pol Morachwa, gm. Rozniatówka, par. kat. Szarogród, sąd Wołodyowce, ma 126 osad, 620 mk. , 779 dz. ziemi włośc. , 967 dwors. , 40 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. P. M. , wzniesiona w 1817 r. , ma 849 wiernych. Grunta równe, kamień wapienny, gleba czarna. Należała do Sławoszewskich, następnie Skarżyńskich. 2. S. , wś nad Dniestrem, pow. mohylowski, okr. pol Jaryszów, gm. Bronica, sąd i par. kat. Mohylów, o 25 w. od st. dr. żel kijowskoodeskiej Rachen, ma 76 osad, 456 mk. , 737 dzies. ziemi włośc, 2505 dworskiej wraz z Bronicą i Gregorówką, 66 cerkiewnej. Sadków Sadlarz Sadkowice Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. ,, wznie siona w 1878 r. , ma 760 wiernych. Przystań na Dniestrze, na której w 1887 r. naładowano 5000 pud. ziarna, wartości 2000 rs. Wła sność dawniej ks. Mikołaja Sapiehy, następ nie ks. Wittgensteinów. Dr. M. Sadkowice 1. wś, fol. , prob. , i S. Poduchowne, wś, pow. rawski, gm. Lubania, par. Sadkowice, przy drodze z Nowego Miasta do Biały, posiada kościół par. murowany. Wieś ma 45 dm. , 335 mk. ; fol. 9 dm. , 36 mk. ; prob. 2 dm. , 5 mk. S. Poduch. mają 8 dm. , 108 mk. , 104 mr. włośc. W 1827 r. było 30 dm. , 310 mk. W 1866 r. fol 8. rozl, mr. 1564 gr. or. i ogr. mr. 1050, łąk mr. 31, past. mr. 7, lasu mr. 436, nieuż. mr. 39. Wś S. os. 41, z gr. mr. 446. Kośoiół paraf. erekcyi niewiadomej. W 1813 r. Lanckorońscy i Zawiszowie wznie śli na miejscu starego nowy drewniany. W 1884 r. rozpoczęto budowę nowego koś cioła. S. par. , dek. rawski, 1038 dusz. 2. S. , u Długosza Czatkowice, wś włośc, pow. iłże cki, gm. i par. Pawłowice, odl. od Iłży 35 w. ma 197 dm. , 1240 mk. , 2233 mr. , 1 mr. rząd. W 1827 r. było 160 dm. , 865 mk. Na obsza rze wsi dwa jeziorka, mające po 8 morg, W połowie XV w. jest to wieś królewska, należy w części do par. Solec, a w części do par. Piotrowin. Dziesięcinę dawano do Solca i Piotrowina. Folw. królewski, 2 zagr. z rolą, 2 łany sołtysie dawały dziesięcinę, wartości 4 grzyw. , pleb, w Solcu, 2 karczmy z rolą pleb. w Piotrowinie Długosz, L. B. , II, 575. W 1508 r. Sadkowice, Szczekocice i in. , wła sność Kmity, wojew. ruskiego, płaciły poboru 16 grzyw. 24 grosze. W r. 1569 wś S. , na leżąca do starostwa soleckiego, zarządzana przez Jana Czieligowskiego, służebnika sta rościny soleckiej, miała 12 pół łanków km. , pustego łan. , 1 zagr. Pawiński, Małop. , 323, 472. Br. Ch. Sadkowice, rus. Sadkowyczi, wś, pow. samborski, 14 klm. na półn. zach. od Sambora urz. tel. , 12 klm. na płn. wsch. od st. kol. NadybyWojutycze, 7 klm. od urzędu poczt. w Krukienicach. Na wsch. leżą Więckowice, na płd. Barańczyce i Wola Baraniecka, na zach. Rajtarowice, na płn. Wola Rudkowska część wsi Chlipie, w pow. mościskim. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Błożewki, Wzdłuż granicy zach. płynie pot. Rudki, lewy dopływ Błożewki. Zabudowania wiejskie leżą w moczarzystej dolinie Błożewki. Folw. Władypol spłonął w r. 1886. Własność więk. Macieja Serwatowskiego, ma roli or. 258, łąk i ogr. 19, past. 19, lasu 999; wł, mn. roli or. 438, łąk i ogr. 147, past. 33, lasu 858 mr. W r. 1880 było 83 dm. , 502 mk. w gminie, 491 obrz. gr. kat. a narod. rusińskiej, 11 izrael. Niemców. Par. gr. kat, w Rajtarowicach, rz. kat. w Radenicach. We wsi cerkiew. Lu. Dz. Sadkowo 1. Chrzypty, wś nad rz. Płon ką, pow. płoński, gm. Sarnowo, par. Sko łatowo, odl. o 17 w. od Płońska, ma 5 dm. , 32 mk. , 181 mr. W 1827 r. 6 dm. , 34 mk. 2. S. Majory, wś nad rz. Płonką, pow. , gm. i par. jak wyżej, ma 6 dm. , 51 mk. , 241 mn. W 1827 r. 6 dm. , 45 mk. 3. SŻury Żery, wś nad rz. Płonką, pow. , gm. i par. jak wyżej, ma 4 dm. , 34 mk. , 32 mr. W 1827 r. 4 dm. , 12 mk. Br. Ch. Sadkowo, folw. , pow. nowogródzki, w 2 okr. poL horodyszczańskim, gm. Koszelewo, przy drodze ze Starojelni do Kożuchowców, około 9 włók; własność Czerników. A. Jel. Sadkowski Młyn, niem. Paulsmuehle, daw niej SadkeMuehle, os. młyń. , w pow. wyrzy skim, o 12 klm. na zach. półn. od Nakła, par. Sadki, poczta w Dębionku Debenke, st. dr. żel. w Walden pod Samostrzelem o 7 klm. , 4 dm. , 78 mk. 37 kat. , 41 prot. i 243 ha 184 roli, 25 łąk, 20 lasu. E. Cal. Sadkowszczyzna 1. zaśc. nad rzką Piereczutą, pow. miński, w 3 okr. poL, gm. i par. katol. Kojdanów, ma 6 osad; miejscowość fa lista, grunta szczerkowe, urodzajne. 2. S. , wieś, pow. drysieński, należała do domin. Szczęsnopol, Michała Szczyta. Na gruntach tej wsi znajduje się st. dr. żel. dyneburskowitebskiej, Dryssa. A. Jel. A. K. Ł. Sadlarz, os. młyn. na obszarze Ojrzanowa, pow. błoński, gm. Skuły, par. Ojrzanów. Sadlauken, dok. Santlauks, wś, pow. morąski, st. p. Zalewo, 21 dm. , 108 mk. , 306 ha. Sadlikowie Groniacy, grupa zabudowań w obr. Źarnówki, części Międzybrodzia Kobiernickiego, w pow. bialskim. Br. G. Sadlikowo, grupa zabudowań w obr. Bukowca, części Porąbki, pow. bialski. Br. G. Sadlinki 1. niem. Sedlinen, w XVI w. Zedeln, dobra ryc. ze st. poczt. , tel. i kol. , w Pomezanii, na połud. od Kwidzyna par. katol, , pow. kwidzyński. Wraz z dworem obejmują 520 ha 77 lasu, 126 łąk, 146 roli. W 1885 r. 10 dm. , 16 dym. , 79 mk. , 77 ew. , 2 katol. Szkoła ewang. liczyła 1887 r. 167 dzieci. Dobra należały r. 1539 do Pawła Separata, luteranina, mianującego się jeszcze biskupem pomezańskim. R. 1558 wystawia ks. Albrecht Feliksowi Zaschin, który miał przywilej na Sadlinki z 1550 r. 13 włók, nowy list na też dobra z obszarem 20 włók i z prawem lennem. Wolno mu też szynkować i piwo warzyć za opłatą 6 mrk czynszu. Powinien jednak starać się o utrzymanie mostu przez Liwnę ob. Cramer Gesch. des. Bisth. Pomesanien, 245, 261. W XVIII w. posiadali wś Marwiczowie ob. Zur Gesch. der Familie von der Marwitz von Redern, str. 82. W 1885 r. Sadkowice Sadkowo Sadkowski Młyn Sadkowszczyzna Sadlauken Sadlikowie Groniacy Sadlikowo Sadlinki Sadliska Sadlucken Sadliszcze Sadlno Sadliska był dziedzicem kapitan Charles de Beaulieu, czysty dochód z gruntu wynosił 3249 mrk. 2. S. , niem. Sadlinken, dok. 1414 Zum Schadel, wś, pow. brodnicki, niedaleko rz. Lutrzyny, st. p. i kol. , par. kat. Jabłonowo, 1 3 mili odl. Wraz z dworem jabłonowskim 1885 r. 6 dm. , 70 mk. i karczmą Piaski 2 dm. , 15 mk. obejmuje 420 ha 14 łąk, 351 roli, 53 dm. , 104 dym. , 567 mk. , 142 kat. , 389 ew. , 6 dys. , 30 żyd. Szkoła ewang. liczyła 1887 r. 60 dzies. Wizyt. Strzesza z r. 1667 wymienia Sadlin i Sadlinko, zamieszkałe przez olędrów ob. str. 465. Według krzyżackich ksiąg szkod, z 1414 r. poniosły S. 400 grz. szkody ob. Gesch. d. Stadt u. d. Kr. Kulm von Schultz, II, 159. EL Fr. Sadliska, niem. Zadliska, jezioro pod Prokowem, pow. kartuski ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 79. Sadliszcze, błoto, w pow. pińskim, o 5 w. na półn. zachód od wsi Bastyń, w obr. gm. Łunin, ma kilka wiorst kwadratowych; w suche lata zbiera się tu dużo twardego siana. Sadlno, w 1398 r. Sedlino, wś i fol, pow. nieszawski, gm. Boguszyce, par. Sadlno, odl. 42 w. od Nieszawy, posiada kościół par. mu rowany, 327 mk. W 1827 r. było 24 dm. , 227 mk. W 1878 r. fol. S. z nomenkl. Łysak rozl. mr. 1358 gr. or. i ogr. mr. 1173, łąk mr. 60, lasu mr. 83, nieuż. mr. 42; bud. mur. 16, z drzewa 7; płodozm. 9pol. , las nieurzą dzony. Wś S. 08. 41, z gr. mr. 443; wś Kazubek os. 11, z gr. mr. 46; wś Zdunkowo, os. 2, z gr. mr. 44. Zdaje się że ta sama wieś pod nazwą Sedlino wymienioną jest w dok. z 1398 r. jako własność prebendy przy kate drze płockiej Kod. Maz. , 123 Data założe nia kościoła i par. nieznana. Obecny muro wany stanął ze składek parafian w latach 18561860 r. W 1557 r. wś kośc. S. miała w części Jana 3 łan. , 2 mgr. , 1 rzem. ; do folw. Słomkowo 2 zagr. ; częśó Alberta Jaronowskiego 1 łan. , 1 cens. , 2 zagr. ; Anny Ziemięckiej 5 łan. , 3 zagr. ; Ruskowskiego 7 łan. , 2 rzem. Pawiński, Wielkp. , II, 30. S. par. , dek. nieszawski, 2790 dusz. Br. Ch. Sadlno, w 1288 r. Sadlna, 1302 r. Sedlno, 1683 r. Salno, obecnie Sallno, mylnie Sałtno, wś, pow. bydgoski, o 6 klm. na zach. połd. od Koronowa poczta, na trakcie do Mroczy, w okolicy wznies. 119 122 mt. npm. , par. Byszewo, st. dr. żel. w Strzelewie Strelau o 16 klm. , 39 dm. , 309 mk. 278 kat. , 31 prot. i 647 ha 564 roli, 5 łąk. W r. 1251 bisk. kujawski Michał przekazał klasztorowi byszewskiemu dziesięciny z S. , któro przedtem pobierał kośoiół byszewski; r. 1253 skarbnik książęcy Mikołaj nadał klasztorowi temu S. i inne włości, które w r. 1280 Ziemomysł, ks. kujawski, pozwolił osadzić na prawie niemieckiem Kod. Dypl. Rzyszcz. , I, 61, 68, 118. O nadaniu książęcem wspomina przywilej Salomei, ks. kujawskiej, z dnia 15 września 1288 r. Perlbach, Pomm, Urk. , 395. W r. 1583 było tu 13 łan. osiadł, jeden sołecki i 2 zagr. S. zabrane przez rząd pruski, wcielono do domeny Koronowo. E. Cal. Sadlno al. Szedlin, niem. Kittelsfaehre, dobra w Pomezanii, na praw. brzegu Nogatu, w nizinie, pow. sztumski, st. p. Piekło o 6 klm. , st. kol. Malbork 10 klm. , par. kat. Sztum; 124 ha 4 lasu, 7 łąk, 77 roli, 5 dm. , 6 dym. , 32 mk, 5 kat. , 16 ew. , 11 dyssyd. W dok. z 1400 zowie się ta os. Keytelsvera, w 1540 Schedlynn, w 1784 Schadlynn, 1768 Pogorzały Przewóz. R. 1416 tutejszy przewóz nadano miastu Sztumowi. R. 1487 sprzedaje go Tomasz Scholtz Wawrzyńcowi Hofemann za 200 grzyw. ob. Gesch. d. Kr. Stuhm von Schmitt, str. 204. R. 1469 kupuje Mirosław czyli Michna Jackowski Jatczkowszky Orzechówko i Sadlno od Jana Dąbrowskiego i Krzysztofa Ramockiego v. Rammut; Kętrz. O ludn. , str. 135. Kś. Fr. Sadlucken 1. Alt, dobra, pow. brunsberski, st. p. W. Ruciany Gr. Rautenberg; 13 dm. , 62 mk. , 176 ha. 2. S. Neu, dobra, tamże, 11 dm. , 56 mk. , 172 ha. Sadluco Prusak dostał 1311 r. 8 włók w polu Patauris. Niejasnem jest w tym przywileju, że Sadluko stratę roli i dobytku z pracy niesłusznie poniósł. Jako wynagrodzenie za to otrzymuje prawo dziedziczenia dla obojga płci. Gdyby przyszło do przysięgi, to takową wykona za pomocą 6 najwięcej osób metseptimus ad maxirnum a to ze szczególnej łaski. Dalej ma mniejsze sądownictwo nad Prusakami, gdyby takowych jako chłopów na roli osadzał; większe zaś należy do adwokata, lecz połowę dochodów Sadluco z tego bierze. Świadkowie Mikołaj Trumpe, Schroyte pruthenus, Henrykus dictus Tulne et alii. Jedyny to w swym rodzaju przywilej. W 1340 r. udzielił biskup Herman 2 włók nadmiaru na prawie chełm. , 4 lata wolności, potem płacą 15 scotos pecunie usalis et duos pullos de quolibet manso. Gdyby u siebie aliquos pruthenos locaverint, mają mieć mniejsze sądownictwo I pół z większego, które adwokat dzierży. R. 1346 kupują pruthenus Mathias et fratres sui de Sadluken jednę włókę nadmiaru do swych dóbr za 10 grzyw. Za czasów bisk. Mikołaja v. Tuengen posiada wś tę już biskup a była ona zupełną puszczą. R. 1501 nadał ją bisk Łukasz Tomaszowi Wernerowi. W kilkadziesiąt lat potem znowu stoi pustką. R. 1595 wydzierżawiono ją mieszkańcom W. Rucian za 12 grzyw. Późniejsi biskupi nadawali ją ludziom zasłużonym. W r. 1720 w końcu nadał ją biskup Teodor Potocki burgrabiemu Pa włowi Weis z Olsztyna na prawie chełmiń skiem. 3. S. , wś w okolicy Dobregomiasta, nadana przez biskupa Eberharda w r. 1313 jego słudze Heynam, rodowitemu Prusa kowi, później przyłączona do wsi Gruenhoff, obecnie nie istnieje. Ad. N. Sadlóg, ob. Sadług. Sadłogoszcz, wś i domin. , pow. szubiński, o 4 klm. na wschód od Barcina poczta, ma lew. brz. Noteci, która tu tworzy jezioro 1 klm. długie, 600 mt. szerokie; par. Pakość, st. dr. źel. w Pakości o 9 klm. W r. 1362 przy podziale dóbr dostała się S. Hektorowi, podczaszemu brzeskokujawskiemu; r. 1578 dziedziczył ją Jan Krotoski, było wtedy 18 łan. osiadł, 11 rybaków i 2 komorn. ; r. 1618 było 12 łan. osiadł, , 4 puste i 2 ćwierci karczm. Właścicielem był Adam Linowski; około r. 1793 posiadali S. Wawrzyniec i Antoni Działyńscy. Wś ma 18 dm. , 154 mk. 62 katol, 92 prot. i 288 ha 148 roli, 36 łąk, 0, 4 lasu. Domin. sprzedane kolonizacyi niemieckiej, miało 6 dm. , 118 mk. kat. i 498 ha 395 roli, 31 łąk, 1 lasu. Właścicielem był Konstanty Łuczkowski. Komisya kolonizacyjna zapłaciła 390, 000 mrk. E. Cal. Sadłowice 1. Szadłowice, w XVI w. Schawlowycze, wś i fol. , pow. turecki, gm. Piętno, par. Turek, odl. 3 w. od Turka. Wś ma 21 dm. , 62 mk. ; folw. należy do dóbr Słodków. W XVI w. dziesięcinę z łanów km. i folw. pobierał pleb. w Turku Łaski. L. B. , II, 263. W spisie wsi z 1827 r. podano Szawłowice, w, par. Malanów, 6 dm. , 51 mk. 2. S. , w XV w. Schawlowycze, fol. i wś, pow. kozienicki, gm. Góra Puławska, par. Góra Jaroszyńska, odl od Kozienic 38 w. , ma 4 dm. , 30 mk. , 120 mr. dwors. , 15 włośc, W 1827 r. był 1 dm. , 5 mk. Wieś ta była własnością bisk. krakowskich. Biskup Iwo, z opatem sieciechowskim Mikołajem zamienił S. i Garno na Jaksice i Lędziny. W połowie XV w. wś S. , w par. Góra Jaroszyńska, należała do klasztoru sieciechowskiego, miała 3 km. łany, z których płacono po fertonie, 30 jaj i 2 koguty; dzierżawca odrabiał z łanu jeden dzień w tygodniu; odrabiano także powabę dla klasztoru; 4 zagr. z rolą nie płaciło czynszu tylko odrabiali 1 dzień w tygodniu. Był też folw. klasztorny, z którego nie płacono dziesięciny. Wszystkie role kmiece dawały dziesięcinę, wartości 3 grszyw. , klaszt. sieciechowskiemu, a dziesięcinę konopną oddawano po jednym pęku Długosz, L. B. , II, 563 i III, 266 i 290. 3. S. , w 1255 Sawlouice, w 1257 Saulouichi, 1262 Saulouici, w XV w. Schawlowycze, wś i fol. , pow. sandomierski, gm. Wilczyce, par. Malice, odl. od Sandomierza 16 w. , ma 26 dm. , 197 mk W 1827 r. było 32 dm. , 193 mk. Dobra S. , złożone z fol S. i Lisiny, rozl. mr. 785 gr. or. i ogr. mr. 737, łąk mr. 31, pastw. mr. 6, nieuż. mr. 11; bud. mur. 4, z drzewa 14; płodozmian 6 i 12polowy; wiatrak. Sam folw. S. ma 438 mr. a wieś 349 mr. Bolesław ks. krakowski za kładając w 1255 r, szpital w Zawichoście nadał na jego utrzymanie tę wieś. Następnie zakładając klasztor klarysek przy szpitalu w 1257 r. , nadał mu między innemi wsiami i Sadłowice Kod. Małop. , I, 53, 70, II, 99. W połowie XV w. było tu 18 łan. km. , z 13 płacono rocznie czynszu po 8 skot. , a z 5 łan. po 15 gr. ; dawano koguty i jaja; była kar czma i 2 zagr. klasztorne, z których jedna płaciła 1 grzyw. , druga odrabiała dzień w ty godniu. Z folw. klasztor odbierał dziesięcinę. Były też role sołtysie, karczma płacąca 2 grzyw. i 2 zagr. Ze wszystkich ról dawano dziesięcinę, wartości 20 grzyw. , bisk. krakow skiemu Długosz, L. B. , III, 316, 317, 319, 409. Wieś aż do 1875 r. należała do franci szkanek w Krakowie. Po przejściu na wła sność rządu sprzedana nabywcy prywatnemu za 31, 155 rs. Br. Ch. Sadłowice, pow. inowrocławski, ob. Szadłowice. Sadłowina, wś i fol, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzew, odl od Suwałk 21 w. ; wś ma 10 dm. , 132 mk. , 16 os. , 212 mr. ; fol 2 dm. , 3 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 87 mk. W 1888 r. folw. S. al Sadłowizna, od dzielony od dóbr Nowydwór w 1867 r. , rozl mr. 336 gr. or. i ogr. mr. 178, łąk mr. 67, lasu mr. 4, w odpadkach mr. 83, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, z drzewa 5. Br. Ch. Sadłowizna, os. , pow. opatowski, gm. Częstocice, par. Ostrowiec, odl. od Opatowa 24 w. , 1 dm. , 9 mk. , 15 mr. dwors. Sadłowo 1. wś i fol, pow. sierpecki, gm. Bieżuń, par. Chamsk, odl o 24 w. od Sierpca, ma 33 dm. , 486 mk W 1827 r. 32 dm. , 174 mk. Fol S. , w r. 1880 oddzielony od dóbr Bieżuń, rozl mr. 1207 gr. or. i ogr. mr. 632, łąk mr. 218, pastw. mr. 310, nieuż. mr. 57; bud. mur. 6, z drzewa S; płodozmian 15polowy. Do włościan należy około 300 mr. 2. S. , wś, fol i dobra nad jez. t. n. , pow. rypiński, gm. Czermin, par. Sadłowo, odl 6 w. od Rypina, 7 w. od granicy pow. brodnickiego, 14 w. od Brodnicy, posiada pokłady wapienia i torfu, kościół par. murowany, dom schronienia dla ubogich fundusz, szkołę początkową, cegielnią wyrób drenów i dachówek, wiatrak, karczmę, 88 dm. , 722 mk. Na folw. piękny dwór murowany z parkiem. W 1827 r. było 32 dm. , 174 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z folw. S. , Grabowiec i Przybyszew, rozl mr. 1528 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 377, łąk mr. 119, pastw. mr. 6, lasu mr. 275, jezioro mr. 42, nieuż. mr. 28; Bud. mur, 11, Sadlóg Sadłogoszcz Sadłowice Sadłowina Sadłowizna Sadlóg Sadłowo z drzewa 29; fol. Grabowiec gr. or. i ogr. mr. 142, łąk mr, 50, pastw. mr. 4, nieuż. mr, 6; bud. mur. 1, z drzewa 1; fol. Przy byszew gr. or. i ogr. mr. 329, łąk mr. 114, pastw. mr. 16, nieuż. mr. 20, bud. mur. 5, z drzewa 3; las urządzony. Wś, kolon. i ru munki mają os. 112, mr. 651. O sta rożytności osady świadczy nasyp za wsią śród łąk, dawniej zalewanych wodami, ze szczątkami zamczyska. Na akcie z 1434 r. podpisany jest Tomko de Sadlovo, kasztelan słoński. Kościół i par. istniały zapewne już w XV w. W 1564 r. S. jest wsią kościelną. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 było tu 9 osadn. , 2 zagr. , młynarz, poddani Benedykta Swarackiego na jednym łanie; An drzej Swaradzki miał 10 osadn. , 4 zagr. , cie śla, garncarz, karczmarz, poddani na 1 łanie. Płacono poboru 11 fl. , 12 gr. Pawióski, Wielkp. , I, 307. W 1752 r. dziedzic S. Olbrycht Pląskowski, ststa libawski, wystawił nowy kościół murowany. W końcu XVIII w. nabył te dobra Kajetan Romocki, który tu wystawił piękny dom i założył park. R. 1789 Kajetan Romocki wysiewał tu 45 kor. ży ta, 2 kor. pszen. a na Luniach i Stawiskach 18 kor. żyta, 1 kor. pszen. . Czynszu pobierał 48 zł. z młyna w Sadłowie, 723 z Luń i Sta wisk, 1002 z wsi Kotowy. Od Romockich przeszło S. w ręce Rościszewskich. W 1880 r. odnowiono kościół, pokryto blachą dachy i wieżo. Par. S, dek. rypiński, obejmuje Ozor ków, Zasadki, Zasady, Zofijewo, Młyńska, Szarłaty, Stawiska, Kotowo, Stępowo, Krzy żówki, Czermin, Linne, Stawiska i Michałki, w ogóle 2999 dusz. Br. Ch. Sadłowo, dwie os. leśne, pow. reszelski, śród lasów sadłowskich, około jez. Dadalskiego, w pow. olsztyńskim. Cały obszar lasów obejmuje 5767 ha. Osada ma 7 dm. , 47 mk. Poczta i par. w Biskupcu. Ad. N. Sadług, wś i fol. , pow. nieszawski, gm. Bytoń, par. Witowo, odl 24 w. od Nieszawy, posiada młyn wodny, pokłady torfu, 142 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 83 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 598 gr. or. i ogr. mr. 475, łąk mr. 92, pastw. mr. 8, w os. mr. 3, nieuż. mr. 20; bud. mur. 10, z drzewa 4; płodozmian 13polowy, pokłady torfu, młyn. Wś S. os. 16, z gr. mr. 24. Br. Ch. Sadłuki, niem. Sadluken, 1244 Sodlok, 1295 Sadiluken, 1487 Czadelawken, 1506 Zedlaucken, 1528 Sodelawken. 1654 Sadługi, wś w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. i kol Mikołajki, par. kat. Postolin, 270 ha 18 łąk, 242 roli. W 1868 r. 77 bud. , 48 dm. , 283 mk. , 279 kat. , 4 ew. ; 1885 r. 49 dm. , 60 dym. , 259 mk. , 243 kat. , 16 ew. Szkoła kat. liczyła 1887 r. 60 dzieci. W 1242 otrzymuje Dyteryk de Dypenow od Krzyżaków między innemi Sodlok, t. j. Sadłuki, przez Prusaków zamieszskałe ob. Kętrz. , O ludn. pol, str. 26. R. 1506 posiada S. ststa Mikołaj Spot. W 1591 r. razem z Miranami Kostka v. Stangenberg. R. 1804 należały S. i Mirany jako i Michorowo do Wil czewskich; Mirany i S. taksowano r. 1804 na 12, 500 tal ob. Gesch. d. Stuhmer Kr. von Schmitt, str. 238. R. 1565 dostaje S. wsku tek działów Mik. Konojadzki ob. Kętrz. , O ludn. pol, str. 196. Kś. Fr. Sadłużek, wś i folw. nad jez. t. n. , pow. nieszawski, gm Osięciny, par. Witowo, odl 35 od Nieszawy a 5 w. od Sompolna, ma 89 mk W 1827 r. było 9 dm. , 110 mk. Na obszarże wsi jezioro, zlewające swe wody do Zgłowiączki. W 1885 r. folw. S. rozl mr. 539 gr. or. i ogr. mr. 397, łąk mr. 56, pastw. mr. 21, wody mr. 43, w os. mr. 2, nieuż. mr. 20; bud mur. 7, z drzewa 6. Wś 8. os. 12, z gr. mr. 20. Br. Ch. Sadnej, potoczek, powstaje w gm. Nahu jowice, pow. drohobycki, i wpada po krót kim biegu do Zboru al. Zbiru al Baru z lew. brz. Ob. Bar i Nahujowice. Br, O. Sadnista 1. al Sadniesta, część wsi Rostok, w pow. wyżnickim. W wykazie z 1885 nie podana; 2. S. , grupa zabudowań w obr. Szypotu Kameralnego, w pow. radowieckim, we wólce Kobilora, nad pot. tejże nazwy. Sadobardi dok. 1241, wś zaginiona, na południe od Kartuz. R. 1241 nadaje ją ks. Sambor bisk. kujawskiemu Michałowi. Nale żała wówczas do kasztelanii goręczyńskiej ob. Perlbach P. U. B. , str. 63 i Kujot O ma jątkach bisk. na Pomorzu, str. 11 i 12. We dług Hirscha ma to być dzisiejszy Ząbrcz Sommerkau, czemu słusznie przeczy Quandt ob. Zeitsch d. Westpreus Gesch. Ver. , X, str. , 104. Kś. Fr. Sadok 1. wś i folw. , pow. włocławski, gm. Pyszkowo, par. Chodecz, odl 28 w. od Włocławka, ma 21 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 39 mk. Pol S. , w r. 1880 oddzielony od dóbr Pyszkowo, rozl. mr. 180 gr. or. i ogr. mr. 161, łąk mr. 6, pastw. mr. 11, nieuż. mr. 2; bud. mur 2, z drzewa 1. 2. S. , pow. sejneński, gm i par. Berżniki, odl od Sejn 9 w, ma 9 dm. , 55 mk Sadok, zaśćc. szl nad rz. Wilią, pow. trocki, w 2 okr. pol, o 23 w, od Trok, 3 dm. , 13 mk. katol Sadokrzyce, w XVI w. Sadokrzicze Majus i S. Minus, wś i fol, pow sieradzki, gm. i par. Wróblew, odl 13 w. od Sieradza, ma gorzelnię. W 1827 r. było 26 dm. , 201 mk. , par. Wągłczew. Fol S. w 1880 r rozl mr. 640 gr. or. i ogr mr. 538, łąk mr. 30, lasu mr. 46, nieuż. mr. 26; bud. mur. 3, z drzewa 12. Por. Gorzuchy. Wś 8. os. 33, z gr. mr. 356. W XVI w. dziesięcina z łanów kmiecych Sadłowo Sadług Sadłuki Sadłużek Sadnej Sadnista Sadobardi Sadok Sadokrzyce Sadowa Sadoń w 8 Wielkich i Małych szła na stół arcybi1 skupi, z fol. zaś w S. Wielkich dla pleb. we Wróblewie Łaski, L. B. , I, 417. Br. Ch. Sadoleś, wś i kol. , pow. węgrowski, gm. Płatkownica, par. Sadowne, posiada dom modlitwy ewang. , szkołę i cmentarz; 48 dm. , 509 mk. , 1000 mr. obszaru. Wieś, która wchodziła w skład dóbr Kołodziąż, miała 31 os. i 473 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 105 mk. Sadoń, pustkowie, w pow. chełmińskim, własność benedyktynek w Chełmnie. Dzier żawy miał ztąd klasztor 1761 r. 33 zł. ob. Klasztory żeńskie, Fankidejskiego, 116. Dziś nie istnieje. Kś. Fr. Sadoniszki 1. wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr wiejski Biebrusy, o 14 w. od gminy, 11 dusz rewiz. ; własność Wołodźków. 2. S. , dwa zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 52 w, od Wilna; jeden z nich ma 1 dm. i 6 mk. katol, drugi zaś 1 dm. i 9 mk. t. wyzn. Sadoszczyzna, częśó Woli Dołhołuckiej, pow. stryjski. Sadów L fol, pow. opatowski, gm. i par. Ożarów, odl. od Opatowa 21 w, , 1 dm. , 25 mk. , 90 mr. W 1827 r. 1 dm. , 10 mk. 2. S. al. Hucisko, fol. , pow. kielecki, gm. i par. Łopuszno. Wchodzi w skład dóbr Łopuszno Sadów, wś, pow. łucki, na pograniczu pow. włodzimierskiego, o 17 w. od Porycka na płd. zchd od Torczyna par. katol, posiada kaplicę katol Niegdyś własność biskupów łuckich, W skład włości Sadowskiej wchodziły wsie Koszów, Orzdwin, Sadowska Wola i Żukowiec. Sadow, w dok. z 1390 r. Kod. Wielkop. , n. 1897, nie jest Sadowcem, w pow. mogilnickim, jak objaśnia wydawca, ale jest to zapewne Gadow al. Godaw, Godawy, os. szlach. na trakcie z Gąsawy do Żnina, z której pisał się Dobiesław miedzy r. 1392 i 1395 r. Sadowa 1. wś włośc, pow. warszawski, gm. Cząstków, par. Łomna, ma 115 mk. , 104 mr. Wchodziła w skład dóbr Dziekanów. 2. S. , pow. suwalski, gm. Kuków, par. Filipów, odl od Suwałk 15 w. , ma 8 dm, 42 mk. Sadowa, wś nad rz. Derłą, dopł. Dniestru, pow. mohylowski, okr. pol Jaryszów, gm. i par katol. Ozarzyńce, sąd w Mohylewie, ma 88 osad, 426 mk. , w tej liczbie 28 jednodwor ców, 629 dzies. ziemi włośc, 361 dworskiej, 48 cerkiewnej. Cerkiew z 1875 r. z 517 wier nymi. Należała do Komarów, Staryckich, obecnie Antonowiczów, Dr. M. Sadowa al. Sadkowa, wólka, należąca do Łososiny Dolnej, pow. nowosądecki, ma 22 dm. , 154 mk. Sadowa, rzeka i wś, pow. i obw. sąd. kimpoluński, nad rz. Sadową i jej ujściem do Mołdawy, jakoteż na lew. brz. Mołdawy, tuż na płn. zach. od Kimpolunga. Graniczy od wsch. i płd, z Kimpolungiem, od płd. zach. z Pożorytą i Fundulem Mołdawskim, od płn. z Briazą, a od płn. .wsch. z Russpe boul Wzdłuż płd. granicy płynie od zach. ku wschod. rz. Mołdawa; wschodnią granicę tworzy jej dopływ Izwor Mora Mori, a północną potok Niagra al. Negru, lewy dopływ Mołdawy. Na płn. wsch. granicy rozpostarł się dział górski Obczyna Feredeu ze szczytami 1342 mt. , 1364 mt. , 1271 mt. , 1229 mt, 1170 mt. i Kurmaturą Boul 1040 mt. . Wreszcie na płd. zach. granicy wzbił się lesisty Muńczoł ze szczytem 1286 mt. W płn. stronie z pod działu Pietris 1342 mt. , na granicy Briazy, Sadowy i Russpeboul, bierze początek rz. Sadowa. Płynie na płd. , zostawiając na zach, wólkę Runkulec, a po wschod. górę Plajuluj 1160 mt. , u stóp której zwraca się na płd. wschód i wpada naprzeciwko Kimpolunga do Mołdawy od lew. brzegu. Długośó biegu 14 klm. Zabiera wody z całego obszarn S. Dopływy prawe, podążające z płd. zach. na płn. wsch. , są krótkie. Znaczniejszymi są lewoboczne, jak pot. Jezioro, Matare al. Madzere, Żebranka al. Zbranki i Wurwar. Między Jeziorem a Madzere szczyt Patuli 957 mt. , między Madzere a Żebranką Runkulec 1050 mt. , między Żebranką a Wurwarem wznosi się Magórzec 1029 mt. , a na wsch. od Wurwaru szczyty Dealu lungu 1088 mt. i Hygia 916 mt. . Zabudowania S. legły po części na lew. brzegu Mołdawy i w dol Sadowy, po części w dolinach potoków i na stokach gór i noszą poszczególne nazwy, tworząc albo wólki albo osady. Razem mają 109 dm. , 397 mk. Wś sama z grupami do mów Dosu Meguri i Iwonel liczy 264 dm. , 807 mk. W całej gminie byle 1880 r. 373 dm. , 1204 mk. Special OrtsRepertorium der Bukowina r. 1885. W 1880 r. było 12 kat. , 1186 gr. orm. , 6 żyd. ; co do narodowości 1180 Rumunów, 18 Niemców, 6 Rus. W r. 1869 było 314 dm. , 1217 mk. Obszar obejmował 6804 ha 99 ar. Katolicy mają par. w Kimpolungu. Nieunici posiadają dwie paraf. cerkwie w FundulSadowa i w GuraSadowa. Cerkiew par. w GuraSadowa p. w. św. Jerzego, drewniana, zbudowana r. 1780 przez Gabryela al Dascalizei, Stefana Scheul, i Lateszu, na gruncie darowanym przez Szymona Oane, poświęcona r. 1788, rozszerzona i odnowiona r. 1842. Parafia ta liczy 753 dusz. Cerkiew expozytura w FundulSadowa p. w. św. Mikołaja, drewniana, zbudowana r. 1769 a przez Teodora Foca, Axenta Coca w r. 1841 1842 przebudowana i rozszerzona. W r. 1875 odnowiono a r. 1877 poświęcono cerkiew. Liczy 525 dusz. W GuraSadowa szkoła lud. jednoklasowa. Własność funduszu re Sadoleś Sadoniszki Sadoszczyzna Sadów Sadow Sadoleś Sadowa Sadowie Sadowicze Sadowice ligijnego gr. orm. St. p. Kimpolung. Kopalnie żelaza, w 1859 r. wydały 22, 984 eent. rudy. Sadowa, wybud, w nadleśn. Nemonien, pow. labiewski, st. pocz. Lauknen; 21 dm. , 119 mk. Sadowcy, grupa zabudowań w gm. Kuczurmare, pow. czerniowiecki; 13 dm. , 59 mk. Br. G. Sadowice, ob. Sadowiec i Sadowie, Sadowicze, wś nad rz. Wołka, pow. słuc ki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Czaplice, o 8 w. od st. kol. Mackiewicze, na trakcie moskbrzeskim, ma 67 osad; grunta uro dzajne. Al. Jel, Sadowie 1. wś włośc, pow. będziński, gm. Sulików, par. Targoszyce, ma 23 dm, , 224 mk. , 462 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 103 lok 2. S. , w XV w. Schadowye, wś i fok, pow. opatowski, gm. Sadowie, par. Buszków, odl od Opatowa 7 w. , ma 34 dm. , 226 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 178 mk. Dobra S. składały się w 1866 r. z folw. S. , Ruszków, Jacentow, Bogusławice, Ruszkowiec, Duklany i Denkówek. Rozl. ogólna dominialna mr. 3234. Fol. S. rozl. w 1880 r. 542 mr. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 19, z gr. mr, 432; wś Buszków os. 17, z gr. mr. 249; wś Czerwona Góra os. 17, gr. mr. 611; wś Zwoła os. 16, z gr. mr. 475; wś Bogusławice os. 10, z gr. mr. 229; wś Szczucioe os. 9, z gr. mr. 261; wś Denkówek os. 20, z gr. mr. 261; wś Jędrzejów os. 8, z gr. mr, 189; wś Zagaje os. 2, z gr. mr, 24. W połowie XV w. S. , wś w par. Ruszków niegdyś Grocholice, należała do Jana ze Sprowy, sędziego sandomier. , i Jana ze Sprowy, arcyb, gnieźn. , h. Odrowąż. Było tu 9 łan. km. , karczma, 4 zagr. dających dziesięcinę, wartości do 10 grzyw. , prebendzie kieleckiej zwanej szewieńska Szewna. Folw. dawał dziesięcinę, wartości 3 grzyw. pleb. w Buszkowie. W drugim opisie wsi Długosz podaje jako właściciela Eustachego Sprowskiego, kaszt, radomskiego Lib. Ben. , I, 463, II, 507. W 1508 r. S. część, Kamień, Szczytniki i inne, własność Jana Słupeckiego z Konar, płaciły poboru 10 grz. 24 gr. W 1578 r. S. , własność Adama Rzuchowskiego, miała 9 osadn. , 3 1 2 łan. , 5 zagr. , 3 bied. kom. Pawiński, Małop. , 184, 460. 8. gm. należy do s. gm. okr. I w Opatowie st. pocz. , ma 12709 mr. , w tem dwor. 7071 mr. , 375 dm. 13 mur. , 2648 mk. W skład gm. wchodzą Bogusławice, Czerwona Góra, Duklany, Grocholice, Gromadzice, Jacentów, Jałowęsy, Karsy, Małoszyce, Niemienice, Obręczna, Porudzie, Ruszków, Buszkowice, Sadowie, Skarszyn, Szczucice, Wszechświęte, Zagaje Zochcin, Zwoła. 3. S. , w XV w. Szadowye, wś włośc, pow. miechowski, gm. Luborzyca, par. Goszcza. W 1827 r. było 16 dm. , 87 mk Ob. Goszcza. W połowie X w. wś 8. , w par. Goszcza, była własno ścią pierwszej prebendy przy kolegiacie św. Idziego w Krakowie, miała 7 łan. km. , z każ dego łanu płacono 2 grzywny czynszu na św. Marcin, kmieć odrabiał z łanu 1 dzień w ty godniu wozem i pługiem i dawał z łana 2 miarki owsa miary krakowskiej, dwa kapło ny, 30 jaj, 2 sery. Były toż 2 karczmy z ro lą i łąką, płaciły czynszu 3 grzyw. , 3 zagr. z rolą płaciło po 1 fertonie i 1 dzień w tygo dniu odrabiało pieszo. Wszyscy kmiecie, kar czmarze, zagrodnicy dawali dziesięcinę sno pową i konopną pierwszej prebendzie szadowskiej u św. Idziego, wartość 17 grzywien. W tej Wsi był dwor i folw. z łąką, na trzy po la podzielony, także gaje do niego należały; każdy kmieć, zagrodnik, karczmarz miał uży tkowanie z lasu Długosz, L. li, I, 601. Wś trzymał w dzierżawie Sędziwój z Tęczyna h. Topór. 4. S. , wś i folw. , pow. włoszczowski, gm. i par. Irządze, odl, 35 w. od Włoszczo wy, ma 377 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 140 mk. Dobra S. składały się w 1887 r. z folw. S. i Woźniki, rozl. mr. 859 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 378, łąk mr, 12, pastw. mr. 2, lasu mr. 293, nieuż. mr. 22; bud. z drzewa 15; pło dozmian 9 i 10polowy; fol. Woźniki gr. or. i ogr. mr. 72, łąk mr. 6, lasu mr. 71, nieuż. mr. 2; bud, z drzewa 7; lasy urządzone. Wś 8. os. 48, z gr. mr. 354; wś Woźniki os. 21, z gr. mr. 201. W połowie XV w. dziesięcinę po bierał w części bisk. krakowski, w części ple ban. Innych szczegółów Długosz nie podał L. B. , n, 207. W 1581 r. wś S. , własność Misziowskiego, miała 6 łan. km. , 1 zagr. z ro lą, 4 zagr. bez roli Pawiński, Małop. , 70. 5. S. , przyl. fol. Chwałowice, w pow. pińczowskim. W połowie XV w. była ta wieś w par. Kije, własność klasztoru miechowskie go. Miała 7 łan. , z których dziesięcinę snopo wą i konopną dawano prebendzie kieleckiej żydowskiej, wartości 7 grz. Z połowy roii pobierała opłatę prebenda kielecka żydow ska a z drugiej połowy par. Kije. Fol. ducho wny płacił dziesięcinę pleb. w Kijach Dłu gosz, L. B. , I, 459. Br. Ch. Sadowie, w 1581 r. Sadovye, częśó Wrzaw, pow. tarnobrzeski, tworzy osobną osadę na płd. od Wrzaw, na lew. brzegu Sanu. Ma 30 dm. i 180 mk. , prócz tego na obszarze więk. pos. 5 dm. i 17 mk. Rzym. kat, należą do par. we Wrzawach. Pos, więk. br. Horocha wynosi 198 mr. roii, 16 mr. łąk, 108 mr. pastw, i 51 mr. łasu; pos. mn. 242 mr. roli, 26 mr. łąk, 18 mr. past. i 3 mr. lasu. W połowie XV w, wś S. , w par. Wrzawy, własność Andrzeja de Sienno z Dębna i Jakuba z Koniecpola h. Pobog, miała łany kmiece, zagr. , folw. , z których dawano dziesięcinę pleb. we Sadowa Sadowcy Sadowie Sadowo Sadowniki Sadowno Sadówko Sadówka Sadowiec Sadowie Wwawach Długosz, L. B. , II, 368. W 1581. r. Pawiński, Małop. , 356 należała do par. w Pniowie. Mac. Sadowie 1. w księg. kośc. Sadowice, wś i folw. , pow. odolanowski Ostrów, o 7 klm. na wschódpołudn. od Ostrowa poczta i st. dr. żel; par. Wysooko. W r. 1579 należało S. do Wojciecha Jurtowskiego, a w r. 1618 do Wojciecha Wysockiego; było tu 2 1 2 łan. osiadł. , 1 zagrod, i komorn. , ob. Sadowie 3. Wieś ma 38 dm. , 301 mk. 296 kat. , 5 prot. i 219 ha 150 roli, 52 łąk. Fol ma 5 dm. , gorzelnię parową, 105 mk. katol i 596 ha 291 roli, 41 łąk, 187 łasu; właścicielem jest Stanisław hr. Szembek, dziedzic Wysocka. 2. S. , dok. Sadowye, niem. Zadowie, os. , pow. inowrocławski Strzelno, o 4 klm. na płd. wsehód od Kruszwicy i o 7 1 2 klm. na zach. od Piotrkowa Żydowskiego, na wschod, wy brzeżu Gopła; poczta na Jeżycach Jerzyce. S. zlewa się z Złotowem i dla tego nie wyka zane w spisach urzędowych; mapa Engelhardta oznacza je tuż pod Złotowem. To S. a nie Sadowiec Sadowice pow mogilnicki, jak mylnie objaśnia Kod. Rzyszcz. IT, 940 i 971, jest wsią, którą Andrzej z Oporowa za stawił razem ze Skólskiem i wsią Złotowem in Terris Cuiaviae in districtu Cruschwiciensi sitas Sadowie Sadove w dok. kujaw. Ulanowskiego, 187, Sachowo w Kod. dypl Rzyszcz. , II, 600 mogło być własnością bi skupów włocławskich w r. 1250. 3. S, os. niegdyś szlach. , pow, poznański, w okolicy Stęszewa i Mosiny. Między r. 1388 a 1399 pisali się z S. Paweł, Lutko i Wacław Akta gr. pozn. wyd, r. 1888 mylnie objaśniają Sadowiem w pow. odolanowskim. Między 1435 a 1609 rozgraniczano S. kilkakrotnie z Łodzią Stęszewską i Górką; około r. 1580 już nie tworzyło odrębnej całości, E. Cal. Sadowiec 1. fol, pow. wieluński, gm. i par. Działoszyn, odl 25 w. od Wielunia, ma 2 dm. , 24 mk W 1827 r, 1 dm. , 10 mk. Fol ten w r, 1873 oddzielony od dóbr Działoszyn rozl mr. 1035 gr. or, i ogr. mr. 583, łąk mr. 8, łasu mr. 419, nieuż, mr 25; bud. mur 2, z drzewa 5; las nieurządzony 1887 r 2 S. al SadówiecDłwtówka, wś włośc, pow. płoński, gm. Załuski, par Kamienica, odl o 17 w od Płońska, ma 16 dm. , 141 mk, , 187 mr Sadowiec dawniej Sadowice, wś, pow. mogilnicki, o 11 klm. na zach od Mogilna i tyleż na płn. od Trzemeszna; par. Palędzie, poczta w Gościeszynie, st dr żel w Mogilnie i Trzemesznie; 29 dm. , 177 mk. 127 kat. , 50 prot. i 74 ha 66 roli, 1 łąk, 0 4 lasu. S. powstał w nowszych czasach, na obszarach Padniewa Objaśnienia Lelewela Pol w śr. , II, 455 eo do r. 1136 nie mają zasady. Sądowo w dok. a 1390 r. Kod, Wiel, n. 1897 nie jest Sadowcem ale raczej czytać należy nazwę Ga dów al Godawy os. szlach, między Gąsową a Żninem w 1392 r. . Co do dok. z 1471 i 1504 r. ob. Sadowie, E. Cal. Sadówka, w XVI w. Schadowka, wś i fol, pow. brzeziński, gm. Bratoszewice, par. Ko źle, odl 18 w. od Brzezin. Wś ma 6 dm, 152 mk. ; fol 3 dm. , 14 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 106 mk. Pol 8. w 1870 r. rozl mr. 639 gr. orn. i ogr. mr. 544, łąk mr. 77, pastw. mr. 2, wody mr. 1, nieuż. mr. 15; bud. mur. 1, z drzewa 9; płodozmian 4 i 12polowy. Wieś S. os. 15, z gr. mr. 10. W XVI w. łany fol zdawna dawały dziesięcinę pleb. w Koźlu, kmiecie zaś na stół arcybiskupi a pleb. tylko kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 392. Br. Ch. Sadówka al. Szadówka, niem. Schadower Bach, potok, powstaje na płn. od Żukowa Górnego, w pow. cieszyńskim, płynie na płn. wsch. i poniżej Szybie wpada do Olszy Olzy od lew. brzegu. Długośó 4 1 2 klm. Br. G. Sadówko, dobra na polprus. Mazurach, pow. szczycieński, o 1 2 klm. na płd. od Sado wa. Paraf, , pocz. , tel. w Biskupiu; 17 dm. , 103 mk. , 357 ha. Ad. N. Sadowno al. Sadowne, wś i fol, pow. węgrowski, gm. i par. Sadowno, odl 30 w, odWęgrowa, posiada kościół par. drewniany, sąd gm. okr. I, szkołę początkową, urząd gminny, 30 dm. , 415 mk. Fol należy do dóbr Kołodziąż, wś ma 31 os. , 473 mr. W 1827 r. było 23 dm. , 104 mk. Parafia tutejsza istnieje od 1529 r. , pierwotnie we wsi Raźny, zaś od 1748 r. w Sadownem. 8. par. , dek. węgrowski, 4834 dusz. S. gm. należy do s. gm. okr. I, graniczy z gminami Stoczek, Kamieliczyk, Płatkownica i Prostyń, ma 3258 mk. , 8677 mr. obszaru. W skład gm. wchodzą Bojewo, Grabiny, Kołodziąż, Krupińskie, Księżyzna, Podborze, Raźny, Sadowno, Sokółka, Wilczogęby, Zieleniec i Zofijówka. Br. Ch. Sadowniki, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Zdzięcioł, o 50 w. od Słonima. Sądowo, folw. i dobra, pow mławski, gm. i par. Zielona, odl o 28 w. od Mławy. Folw ma 2 dm, 46 mk Dobra S. , w skład których wchodziły wsi Cierpigórz, Osówką, Kuczborek, Dąbrowa i Zielona, obejmowały 4528 mr. , w tem 2688 mr. ornej ziemi. Sadowo, niem. Schadau, os. do probostwa grudziądzkiego, pow. grudziądzki, o 6 klm. od Grudziądza, z fol. Ciemniakiem obejmuje 329 ha 163 roli or. , 22 łąk i 1 ha lasu. Czysty doch. z gruntu 2416 mrk. W 1885 r. 3 dm. , 9 dym. , 42 mk. , 34 kat. , 8 ew. na Ciemniak przypada 18 mk. i 2 dm. . Plebanka ta należała pewnie już za czasów krzyżackich do prob. grudziądzkich, którzy ją zwykle wydzierżawiają. R. 16i9 wydzierżawił ją pro Saduny Sadupy Sadurki Sadweitschen Sady boszcz podwojewodzie chełmińskiemu Micha łowi Trzcińskiemu za 240 zł. rocznie. R. 1834 wynosiła dzierżawa 266 tal 20 sbr. ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , II, 292. Wizyt. Strzesza z r. 1667 podaje, że fol. ten obejmuje około 18 włók. Z folw. graniczy las Ciemniak. Kś. Fr. Sadowo, wś na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, na granicy Warmii, o 5 klm. od Biskupca par. kat. , poczta i tel. , 32 dm. , 133 mk. , 119 ha. S. było r. 1496 w posiadaniu Piotra Wildenaw z Kozłowa. R. 1566 sprze daje Andrzej Jonasz, ststa szczycieński, Aleksandrowi z Jełomia 2 włóki boru na sołectwo celem lokacyi wsi dannickiej na 18 włókach. W 1602 r. ludnośó polska. Ad. N. Sadowska Wola al. S. Wólka, wś, pow. włodzimierskie na pograniczu łuckiego, na pln. zaoh. od Sadowa. Niegdyś własność biskupów łuckich. Sadowskie Futory, pow. lipowiecki, ob. Narcyzówka, Sadowszczyzna, fol. , pow. warszawski, gm. i par. Okuniew, Nie pomieszczony w ostatnioh spisach urzęd. Sadowszczyzna 1. zaśc, pow. święciańskim w 4 okr. poL, gm. i okr. wiejski Zaporocz, o 12 w. od gminy; należy do dóbr Molcrzyoa. 2. S. , zaśc. pryw. , pow. wilejsld, w 2 okr. pol. , o 67 w. od m. Wilejki, przy b. dr. pocztowej borysowskiej, 1 dm. , 6 mk. kat. 3. S. ,, zaśc. nad jez. Antopusznie, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Giedrojcie, okr. wiejski Wielkidwór, o 8 w. od gminy a 45 w, od Wilna, ma 3 dm, , 15 mk. katol. 7 dusz rewiz. ; należy do dóbr Ambrożyszki, Jeleńskich. 4. S. , zaśc. szl, pow. wileński, w 4 okr. pol. o 36 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. 5. S. , białoruskie Sadowszczyna, fol. nad bezim. dopł. Usy, pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdanów, gm. Rubieżewicze, około 34 V2 włók; własność Olesiewiczów. J. Krz. A. Jel Sadowy Stok, uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol, gm. Czarna. Wieś, o 35 w. od Sokółki. Sadrosch niem. , ob. Zazdrość. . Sadul, kol. włośc, pow. warszawski, gm. Wawer, par. Zerzno, ma 14 mk. , 29 mr. Sadulaki; os. włośc, i os. leś. , pow. piotrkowski, gm. Kluki, par. Parzno; os. włośc, ma 2 dm. , 16 mk. , 21 mr. ; os. leś. 1 dm. , 7 mk. , 8 mr. dwors. Należy do dóbr Kluki, W 1827 r. 2 dm. , 15 mk Saduniszki 1. wś i karczma, pow. wileń ski, w 5 okr. pol, gm. Rukojnie, okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów, Czarna, o 3 1 2 w. od gminy a 18 w. od Wilna, 24 dusz rewiz. 2. S. , zaśc, tamże, o 19 w. od Wilna, ma 1 dm. , 9 mk. katol. 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szaterniki. J. Krz. Saduny, , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, o 20 w. od Nowoaleksandrowska. Sadupy, , wś i dobra, pow. szawelski, gm. Radziwiliszki, o 25 w. od Szawel. Sadurki 1. wś włośc, pow. grójecki, gm. Lipie, par. Błędów, ma 80 mk. , 217 mr. W 1827 r. 7 dm. , 50 mk. Istniała tu około 1880 r. olejarnia z prod. na 750 rs. 2. S. , wś i folw. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Wąwol nica, par. Bochotnica, odl 21 w. od Puław. Folw. S. , w r. 1882 oddzielony od dóbr Nałę czów, rozl. mr. 347 gr. or. i ogr. mr. 323, łąk mr. 15, nieuż. mr. 9; bud. mur. 3, z drzewa 9; płodozmian 15polowy. Według reg. pob. pow. lubelskiego, z r. 1531 wś Sadurki, w par. Bochotnica, miała 1 łan. Część Jana Śadurskiego Klimontowicza 1 2 łan. , Jan Tomaszowicz 1 4 łan. , Mikołaj Dzetrzych 1 4 łan. Pawiński, Małop. , 368. Br. Ch. Sadweitschen 1. ws, pow. gąbiński, pod Gąbinem st. p. i tel. , 102 dm. , 521 mk. , 693 ha. 2. S. , fol, tamże, 1 dm. , 11 mk. , 110 ha. Sady 1. kol, pow. gostyński, gm. Czer mno, par. ew. Gombin, posiada szkołę począt kową ewang. , 32 dm. , 292 mk. ewang. , 778 mr. ziemi pszennej. Obszerne sady owocowe przynoszą do 300 rubli na jedną osadę do chodu; zajmują się przytem uprawą buraków cukrowych, plantacyą wierzb i wyrobem sera holenderskiego. 2. S. , wś i fol, noworadom ski, gm. Maluszyn, par. Borzykowo; wś ma 19 dm. , 120 mk 175 mr. ; fol 3 dm. , 16 mk, 333 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 77 mk. 3. S. , wś i fol. nad rzką Wiązownicą, pow. opo czyński, gm. Rusinów, par. Klwów, odl 27 w. od Opoczna, ma 24 dm. , 385 mk W 1827 r. było 21 dm. , 169 mk. Dobra S. składały się w 1887 r. z fol S. i Więcierzowa Wola, rozl mr. 741 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 497, łąk mr. 6, past. mr. 3, nieuż. mr. 19; bud. drew. 21; płodozm. 9 i 13polowy; fol Więcierzowa Wola gr. or. i ogr. mr. 95, łąk mr. 30, lasu mr. 85, nieuż mr. 5. Wś S. os. 35, mr. 347; wś Więcierzowa Wola os. 9, mr. 286. W XVI w. dziesięcinę z łanów km. , war tości do 8 grzyw. i za konopną po 2 gr. z ła nu, pobiera pleb, w Nieznamirowicach. Z fol, wartości około seksageny, pobierał wikaryusz w Klwowie Łaski, Lib. Ben. , I, 654, 658. W 1569 r. wś S. , własność Kaspra Dunina Wolskiego, podczaszego sandomirskiego, mia ła 1 i pół łan. , puste 2 łany, 1 komor. Pa wiński, Małop. , 314. 4. S. , pow. iłżecki, ob. Sajdy. 5. S. , pow. zamojski, ob. Mielnikowszzyzna. Br Ch Sady 1. wieś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol, gm. Narojki, o 50 w. od Bielska. Był tu kościół par. kat. dek. bielskiego. Własność Koj szewskich. 2. Wola Sadowszczyzna Sadowo Sadowska Sadowo Sadowy Stok Sadrosch Sadul Sadulaki Saduniszki S. , wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 25 w. od Telsz. Sady Winnickie wieś, pow. wasylkowski, mylnie ob. Muryanówka, żm. Stawy Winnickie ob. . Sady 1. przedmieście Oleska. 2. S. Księze, ob. Sadyki. 3. S. Wielkie, przedmieście Trembowli. 4. S. , częśó Żmigrodu, pow. jasielski. Sady 1. wś i fol, pow. poznański, o 4 klm. na zach. półn. od Poznania, na trakcie pniewskim, wznies, 94 95 mt. npm. , par. Lusowo, poczta w miejscu, st. dr. źel. w Rokitnicy o 7 1 2 klm. W r. 1288 S. wcielono do par, lusowskiej, r. 1388 wchodziły w skład opola chojnickiego, około tego czasu pisali się z S. różni Sadowscy ob. Akta gr. pozn. wyd. r. 1888 Około r. 1798 należały do Szymona Komorowskiego, dziedzica Swadzimia, później do Kąsinowskich, Wykopaliska miejscowe są w zbiorach Tow. Przyj. Nauk. Wś ma 15 dm. , 132 mk. 121 kai, 11 prot. i 216 ha 190 roii, 7 łąk. Fol ma 13 dm. , 292 mk. 283 kat. , 9 prot. i 505 ha 438 roli, 6 łąk, 44 lasu; czysty doch, z ha roii 17, 93, z ha łąk 16, 80, z ha lasu 5, 49 mrk; właścicielem jest Wła dysław Kasinowski. 2. S. , łąka pod Chrom cem, pow. pleszewski. 3. S. , miejscowość, na Rososzyey, w pow. odolanowskim, 4. S. , ob. Sadki. E. Cal, Sady, wyb. do Siołu, pow. tucholski, 1 dm. i 15 mk. Zachodzi pod nazwąadikier w przy wileju Mestwina z r. 1275, przy rozgranicze niu Dąbrówki w pow. złotnickim ob. Perlbaob, P. U, B. , str. 232. Kś. Fr. Sady 1 w dok. Schaden, wś, pow. ządzborski, st. p. Mikołajki, 67 dm. , 319 mk. , 992 ha. Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ryński, nadaje r. 1499 Maciejowi Pomianowi 44 włók na prawie chełm. , dla lokacyi wsi dannickiej, 4 włóki dla sołtysa. 11. 1539 w S. tylko polska ludność. 2. S. Nowe, folw. , tamże. Ad. N. Sadyby, wś włośc, pow. maryampokki, gm. Pogiermoń, par. Pokój nie, odl. od Maryampola na półn. wBchód, o 60 w. , od Pren 11 w. , m. a 13 dm. , 134 mk. , 810 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 127 mk. Sadyki al. Sady Książe, przedmieście Trembowli. Sadykierz 1. w XVI w. Kyerz, wś wlośc. i os. . młyn. , pow. rawski, gm. i par. Rzeczyca, na lewo od drogi bitej z Rawy do Tomaszowa. Wś ma 88 dm. , 332 mk. , 1325 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 4 mk. , 18 mr. ; os. młyn. S. al Młyniska ma 2 dm. , i2 mk, pól morga ziemi dwors. W 1827 r. było 25 dm. , 178 mk. Na początku XVI w. łany kmiece dają dziesięcinę na stół arcybiskupi, zaś folw. i sołtystwo pleb. w Rzeczycy Łaski, L. B, , 315. Według reg. pob. pow, brasezińskiego z r. 1576 wś, S. w par. Rzeczyca, dzierżawiona przez Andrzeja Drzewieckiego, miała 16 łan. , 2 łany sołtysie, 6 przekupniów, 6 rzem. , 31 osadn. Pawiński, Wielkp. , II, 93. 2. S. , os. pow. piotrowski, gm. Kluki, par. Parzno, ma 1 dm. , 4 mk. , 18 mr. włośc. Leży na obszarze dóbr Kluki. 3. S. , kol. przy foL Gostynie, w pow. kaliskim, gm. Ceków. Nie podana w najnowszych spisach urzęd. Por. Gostynie. 4. S. , mniej właściwie Szadykierz, w spisie urzęd, z 1881 r. Szadychorek, kol. , pow. kaliski, gm. Kamień, par. Prażuchy, odl. 23 w. od Kalisza, ma 16 dm. , 109 mk. , 248 mr. Wchodziła dawniej w skład dóbr Kuszyn. 5. S. , wś i fol. , pow. makowski, gm. Sieluń, par. Rożań. W 1827 r. 11 dm. , 60 mk. , par. Sieluń. W 1867 r. obszar dworski miał gr. or. i ogr. mr. 360, łąk mr. 30, past. mr. 15, łasu mr. 250, zarośli mr. 80. nieuż. mr. 150. Wś S. os. 27, mórg 102. 6. S. , wś włośc, pow. pułtuski, gm. Wyszków, par. Obrytte. Wchodziła w skład dóbr Obrytte. W 1800 r. było 12 ogrodnik. , 12 gosp. trzydniowych, odrabiających po 4 dni tłuki, 78 dni sprzężaj, i tyleż pieszych, oddających 2 kapłony, 14 jaj, 14 złp. dzies, do dworu, 6 subsidium char. , 4 złp. 24 gr. za robienie kaszy; dwudniowi odrabiali po 4 dni tłuki, 52 dni pieszych i tyleż sprzęż. , inne daniny płacili połowę mniejsze niż trzydniowcy, którzy oprócz wyliczonych prestacyi oddawali 8 łokcie przędziwa i czynsz z nowin. W 1820 r. prestacye te zamienione na pieniądze, oceniono na 736 złp. 21 gr. 1 2 szel. Była też karczma i 2 zagrodn. , jeden wolny, drugi odrabiał 4 dni tłuki i 52 dni pieszych. W 1820 r. trzydniowcy wysiewają po 6 kor. jarz, i 3 ozim. , dwudniowcy po 2 kor. oziminy, 4 jarzyny. W tym roku było 102 mk. Ludnośó miała 20 koni, 36 wołów, 30 krów, 15 jałówek, 44 świń, 73 owiec. W 1827 r. 23 dm. , 154 mk. 7. S. , osada, pow. pułtusld, gm. Gzowo, par. Dzierzenin. 8. S. , nazwa jednej części wsi Jednaczewo, w pow. łomżyńskim. 9. S. , os. leśna w dobrach Ceranów, pow. sokołowski. 10. S. , kol włośc, pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Dulsk, odl 26 w. od Rypina, ma 6 dm. , 39 mk. , 186 mr. W 1827 r. było 2 dm. , 17 mk. 11. S. , fol, pow. mławski, gm. Niechłonin, par. Sarnowo, odl o 14 w. od Mławy, ma dm. , 10 mk. Fol ten, w r. . 1878 oddzielony od dóbr Łążek, rozl mr. 310 gr. or. i ogr. mr. 306, nieuż, mr. 4; bud. drew. 8; płodozm. 10polowy. Br. Ch, Lu. Krz. Sadykierz, częśó wsi Ocieki, w pow. rop czyckim. Br. G. Sadykierz 1. miejscowość, pod Miksztatem, pow. ostrzeszowskim. 2. S. , miejsc, na Rososzycy, w pow. odolanowskim. 3. S. , Sady Sadyby Sadyki Sadykierz Sady Sadzawki Sadziska Sadzisko Sadziuny Saegen Saebiselidorf Saegewiłz miejsc, w r, 1329, pod Łęgowem, w okolicy Wągrowca Kod, Wielkop. , Nr. 1105. 4. S. pod Borkiem Krotoszyńskim, os. w okolicy Skokowa, Jeżewa i Stawiszyna, między r. 1627 i 1633. Sadzawa, mylnie Zadzawa, potoka wypływa po zach. stronie Krzywej, przys. Grabowa, w pow. dolińskim, u półn. podnóża góry Czerteżka 651 mt. , płynie na płn. , tworząc granicę między Pacykowem a Turzą Małą, poczem przechodzi na obszar Turzy i płynie dalej płn. granicą Doliny i Jaworowa od wsch. a gm. Nowosielicy Wyźniej i Niźniej, jako też Kniaziołuki od zach. . Wreszcie przechodzi na obszar Tiapczego i Podbereza, poniżej którego naprzeciw Huziej owa Starego, pod lasem Wielką Dąbrową, uchodzi do Swicy od praw. brzegu. Długośó biegu 7 klm. Sadzawa 1. młyn koło Lachowice, na obszarze Bohorodczan. 2. S. , część Obliska, w pow. dolińskim. 3. S. wś, pow. bohorodczański, o 4, 5 klm. od Bohorodczan st. poczt. i tel. . Obszar dwor. 86 mr. , włośc. 2700 mr. W 1870 r. 1149 mk. , w 1880 r. 1208 mk 9 rz. kat. . Gr. kat. paraf, w miejscu, dek. Bohorodczany. Cerkiew p. w. św. Michała, drewniana, poświęcona 1883 r. ; metryki od 1884 r. filia Głęboka przyłączona 1880 r. Szkoła niesystemizowana, dzieci 125. Właśc. pos. dwors. Filip Hugo hr. Stadion. R. R. Sadzawka al. Sadzaweczka, os. , pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 22 w. , ma 3 dm. , 25 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 14 mk. , par. Kalwarya. Sadzawka, folw. , pow. miński, 5 3 4 włóki, od 1833 r. własność Jasiewiczów. Äl. Jel, Sadzawka 1. mylnie Zadzawką potok, płynący równolegle do Sadzawy ob. , powstaje w wschod, stronie Nowosielicy Niźniej, w pow. dolińskim. Płynie na płn. przez Kniaziołukę i Tiapcze, gdzie wpada do Świcy od praw. brzegu. Długość biegu 10 klm. 2. S. , mylnie Sadczawka na Kummersberga mapie Galicy s. 44, jakoteż mylnie Sadzędzawka ob. Rosólną rzeka, bierze początek w obrębie Kosmacza, pow. bohorodczańskim, w zachodniej części obszaru, ze źródeł leśnych, płynie na półn. wschód, tworząc granicę między Kosmaczem a Rosólna, poczem zwraca się na północ, przepływając wieś Rosólna, a pod jej przys. Banią zabrawszy od lew brzegu potok t. n. od zach. napływający, i przeciąwszy gościniec bohorodczańskoroiniatowski, wykręca się poniżej kościoła na wschód. Od ujścia Maskowej Wielkiej ob. przyjmuje kierunek płn. wschod. , w którym bieży przez obszary Chlebówki, Sadzawy i Bohorodczan Starych, poniżej których zasila się od praw. brzegu wodami pot. Roseńskiego. Odtąd płynie równolegle do Bystrzycy Sołotwińskiej, uchodząc w Starym Łyścu do Bystrzycy Sołotwińskiej od lewego brzegu. Dopływy prawe Maskowa Wielka, Matyjówka, Roseński potok; lewe zań Chuśnik z Chmielówką, Głęboka i potok od Niewoczyna Długość biegu 24 klm. Spadek wód 680 mi początek, 447 mt. pod Banią w Rosólnie, 288 mt. ujście. Br. G. Sadzawki 1. os. włośc, pow. noworadomski, gm. i par. Kruszyna, ma 3 dm. , 15 mk. , 22 mr. W 1827 r. 1 dm. , 6 mk. , par. Kłobucko. Należała do dóbr Kruszyna. 2. S. , wś, pow, suwalski, gm. Andrzejowo, par. Puńsk, odl od Suwałk 24 w. , ma 16 dm. , 140 mk. W skład dóbr rząd, Kadaryszki, w pow. suwalskim, i Krasnowo, w pow. sejneńskim, wchodziły wś i os. Sadzawki. Do których dóbr należała wś powyższa nie wiemy. Sadzawki 1 karczma w Olejowej Szlacheckiej, pow. horodeński. 2. S. ., grupa domów w Lipicy Górnej, pow. rohatyński. 3. S. , wś, pow. skałacki, o 6 klm. od Toustego par, rzym. kat. , st. poczt. i tel. . Obszar dwor. 399 mr. , włośc. 978 mr. W 1870 r. 673 mk. , w 1880 r. 732 mk 180 rzym. kat. . Gr. kat. par. Krasne 549 dusz, szkoła filialna, kasa pożycz, z kapit, 2214 złr. Wś należała dawniej do. klucza Grzymałów dóbr Sieniawskich, później Lubomirskich i Rzewuskich. Przeszła wraz z, Krasnem i Toustem na własność Poeltenberga, adwokata. Od jego dzieci nabyli Badianowie izraelici. B. R. Sadziska os. włośc, i foL, pow, nieszawski, gm. Czamanin, par. Orle; os. włośc, ma 26 mk. , 45 mr. ; fol. S. wchodził w skład dóbr Głuszyn, W 1827 r. był 1 dm. , 6 mk. , par. Sompolno. Sadzisko 1. fol. do Czermina, w pow, pleszewskim, o 7 1 2 klm, na półn. zaoh. od Pleszewa, nie wykazany w spis, urzęd. 2. S. , miejscowość, na Benicach, pow. krotoszyński, Sadziuny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr, pol, o 28 w. od Nowoaleksandrowska Saebiselidorf, 1308 r. Zeuisdorf, Zewisdorf, Sewysdorf, wś, pow, świdnicki, pan ew. Świdnica, katol Wuerben Wierzbno W 1842 r. 10 dm. , 138 mk 33 katol, Saegen, 1264 r. Scauin, 1871 r. Segyn, wś, pow, strzeliński, par. ew. Strzelin. W 1842 r. 37 dm. , sołtystwo, 289 mk. 33 kat. , szkoła ewang. Saegewiłz 1. Gross, 1274 Zelnig, l344 Sagiencz, 1352 Zelun, 1425 Sagwicz i Oppirschitz, 1548 Segwitz, wś i fol, pow. wrocławski, par. ew. Hanków. W 1842 r. 36 dm. , zamek, fol, 242 mk. 13 kat. . 2. S, Klein, 1252 Szelim, 1260 Zelim i Zelum, 1354 Sdtm, w XVI w. Segwitz, wś i dobra, pow. wrocławski, par, Sadzawa Sadzawa Sadzawka Saemrodt Saemrodt Saengerau Saenitz Saerichen Safiowka Safonowicze Safonówka Safronka Sagaje Sagałowo Sagan Sagard Sagarni Sagenmuehl Sagemuehle Sagen Sagen Sagendorf Sageritz Sagerke Sagerlaukren Saggehnen Sagin Sagla Sagorsch Sagory Sagowo ew. u św, Krzysztofa we Wrocławiu, katol w św. Katarzynie, Częśó I miała w 1842 r. fol, zamok; częśó II dawniej kapituły wrocławskiej sołtyBtwo. W ogóle 25 dm. , 187 mk. 170 kat. . Saemrodt, jezioro w pow. morąskim, ob. Maldeuten. Saengerau niem. , ob. Piwnice, Saenitz, wś, pow. rozborski, par. Rozbork. Do 1815 r. należała do saskich Łużyc. W 1842 r. 73 dm. , 443 mk. 11 kat. , kaplica ow. , fizkoła ow. już w 1683 r. , młyn wodny, smolarnia. W 1559 r. niuła tu kaplica, 1. 566 mały kościołek, 1660 rozszerzony, 1724 dodano dzwonnicę. Przy wsi fol. Hintervorwerk. Saerichen i S. .. Neu, wś nad r. . Weisse SchoopH, pow. rozbornki, par. c, w. Rengersdorf Nieder i Haenichen. 1 0 1815 r. należały do sankicüi laiżyc W 1842 r. S. miała 72 dm. , 337 mk. i kat. , nzkolg ew. od 1771 r, młyn wodny. S. Neu 44 dm. , 212 mk. 4 kat. , piec wapienny, warsztaty tkackie. Safiowka, , zaśc, , ow. wiłkomierski, gm. Szaty, o 42 w, od Wiłkomierza. Safonowicze, zaśc. nad rz. Młynek, pow. mozyrnki, w 2 okr. poL i par. kat, Petryków, ma 14 osad. Należy do grupy zaścianków zwa nych Kurytycze ob. A. Jel. Safonówka, wś, pow. borysowski, w gm. Witunicze, ma 6 osad pełnonadziałowych; grunta lekkie, wzgórkowate. A. Jel Safronka al, Saffrancki, w dok. Zefronica, wś, pow. niborski, blizko Niborka st. p. i tel. ; 17 dm. , 91 mk. W. mistrz Henryk Tusmer nadaje Jankowi Janeconi, synowi Macieja Mazcei, 40 włók na prawie chełmińskiem, przy rzekach Działdówce i Safronce. Dan w Dąbrównie r. 1347. W. mistrz Winryk v. Kniprode obdarza r. 1302 Klawka Glawke, Hermana, Arwika llartwika i Kanka, braci, 10 włókami chełm. w ziemi sankiej. Granicami są strumyk Safronka od majątku Michała z Wielony począwszy, oraz grauiea mazowiecka aż do majątku Stanisława Zabłockiego Sablutzki. Dan w Szelągu r, 1368. Roku 1412 poniósł szkodę od Polaków Auwtyn z W. Safronki jednego konia, co ńwiadeciwem swem twierdzają Kusz z W. Safronki, Jan i Kiernztan z M. Safronki. Wilhelm hrabia i pan na Eisenborgu, w. komtur, odnawia Pawłowi, Alexemu, Szczepanowi Ozepan, Janowi Krzyskim Kryssky lub Kierskim, oraz Wawrzyńcowi zaginiony lini nadawczy i zatwierdza prawo chełm. Dan w Niborku 1498 r. W 1600 r. nami pokcy mienzkaucy. Ad. N, Sagaje, pow. ostrowski, ob. SmokSagaje, Sagałowo, , oh. w dobrach Kraino, pow. ciechanowski. Sagały Pólków, ob. Pólków. Sagan, ob. Żegań. Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 111. I Sagard, targowisko na Rugii, na półwy spie Jasmund, pow. rugijski, o 16 klm. na płn. wschód od Bergen. Znajdują się tu po kłady kredy, którą w specyalnych zakładach czyszczą. Zakładów tych jest 12 na półwy spie Jasmund. W 1885 r. było 1459 mk. ew. , 5 kat. i 7 dysyd. Gleba urodzajna; ha roii ornej przynosi 27, 81 mrk. czystego dochodu. St. poczt. w miejscu. Kś. Fr. Sagarni, jezioro w pow. kościerskim, w boru między Równem i Garczynem. W przyw. Mestwina z r. 1289 zowie się to jez. Seshina ob. P. U. B. Perlbach, str. 400 i Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , X, 24. Kś. Fr. Sagenmuehl, wś nad rzką Dobrzycą, pow, wałecki, par. kat. Wałcz o 5, 5 klm. , 1488 ha 500 lasu, 71 łąk, 541 roli. W 1868 r. 80 bud. , 25 dm. , 280 mk. , 170 kat. , 110 ew. ; 1885 r. 31 dm. , 64 dym. , 364 mk. , 252 kat. , 112 ew. Szkoła kat. liczyła 1887 r. 84 dz. ob. Gesch. d. Dt. Croner Kreises v. Schmitt, str. 221. Kś. Fr. Sagemuehle, , pow. chodzieski, ob. Piła 2. . Sagen niem. , ob. Bzowo. Sagen Gross i Klein dok. , ob. Gołębiewo. Sagendorf, pow. mogilnicki, ob. Powia dacze, Sageritz, ob. Zagórzyce, Sagerke, ob. Zagórki. Sagerlaukren, wybud, do wsi Lickeim, pow. frydlądzki, st. p. Glommen. Saggehnen, wybud, do wsi Trenk, pow. rybacki, st. p. Metgethen. Sagin, jezioro w powiecie reszelskim, ob. Moldyty. . Sagla; , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 86 w od Nowoaleksandrowska. Sagwervorwerk, foL, pow. międzyrzecki, pod Międzyrzeczem, 2 dm. , 13 mk. ; powstał w nowszych czasach. Sagorsch, ob. Zagórze. Sagory łuż. , Sagar niem. , wś nad Nissą łużycką, pow. rozborski, par. ew. Mużaków. W 1842 r. 35 dm. , 253 mk. ow. Do 1815 r. wś należała do saskich Łużyc. Do S. należały i PaproBznica, pasieka wielka górnołu życkiego towarzystwa pszczelarskiego. W pobliżu wielkie torfowisko zwane Gosk al. Sagorskie bagno, b Ług, koL, mająca 13 dm. , 84 mk. ew. Sagowo, jezioro w pow. sejneńskim, między wsiami Sagowe i Ginczany, o 1 w. na płn. wschód od jez. Pasernikt i 2 w. od os. Sereje; ma 1 1 2 w. długości, 3 4 w. szerokości, brzegi wyniosłe. Sagowo, fol i dobra nad jeziorem t. n, , pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 46 w. , ma 3 dm. , 53 mk. W 1827 r. 3 dm, 34 mk. Dobra S. lit. A B składały się w 1885 r. z fol. S, , Łapsze i Borowa al. PoseU Saguny Sagschuetz Sąjczycc Sahajdak Sahajdaki Sahryń Sahrzen Sahunówka Saibugch Saikischekk Sainka Saitensee Sąjbudy Sajdaciszki Sagsau Sagritz Sajce Sąjczówka reje, rozl. mr. 1050 fol. Sagowo gr. or. i ogr. mr. 258, łąk mr. 97, past. mr. 33, łasu mr. 263, nieuż. mr. 18; bud. mr. 2, drewn. 8; fol. Łapsze gr. or. i ogr. mr. 118, łąk mr. 38, past. mr. 27, nieuż. mr. 16; bud. drewn. 5; fol. Bo rowa al. Posoreje gr. or. i ogr. mr. 77, Iak mr. 19, past. mr. 50, lasu mr. 28, mieuż. mr. , 8; bud. drewn. 6; las nieurządzony, pokłady i torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły I wsi Łapsze os. 11, z gr. mr. 293; Szyłajcie os. 5, z gr. mr. 8. Br. Ch, Sagritz, 1201 r. Zagońzs, wś, pow. wołowski Szląsk, par. Lubiąż. Dawna własność klasztoru w Lubiążu. W 1842 r. 40 dm. , sołtystwo, 266 mk. 11 ew. . Sagsau, pow. niborski, ob. Zagrzewo, Sagschuetz, 1361 Sakschicz, , wś i dobra, pow. nowotarski Szląsk, par. ew. Leuthcn. W 1842 r. 17 dm. , zamek, 93 mk. 21 kat. Saguny, słoboda w pow. ostrogoskim gub. woroneskiej, o 55 w. od mta powiat. , ma 363 dm. , 2899 rak. , cerkiew, 2 jarmarki, st. p. i st. dr. żeL woroneskorostowskiej, między st. Ewdokowo o 21 w. a Podgorne również o 21 w. , 322 w. od Kozłowa, 154 w, od Woroneża a 456 w. od Rostowa. Saha al. Sahec, nazwa dolnego biegu rz. Pozen ob. . Sahajdak, rzeczka w gub. chersońskiej, lewy dopływ Ingułu lewego dopł. Bohu. Sahajdaki, wś, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. Szczuczyn, okr. wiejski Krasne, o 7 w. od Szczuczyna, ma 3 dm. , 22 mk, w 1864 r. 8 dusz rewiz. ; własność Grabowskich. Sahryń, wś i fol. , pow. hrubieszowski, gm. Miętkie, par. r. 1. Tyszowce, r. g. Sahryń, odl. 14 w. od Hrubieszowa, posiada cerkiew paraf. , szkołę początkową, fabrykę krochmalu kartoflanego, piec wapienny, cegielnię w r. 1875. W 1827 r. 84 dm. , 576 mk. Fol. S. rozl. w 1875 r. mr. 1784 gr. or. i ogr. mr. 717, łąk mr. 132, lasu mr. 85 1, nieuż. mr. 44; bud. mur. 14, drewn. 36; płodozmian 4 i 8polowy. Wś S. os. 84, mr. 1288. Cerkiew drewn, niewiadomej erekcyi dok. tyszowieeki, intniala już 1780 r. Należały do nitrj filie Turkowice o 5 w. i Miętkie o 3 w. . Sahrzen 1. dobra pryw. z foL Rudin n, w okr. tukurnnkim, pow. talseńaki, par. zabelnska. 2. S. , dobra pryw. z fol. Neuhof, w okr. tukumskim, pow. i par. talseńska Kurlandya. Sahunówka, wś nad Dnieprem, pow. czerkaski, w 1 okr. poL, gm. Chudiaki, o 24 w. od Czerkas, ma 2247 mk. praw. i 35 żyd. w 1863 r. . W spisie z 1885 r, podana jako przysiołek sioła Eomowate. Posiada cerkiew p. w. N. P. M. , drewnianą, wzniesioną w 1792 r. i uposażoną 42 dz. ziemi. Mieszkańcy zajmują się ogrodnictwem, zwłaszcza zaś uprawą cebuli i pszczolnictwem, Wś wchodziła niegdyś w skład ststwa czerkaskiego, obecnie należy do dóbr państwa. Saibugch niem. , ob. Żywiec. Saikischekk, właściwie Zajkiszki, folw. dóbr prywatnych Podunaj, w okr. zelburskim, pow. iłłukożteński, par. dyneburska. Sainka al. Saińce, wś nad rz. Murachwa, pow. jampolski, okr. poL Dzygówka, gm. i par. Czerniej owce, sąd Wołodyowce, ma 168 osad, 1010 xnk, , 888 dz. ziemi włośc. , 1123 dwors. , 40 cerkiewnej. Cerkiew murow. p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1800 r. , ma 1464 wiernych. Gleba czarna; znajduje się kamień wapienny, ciosowy, granit, glina garncarska i biała. Należała do Seweryna Mańkowskiego, następnie Dłuskich Dr. M. . Saitensee niem. , jezioro na poLpruskioh Mazurach, pow. lecki; stanowi płd. zach. od nogę jez. Niewocińskiego które łączy z jez. Jagodncm. Ad N. Sąjbudy, fo, pow. radzyński, gm. Żelizna, par. Komarówka, odl. 24 w. od Radzynia, ma 1 dm. , 12 mk. , rozl. mr. 168 gr. or, i ogr. mr. 92, łąk mr. 73, nieuż. mr. 3; bud. drewn. 6; płodozmian 10polowy 1886 r. . Sajce, wś nad jez. Gipnowskiem, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, o 49 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 19 mk. kat. ; własność mka Drui. Sąjczówka, fol przy ujściu Kołpienicy do Szczary, pow. nowogródzki, o 8 w. od Kołdyczowa. Sąjczycc aL Szajczfjće, pow. chelxnski, gm. Staw, par Czułczyce. W 1827 r. wś rząd, Szajczyce, w parTurozyce, miała 29 dm. , 201 mk. W 1664 r. wchodziła w skład królewszczyzny Nowosiółki, będącej częścią starostwa chełmskiego ob. t. VII, 278. Sajdaciszki, zaśc. rząd. , pow. wileński, w 4 okr, poL, o 23 w. od Wilna, 1 dm. , 14 mk. kat. Sąfdakówka al. Biała Karczma, w Krościonku, pow. krośnieński. Br. G. Sajdy, wś, włośc, pow. iłżecki, gm. Miechów, par. Kazanów, odl. od Uży 19 w. , ma 7 dm. , 47 mk. , 1, 48 mr, Sajdy, jezioro przy whŁ i; , n. , w pow. margrabowakim, około 2 klm. długie, 62 ba obBzaru, brz igi kręte. Sajdy, wś, pow. margrabownki, st. p. Ga nki, 8 klm. na płd. od 01e lt; ika, 109 dm. , 578 mk. , 1262 lia. Ad K Sąjenek 1. wś nad jez. Sajno, pow augustowski, gm. Kolnica, par. Btudzieniozna, odl. od Augustowa 7 w. , ma 11 dm. , 90 mk. W r. 1827 było 7 dm. , 36 mk. , par. Szczebra. Istniała tu kopalnia rudy żelaznej. 2. S. , obręb leśny w leśnictwie augustowskiem. Sajków, grupa domów i gajówka w Werbiżu, pow. rudecki, Sagritz Sajków Sąjenek Sajdy Sąfdakówka Saha Sakłak Sakkenmuende Sakkenhof Sakkenhausen Sakke Sakkala Sakiszki Sakiele Saki Sakenhofska Sakawica Sakautschen Sakas Sakańce Sakały Sakalehnen Saka Sąjownica Sajówka Sajó Sajny Sajno Sąjluki Sajkuny Sajkuny, ob. Szajkuny. Sąjluki, wś włośc. nad rz. Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. poL, o 28 w. od Wilna, 9 dm. , 83 mk. kat. Sajno al. Augustowskie, jezioro w pow, augustowskim, o 2 w. na płn. wschód od Augustowa, śród rozległych lasów puszczy augustowskiej, długie do 9 w. , szerokie około 1 w. , ma 5, 3 w. kw. obszaru 0, 11 mili kw. ; brzegi lesiste, wyniosłe. Należy do systemu wód kanału Augustowskiego, z którym łączy je kanał. Na brzegach jedna tylko ws Sajonek. Obfituje w sielawy. Poziom wód jogo leży o 18 stóp niżej niż w Białem jeziorze. S. łączy się toż podobno z poblizkiem jez. Kolno Br. Ch. Sajny, zaśc, szl. nad rz. Wilią, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Wilna, 3 dm. , 14 mk. 3 kat. , 11 zyd. ; młyn wodny. Sajó al. AlsoSajó, Słona, Slana, Bt. węgierskiej dr. żeL BanrevoDobBzyna, o 60 klm, od Dobszyny. Sajówka, wś włośc, pow. bialski, gm. Międzyleś, par. Sławatycze; wś ma 27 dm. , 207 mk. , 551 mr. ; os. 1 dm. , 2 mk, , 291 mr. W 1827 r. 19 dm. , 139 mk, par. Hanna. Sąjownica, rzeczka, lewy dopływ Netty, w pow. augustowskim. Saka 1. niem. Sachs aL Sackenhofska rze ka, rzeka przymorska w gub, kurlandzkiej, dopływ zatoki Ryskiej. Właściwie nazwa dol nego biegu rzki Durbe, po połączeniu się jej z rzką Allohksne. U ujścia istniała niegdyś przystań, w 1656 r. umyślnie zawalona ka mieniami ob. Hazenpot, t. III, 43. 2. S. , niem. Sakke, rzeczka w gub. kurlandzkiej, właściwie ramię Dźwiny, okalające wysepkę na której leżą dobra koronne Holmhof, w pa rafii zelburskiej. J. Erz. Saka al. Saca, os. leśna w Solce, pow. ra dowiecki. Br. Ö. Sakalehnen, , wś na prus. Litwie, pow. ragnecki, st. Kraupischken; 15 dm. , 91 mk. , 133 ha. Sakały, wś, pow. władyBlawownki, gm. Kidule, par. Sudargi, odL od Władyntawowa 32 w. , ma 2 dm. , 32 mk, W 1827 r. 2 dm. , 13 mk. Sakańce U fol. szl. nad jez. Daugi, pow. trocki, w 4 okr. pol, o U w. od Trok, 1 dm. , 21 mk. kaL 2. S. , wś, pow. wilkomiernki, gm. Ołoty, o 65 w. od. Wiłkomierza Sakas, zaśc, pow, kowieński, w 2 okr. poL, o 84 w. od Kowna. Sakautschen niem. , ob. Zakałcze. Sakawica, ob. Sakowica. . Sakenhofska Saka, rzka w Kurlandyi ob, . Saki 1. wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Lebiedzicwo, okr. wiejski Nonilowo, o 3 w. od gminy a 26 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, ma 4 dm. , 30 mk. prawosŁ podług spisu z 1884 r. 5 dusz rewiz. ; własność Michniewiczów. 2. S. , wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. poL, gm. Orla, o 18 w. od Bielska. 3. S. , wś, tamże, gm. Pasynki, o 8 w. od Bielska. 4. S. , ws, pow. wołkowyski, w 3 okr. poL, gm. Świ słocz, o 21 w. od Wołkowyska. 5. S. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 43 w. od Po niewieża. 6. S. , wś i fol. , pow. wiłkomier ski, gm. Szaty, o 38 i 37 w. od Wiłkomierza. 7. S. , wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. poL, gm. Zbirogi, o 28 w. od Kobrynia. We wsi znajduje się cerkiew p. w. św. Eliasza, dawniej parafialna, dziś filia sąsiedniej cer kwi myszczyckiej. Obok wsi dwa oddzielne dwory. Jedna część wsi nadaną została przez rząd emigrantowi francuskiemu de Polignac wraz z odległemi o 3 mile dobram, i Starawieś i Oziaty. Od Polignac ow Starawieś i Oziaty nabyli Paweł i Bogumiła z Radowickich Szepietowscy, od których drogą wiana Sta rawieś przeszła do Miłaczewskich a Oziaty do Wygonowskich, Saki zaś, przechodząc przez kilka rąk, dziś są w posiadaniu Zadarnowskich. Druga część S. nadaną została gen. Sieversowi wraz z dobrami Dąbrowa w pow. brzeskim. Część tę nabył od Sieyersa w 1823 r. Klemens Przybora i pozostaje ona dotąd w posiadaniu tej rodziny. W. Prz. Saki, osada nad jez. t. n. , w Krymie, w powiecie eupatoryjskim gub. tauryckiej, o 3 w. od brzegu morskiego, 17 w. na płd. od Eupatoryi a 45 w. od Symferopola, ma 59 dm. , 403 mk. , cerkiew, 2 meczety, st. p. Posiada słone błota, używane od 1829 r. w celach leczniczych. Sakiele, okolica, pow. rossieński, gm. Łabardzie, par. Retów, o 97 w. od Rossień. Sakiszki 1. wś, pow. wileński, w 1 okr. poL, gm. Niemenczyn, okr. wiejski Podkrzyż, o 4 w. od gminy, 25 dusz rewiz. ; należy do dóbr Antowil, Pałtowych. 2. S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. Dukszty, ma 6 dm. , należy do dóbr Antonowo. Sakkala, dawna prowincya w Estonii ob. t. II, 426. Sakke, ob. Saka. Sakkenhausen, , dobra pryw, , w okr. i pow. hazenpockim, par. sakenhauska Kurlandya Sakkenhof, dobra pryw. z fol. Charlottenhof, w okr. i pow. hazenpockim, par. sakenhauska Kurlandya. Sakkenmuende, dobra w Kurlandyi, ob. Muende. Sakłak, rzeczka, płynie przez obszar gm, Kramsk w pow, konińskim, koło kol. Górka i wsi Saklak i pod wsią Czarków Nowy wpada do Warty z praw. brzegu. Saklak 1. kol. nad rzką t. n. , pow. koniński, gm. i par. Kramsk, odl. od Konina 15 w. , ma 2 dm. , 19 mk. 2. S, , pow, lipnow. Sajkuny ski, gm. i parafia Szpetal. Niepomieszczona w nowszych spisach urzędowych. 3. S. al. Kąty Sakłak, wś włośc, pow. węgrowski, gm. Korytnica, ma 20 os. 473 mr. ob. Kąty 32. Sakma, pogost nad rz. Pianki, pow. siergacki guba niżegorodzkiej, o 40 w. od mta powiat. , ma 4 dm. , 20 mk. , cerkiew wzniesioną w 1822 r. , z kilku starożytnemi obrazami; dwa jarmarki 9 maja i 6 grudnia. W pobliżu S. znajduje się kaplica przy źródle. W 1522 r. Iwan Groźny, udając się na wyprawę przeciwko Kazaniowi, polecił wznieść tu cerkiew p. w. św. Trójcy, w której umieścił obraz N. M. Panny Tychwińskiej i osadził mnichów z monasteru tychwińsldogo. W XVII w. założono w pobliżu monaster żeński Nikolski. Oba to monastery oddawna już nie istnieją. Sakniewo, wś, pow. sejneńsld, gm. Sereje, par. Wiejsieje, odl od Sejn 51 w. , ma 23 dm. , 172 mk. W 1827 r. 21 dm. , 119 mk, par. Lejpuny. Mieszka tu drobna szlachta. Śakolec al. Ranstok. , zaśc. szL, pow. święciański, w 4 okr. poL, gm. i okr. wiejski Dubotówka, o 6 w. od gminy a 64 w. od Święcian, ma 1 dm. , 13 mk. kat. w 1864 r. 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr Żodziszki, dawniej Miłaczewskich, następnie Bokszańskich. Sakoniele 1. al. SaJamiele, dobra, pow. kowieński, w 2 okr. poL, o 72 w od Kowna. 2. S. j fol. nad strum. Sakoną, pow. kowieński, okr. poL ejragolsld, o 47 w. od Kowna, 1 dm. , 16 mk. w 1859 r. . Sakony, wś przy ujściu Sakonki do Teszy, pow. ardatowski gub. niżegorodzkiej, o 14 w. od Ardatowa, przy trakcie handlowym z Ardatowa do Muroma. Ma 280 dm. , 1506 mie, 2 cerkwie, jarmark 16 czerwca. Mieszkańcy zajmują się powroźnictwem i wypalaniem dziegciu i smoły. Na lewym brzegu rzki Sa konki gródek murowany, mający do 100 sąż. długości i do 8 sąż. wysokości, podług poda nia założony za czasów Iwana Groźnego. Saków 1. w XII w. Sahowycze, wś i oL, pow. turecki, gm. Wola Świniecka, par. Świnice, odL 34 w. od Turka; wś dwie części ma 5 dm. , 66 mk. ; fol. dwie części ma 5 dm. , 32 mk. W 1827 r. 8 dm. , 45 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z fol. S. i Przybyszów, wsi Grabiszew, rozl. mr. 369 foL 8, gr. or. i ogr. mr. 253, łąk mr. 5, nieuż. mr. 6, razem mr. 264; bud. mur. 2, drewn. 10; foL Przybyszów gr. or. i ogr. mr. 29, łąk mr. 49, past. mr. 22, łasu mr. 3, nieuż. mr. 2; są pokłady torfu. W skład dóbr wchodziła poprzednio wś Grabiszew, os. G, mr. 95. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę kollegiacie uniejowskiej, zaś pleb. w Świnicach po korcu żyta na kolędę. FoL dawał do Świnic Łaski, L. B. , I, 364. 2. S. , mylnie ob. Kielce, IV, 26, za Suków. Br. Ch. SakowaGóra, osada rząd. , pow. oszmiański, w 2 okr. poL, o 40 w. od Oszmiany, 2 dm. , 25 mk. prawosŁ Sakowce, wś, pow. słonimski, w 1 okr. poL, gm. Kossewo, o 38 w. od Słonima. Sakowczyk, pow. liöki, ob. Rajskie. Sakowica, w dok Sakawica, rzka w pow. kaniowskim, prawy dopływ Rosi, uchodzi pod wsią Jabłonówka, poniżej mka Steblowa. Sakowice, wś nieistniejąca obecnie w okolicach Prandocina i Kacie, w pow. miechowskim. Ob. Kacice i Mogiła VI, 588. Sakowicze aL Sakowickie, jezioro, pow. słucki, w obrębie gm. Starobin, ma kształt okrągły, w środnicy do 300 naż. Na wschod, brzegu jeziora loży wś Sakowicze. A. Jel. Sakowicze 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. Głębokie, okr. wiejski Wincentowo, o 8 w. od gminy o 74 w, od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dziwny, ma 9 dm. , 83 mk. podług spinu, z 1804 r. 68 dusz rewiz. . 2. S, , fol. , dobra i okolica szL, pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. Żyrmuny, okr. wiejski Horodenka, o 21 w. od gminy a 30 w. od Lidy, 4 dm. , 45 mk. 3. S. , fol. i wś nad rz. Bystrzycą, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. Krewo, okr. wiejski Saliowiczc, o 9 w. od gminy a 38 w. od Oszmiany; ioL ma 1 dm. , 12 mk. kat. , wś zaś 14 dm. , 111 mk. 88 prawosł. , 14 kat. , 9 machom, ; młyn wodny. Podług spisu z 1804 r. było w części Assanowiczów 21, w części Milewskich 15, w części zaś Wolczackich 27 dusz reiwiz. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. , Czeplaje, Czerkasy, Kozarowszczyzna, Sielec, Szyłowiczo, Troick oraz zaśc. Dachny i Zakrzewie, w ogóle 143 dusz rewiz, włościan uwłaszcz, i 54 b. włościan skarb, w 1864 r. . 4. S. , wś nad rz. Gawią, pow. oszmiański, w 3 okr. poL gm. Subotniki, okr. wiejski Wodol, o 4 w. od gminy, 39 w. od Oszmiany a 25 w. od Dziewieniszek, ma 8 dm, 60 mk. kat. w 1864 r. 28 dusz rewiz. ; należy do dóbr Iwie, hr. Zamoyskich. 6. S. . foL i zaśc, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i par. katol. Jezno, o 3 w. od gminy. Zaśc. ma 11 dusz rewiz. ; fol. w 1864 i był własnością Komarów. W 1850 r. dobra S. składały się foL i 2 wsi. Komar posiadał 150 dz. , Michałowski 58 dz. , Czyżewski 31 dz. i Lenczczewicz 6 dz. 6. S. , wś, pow. wilejski, w 2 okr, poL, gm. , okr. wiejski i dobra Markowskich, Kurzeniec, o 11 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. borysowskiej, ma 6 dm. , 62 mk. w 1864 r. 23 dusz rewiz. , 7. S. , wś w pobliżu rz. Wilii, pow. borysowski, w gm. Milczą, ma 20 osad pełnonadziałowych; miejscowość wzgórzysta i lesista, grunta lekkie. 8. S. , wś nad bezimiennym dopł. Usy, pow. miński, w 3 okr. poL kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, ma 27 Sakowce Sakowczyk Sakowica Sakowa Sakowice Sakma Saków Sakowicze Sakma Sakniewo Sakony Sakoniele Sakrowe Saksagań Saksary Sakskie Saksoniszki Saksony Sakstygal Saktele Śaktlen Sakucie Sakuniele Sakuny Sakupowa Sakurze Sakuten Salack Salakowo Sakowiki Sakrajda Salamina Salamin Salamejówka Sakowiki Sakówka Sakowo Sakpomusz Sakrau Polnisch Sacrijesch Sekries Sakrinten osad; miejscowość moono wzgórzysta, dość leśna, grunta szczerkowe 9 S wś poradziwiłłowska nad jez. t. n, , pow. słucki, w 1 okr. pol i gm. Starobin, ma 11 osad. 10. S, dobra poradziwiłłowskie, z kolei ks. Wittgenstejnów, teraz ks. Ilohenlohr, pow. słucki, w 1 okr. poL etarobińskim około 140 włók; miejscowość odosobniona, nizinna. U. S. , wś, pow. słonimski, w 5 okr. poL, gm. Derewna, o 13 w. od Słonima. J, Krz. A. Jel Sakowiki, ws, pow. oszmiański, w 4 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra Wołożyn, o 52 w. od Oszmiany, 2 dm. , 22 mk. kat. w 1864 r. 6 dusz rewiz. Sakówka, przysiołek a właściwie przedmieście mka Orynina, w pow. kamieniekim, nad Żwanczykiem, ma 49 onad. Ob. Orynin Sakowo al. Sakowskie, jezioro w pow. dyneburnkim, przepływa prze, z nie rz, Dubua. Sakowo, wś na rz. Dubną, pow. dyneburski, młyn wodny i most, Sakowszczyzna 1. wś, pow. oszmiannki, w 4 okr. poL, gm. Wiszniów, okr. wiejski S. , o 10 w. od gminy, 194 dusz rewiz. ; wła snośc Wermanów. W nkład okręgu wiejskiego wchodzą Wsi S. , Bąbały, Bunie i Niemonie, wogólo 281 dusz rewiz, włośc, uwłaszcz. i 67 b. włośc, skarbowych. 2. S. , foL szlach. nad ntawcm, pow. oszmiaiński, w 4 okr. poL, o 48 w. od Onzmiany, 1, dm. , 49 mk. 30 pra wosł. , 14 katoL, 5 żydów, młyn wodny mu rowany, folusz i kareziua. 3. S. , zaśc. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. i dobra nkarbowc Krasne Sioło, okr. wiejski Ulano wszczyzna, o 6 w. od gminy, 4 dusze rewiz. 4. S. , wś nad bezim. dopł. liny, pow. miunki, w 3 okr. poL kojdanowskim, gm. Stanków, tuż przy linii dr. żeL mosk. brzcskiej, o 7 w. od stacyi Fanipol i 8 w. od mka Kojdanowa, ma 2 osa dy; grunta faliste, szczerkowo. 5. S. , dobra, pow. prużaunki, w I okr. poL, gm. Rudniki, o 11 w. od Prużany. AL Jel. Sakpomusz, dobra, pow. poniewienki, w 3 okr. poL, o 39 w. od Poniewieźa. Sakrajda, oh, , pow. wieluński, gm. Skomlin, par. Ożarów, odL od Wielunia 16 w. , I dm. , 6 mk. W 1827 r. 3 dnu, 17 mk. Sakrau, ob. Zakrzewo. Sakrau Polnisch, ol. Zakrzewo Polskie. . Sacrijesch, , ob. Sekries. Sakrinten, ob. Zakręty. Sakrowe, pow. starogardzki, ob. Gare. Saksagań aL Saksagen, rzeka w gub. ekaterynosławskioj i cheraoiinkiej, lewy dopływ Ingulca. Bierzo początek w pow. wierehnie dnieprowskim gub. okaierynosławskie, powyżej mka Alferowki, uchodzi w gub. chersońskiej, na granicy pow. aleksandryjskiego i chersońskiego, pod siołem Krzywy Róg, Saksary, pow. przasnyski, ob. Kawieczyno S Sakskie, błotniste jezioro słone, w gub. tauryckiej, ob. Saki. Saksoniszki, , wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. Dukszty, ma 2 dm. , 40 dzies. ; własność Dowgiełłowej. Saksony, wś, pow. dyneburski, w pobliża Krasławia. Pomiędzy mieszkańcami znajdują się Litwini. Sakstygal, łotew. Sakstugols, wś, pow. rzeżycki, parafia drycańska. W 1482 i 1583 S. był w posiadaniu rodu de Heering, później stanowił część starostwa rzeżyckiego a w połowie XIX w. został rozdzielony między włościan koronnych. Saktele, okolica, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 31 w. od Szawel, Śaktlen, wś, pow. uszycki, ob. Sandolina. Sakucie, wś, pow. telszewski, w 3 okr. poL, o 50 w. od Telsz. Sakuniele, ob. Sakoniele. Sakuny 1. wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Hoduciszki, okr. wiejski Jankiszki, o 26 w. od Święcian, ma 12 dm. , 75 mk. katol, i 15 starow, w 1864 r. 29 dusz rewiz, i 3 osadn. w. ross. . 2. S. , wś, pow. nowogródzki, w 5 okr. poL snowskim, gm. Darewo, przy dr. żeL poleskiej WilnoŁuniniec, pomiędzy et. Lachowicze i Barano wicze, ma 6 osad. J. Krz. Al. Jel. Sakupowa al. Sakupicha, słoboda nad rz. Sakiipichą, pow. romański gub. połtawskiej, o 34 w. od Romeń, ma 166 dm. , 1149 mk. Sakurze, fol. dóbr Brzezinka, w pow. bytomskim. Sakuten 1 wś, pow. kłajpedzki, 50 dm. 247 mk. 2. S. al. MichelS. , wś, pow. szyło karczemski, st. poczt. Lankuppen, 543 dm. , 2078 mk. Ad N. Salack, ob. Załawki. Salakowo, pow. kartuski, ob. Załahowo. Salamejówka, mylnie Sałomejówka, urzęd. Sałameja aL Sałmiija, wś nad Bohem, pow. olhopolski, na pograniczu, pow. hajsyńskiego i bałckiego, okr. poL Berszada, gm. Ujście, sąd Bałanówka, par. kat. Czeozelniki odL 40 w. od, Olhopola a 54 w. od Bałty. Ma 103 osad, 550 mk. , 559 dzies. ziemi włośc, 3139 dwornkiej z Kicdrarówką i Olszanką Borszadzką, 35 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1883 r, , ma 1037 wiernych, Gorzelnia, założona w 1863 r. , z aparatem Fistoriusa, przerabia do 30, 000 pud. i w 1886 r. wydała 667, 464 stop spirytusu Dziedzictwo niegdyś Moszyńskich, Szcuubcków, obecnie Grocholskich. Dr. M. Salamin, ob. Salomin. Salamina, koL nad strum. Młyńsk, pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Grochowy, odl. Saldno Salecie Salamonów Salamonowa Górka od Konina 24 w. , od Rychwała 1 1 2 w. Wraz z kol. Graniczki, ma 18 dm. , 124 mk. , 129 mr. Salamonów, straż leśna w leśnictwie rządowym Klonowa, pow. sieradzki. Salamonowa Górka al. Góra, wś, pow. doliński, na lew. brzegu Sukiela, 18 klm. na płn. zach. od Doliny, tuż na zach. od Bolechowa sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . W r. 1880 było 36 dm. , 222 mk. ; 95 rz. kat. , 110 gr. kat. , 5 izrael, 12 innych wyznań; 10 Polaków, 182 Rusinów, 19 Niemców. Par. rzym. i gr. kat. w Bolechowie. Lu. Dz. Salamonowo, kolonia nad jez. Kańskiem, pow. słupecki, gm. i par. Ostrowite, odl 21 w. od Słupcy, ma 21 dm. , 109 mk. Salamony 1. kol. i os. nad strum. Żuraw, pow. wieluński, gm. Kuźnica Grabowska, par. Kraszewice, odl. od Wielunia 40 w. ; kol. ma 43 dm. , 448 mk. , 770 mr. ; os. 1 dm. , 2 mk. W 1827 r. 31 dm. , 167 mk. Wchodziła w skład dóbr Kuźnica. 2. S. al. Salomony, os. leśna, karczma i pustki, pow. sieradzki, gm. G odynice, par. Wojków, odl. 33 w. od Siera dza. Należą do dóbr Brąszewice. W 1827 r. było 6 dm. , 65 mk. Br. CL Salanowski, grupa zabudowań w obr. Pcimia, w pow. myślenickim, na płn. od pot. Suchego Wielkiego, pod lasem Łysiną. Br, Ö. Salapin al. Szałapin, browar w Dobrostanaoh, pow. gródecki. Salassen niem. , ob. Szałasy. Salatruk, potok, wypływa z pod Negrowy, w gm. Zielonej, w pow. nadworniańskim, tuż nad granicą węgierską, u źródeł leśnych, na wys. 1400 mt. Płynie na płd. wschód górską doliną, nad którą od płn. wznosi się Bojaryn 1679 mi, a od wsch. Gawor 1563 mi, na stępnie Maksymiec 1490 mt. , a od zach. Tałpusirka 1461 mt. i Taupiszyrka 1503 mt. . Minąwszy leśniczówkę Salatruk wpada do Bystrzycy nadworniańskiej Złotej od lew. brzegu. Ujście 800 mi npm. Długość biegu 12 klm. Br. G. Salatruk, potok, wypływa w obr. Kimpolunga Mołdawskiego, w pow. kimpoluńskim, ze źródeł leśnych, płynie na płn. wschód parowem, nad którym od zach. wznosi się Magóra Cailor, a od płd. wsch. Magóra Batryna 1126 mt. . Wkrótce przechodzi na obszar Warny, gdzie od praw. brzegu wpada do Mołdawy, ubiegłszy 19 klm. W dolinie pot. legła część wsi Wamy, zwana Salatruki. Od wschodu wznoszą się Askucita Wielka 1019 mt. i Mała 932 int. ,, a od zach. wzgórze Salatruk 817 mt. i Sekatura 731 mt. . Salatruk 1. wzgórze, gm. Wamy, w pow. kimpoluńskim, między rz. Mołdawą a jej dopływem Salatrukiem. Wznies. 817 mt. npm. Południowy czubek Sekatura 731 mt. . 2. S. , góra w obr, tejże gminy, na płn. wsch. od wsi, między Dobrą i Blelcagiem, dopływami Mołdawy, w odnodze odrywającej się od Obczyny Wielkiej. Dochodzi wy, 1001 mi npm. Ob. Stermnina, Br, G. Salatruk al Salatruc, częśó wsi Wamy, w pow. kimpoluńskim, nad pot. Salatruki. Ob. Warna, Br, G. Salatyn 1. Przedni i Zadni i Salatyński Wierch, szczyty w Tatrach orawskoliptow skich. Od szczytu głównego grzbietu Tatr, Skrzyniarki al Bankowego 2178 mt. , zwraca się główny grzbiet w kilku zagięciach i załomach na płn. zach. W tych załomach, 2475 mt. na płn. zach. w powietrznej linii, w głównym grzbiecie wznosi się Salatyński wierch, 2050 mt. szt. gon. . O 1125 mt. wzdłuż grzbietu na płn. odrywa się od togoż na płn. zach. , ponad pot. Salatyńskim, ramie górskie Przednim Salatynem zwano, z czubkiem wzn. 1801 mt. , a na płd. wsch. od szczytu o 380 mt. wybiega również ku płn. wsch. równolegle wtóre ramię, Zadnim Salatynem zwane, z czubkiem 1767 mi, dążąc ku dolinie Studzieńca. 2. S. , szczyt w Tatrach Niźnich, na granicy Lupczy Niemieckiej i Szczawnicy Wielkiej, w pow. warskim, hr. liptowskiem, nad źródłami potoku Salatyńskiego. Wznies. 1631 mt. npm. Na płn. wsch. , po drugiej stronie potoku, sięga Salatynka 1308 mt. , na płd. zach. Magóra Czerwona 1344 mt. , a na płn. Upłazy 1459 mt. . Por. Seletyn. Br, G. . Salatyński Potok 1. potok, wypływa z pod Salatyna Przedniego 1801 mt. , w do lince Dłuhąjamą zwanej, w płdwsch. stro nie Zuberca, w pow. warskim, hr. orawskiem; płynie na płn. i płn. zach i ubiegłszy 4 1 2 klm. wpada do Studzieńca od lew. brzegu. 2. S. Potok, w Tatrach Niźnich, wypływa z pod Salatyna 1631 mt. , w obr. Lupczy Niemieckiej, pow. mikulaski, hr. liptowskie. Płynie na płn. i uchodzi do Lupczanki od lew. brzegu. Od wschodu nad doliną pot. wznoszą się Salatynka 1308 mt. i szczyt b. n. 1095 mt. , od zach. Salatyn 1801 mt. . Upłazy 1459 mt. i szczyt b. n. 1239 mt. Długośó biegu 5 klm. Ujście 652 mt. Br. G. Salbken, ob. Zalbki. Salcowitz w dok. 1178 r. , Salikov 1279 r. , wś zaginiona pod Gdańskiem. W1178 r. nadaje ją ks. Sambor cystersom w Oliwie ob. Perlbach, P. U. B. , str. 4. Saldenie 1. wś, pow. wileński, w 1 okr. poL, gm. Rzesza, okr. wiejski Zameczek, o 11 1 2 w. od gminy, 23 dusz rewiz; należy do dóbr Buj Widziszki, Tyzenhauzenów, 2. S. , dwa zaśc, , tamże, o 8 w. od gminy, 5 dusz rewiz. Saldno, ob. Sadlno. Salecie, wś, pow. wiłkomierski, gm. Konstantynowo, o 7 w. od Wiłkomierza. Salamonowo Salamonów Salcowitz Salbken Salatyński Potok Salatyn Salatruk Salassen Salapin Salanowski Salamony Saldenie Salińce Salingen Salinie Salint Salinis Salińska Góra Saliok Salipcie Salis Salisburg Salisch Salisfeld Salem niem, , ob. Suchorzewo, Saleniki, wś rząd. nad Niemnom, pow. trockie w 4 okr. pol, 99 w. od Trok, 23 dm. , 231 mk. 6 prawosł, 218 katol, 5 machom. , 12 żydów. Salernówka, fol, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Kamieńczyk. Nie podany w ostatnich spisach urzęd. Salerówka, wś wymieniona w XVII w. jako należąca do klucza Wolodarka na Ukrainie; dziś nio intnieje. Salesch i Saleschen, ob. Zalesie. Saletrówka, grupa zabudowań w obr. Stróży, pow. myślenicki, nad granicą Pcimia, u podnóża góry Kotonia 846 mt. . Br. Ö. Salgir, rzeka, w gub. tauryckiej, najważniejsza z rzek półwyspu krymskiego. Bierze poc2jątck na północuąj pochyłości gór Tauryckich, u stóp Czatyrdachu, zrasza pow. symfcropokkic cupatoryjski, perekopski i toodozyJBki i ubiegłszy 140 w. uchodzi do Szywaszu al Zgniłego morza w pobliżu wsi Jenikoj. Salgo, ob. Szalgow, Sali, wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol, o 8 w. od Kowna. Salicha, struga, w pow. wasylkowskim, prawy dopływ Rosi Salicha 1. wś nad rzką t, n, , pow. wasylkowski, w 1 okr. pol, gm. Ostrów, o 92 w. od Wasylkowa, o 2 w. od mka Siniawy a 3 w. od wsi Ułaszówki par, praw, w pow. taraszczańskim, ma 1195 mk. ; kapl praw. drewniana na cmentarzu grzebalnym, wzniesiona w 1820 r. Należy do dóbr hr. Branickich. 2. S. , wś, pow. zasławski. 3. S. , ob. Salnica, Salin, pusta i łoziną zarosła wyspa na Dubissie, blisko jej ujścia, na której Jagiełło i Witold miewali zjazdy ss w. mistrzami Krzyżaków 1382, 1383, 1392, 1398, 1404 r. Salińce 1. wś rząd. nad rz. Bohom, pow. bracławBki, na pograniczu hajsyńskiego, okr. pol. Niemirów, gm. Monasterskie, nąd i par. katol Bracław o 9 w, , ma 77 osad, 564 mk, , w toj liczbie 113 jednodworców, 626 dzies. ziemi włośc. , 59 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Bw. Dymitra, wzniesiona w 1768 r, , ma 550 wiernych. Wś należała do sstwa bracław skiego, nadanego prawom emfiteutycznem na lat 50 TomaHzowi Kozłowskiemu, który ustą pił prawo swoje synoowi Michałowi. W 1808 r. sstwo to darowano zostało powtórnie na 50 lat temuż Michałowi Kozłowskiemu, gon. wojsk ruHkich, bez opłaty kwarty. 2. S. , ob. Salnica. Dr. M. Salingen, potok w par. goldyngskiej Kurlandya, dopływ potoku, Schuepeln, wraz z którym uchodzi do Windawy Wenty. Salingen Gros i Klein, dwa folw. dóbr pryw. Sohuehpeln, w okr. , pow. i par. goldyngskiej Kurlandya. Salinie, zaśc. włośc, nad jez. Ażustrupis, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. Kukuciszki, okr. wiejski Puczkarzyszki, o 6 w. od gminy a 49 w. od Święcian, ma 1dm, , 5 mk. katol w 1864 r. 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Powiażyn. Salinis 1. jezioro w pow. nowoaleksandrowskim, w dobrach Antonosz, w pobliżu jez. Nasza al Naszys. 2. S. , jezioro w pow. trockim. Salinis, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. ol, o 21 w. od Nowoaleksandrowska. Salińska Góra, wzgórze nad Wilią, o 5 w. od Kowna. Salińska, potok, wypływa w obr. Krasny, pow. cieszyński, z lasu Zlatnika; płynie na ptn. zach. i ubiegłszy 3 3 4 klm. wpada do Mohilnicy, dopł Morawki. Br, G. Salint, jezioro, na polprus. Mazurach, pow. ządzborski. Ciągnie się długim a wąskim pa sem z płd. w8chodu na płn. zach. Ma 344 ha obszaru. Płd. koniec odległy od Ządzborku o 5 klm. Ad N. Saliok, folw. , pow. sycowski, ob. Klochowice. Salipcie wś i folw. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol, o 38 w. od Oszmiany a 18 w. od Dziewieniszek, ma 26 dm. , 148 mk. ; fol należy do Dmochowskich. Salis, łotew. Sallazze, rzeka przymorska w pow. weimarskim gub. ryskiej, bierze początek z jez. Burtneek, i ubiegłszy około 70 w. wpada do zatoki Ryskiej w pow. Salis, tworząc przy ujściu niewielką ale dogodną dla handlu drzewnego przystań. Zarówno szerokość jak i głębokość bardzo zmienna, co wielce utrudnia spław drzewa z obfitującej w lasy okolicy. Poławiają się w niej wyborowe szczupaki. Oprócz kilku drobniejszych przybiera rzkę Idol Nad jej brzegami w dobrach NeuSallis mieszkają Liwowie. Salisburg łotew. WaltenhergaMuiża, dobra nad rz. Salin, w pow. wolmarskim gub. ry. skiej. Do dóbr należą folw. Ungershof, Heicnonhori Nikkuln. Pod 8. znajduje się słynna pieczara w piaskowcu, zwana Dyabla Teufelishoehle. Salisch, wś, pow. głogowski, par. ew. i kat. StrunzAlt. W 1842 r. 47 dm. , zamek, 2 folw. , sołtystwo, 328 mk. 25 katol, 4 wiatraki, gorzelnia, hodowla owiec. Salisfeld niem. , wś, należąca do obr. gm. Ondrzejowic Endersdorf, w pow. frywałdzkim, obw. sąd. cukmantelskim, tuż nad granicą Szląska pruskiego, przy gościńcu z Cukmantlu do Widyniowa Weidenau. W r. 1880 było 46 dm. , 287 mk. , 284 katol, 3 Salińska Salem Saleniki Salernówka Salerówka Salesch Saletrówka Salgir Salgo Sali Salicha Salicha 1 Salin Salem Saliswalde Salkowszczyzna Salkowo Salkowa Salki Saliwonki Saliswalde Sallensee prot. ; 271 Niemców. , 16 Czechoszląz. Szkoła ludowa i papiernia. Ob. Ondrzejowice. B, G. Saliswalde, kol na obszarze wsi Brotsch, pow. głupczycki. Saliwonki, małor. Saływinki, wś nad rzką Rotek al. Protoką, właściwie południowa częśó wsi Hrebionki ob. , pow. wasylkowski, w 1 okr. poL, gm. i par, praw. Hrebionki, o 30 w. pd Wasylkowa, ma 2171 mk. W 1746 r. było tu 30 chat. Znajduje się tu kolosalna cukrownia, zbudowana według ostatnich wy magań wiedzy, wspaniale wewnątrz wykoń czona i oświetlona elektrycznością. Nad brze gami rzki Rotek, uchodzącej do Rosi pod Białocerkwią, są rozległe torfowiska, eksploato wane na potrzeby miejscowej cukrowni. Na leży do dóbr białocerkiewskich hr. Wład, Branickiego. J. Krz. Salki, fol. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Druja, okr. wiejski Salki, o 66 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 8 mk. katol, 248 dzies. ziemi dwors. ; własność Waleryana Salmonowicza. Okr. wiejski stanowi wś Smulki. Własność niegdyś ks. Mirskich, nabyta od nich przez Salmonowiczów. Salków al. Salhoioa wś nad Bohem, pow, hajsyński, okx poL i par. katol. Tarnówka, gm. Chaszczowata o 10 w. , sąd w Tepliku, przy trakcie z Chaszczowatej do Zawałów, ma 87 osad, 256 mk. , 457 dzies, ziemi włośc, 6815 dworskiej zMohylną, 66 cerkiewnej Cerkiew p. w. św. Koźmy i Damiana 1783 r. , ma 489 wiernych. Należała do klucza ohaszczowackiego Potockich, następnie do Podhorskich, od których nabył Gincburg. Salkowa, ob. Salików, Salkowo, fol. , pow. wiłkomierski, gm. Kowarsk, o 15 w. od Wiłkomierza. Salkowszczyzna, kol. włośc, pow. piotrkowski, gm. Łęczno, par. Sulejów, ma 7 dm, 107 mk. , 150 mr. Sallecken, dobra ryc, pow. królewiecki wiejski, st. pocz. Troempau; 19 dm. , 113 mk. Sallehnen niem. , wś, pow. pilkałowski, st. pocz. Lasdehnen; 7 dm. , 40 mk. , 155 ha. Sallenen, dobra pryw, w okr. i pow. hazenpockim, par, piltynskohazonpocka, Kurlandya. Do dóbr należy folw. Smiksten. Salleninken, wś, pow. ragnecki ni. pocz. Lengwethen; 18 dm. , 113 mk. , 282 ha. Sallenhof, folw. dóbr pryw. Zehrksten, w okr, , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Sallensee, łotew. Sallmuiża, dobra prywatne, w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. ueberlautzka Kurlandya. Sallentin, w 1229 r. Zalotino, wś i dobra ryc, w Pomeranii, pow. pierzycki, pod Starogardem. R. 1229 potwierdza ks. Barnim joanitom darowizny ojca, między niemi i Zalotino ob. P, U. B. von Perlbach, str. 36 Kś. Fr, Sallewen ob. Zaklewo. Sallgaln, dobra koronne, w okr. i par. mitawskiej, pow. dobleński Kurlandya, z kość. ewang. Sallien, fol dóbr koron. NeuSanken, w okr. i par. zelburskiej, pow. frydrychsztacki Kurlandya. Sallmeien, ob. Salminek. . Sallno, pow. bydgoski, ob, Sadlno, Sallonay, dobra prywatno, w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. ueberlautzka Kurlandya, Sallwarschienen dobra, pow. iławkowski, et. pocz. Landsberg; 9 dm, 55 mk. , 152 ha. Salm niem. , ob. Załom. Salmanowo L zaśc. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. poL, o 9 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk, kat. 2. S. , zaśc. . szL, pow. trocki, w 2 okr. poL, o 34 w. od Trok, 5 dm. , 12 ink. katol. Salminek 1. wś, pow. ostródzki, o 3 klm. na południe od st. pocz. , tel. i kol żeL Biesaln; 12 dm, 69 mk. 2 S. , wś, w dawnym pow. olsztynkowskim, założona r. 1483 na prawie pruskiem. Ks. Olbracht nadaje Marcinowi z S. 6 włók tamże, Dan w Niborku dnia 25 paźd. 1573 r. W S. mieszka r. 1599 przeważnie polska ludność. Ad. N, Salmopol, wś, pow. bialski, na granicy ks. cieszyńskiego, u źródeł Rostoki Wielkiej dopł. Żylcy. Rozciąga się w górskiej dolinie, śród lasów. Od zachodu zasłania ją Grabowa góra 905 mt. , od wsch. las M, alinów, na sto kach płn. Skały 1150 mt. . Odosobniona wś graniczy na płn. wschód ze Szczyrkiem. Skła da się z 32 dm. i 163 mk. , 27 rz. kat. a 136 prot. Polaków par. Biała. Mac. Salmowiec, mor. Salmovec, os. , w gm. Radwaniec Radwanitz, w pow. frysztackim, obw. sąd. bogumińskim, 19 dm, , 457 mk. Ob. liadwańce. Br. G. Salmy, ob. Załom. Salnia, wś i os, pow. krotoszyński, o 2 klm, na zachód od Krotoszyna poczta i st. dr. żel, u źródeł strugi, która z pobliHkicmi je ziorami spływa do Orli; pa. r. Baszków. S. należała na początku XIX w, do Stan. Dobrskiego, dziedzzica Konarzewa, później do M orawskich. Wś ma 7 dm. , 52 nik. ; oh, 124 mk. w 17 dym. M. Cal. Salnica, rzeczka w pow. lityńskim, ob. Salniszka Salnica, dawniej Salińce Szalincze aL Salicha, mto nadetatowe nad rz. Salniczką, dopł. Śniwody, pow. lityński, okr. poL, gm. , par. katoL i st. pocz. Ułanów o 6 w. , odl. 218 w. od Kamieńca, 56 w. od Lityna a 30 w. od Chmielnika, Do mka przytyka przedmieście Czeremysówka. Ma 460 dm. , 2511 mk. 1246 męż. i 1265 kob. w tej liczbie 777o prawosł. , Sallentin Sallewen Sallgaln Sallien Sallmeien Sallno Sallonay Sallwarschienen Salm Salmanowo Salminek Salmopol Salmowiec Salmy Salnia Salnica Sallenhof Salleninken Sallenen Sallehnen Sallecken Salniczka Salniczka Salno 4 katol. i 17 żydów. Jest tu, cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w, 1865 r. , uposażona 104 dzies. ziemi, z 2042 parafianami; 3 domy modlitwy źydowskie 8 skleppów, 38 rzemieślników, 26 targów, szkoła początk. od 1867 r. z 72 uczniami; zarząd miejski. Fabryk nie ma żadnych; w ogóle mko ubogie i niehandlowe. Dochody mta w 1886 r. wynosiły 3649 rs, wydatki zaś 3690 rs. Do mta należy 1774 dzies. ziemi która przynosi 2068 rs. dochodu. Niewiadomo kiedy S. została założoną; na miejscu dzisiejszego miasteczka w XVI w. była mala wioska t. n, należąca do dóbr koronnych, a że leżała na Tatarskim czarnym szlaku, ówczesny więc dzierżawca podczaszy bracławski Wacław Sułkowski otrzymał od Zygmunta III nastepujący przywilej pod d. 7 czerwca, 1607 r. Gdy nam urodz. Wacław Sułkowski sam i imieniem małżonki swej Małgorzaty Tiszanki Bykowskiej sprawę dał że w dzierżawie naszej, na ten czas dzierżawy ich wsi, Salincach, w pow. latyczowskim nad rudą Moroziną, na Danczowym, pasieczysku, nad samym szlakiem Tatarskim, jest w dobrem położeniu miejsce, na którym zamek i miasto gdyby było założone, miało to być z dobrem wszystkiej Rzpltej za czasem i z pożytkiem stołu naszego. My tedy dobrze uważywszy i to przedsięwziecie ich wdzięcznie przyjąwszy, umyśliliśmy na to pozwolić, jakoż pozwalamy tym listem założyć tym sposobem że dajemy obywatelom, którzy tam osiędą przywilej, pozwalając im prawa magdeb. , oddaliwszy wszelakie prawa insze, sposoby i zwyczaje. Wójt przed nami sprawować nie będzie winien, któremu to wójtowi z przysiężnikami, ławnikami, urzędem miejskim we wszelakich sprawach, zwłaszcza o złodziejstwo, mężobójstwo, ochromienie członków, popalenie i wszelakie złe uczynki i występki sądzić, skazania czynić, karać, zupełną moc dajemy. Ustanawia po 8 dni trwające jarmarki na Boże Ciało, i św. Jadwigę, targi zaś we czwartek i oznacza granice miejskie, poczem mówi Dzierżawca i wójt nasz i z małżonką swoją to miejsce ludźmi wolnymi osadzi i twierdzą obwaruje; wolno mu będzie stawy sypać, młyny, karczmy budować, i wszelkich pożytków zażywać, które jeno wynaleźć może. Do których młynów i stawów czasu potrzebnego będą się powinni szarwarkami, pracą i kosztem swem mieszczanie przykładać, także i do obrony zamkowej Za herb miastu, jako pogranicznemu, rękę jedną gołę, a drugą pancerzem okrytą, z łukiem strzałą wyciągnionym nadajemy. Dajemy wolność od wszelkiej dani, czynszów i powinności, także od ciężarów nam, albo dzierżawcom i Rzpltej powinnych, także myt i ceł wszelkich do lat 20, po której wolności wyjściu, wszystkie powinności cało oddawać i ponosić będą powinni i przeciwko nieprzyjaciołom przy dzierżawcy konno z orężem wsiadać mają, a czasu pokoju i wojny podlegać we wszystkiem i posłuszni go być mają Baliński, Star. PoL, t. II, 1014. Sułkowski, jak widzimy z lustracyi Humieckiego z 1616 r. , miasteczko osadził, czy zaś zamek zbudował, o tem lustracya nie wspomina. Podług lustracyi jego suma prowentu tej dzierżawy wynosiła 226 fl 28 gr. 4 den. W czasie wojen kozackich zupełnie zniszczona, tak że nie miała żadnego poddanego i niedawała żadnego dochodu; posesorem w 1665 r. był Jakub Potocki. Widać jednak, że wróciła do dawnego stanu, gdyż w 1765 r. spotykamy juź starostwo salnickie, składające się z włości Salnicy, Czeremys, Ihnatówki i Mazepinice; trzymał je Ignacy z Obor Kolumna Czosnowski, opłacając kwarty 2109 zł. 19 gr. Był wtedy zamek otoczony stawem i głębokiemi fosami. W 1776 r. było tu zaledwie 90 domów opłacających po 7 złp. a starostą był tenże sam Czosnowski. Pomimo potwierdzenia przywilejów dla miasteczka przez Stanisława Augusta w 1792 r. , Salnica nie podniosła się zupełnie. Po przyłączeniu do Rossyi 1795 r. ststwo salnickie darowane zostało hr. Herakliuszowi Morkowowi, ukazem jednak senatu z 19 sierp. 1803 miasto wyłączone było z darowizny i zostało nadetatowem. Dr. M, Salniczka al Salnica, Salnicha, rzeczka w pow. lityńskim, lewy dopływ Śniwody. Bierze początek pod wsią Mazepińcami, mija mko Salnicę, wieś Czeremisówkę, Słobódkę, Mazurówkę i poniżej wsi Kolumny uchodzi do Śniwody. Od lew. brzegu przybiera rzeczkę Pszonkę. Salnik, mylnie Solniki, wś nad rzką Wierzchową, dopł. Żerdzia, pow. winnicki, okr. pol. Pików, gm. i st. poczt. Kalinówka, st. dr. żol. kijow. odeskiej, ma 168 osad, 1266 mk. , w tej liczbie 14 jednodworców, 1759 dz. zie mi włośc, 1499 dworskiej, 33 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Podwyższenia Krzyża św. z r. 1780, ma 1671 wiernych. Należała do Chołoniewskich, następnie do z Chołoniewskich Grocholskiej, która w 1877 r. zapisała wnucz ce swej Maryi Morawskiej. Dr. M. Salno, w pow. bydgoskim, ob. Sadlno. Salno, niem. Salino, dok. Szadel, Czadel, Sadlno, dobra ryc. , w wyniosłej okolicy, niedaleko Gay, pow. grudziądzki, st. p. , tel. i kol. Niewałd, kośc. filial. Dąbrówka, par. Rogoźno o 5 8 mili; 567 ha 34 łasu, 25 łąk, 438 roli orn. . W 1868 r. 23 bud. , 11 dm. , 179 mk. , 143 kat. , 36 ew. ; 1885 r. 11 dm. , 35 dym. , 230 mk. , 201 kat. , 24 ew. , 5 dysyd. Za Krzyżaków należało S. do komtur. grudziądzkiego, obejmowało 30 włók. Dziedzic Salnik Salnowo Salnowo odbywał służbę w lekkiej zbroi. R. 1379 napotykamy Macieja ze S, ob. Kętrz. , O ludn. poL, str. 189. R. 1414 podała pani z 8. stratę na bydle i budynkach na 700 grzyw. , zakon wypłacił tylko 300. R. 1505 nabywa Jan Sadleński Junker Hans vom Tczadel Orle, Pęsławice, Mędrzyce i Bogdanki. W kościele par. w Grudziądzu na nagrobku ststy na Blenowie i Wydrznie Jana Zygmunta Kostki h. Dambrowa napisano, iż był dziedzicem Salna, chociaż z akt sądowych łasińskich wynika, że Kostka r. 1619 sprzedał Salno Stanisławowi z Lubieńca Niemojewskiemu, kasztel, chełmińskiemu i stście rogozińskiemu, za 4000 złotych. R. 1667 należało S. do par. gruckiej i obejmowało 2 działy, z których jeden dzierżył Wierzbowski ex suocessione Liohtiana, a drugi generosus Miroslaus Szorc. Zdaje się, że w 1682 r. Adam Trzciński posiadał cale S. R. 1727 sprzedaje tenże S. Antoniemu Piwnickiemu, ławnikowi chełmińskiego sądu ziemiańskiego. W 1737 r. odziedzicza wś syn Ksawery. Od niego nabywa S. r. 1761 Jan Piaskowski a od tegoż r. 1763 Jan Wit Jeżewski za 37, 000 fl prus. Wdowa po nim Anna Bistram wyszła za Grąbczewskiego, ale 8. zdała na syna Floryana Wit Jeżewskiego, R. 1796 nabył S. kapitan August Gruszyński za 48, 500 tal. Od r. 1816 posiada to dobra niemiecka rodzina Ossmannów ob. Gesch. d. Graud. Kr. v. Froehlich, II, 289. Kś. Fr. Salnowo, Salnów, łotew. Salnowa, wś, pow. lucyński, par. korsówska, z kaplicą filialną, w pięknym gaju modrzewiowym 1860 r. wystawioną. Własność Szadurskich. Salomei św. Pustelnia, ob. Grodzisko t. IŁ str. 842. Salomeja 1. wś i os. młyn. , pow. warszawski, gm. Pruszków, par. Raszyn, posiada szkołę początkową ogólną, ma 133 mk. , 254 mr. i wiatrak. 2. S. , os. włośc. , pow. łaski, gm. Wola Wężykowa, par. Grabno, ma 2 dm. , 23 mk. , 12 mr. Salomejka 1. wś i fol. , pow. brzeziński, gm. i par. Dmosin; wś ma 3 dm. , 79 mk. , 15 mr. ; fol 5 dm. , 54 mk. , 504 mr. 2. S. , os. w dobrach Kraszew, pow. brzeziński. Salomejów, fol, pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Wola Wiezowa, odl 34 w. od Łasku. Fol ten, oddzielony od dóbr Wola Wieżowa, rozl mr. 167 gr, or. i ogr. mr. 120, łąk mr. 10, past. mr, 33, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 2. Saloniejowo, zaścianek, pow, trocki, ob. Dąjnowo, Salomesta al Salomeste, grupa zabudowań w Brodynie, wólce Seletyna, w pow. i obw. sąd. radowieckim, na dziale wodnym między Suczawą a jej prawym dopływem Bro dyną, wznies. 1101 mt, npm. Br. G. Salomin, wś i fol, pow. janowski, gm. i par. Gościeradów, odl 26 w. od Janowa, 18 w. od Kraśnika a 12 w. od Rachowa et. pocz. . Fol 8. powstał na wykarczowanych lasach w końcu zeszłego wieku, należy do dóbr Gościeradów. Wś ma 28 os. , 153 mk. kat. , 420 mr. ; fol ma 387 mr. W 1827 r. 5 dm. , 19 mk. Gleba gliniasta, żyzna. Dokoła lasy sosnowe. Salomonka, kol, pow. płoński, gm. Kuchary, par. Królewo, odl o 14 w. od Płońska, ma 4 dm. , 35 mk. , 129 mr. gruntu. Salomonów, ob. Salamonów, Salomonowo al Salomonowicze, gm. żydowska rolnicza, pow. rzeczycki ob. Zielińskiego; Opis. mińsk, gub, , I, 615. A. Jel. Salomońszczyzna, pow. miechowski, ob. Kozłów. . Salony, częśó wsi Zielonej Przytulii, nad rz. Uszycą, pow. uszycki, okr. pol. Dunajow ce, gm. i par. Mińkowce. Na pagórku między Zieloną Przytulią a Baranówką był domek murowany, przerobiony następnie ma maga zyn zapasowy gromadzki oraz osobny budy nek, mieszczący dwa duże salony zkąd na zwa, w których Marchocki, dziedzic minkowiecki, wydawał sławne w swoim czasie za bawy. Na dziedzińcu była kaplica murowana, w której biskup Mackiewicz celebrował Dziś wszystko w ruinie, oprócz 11 chat włościań skich. Własność rządowa. X M. Ö. Salow łuż. , Salau niem. , wś, pow. wojerecki, par. kat. Wittichenau. Do 1815 r. należała do saskich Łużyc. W 1842 r. 25 dm. , 134 mk. 4 ew. , młyn wodny. W 1840 r. było 125 Serbów; 1860 r. 119; 1880 r. 129. Salówka, wś, pow. czortkowski, o 1 klm. od Jagielnicy par, gr. kat. i rz. kat. , st. p. i tel. . Obszar dwor. 1236 mr. , włośc. 1045 mr. W 1870 r. 589 mk. ; w 1880 r. 609 mk. 383 rz. kat. . Należy do dóbr UłaszkowceJagiel nica, własność Karola hr. Lanckorońskiego. Salp, wś nad jez. Jagodnem, pow. ządzbor ski, na granicy pow. leckiego, o 3 klm. na płn. od st. p. Szymonld; 76 dm. , 403 mk. , 754 ha. Ks. Olbracht oznajmia, że Jerzy t. Die bes, ststa ryński, sprzedał r. 1546 Stankowi Erazmowi z Szymonki 5 włók sołeckich za 120 grzyw, , celem założenia wsi dannickiej na 50 włókach chełm, w boru Salp; 10 lat wolności. Ad. N. Salpik 1. w dok. Salbekeym, Salpkaym, Selkeim, wś nad rz. Alanką Guber, pow. ządzborski, dawniej ryński. Jedna z najstarszych osad wójtowstwa ryńskiego; 72 dm. , 367 mk. , 941 ha. Arnold v. Burgeln, komtur baldzki, nadaje Maciejowi i Bartkowi 4 włóki nad Alanką, z obowiązkiem jednej służby konnej. Dan r. 1391 w dzień św. Jana Baptysty. Ulryk v. Jungingen, komtur baldzki, nadaje Bartkowi 7 włók pod Salpikiem r, 1400. Tenże nadaje Salpik Salp Salówka Salow Salony Salomońszczyzna Salomonowo Salomonów Salomonka Salomin Salomesta Saloniejowo Salomejów Salomejka Salomeja Salomei Saltschuetz Salusken Salutyna Salwa Salwen Salweregina Salwin Salwis Salwonki Salza Salzbach 1 Salz Salzbrunn T. 1400 Pawłowi Junker i jego pasierbowi Andrzejowi na prawie pruskiem 4 włóki wolne od dziesięcin i tłoki w polu Salpkeim, z obowiązkiem jednej pruskiej służby. List ten nadawczy zatwierdza r. 1430 Jan v. Beenhausen, wójt rastemborski, Andrzejowi z Salpiku. R. 1490 nadaje Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ryński, Janowi Kurczątko 3 mr. roli i 1 mr. łąk nad jez. Laxdoj i lecką granicą. Bez przywileju mieszkali tu r. 1538 Bartek Zandro, Spil, Nowosad i Krokuska, z których każdy posiadał 4 włóki; zaś 1539 r. znajdujemy tu samych Polaków. 2. S. Środkowy, wybud. , tamże, 2 dm. , 23 mk. 3. S. Niższy, wybud. , tamże, 2 dm, 39 mk. Ad N, Salseniken, ob. Soleczniki. Salten, wś, pow. pilkałowski, blisko Pilkał st. p. i tel. ; 13 dm. , 70 mk. Saltnicken niem. , wś, pow. rybacki, blisko Fyszhuzy st. p. i tel. ; 7 dm. , 65 mk Saltschuetz, 1433 Zalischicz, wś i fol, pow. górski Szląsk, par. ew. Góra Guhrau. W 1842 r. S. Szlacheckie miały 27 dm. , fol, 179 mk. kat, , gorzelnię, wiatrak; S. Miejskie 13 dm. , 98 mk. 2 kat. , 2 wiatraki, gorzelnię. Saluck, ob. Załuski. Salusin 1. fol, pow. sokołowski, gm. Repki, par. Skrzeszew, odl. 14 w. od Sokołowa, ma 4 dm. , 14 mk. Fol. ten, w r. 1867 oddzielony od dóbr Skrzeszew, rozl mr. 210 gr. or. i ogr. wr. 155, łąk mr. 15, past. mr. 5, lasu mr. 32, nieuż. mr. 3; bud. mur. 3, z drzewa 3, 2. S. , fol dóbr Cieleśnica, w pow. konstantynowskim. Salusken niem. , ob. Załuski, Salutyna, fol szl, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 42 w. od Wilna, 1 dm. , 17 mk. kat. Salwa, zaśc, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 40 w. od Poniewieża. Salwa, niem. Salwe, rzka w gub. kurlandzkiej, dopływ rz. Sussej dopł. rz. Aa. Salwen 1. Groiss, dobra prywatne, w okr, zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. nereteńska Kurlandya z kościołem ewang. Do dóbr należą folw, Berghof, Holmhof i Peterhof. 2. S. Klein, dobra koronne, tamże. Salweregina, karczma w Płaszowie, pow. wielicki. Br. G. Salwin, pow. bydgoski, ob. Czersk Polski i Żółwin. Salwis, rzka w gub. kowieńskiej, prawy dopływ rzki Kiemsret lewego dopł. Laudy. Salwonki, częśó wsi Hrebionki, w pow. wasylkowskim, ob. Saliwonki. Salza, ob. Zalec. Salzbach 1. wś, pow. rastemborski, st. poczt. Dryfort, 24 dm. , 104 mk. 2. S. , lit. A B i C, fol. i dobra, tamże, 49 dm. , 324 mk. SalzBerg, szczyt górski, wznies. 451 mt. , na obszarze wsi Rothwasser, pow. frywałdzki. Salzbrunn Neu, Nieder i Ober, w dokum. z 1316 r. Salzborn, 1333 Salczburn, 1352 Nedir Salczborn, kol, dwie wsi i zdrojowisko z zakładem leczniczym, nad rzką Salzbach, pow. walbrzyski Szląsk, par. ewang. w miejscu, katol Freiburg. Leży w górzystej okolicy, w wesołej dolinie rzki Salzbach, wznies. 1238 stóp npm. Rzeczka ta, wypływając ze stoków Hochwaldu Hirschborn, poniżej S. , w Fuerstenstein łączy się z Hellebachą i tworzy Pełcznicę. S. posiada st. drogi źelaz. linii WrocławHalbstadt, odl 71 klm. od Wrocławia, od świdnicy 2 1 2 mil, od Wałbrzycha około mili. Posiada głośne zdroje, szczawy alkalicznosolne, przy których urządzono odpowiednie zakłady i domy mieszkalne dla przybywających tu licznych chorych. Stała ludność zakładu i wsi dochodzi do 4000 w 1873 r. 3232 mk. . Kościół par. ewang. i kościół katol w miejscu. Położenie osady w długiej dolinie rzeczki 3 godziny drogi sprzyjało urządzeniu rozległych przechadzek dla bawiących tu gości. Sąsiednie miejscowości AltWasser StaraWoda, Fuerstenstein, okolice Wałbrzychu Waldenburga dostarczają miłych wycieczek. Z ośmiu istniejących tu źródeł dwa Salzbrunn i Muehlbrunn dostarczają wody do picia, której także rozsyła się corocznie około 200, 000 butelek. Z innych sześciu woda bywa używaną do kąpieli Wody te stosowane bywają najskuteczniej w cierpieniach płuc i narzędzi jamy brzusznej. Obok górskiego powietrza środkiem leczniczym jest także wyrabiana tu serwatka. Źródła i zakład kąpielowy leżą w OberSalzbrunn. Główne źródło, od którego osada otrzymała nazwę, znane już w XIV w. , tryska na wznies. 1210 st. npm. , o kilkadziesiąt kroków od łożyska rzeczki; Muehlbrunn odkryte w 1790 r. przez krowy młynarza, chciwie pijące ztąd wodę, tryska w samem łożysku rzeczki. Temperatura źródeł 5 do 6 Reaumura. Od 1812 r. zaczęli zjeżdżać tu chorzy na kuracyą. Stopniowo urządzano różne zakłady i domy gościnne. Już w 1816 r. rozesłano 16, 000 butelek wody. W 1820 r. powstał zakład do wyrobu serwatki. Około 1840 r. liczba chorych gości dochodziła średnio do 1000; około 1860 r. wzrosła do 2000. W 1842 r. S. Neu, kolonia, założona w 1820 r. , miał 39 dm. , 340 mk. U kat. , kopalnie węgli, cegielnię, warsztaty płócienne. S. Nieder, wś, 84 dm. , 759 mk. 34 kat. , sołtystwo, kościół ew. od 1742 r. z wieżą, szkołę ew. od 1742 r. , kościół kat. filialny, fundowany w XIV w. , zabrany przez protestantów do 1650, spalony od pioruna 1816, odbudowany 1821 r. S. Ober miało 207 dm. , 1602 mk. Salseniken Salseniken Salten Saltnicken Salusin Sałasz Sałasze Sałanta Salzbrunn Sałagówka Sałajty Sałaki Sałamieść Salzdorf Salzfoerstehen Salzmuehle Salzwedel Sałacie Sałacki Salzcoctur 70 kat. , sołtystwo, dwie szkoły ew. , gorzelnię, młyn wodny, liczne warsztaty płócienne. Zdroje tutejsze opisał już w 1601 r. Caspar Schwenkfeldt w dziełku Catalogus stirpium atque fossilium Silesiae, potem w 1777 r. prof. Morgenbesser w piśmie o szląskich zdrojowiskach. Speoyalne monografie ogłosili Zemplin Die Brunnen und Molkenanstalten zu Salzbrunn Wrocław 1844; Natorp Die Heilmittel Salzbrunns Berlin 1852; Lange S. mit seinen Quellen Berlin 1857. Br; GŁ Salzbrunn, polskie Laca, Ładza, kol, pow. opolski, par. kat. Dobrzyń Wielki. Powstała w drugiej połowie XVIII w. W 1861 r. 45 dm. , 424 mk. 7 ew. , 777 mr. obszaru. Szkoła kat. , leśnictwo królew, okręgu Kupy. Salzcoctur, kol. na obszarze Ceglina W. , w pow. bytomskim. Salzdorf niem. , ob. Słonawy. Salzfoerstehen niem. , ob. Borszć. Salzmuehle, młyn w Langenoels, pow. niemczyński. Salzwedel, dobra, pow. margrabowski, st. poczt. Mieruniszki, 10 dm. , 56 mk. Sałacie, fol. , pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Berżniki, odl. od Sejn 15 w. , ma 2 dm. , 15 mk. Fol. ten, w 1871 r. oddzielony od dóbr Hołny Wolmera, rozl. mr. 248 gr. or. i ogr. mr. 122, łąk mr. 67, past. mr. 52, nieuż. mr. 7; bud. drewn. 5. Sałacki Dwór, fol. i młyn w Tomaszowcach, pow. kałuski. Sałagówka, , grupa domów w Turce, mieście powiatowem. Sałajty, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. poL, o 59 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. kat. Sałaki, ob. Sołoki. Sałaniacliyg grupa domów w Kamionce Wołoskiej w części zwanej Moszczaną, pow. Rawa Ruska. Sałamieść, ob. Sołomieść. Sałanta, rzeczka w pow. telszewskim, prawy dopływ Minii al. Minogi. Bierze początek koło Neojan, pomiędzy Płotełami a Gintyliszkami, płynie w kierunku z płn. ku płd. koło mka Sałanty. Na wiosnę i w jesieni silnio rozlewa. Wody jej, zmieniają, kierunek samej Minii. Przybiera od lew. brzegu Dubówkę i Blindzawkę, od prawego zaś Naciankę i Orlankę. Sałanty, żmujdz. Sałantaj, mko nad rz. Sałantą, pow. telszewski, w 3 okr. poL, o 51 w. od Telsz. Ma 1428 mk. w 1859 r. 132 dm. i 1408 mk. , zarząd okr. poL, kość. kat. par. , synagogę, szkołę żydowską, młyn wodny, 8t. poczt. , 3 jarmarki 6 stycznia, 22 lipca i 7 października. Prowadzi znaczny handel lnem i siemieniem z Lipawą i Memlem. Kościół p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , z drzewa wzniesiony w 1600 r. przez Mikołaja Pasamowskiego, z pomocą Stanisława Wojny którego grobowiec się tu znajduje. Parafia kat. , dek. szkudzkiego, 9171 wiernych. Filia w Gruszławkach i Karnelach, kaplice na cmentarzu par. i w Gorżdeiach, W pobli skim dworze znajduje się szacowne do histo ryi prowincyi archiwum oraz biblioteka za sobna w dawne księgi i liczny zbiór numizma tów krajowych, zebranych staraniem rodziny Gorskich. W 1669 r. własność Władysława, ciwuna gorzdowskiego, i Benedykta, ciwuna użwonckiego, braci Wojnów, następnie drogą wiana Michała Górskiego, kasztelana żmujdz kiego, później Alberta Górskiego, dziś ks. Ogińskich. J. Krz. Sałapatówka, mylnie Satapatówka, grupa zabudowań w obr. Bieńkówki, pow. myśle nicki, u płn. podnóża Zarębskiej góry 782 mt. , w zach. części obszaru. Br. G. Sałapin, wzgórze lesiste w obr. Dobrostanów, pow. gródecki, na wsch. od stawu dobrostańskiego. Wznies. 352 mt. npm. Br. G. Sałas al. Sałanas, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 85 w. od Poniewieża. Sałasie, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 78 w, od Nowoaleksandrowska. Sałaska, przedm. Orynina ob. , w pow. kamienieckim, ma 8 dm. Sałasz, al. Szałas, , góra w pow, limanow skim, w dziale Beskidów, na granicy gm. Pisarzowy, Mordarki, Jaworzny i Żmiący, w pow. limanowskim. Wznies. 909 mt. npm. Ob. Jaworz. Br, G. Sałasze 1. al. Sałaszka, częśó Boratyna, pow. brodzki. 2. S, grupa domów w Bruśnie Starem, pow. cieszanowski. 3 S. , rus. Sałaszi, wś, pow. rawski, 20 klm. od Rawy Ruskiej, 12 klm. na płd. wsch, od Ulmowa sąd pow. , urz. poczt. i st. koL. Na płn. leży Domaszów, na wsch. Ohoronów, na płd. Wólka Mazowiecka, na zach. Karów. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Wilczyny i Ostryłki, Wilczyna powstaje w płd. zach, stronie wsi i płynie na płd. wsch, , Ostryłka przepływa pld. częśó obszaru. Oba potoki wchodzą do Choronowa, tam się łączą i pod nazwą Błotni dążą ku Racie dopł. Bugu. Najwyższe wznies, na granicy zach. 222 mt. We wsi grupy domów; Brodziuki al. Brodiuki, Michaluki, Piłce Na Piłce, Usiki Osiki, Zalesie i fol. Za Groblą. Własność większa dra Teobalda Semilskiego, ma roli or. 20, łąk i ogr. 28, past. 46, lasu 1787 mr. ; wł. mn. roii orn. 305, łąk i ogr. 813, past. 134 mr. W r, 1880 było 134 dm. , 826 mk. w gm. , 8 dm. , 40 mk. na obsz. dwor. ; 792 gr. kat. , 40 rz. kat. , 34 izrael. ; 788 Rusinów, 44 Polaków, 34 Niemców. Par. rz. kat. w Bruckenthalu, gr. kat. w Domaszowie. We wsi Sałanty Dwór Sałapatówka Sałapin Sałas Salzbrunn Sałasie Sa aska Sałkowo Saldyńskie Sałdy Sałdagoła Salawiewszczyzna Sa awiejka Sałaui Sałaty Sałatruk Sałata Sałaszyszcze Sałaszyska cerkiew p. w. św. Mikołaja. Dawniej był tu klasztor bazylianów. Bazylianie z Krystynopola mają tti folwark i przy cerkwi utrzymują wikarego. Za czasów Rzplitej należała wieś do dóbr kor. , ststwa Mosty Wiolkio, w pow. bełzkim. 4. S. , karczma koło Tiutkowa pow. trembowelski. 5. S. , ob. Szzabelnia. 6. S. Smolińskie, część Smolina pow. Rawa ruska. Sałaszyska, wzgórze na granicy gm. Ma nasterca i Bezmichowy Dolnej, w pow. Lisko, między Hadyszowem od płn, , a Dyrbokiem od płd. , dopływami Sanu. Wnios. 454 mt. npm. Br. G. Sałaszyszcze, góra lesista w działo Kło wy, na granicy Tuchli, Sławska i Grabowca, w pow. stryjskim na lewym brzegu Oporu, między nim od wsch. , Hołowczanką od płn, a jrabowcoEi od zach. Wznies. 1074 mt npm. Br. G. . Sałata al. Sałas, wś włośc, nad rzką Krasną, pow. konecki, gm. Miedzierza, par. Grzymałków, odl od Końskich 18 w. ; 18 dm. , 116 mk. , 211 mr. włośc. W 1827 r. było 10 dm. , 27 mk. Wś ta wchodziła w skład ststwa radoszyckiego. Wielki piec wystawiony tu został 1774 r. , zapewne przoz Małachowskiego, Sałata, karcz. szL nad jez. t. n. , pow, wileński, w 1 okr. poL, o G w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. żydów. Sałatruk, część Zielonej, pow. nadworniański. Sałaty, wyschło jezioro w północnej części pow. grodzieńskiego. Wzniesione na 17 sążni nad poziom Niemna, miało do 5 w. kw, powierzchni; w d. 3 marca 1841 r. wylało się w rzekę potokiem do 14 w. długim i dno jego do tego stopnia zaraz obeschło, że tegoż jeszcze roku posiano na niem hreczkę. Przy wylewie ucierpiało mko Rotnica. Sałaty 1. wś, pow. grodzieński, w 5 okr, poL, gm. Sobolany, o 36 w. od Grodna. Wchodziła niegdyś w skład ekonomii gro dzieńskej. 2. S. ,, mko nad Muszą, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 55 w. od Poniewieża, na pograniczu Kurlandyi, ma 22 dm. , 322 mk. w 1859 r. . Kośoiół par. kat. p. w. św. Józefa, z drzewa wzniesiony w 1835 r. pwess wiernych, na cmentarzu kapl p. w, św. Bazylego z 1855 r. Dom modlitwy żydowski, BzpitaL Siedlisko Karaimów. Par. kat. , dok, Janiszki, 7033 wiernych. Sałaui 1. aL Sołowie, wś, pow. piński, w 2 okr. poL lubiesowskim, gm. Brodnica, o 3 w. od linii dr. żeL poleskiej, ma 12 osad. 2. S. w narzeczu ludowem aL Sołowie, wś nad rzką Suszanką, lew. dopł, Naczy, pow. słucki, w 2 okr. poL kleckim, gm. Siniawka, ma 12 osad; grunta równe, szczerkowe, bardzo uro dzajne, miejscowość bezleśna. Jest tu kośe. kat. , filialny, par. kleekiej. A. Jel. Saławiejka al. Andrejeuka, wś nad rzeką Ochówką, pow. bobrujski, w 2 okr. poL pa ryckim, gm. Ozarycze, ma 9 osad pełnona działowych. Niegdyś królewszczyzna w sta rostwie ozaryckiom. A. Jel. Salawiewszczyzna, zaśc. prywatny, pow. lidzki, w 3 okr. poL, o 24 w. od Szczuczyna, 2 mk. Sałdagoła, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 53 w. od Poniewieża. Sałdy, po łotew, Saldi, wś, pow. dyneburski, par. Dagda, własność A. Bodeck a, niegdyś Hylzenów. Saldyńskie Górne i Dolne, , zakłady hutniczo nad rz. Sałdą, pow. wierchoturski gub. permskiej, o 186 i 196 w. od miasta powiat. Pierwszy z nich, założony w 1778 r. przez Nikitę Demidowa, ma 564 dm. , 3022 mk. , cerkiew prawosł. , dom modlitwy jednowierców, szkołę, szpital na 12 łóżek, 3 piece wielkie, 12 pudlingowych. W 1863 r. siłę poruszającą stanowiło 6 kół wodnych o sile 180 koni i 2 maszyny parowe o sile 45 koni. Zatrudniano 750 ludzi i wyprodukowano 623, 000 pud. surowcu, 19, 000 pud. odlewów i 401 pud. żelaza pudlingowego. S. Dolny, zakład utworzony w 1760 r. przez tegoż Dawidowa, ma 1359 dm. , 7822 mk. , cerkiew praw. , dwie jednowierców, szpital, aptekę, szkołę, ochronę. Znajduje się tu 29 pieców różnego rodzaju, 14 młotów, poruszanych wogóle 25 kołami wodnemi o sile 559 koni, 3 turbinami o sile 36 koni i 5 maszynami parowemi o sile 126 koni. W 1863 r. zatrudniał 2848 robotników i wyprodukował 146, 000 pud. żelaza kutego, 256, 000 żeL pudlingowego, 31, 000 stali, 1000 wyrobów żelaznych i 20, 000 pud. wyrobów z surowcu. Salki 1. fol. , pow. gostyński, gm. Skrza ny, par. Trębki, odl. 6 w. od Gostynina, ma 5 dm. , 82 mk. W 1887 r. fol. ten, oddzielony od dóbr Strzadki, rozl. mr. 451 gr. or. i ogr. mr. 370, łąk mr. 21, past. mr. 52, nieuż. mr. 8; bud. drewn. 8. Uwłaszczeni mają tu 9 mr. 2. S. , wś i folw. , pow. kozienicki, gm. 8uskowola, par. Sucha, odl. od Kozienic 20 w. , ma O dm. , 79 mk. , 24 mr. dwors. , 217 mr. wlośc. Br. Ch. Sałki I Wielkie, wś, pow. wileński, w 5 okr. poL, gm. Soleczniki, okr. wiejski Karoli nowo, o 11 w od gminy a 41 w. od Wilna, ma 10 dm. , 63 mk. katoL w 1864 r. 47 dusz rewiz. ; należy do dóbr Gumbie, dawniej Tyszeckich, po l864 r. nadanych Iwanowowi. 2. S. Małe, wś, tamże. J. Krz. Sałkowo 1. fol. , pow. płoński, gm. Stróżencin, par. Gralewo, odl. o 20 w. od Płońska, ma 5 dm. , 71 mk. W 1827 r. 7 dm. , 52 mk Fol. S. lit. CEABD rozl. w 1878 r. mr. 423 gr. or, i ogr. mr, 338, łąk mr, 5, lasu mr. 70, Sałaszyska Sałki Samagowo Samagowski Młyn Samakówka Samale Sałła-Muiża Sałtykowa Sałtow Sałtonie Sałtno Futor Salowy Sałowo Salowicze Sałowa Salopirogi Sałopirogi Sałonoje Sołomiejówka Salohuby Sałohubówka Muża Sałlas Muiża Satła nieuż. mr. 10; bud. z drzewa 8; las nieurzą dzony. 2. S. BorowoBaraki, wś włośc, pow. mławski, gm. Stupsk, par. Żurominek, odl 18 w. od Mławy, ma 5 dm. , 47 mk. , 30 mr. Br. CL SatłaMuiża łotew. , dobra w Kurlandyi, ob. Gruenhof, SałlasMuża łotew. , dobra w Kurlandyi, ob. Holmhof, Sałohubówka, wś nad bezim. dopł. Ro śki, pow. lipowiecki, w 2 okr, pol. , gm. Medówka, o 30 w. od Lipowca a 7 w. na zchd od Żywotowa, ma 893 mk. W 1863 r. było tu 792 mk. praw. , 32 katol, i U żydów. Cer kiew p. w. św. Barbary, z drzewa wzniesiona w 1756 r. staraniem właściciela wsi Karola Kunickiego i żony jego Konstancyi z Wyżyc kich, uposażona jest 47 dzies. ziemi. Od Ku nickich wś około 1790 r. przeszła do Karola Wyżyckiego, lecz wkrótce za długi sprzeda ną została Rokickiemu i Suhakowi. Częśó Ro kickiego w 1820 r. nabył Konarski, częśó zaś Suhaka Rzążewski. W 1863 r. posiadali tu Konarski 908 dzies, i 165 dusz rewiz. ; Czar necki 438 dzies, i 52 dusz; Jagiełło 260 dzies. i 37 dusz; Iwański 193 dzies, i 28 dusz i Stec ki 277 dzies, i 27 dusz. J. Krz. Salohuby, grupa domów w Dobrotworze, pow. Kamionka Strumiłowa. Sołomiejówka, ob. Salamejówka, Sałonoje, wś na praw. brzegu Wilii, pow, borysowski, w gm. Milczą, ma 23 osad pełnonadziałowych; miejscowość wzgórzysta. Sałopirogi i Sałopirogajtys, drobne jeziora w pobliżu wsi i jeziora Rykacieje, na obszarze dóbr rząd. Krasnowo, w pow. kalwaryjskim, Salopirogi, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Łubowo, odl. od Kalwaryi 12 w. , ma 46 dm. , 187 mk. W 1827 r. było 20 dm, , 113 mk. Sałowa, wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Drohiczyn, o 60 w, od Kobrynia. Salowicze, wś, pow. słonimski, w 4 okr. poL, gm. Kozłowszczyzna, o 23 w, od Słonima. Sałowo, uroczysko, pow. grodzieński, w 5 okr. poL, gm. Sobolany, o 45 w. od Grodna. Salowy Futor al. Mały Kozin, ws nad rss. Rosawą, pow. kaniowski, w 2 okr. poL, gm. i par. praw. Kozin, par. katol. Rzyszozów, o 32 w. od Kaniowa a 2 w. od Kozina, ma 817 mk. Należy do Kozina, którego stanowi właściwie przysiołek; własność Montrezorów. Na gruntach wsi znajdują się dawne nasypy ziemne. Sałtno, pow. bydgoski, ob. Sadlno. Sałtonie, wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 17 w. od Rossień. Sałtow 1. Górny, słoboda nad Dońcem półaocnym, pow. wołczański gub. charkowskiej, o 21 w. od Wołczańska, ma 418 dm. , 2078 mk. , cerkiew. Jest to stara osada, podług mniemania niektórych uczonych warowny gród chana Połowców Konczaka, pamięć o czem przechowała się w nazwie Sałtanowskie horodyszcze, jak też nazywa tę osadę księga Bolszoj Czerteż. W 1639 r. zajęta przez pułk czerkaski Jakuba Ostranicy, następnie należała do pułku charkowskiego. 2. S. Mini, słoboda, tamże, o 26 w. od Wołczańska, ma 448 dm. , 2544 mk. , cerkiew, 4 jarmarki, cegielnią i gorzelnią. Osiedlona w połowie XVIII w. SałtykowaDiewica, dawniej Diewica, mko przy ujściu rzki Diewicy do Desny, w pow. i gub. czernihowskiej, o 36 w. od Czernihowa, ma 177 dm. , 1480 mk. , 2 cerkwie, targi, jarmark 24 czerwca. Niewiadomo kiedy założone, obecną nazwę otrzymało od Sałtykowych, zbiegłych za cara Michała Fedorowicza do Polski W 1669 r. oblegane przez wojska polskie. W XVII w. mko sotnicze pułku nieżyńskiego. Sałtykówka, wś, pow. rohaczewski; obnażenia formacyi kredowej. Sałupa, wś na lew. brz. Wilii, pow. kowieński, własność Sieńkowskiego. Sały 1. wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. poL, o 40 w. od Wilna, 6 dm. , 67 mk. katol. 2. S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, o 44 w. od Nowoaleksandrowska. Sały 1. futor, pow. latyczowski, par. kai Latyczów, leży niedaleko wsi Zharka. 2. 8. , wś nad rz. Trościanicą, przy ujściu do niej od prawego brzegu rzki Bodiaczek, pow. żyto mierski, o 21 w. od mka Czerniachowa, posia da kaplicę kat. par. Toporzyszcze. Na brze gach obu rzek występuje obficie labradoryt. Grunta gnejsowe. A. L. Br. Samadurzyszki, wś, ob. Samoduryszki. Samagowo, wś, pow. ostródzki, o 1 milę na płn. od Olsztynka st. p. i tel. , nad stru gą dopł. jez. Sarung, blisko granicy pow. olsztyńskiego; 10 dm. , 60 mk. , 253 ha. Sko lonizowana przez Polaków, już w r, 1411 istniała; r. 1599 mieszkają przeważnie Niem cy, dziś także Niemcyewang. Ad. N. Samagowski Młyn, tuż przy Samagowio; 2 dm. , 15 mk. Ad N. Samakówka, wś, przy lyściu rz. Surzy do Żwańca, pow. kamieniecki, okr. poL Zwaniec, gm. Hawryłowce, par. praw. Kniahinin, katol. Żwaniec, ma 10 dm. X M. O. Samale 1. wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Mołodeczno, okr. wiejski Wielkie Sioło, o 10 w. od gminy. Podług spisu z 1864 r. w części Rahozy 8, w części Oskierków U, w części zaś Wasilewskich 2 dusz rewiz. 2. S. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Wiazyń, okr. wiejski Poniatycze, o 12 w. od gminy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr Sieliszcze Diewica Sałtykówka Sałupa Sały Samadurzyszki Samaniszki Samar Samaliszki Samanis Samany Ko55iełłów. W spisie z 1866 r. podano 3 zaśc. , odl. o 15 w. od Wilejki, z których dwa mają po 1 dm. i 7 mk. prawosł. , trzeci zań 1 dm, i 9 mk. t. wyzn. Samaliszki, dwór, pow. rossieński, par, Gorzdy; własność Wolmera. Samałka, jezioro w pow. święciańskim, pod zaśc. Janieliszki. Samańce, dwie wsi, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 30 w. od Nowoaleksandrowska. Samaninia, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 4 w. od Poniewieża. Samanis, jezioro w pow. sejneńskim, gm. Berzniki, nałoży do łańcucha jezior ciągnących się łukiem od połud, krańca jez. Gaładuś. Ma 33 mr. obszaru. Samanis, jezioro w puw. święciańskim, w zlewie rzeki Dzisny, przy wsi Ożany. Samanis, zaśc. , pow. święciański, w 2okr. pol. , gm. Zabłociszki, okr. wiejski Cejkin, o 12 w. od gminy, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Święciany. Samaniszki. , wś, pow. maryampolski, gm. Woj wory, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 28 w. , ma 7 dm. , 93 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 33 mk. Samany, wś na pln. granicy pow. kowelskiego, między jeziorami. Samar, samara dawna nazwa mia pow. Nawomoskowsk ob, . Samara 1. al Samar, rzeka w gub. charkowskiej i ekaterynosławskiej, lewy dopływ Dniepru. Bierze początek w pobliżu Bieła Samarskie Prudy w pow. iziumskim gub. charkowskiej, płynie na przestrzeni przeszło 200 w. przeważnie w kierunku zachodnim i w pobliżu wsi Kojdaki Staro dawny Kudak, w pow. nowomoskowskim gub. fikaterynosławskiej, uchodzi do Dniepru. Szerokość od 20 do 100 saż. , głęb. od 2 do 4 naż. , biegpowolny, dno piaszczyste i kamieniste, brzeg prawy wyniosły, lewy natomiast przewaźnie niski. Z dopływów ważniejsze Byk i Wołcza od lew. brzegu, 2. S. , rzeka w gub. orenburskiej i samarskiej, lewy dopływ Wołgi. Bierze początek z Obszczego Syrtu, płynie w kierunku płn. zachd, dluga do 400 w, , szeroka od 20 do 40 saż. , głęb. od 5 do 14 st. Główne dopływy Uran, Tok i Kinel. Samara, mto główne gub. samarskiej, na lewym brzegu Wołgi, przy ujściu do niej rz. Samary, pod 59 11 płn. szer. a 67 45 wschd. dług. , odl. o 1801 w. od Petersburga a 1109 w. od Moskwy, przy linii dr. żel, orenburskiej. W 1869 r. bylo tu 3353 dm. 602 murow. , 34, 497 mk. , w tej liczbie 918 jednowierców, 2747 rozkoln, , 77 katol, , 26 ewang. , 193 żydów i 280 machomet. , resztę nianowią prawosławni. Znajduje się tu 13 cerkwi 10 murow. , dom modlit. jednowierców, kościół ewang. , dom modlit. żydowski, monaster męzki i żeński, teatr, ogród publiczny, gimnazyum męzkie, szkoła powiat. , 2 parafialne, seminaryum duchowne, kilka szkół żeńskich, biblioteka publiczna, szpital, więzienie, bank miejski założony w 1861 r. , 81 magazynów składowych, 694 sklepów; st. poczt. , telegr, i dr. żel. Dochody miasta wynoszą do 55, 000 rs. Miasto posiada na własność 6161 dzies, ziemi i 4 magazyny składowe. Z cerkwi ważniejsze sobór Matki Boskiej Kazańskiej, wzniesiony w 1744 r. Zwiastowania N. M. P. z 1785 r. i św. Aleksego metropolity. Kościół ewang. wzniesiony został około 1865 r. przez miejscowego kupca Anajewa, ormianokatolika, i przeznaczony pierwotnie dla katolików, po wykończeniu jednak fundator zmienił zamiar i oddał go ewangielikom. W 1867 r. było w S. 2546 rzemieśl. 870 majstrów, 1223 robotn, i 453 uczniów. Przemysł fabryczny, skierowany głównie do przeróbki materyałów surowych, dość znaczny i z każdym rokiem się wzmaga. W 1867 r. było tu 15 warzelni łoju z obrotem 2, 318, 000 rs. , 3 mydlarnie, 2 fabr. świec, 4 garbarni, 4 fabr. kleju, 2 fabryki lin, 4 browary piwne, 18 cegielni, 7 fabryk powozów, 2 młyny parowe i kilka pomniejszych fabryk. Miasto prowadzi ożywiony handel, głównie zbożem, bydłem i sadłem. Na tutejszej przystani w 1868 r. naładowano 14, 435, 631 pudów towarów, wartość 12, 566, 559 rs. , wyładowano zaś 296, 844 pudów, wartości, 575, 784 rs. Targi odbywają się co niedziela i czwartek, jarmarki zaś trzy razy do roku w trzecim tygodniu wielkiego postu 15dniowy, 8 lipca 12 dniowy i 14 września 2tygodniowy; obroty na nich bardzo znaczno. Nadto wielu mieszkańców zajmuje się rolnictwem do 250 rodzin i sadownictwem oraz ogrodnictwem 68 rodzin. Niewiadomo kiedy zostało miasto założone, istniało już jednak w 1586 r. Początkowo miało ono tylko strategiczne znaczenie dla odporu napadów Kirgizów i Nogaj ców. W 1645 r. obwarowano miasto, wzniesiono obronny zamek z wyniosłą basztą, ślady której do dziś dnia pozostały, Ze wspomnień historycznych ważniejsze napad Zaruckiego w 1613 r. , Kałmyków w 1639 r. i zburzenie mta przez Stenkę Razina w 1670 r. Od XVIII w. 8. stało się jednem z ważniejszych miast handlowych nad Wołgą. Zaliczone była od 1708 r. do gub. kazańskiej, następnie kolejno do astrachańskiej od 1717, orenburskiej 1773, eymbirskiej od 1795 r. , w końcu zostało głównem miastem utworzonej w 1851 r. gub. samarskiej. Samarski powiat, zajmujący ptn. zachodnią częśó gubernii, ma 271, 8 mil al 113, 150 w. Samaliszki Samara Samałka Samańce Samaninia Samara kw. Powierzchnia powiatu rozdzielona jest przez rz. Samarę na dwie prawie równa części. Część na prawym brzegu Samary jest górzysta, przerznięta pasmem gór Sokolich, na lewym przeważnie dość równa i stanowi przejście do stepów pow. nikołajewskiego. Powiat zroszony jest Wołgą, płynącą zachodnią granicą, oraz jej dopływami Sok zKundurczejem, Samara z Kinelą, Moczą i Berenczug. Jeziora nieznaczne, spotykają się tylko w dolinie Wołgi jak Baszkirskie ai Mały Mastugan, Lipowskie, Ostrowskie i Lebiaże błot prawic niema. Gleba urodzajna, wszędzie prawie czarnoziemną; piaszczystogliniasta spotyka się nad brzegami Wołgi. Lasów niewiele do 18 ogólnej przestrzeni, po większej części liściastych. Z bogactw mineralnych najważniejsze kop. siarki w pobliżu Samary. W 1867 r. było w powiecie bez mta S. 179, 557 mk. , w tej liczbie 87 jednowierców, 9146 rozkoln. , 2704 katol, 15, 005 machomet, i 98 poganów Czuwasze. Pod względem narodowości było tu 75, 18 Wielkoros. , 1, 8 Małorussów, 0, 34 Białorusinów, 3, 72 Tatarów, 13, 87 Mordwinów i 4, 99 Czuwaszów. Podług danych z 1859 r. było w powiecie 343 miejsc zaludnionych. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem i hodowlą bydła; nadto we wsiach położonych w pobliżu Samary ogrodnictwem. Przemysł nieznaczny; w 1867 r. było tylko 21 fabryk, zajmujących 104 robotn, i produkujących za 47, 780 rs. Samarska gubernia, jedna z gub. nadwołżańskich, graniczy na północ z gub. kazańską i orenburską, na wschód z orenburską, na południe z astrachańską, na zachód z saratowską i Symbirska. Utworzona w końcu 1850 r. z powiatów sąsiednich gubernii a mianowicie orenburskiej pow. bugulmiński, bugurusłański i buzułucki, saratowskiej pow. nikołajewsld i nowouzeński i symbirskiej pow. stawropolski i części pow. samarskiego i syzrańskicgo, leżące na lew. brzegu Wołgi, zajmuje 3056, 54 mil al 147, 894, 6 w. kw. Powierzchnia gubernii rozdzieloną jest przoz rz. Samarę na dwie równe prawie części północną i południową. Część południowa ma charakter czysto stepowy, północna zaś więcej wyniosły, chociaż i tutaj znajdują się stepy, są ono jednak okolone niezbyt wyniosłemi pagórkami. W tej części przechodzą ostatnie rozgałęzienia Syrtu Ogólnego, towarzyszące biegowi rzek Samary i Kineli. Gleba tu w ogole urodzajna, mająca grubą zwierzchnią warstwę czarnoziemu, na podłożu gliniastem. W części południowej warstwa urodzajnego humusu jest znacznie cieńszą, o podłożu więcej piaszczystem, gleba jednak i tutaj jest bardzo urodzajną. Pod względem geognostycznym posiada gubernia wapień i piaskowiec z rudą siarczaną. Wody gubernii należą do systematów Wołgi i Kamy. Wołga, oddzielająca na przestrzeni prawie 800 w, gub. samarską od saratowskiej i symbirskiej, przybiera Majnę, W. Czeremszan, Sok, Samarę, Moczę, Buzunczuk, EłanIrgiz al. Czagrę, Mały i W. Irgiz, M. i W. Karanan i Erusłan. Z dopływów Kamy ważniejsze Zaj, Ik i W. i M. Uzeń. Jezior znajduje się dość wiele, w ogóle jednak niewielkie; najważniejsze nad brzegami Wołgi i jej dopływów. Również i błota zajmują niewielką przestrzeń i nie wywierają wpływu na klimat. Najważniejsze błota gorzkosłone, używane w celach leczniczych. Lasów niewiele 9 przestrzeni, przeważnie w północnej części gubernii. Drzewostan stanowi głownio brzoza, osina i klon; spotyka się także dąb. Klimat kontynentalny, umiarkowany; średnia temperatura wynosi 4, 09 R. W 1867 r. było w gubernii 1, 743, 422 mk. , t. j. średnio 570 mk. na 1 milę kw. Pod względem wyznania było 1, 338, 750 prawosŁ, 10, 146 jednowierców, 63, 790 rozkoln. , 36, 783 katol, 88, 178 ewang. , 302 żydów, 201, 454 machometan, i 4019 pogan. Pod względem narodowości, oprócz Wielkorossyan, przebywają w gubernii Małorusini do 55, 000, Polacy 2780, Niemcy koloniści do 94000, Mordwini 140, 000, Czuwasze 58000, Tatarzy 100, 000, Baszkiry 20, 000, Teptjary 40, 000, Kirgizi 1000 i inne plemiona tatarskie i fińskie. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo i chodowla bydła; nadto ważną gałęź przemysłu miejscowego stanowi połów ryb w rz. Wołdze oraz uprawa tytuniu, która jest w kwitnącym stanie. W 1867 r. było w gubernii 698, 000 koni, 471, 000 bydła rogatego, 1, 386, 000 owiec zwyczajnych, 129, 000 owiec rasy poprawnej, 157, 000 świń i 43, 000 kóz. Przemysł fabryczny dość znaczny. W 1867 r. było w ogóle 459 fabryk, produkujących za 4, 789, 316 rs. Najważniejsze warzelnie łoju 88 fabryk z produkcyą na 2, 705, 528 rs. i gorzelnie 12 z prod. 1, 185, 904 rs. . Handel dość ożywiony. Główne jego przedmioty stanowią łój, skóry, sukno, potaż i po części spirytus. Pod względem administracyjnym S. gub. dzieli się na 7 powiatów samarski, bugulmiński, bugurusłański, buzułucki, nikołajewski, nowouzeński i stawropolski. Są one niejednostajne pod względem rozległości, gdy bowiem nowouzeński zajmuje 30 ogólnej przestrzeni, stawropolski ma tylko 7, W gubernii znajduje się 2212 miejsc zaludnionych, w tej liczbie 7 miast powiat, i 1 nadetatowe, 4 mka, 79 kolonii, 21 słobód, 477 siół, 1104 wsi i 519 mniejszych osad. W 1867 r. było w gub. 694 cerkwi praw. , 8 monasterów, 5 cerkwi jednowierców i 3 monasterów, 10 domów modl, Samawka Samawa Samarzewo Samary Samarski Samarowicze rozkoln. , 26 kośc. i 11 kaplic kalol. 48 kośc. ewang. , 3 domy madliiwy żydownkio i 231 meczetów. J Krz. Samarowicze, wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Samarowicze, o 22 w. od Wołkowyska, przy drodze z mka Pianki do Zelwy. Samarowicze Samorowicze, wś, pow. kowelski, wchodziła niegdyś w skład sstwa ratneńskiego i podług lustracyi z 1628 t. płaciła 139 fl Następnie należała do sstwa lubomelskiego. Samarski Gródek, dawna nazwa mta Nowomoskowsk ob. , Samary, fol, pow. kowolnki, należy do dóbr Lelikowo, własność Bykowskich. Samarzewo, ob. Szamarzewo. Samawa, jezioro w pow. trockim, w dobrach Hanuszyszki. . Samawka, zaśc. szl. nad pot. Samanką, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 37 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. katol. Sambatas, Samvatas, podług Konst. Porfirogenity dawna nazwa Kijowa ob. Kijów, t. lY, 62, Śamben, fol dóbr pryw. Tergeln, w okr. goldyngskim, pow. windawski, par. pilteńska Kurlandya. Sambia, Samland, Samlandya, terytoryum Starych Prus, ciągnie się na północ od Pregoły Lipca i zatoki Świeżej do morza Baltyckiego i zatoki Kuryjskiej, odgraniczona Pregoła od Natangii a Dejma od Litwy. Wysunięta na zachód, weszła ona pierwej niż inne części Prus z obcemi w ntoBunki handlowo, tak dalece, że aż do czanów krzyżackich prawie nazwa Prutheni i, , Sambitae oznaczała mieszkańców całych Prus. Rozpadała się 8. na mniejsze terytorya Medenau, Rudau, Quednau, Waldau, Kaymen, Sugarbi Tapiau, Wargen, Schaaken, Pobethen, Rinau, Derne, Powunden, Labiau. Płd. zachodnią częśó nad brzegiem morza zwano Witlandsort, Kraina ta, podług świadectwa Pliniusza, dostarczała Italii, drogą przez Węgry, bursztynu, Pierwszym zamkiem zbudowanym przez zakon był Królewiec, wzniesiony r. 1255. Następnie wystawiono Welawę, Lochsttet, potem zamki w German, Pobethen, Schaaken, Tapiau i inne, . Nazwa Sambii do dziś się utrzymała, choć nie przyjęta urzędowo. Ziemię sambijską w granicach pierwotnych wypełniają obecnie powiat rybacki fiszuski, królewiecki, część labiewskiego i welawskiego aż do Dejmy. S. Podbitą zostata dla zakonu przoz Otokara, króla czeskiego, za rządów w. mistrza Poppo v. Osterna r. 1254. Z Balgi ruszywszy przeszedł on po lodzie Prcgołę i wkroczył do S. , niszcząc wszystko; przy Rudawie pobit na głowę Sambijczyków, poczem mieszkańcy pobliskich ziem Quedenau, WalSłownik Geograficznyy T. X. Zeszyt 111. dau, Kaymen i Tapiau mu się poddali. Wkrótce i wodzowie na łaskę się zdali i wiarę chrześciańską przyjęli. W tym czasie wyświęcony został pierwszy biskup sambijski Henryk Bruenn. Równocześnie wybudowano zamek Królewiec, zwany przez Prusaków od łasu, w którym stał, Tuwangste; zamek ten stał się siedzibą komtura królewieckiego. Pierwszym był Burchard v. Hornhausen. Klęska, jaką zakon poniósł 1259 r. nad rzeką l urbe w Kurlandyi od Litwinów i Kuronów, zachwiała jego przewagę. Sambijczykowie powstali i obrali wodzem niejakiego Glande, na chrzcie nazwanego Rychardem. Był to potomek znakomitego rodu, wysłany kosztem zakonu za granicę. Dnia 20 września 1260 r. wycięto wszystkich chrześcian, którzy do lasów ujść przed zagładą nie zdołali. Kapłanowi zakonu Sambijczykowie włożyli dwa drewna na szyję i ściskali je dotąd, póki go nie zadusili. Następnie podstąpili pod Królewiec. Wojsko zagraniczne, które pod wodzą Reydera i Stonzela v. Bentheim spieszyło na pomoc, poniosło od Natangijczyków klęskę pod Pokarwiem. Nowe posiłki pod wodzą hr. Barby zaraz na wstępie do Sambii pobite zostały przez powstańców, Królewiec bronił się długo. W styczniu 1262 udało się Wilhelmowi V. Jullich i Engelberdowi t. Marek dotrzeć z odsieczą, wskutek czego powstańcy od oblężenia odstąpili, a w odwrocie klęskę ponieśli. To jednak nie nakłoniło ludów sambijskich do posłuszeństwa, wyjąwszy, , wielu ze szlachty, którzy opuściwszy posiadłości wyjechali do Królewca z rodzinamL Ażeby ogłodzić zamek królewiecki Sambijczyk Swajmo uzbroił mnóstwo małych łodzi, któremi zamykał ujście Pregoły, chwytając i zatapiając statki krzyżackie ze zbożem. Krzyżacy zrozpaczeni wypadli z miasta i uderzyli na powstańców nad brzegiem rzeki zebranych tak skutecznie, że legło ich blisko 5000 z wodzami Glandem i Swajmem. Pomimo to wojna się nie skończyła, bo Sambijczykowie kilkakrotnie jeszcze do boju stawali i pod Królewiec podstępowali. Odznaczył się w tych wałkach niejakiś Nalub, wódz tak śmiały, że pewnego razu do bram zamku dotarł, bramy wywalił i do miasta wpadł, ale następnie pobity tułał się po lasach, aż złamany poddał się Krzyżakom. Sambijczykowie nie umieli zorganizować swych sił, nie mieli wodzów, tak że ostatecznie Krzyżacy stali sie panami kraju. Smutny los spotkał mieszkańców ziemi Bethen czy Pobethen, która dostarczała najdzielniejszych wojowników. Wojska zakonu i załoga królewiecka z dwóch stron uderzyły na nią i wytępiły mężczyzn co do jednego, kobiety i dzieci wywieziono w dalekie strony, osady z ziemią zrównano; spustoszona 15 Samarowicze Sambia Śamben Sambatas kraina wnet lasem zarowła. Odiąd zapanował spokój, którego rękojmią zresztą byli zakładnicy, stawieni zakonowi r. 1203. Z tej ciszy korzystali Krzyżacy, wznosząc zamki, sprowadzając kolonistów z Niemiec i z innych krajów pruskich, zaprowadzając urządzenia administracyjne w Sambii. Jeszcze raz w r. 1277 2; namowy niejakiogoś Bonse podnieśli się Sambijczykowie, ale za sprawą Theodora T. Lidelow, który miał mir między nimi, uspokoili się wnet a Bonsego ukarali. To powstanie nie przerwało pracy zakonowi. Już w r. 1254 wspominają dzieje komtura w Sambii, później przejściowo komtura w Tapiewie i Labiewie Od r. 1312 stał się Królowioc siedzibą marszałka zakonu, który zarządzał całą prowincyą. Składała się ona z kameratów; Wargen, German, Pobethen, Rudau, Schaaken, Rossitten, Kaymen, Kromitton, Waldau. Marszałkowi dopomagali rządzcy sambijscy i wójtowie lochsteccy i tapiewscy. Od r. 1397 urzędują, także wójtowie w Schaaken, za to r. 1404 znikają rządzcy sambijscy a nastają od r. 1433 wójtowie w Gruenhof. W skutek tych urządzeń zacierała się coraz więcej odrębność Sambii jako osobnego terytoryum, niknęły cechy wybitne pierwotnych mioszkańców. Dzieje dalsze ziemi tej zlewają się z dziejami zakonu i późniejazego księstwa pruskiego. Sambijskie biskupstwo utworzono zostało równocześnie z warmińskiom, pornozańskiem i chełmińskiem r. 1243 przez legata Wilhelma z Modeny. O granicach jogo mówi dokument erekcyjny Z kraju jeszcze pogańskiego utworzyliśmy dyecezyę czwartą, która ze zachodu słonego morza tyka, z północy rzeki Niemna, z południa Pregoły, a ze wschodu aż do granic Litwy sięga. Ale dopiero w 12 lat potem, około r. 1255, po zajęciu Sambii przez Otokara, ustanowiony został biskup w osobie Henryka Bruenn. Według aktu erekcyjnego przypadało we wszystkich 4 biskupstwach 2 3 ziemi zakonowi, 1 3 biskupowi. Podzielono się naprzód Królewcem i najbliższą okolicą. W marcu 1258 r. nastąpił stanowczy podział kraju. Dokument odnośny wystawiony został 3 marca w Elblągu z podpisem landmeistra Gerharda v. Herzberg. Powstanie Sambijczyków w r. 1258 przerwało pracę nad rozszerzeniem chrześciańtwa. Biskup Henryk siedział wprawdzie wtedy w Królewcu, lecz był, tak jak zakon, na razie bezsilnym. Zapewne bieda zmusiła go wówczas do odstąpienia Krzyżakom starego zamku, w którym mieszkał, i 70 włók z posiadłości, za co mu kawalerowie 70 włók w ziemi chełmińskiej odstąpili, zobowiązując aię dopomódz do wybudowania własnego zamku w Sambii. Do budowy tegoż przystąpił biskup zapewne zaraz po uśmierzenia powstania, bo już w r, 1268 nadaje pewno posiadłości przy, , swym zamku Schoenewyk. Nazwa ta przeszła z czasem na Bischofshausen, Bischhausen, Fischhausen. Od biskupa Henryka zywkat zakon na pld. zachodnim brzegu część zwaną Witlandsort, dając mu za to inną posiadłość. Krystyan, biskup, następca Henryka, zamieszkał w Niemczech i niekiedy tylko do dyecezyi zaglądał, a posiadłości biskupie wypuścił zakonowi w dzierżawo za opłatą roczną 80 grzyw. W 1296 r. już rządzi bisk. Zygfryd, przebywający znowa w kraju. Kapituła żyła w pierwszych czasach łaską biskupa i zakonu. Dopiero r. 1294 nadal jej bisk. Krystyan ziemię Quednau. Ponieważ jednak dotąd dyecezya nie miała katedralnego kościoła, żyli członkowie kapituły w rozproHzeniu po zamkach zakonu. Wreszcie w. mistrz Konrad t. Feuchtwagon oddał im kościół parafialny w Królewcu, z pozwoleniein wzniesienia katedry 1290. Wybudowano kościół katedralny blisko bramy Starego miasta p. w. św. Wojciecha. Dokument odnośny biskupa Zygfryda, podpisany także przoz biskupów Henryka pomezańskiego i Eberharda warmińakiego, nosi datę 11 stycznia 1302 w Schoenwiku. Biskup Zygfryd v. Rogenniein powiększył posiadłości kapitulne o kilka wai na terytoryum Quednau i Medenau, a przyrzekł odstąpie jeszcze 1 3 tych poBiadłości, jakie sam od zakonu 0trzyma. Kiedy w r. 1322 przypadła biskupowi z działu potowa Knipawy w Królewcu, postanowił przcnieść tam katedrę. Pod następcą Zygfryda Jakubem dostała się kapitule trzecia część posiadłości, jakie w Nadrowiu przyznano biwkupowi 1353. Następny bisk. Bartłomiej dzieli się z kapitułą rybołówstwem w zatoce fryskiej i daje trzy wsi w kameracie Powunden. Wkutck częstych sporów. między kapitułą a zakonom postanowiono nowe rozgraniczenie posiadłości. Wtedy przypadły biskupowi kameraty llinau, Medenau, Fischhausen, Quednau, Powunden; zakonowi German, Pobethen, Eudau, Wargen, Schaaken, Kaymen, Waldau i Kremitten. W r. 1352 nantąpiły działy części leżącej między rzeczką Nono w okolicy Taplaken a Niemnem, Wystrucią i Pregoła. Potem różnymi czasy jeszcze upominają się biskupi o trzecią częśó obu mierzeji zatoki Kuryjskiej, nizin przy ujściu Niemna i ziem na wschód od Nadrowii do granicy Litwy. Ale zakon niczego już nie ustąpił; jedynie w r. 1366 przyznał biskupowi prawo rybołówstwa w pewnej części zatoki Kuryjekicj. Biskupi sambijscy nigdy się zupełnie z pod wpływów zakonu wyzwolić nie zdołali. Biskup nawet w swych posiadłościach nie był w tym stopniu samodzielnym, jak inni biskupi, mniej nawet niż biskupi pomezańscy. Katedrę sambijską, prócz kilku Sambia Sambodzie Sambor pierwszych, zajmowali 1. zwykle braciszkowie duchowni zakonu u W tem ściąłem połączeniu, a poniekąd podporządkowaniu biskupstwa za konowi szukać należy jednej z przyczyn faktu że gdy ks. Olbracht przyjął luteranizm i bi skupstwo sambijskie tak pochopnie poszło je go śladem. Jerzy T. Pollentz, biskup sambij ski, był pierwszym z biskupów katolickich, którzy przystali zur gereinigten ewangelisehen Lehre. Za biskupem poszło duchowieńBtwo, za pasterzami owieczki. Nawet o sła bym oporze nie słychać, W dyecezyi po mezańskiej, choć ona ostatecznie także przy jęła lutorauizm, przynajinnioj był opór. Dnia 30 maja 1525 r. zrzekł się biskup Jerzy t. Pollentz posiadłości swych na rzecz knięcia; później uczynił to samo w Pomezanii Erhard v. Queis. Z r. 1587 władza biskupia zniesioną została zupełnie; w jej miejsce powstały konsystorzo. Klasztorów istniało w Sambii mniej, aniżeli gdzieindziej. Pierwszy ufundował w. mistrz Dusemer po bitwie z Litwinami nad rzeką Strebą, osadzając w nim zakonnice cysterki, później benedyktynki r. 1349 w Kró lewcu, w części miasta zwanej Loebenioht. Później istniał w Królewcu klasztor elżbieta nek. Ulryk v. Jungingen, zamierzał osadzić au gustyanów w Memlu, ale do skutku nie przy szło. Pod koniec panowania zakonu ufundo wano w Loebenioht Królewiec klasztor kar melitów 1517 i bernardynów w Tylży r. 1519; zburzone jednak obydwa już 1524 r. Klasztor żeński Loebenicht zamieniono r. 1531 na szpital O Sambii piszą Rogalski Dzieje Krzyżaków, Toeppen Hist. comp. Geogr. v. Preussen i Kętrzyński O ludności polskiej w Prusach. Ad. N. Sambodzie, wś włośc, pow. garwoliński, gm. Wilga, par. Mniszew, ma 6 dm. , 39 mk. , 28 mr. W 1827 r, było 9 dm. , 80 mk. Sambor, rzka, ob. Samborka, Sambor, dawna nazwa os. Kimbarówka, w pow. mozyrnkim. Sambor, gród wznoszący się niegdyś, podług podania ludowego, na miejcu dzisiejszej wsi Lesowicze w pow. taraszczańskim ok t. V, 167. Sambor al. Sambur 1. Wielki, sioło nad rzką Niedrą, pow. konotopski gub. czernihowskiej, o 20 w. od Konotopa, ma 415 dm. , 2536 mk. , 4 jarmarki. 2. S. Mały, sioło nad rzką Niedrą, tamże, o 21 w. od Konotopa, ma 236 dm. i 1934 mk. Sioła te należały niegdyś do dóbr zadnieprskich ks. Jeremiego Wiszniowieckiego i miały 198 gonpodarzy. Sambor, niekiedy Samborz, rus. Sambir miasto powiat, w Galicyi, między 49 29 30 a 49 33 30 płn. . szer. i 40 48 a 40 50 20 wsch. dłg, od F. , odl. 75 klm, na płd. zach. od Lwowa, 50 klm. na pld. wsch. od Przemyśla. Na płn. zach. leżą Biskowice, na płn. Tyrawa część Pianowic i Babina, na płn. wsch. Babina, na wsch. Kulczyce, na płd. wschód Eadłowice, Uherce Zapłatyńskie i Neudorf, na płd. Czukiew, na płd. zachód Strzałkowice. Wraz z przedmieściami zajmuje 3195, 88 ha. Długośó obszaru od płd. zach. ku płn. wsch. w prostej linii 10 klm. , szerokość od płn. zach. ku płd. zach. w przecięciu 3 klm. Gmina miejska obejmuje 4 dzielnice a miejską 135 dm. , 3042 mk. ; b lwowską 217 dm. , 1986 mk. ; c przemyską 162 dm. , 729 mk. i cl Blich z przysiołkiem Nowy Świat na płd. od miasta 148 dm. , 2020 mk. . Do gminy administracyjnej należą przedmieścia a Zamiejska na płn. od miasta 181 dm. , 1005 mk. ; b Powtórnia 252 dm. , 737 mk. ; c Powodowa 248 dm. , 824 mk. ; d Zawidówka 191 dm. , 494 mk. e Średnia 247 dm. , 801 mk. ; Dolnia 276 dm. , 888 mk. . W ogóle przeto obejmuje S. w 1880 r, 2057 dm. i 13, 586 mk. 6893 męż. , 6693 kob. . Cały obszar leży w dorzeczu Dniestru, który płynie od płd. zach, na płn. wsch. , Wzdłuż granicy Samboru i Neudorfu nieustalonem korytem. Lewy dopływ Dniestru Strwiąż, płynie krętym biegiem, tworząc granicę między Samborem a Tyrawą i Babiną. W obrębie miasta wpada do Strwiąża od praw. brzegu pot. Dąbrówka, wchodzący ze Strzałkowie. Dąbrówka przyjmuje od lew. brzegu w obrębie miasta pot. Rudnę, przychodzący od Biskowic, zaś od praw. brzegu odpływ Dniestru, zwany Młynówką. Pod względem ukształtowania powierzchni przedstawia się obszar miejski jako równina, mało nad poziom Dniestru wzniesiona. Średnie wznies, npm. 309 mt. ; ku płn. zach. dochodzi 317 mt. ; płd. wsch. część opada do 304 mt. Główną ozdobą miasta jest obszerny czworoboczny rynek, 182 1 2 mt. długi a 140 mt, szeroki. Kamienico w rynku, z wyjątkiem jednej, jednopiętrowe. W środku stoi ratusz dwupiętrowy z wieżą 38 mt. wys. . W południowej ścianie wieży jest zegar z tarczą oświetloną, sprawiony w r. 1885 kosztem 1200 złr. , a poniżej we framudze obraz Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , umieszczony uroczyście d. 3 czerwca 1877 r. W aktach miejskich znajdują się wzmianki o budowie ratusza pod r. 1668, a pod r. 1670 o odprzedaży gruntu dla rozszerzenia rozpoczętej budowy. Dzisiejszą postać otrzymał ratusz w r. 1844. Z rynku rozchodzi się 10 ulic. Ważniejsze z nich są Tkacka dziś Ivopernika, Pańska Kościuszki, Żółta, wiodąca do kościoła faarnego. Szkolna, Jezuicka Jórua, Wiedeńska i Kasynowa. Ludność składała się z Rusinów, Polaków, Niemców którzy osiadali tu w pierwszych latach po nadaniu miastu prawa magdeburskiego i żydów. Sambodzie Rusini zamieszkiwali zdawna dzielnicę ruską koło dzisiejszej cerkwi. Z pisma wyntosowanego do rajców Samborskich przoz Bonę d. 16 maja 1553 r. Dodatek do Gaz. Lwow. 1872 r. , t. III, str. 189 i 190 pokazuje się, że nie było im wolno zakupywać domów w mieście, ani trudnić się rzemiosłami, ani teź budować cerkwi. Na prośbę biskupa Antoniego Radziłowskiego pozwala Zygmunt August 1553 r. mieszkańcom religii greckiej, za zgodą królowej Bony, wybudować cerkiew, pod warunkiem, że zostanie obwarowana i przez to wzmocni warownio miasta, pozwala im także wykonywać wszystkie rzemiosła po otrzymaniu świadectw od cechmistrzów, pozwala w końcu budować domy, ale tylko na ulicy Ruskiej, zdawna przoz nich zamieszkanej Arch. miejskie, Nr. 10. W r. 1554 wydała Bona przywilej przyznający cerkwi posiadanie dwu ogrodów. W r. 1564 Zygmunt August pozwolił biskupom stawiać w obrębie cerkiewnego obszaru domy dla rzemieślników i zawiązywać bractwa dla rzemieślników Zoria, Albom, 1860, str. 352. W r. 1570 potwierdza Zygmunt August przywilej Bony z r. 1554, a nadto nadaje biskupowi Radziłowskiemu większy sad, z powodu którego wszczął się proces między biskupom a przedmieszczanami, rozstrzygnięty ostatecznie na korzyść biskupa. Pod koniec XVI w. liczni mieszkańcy S. przyjmowali obrządek rzymskokatolicki za staraniem ks. Bargiela Rkp. Ossol, Nr. 2174. Jan III w r. 1691 wydał przywilej, potwierdzony także później przez Augusta II Archiw. miejskie, ks. I, Nr. 11, mocą którego uniaci, którzykolwiek znajdowaliby się capaces do urzędów tak burmistrzowskiego jako i radzieckiego assumowani byli, także w cechach aby cochmistrzami bywali. Żydzi zamieszkiwali dzielnicę zwaną Blech. Próbowali oni osiedlać się także w mieście, a gdy się mieszczanie na to żalili, nakazał Zygmunt I w r. 1542 wynieść się im z miasta; a ponieważ oni opłacali zł. 20, przeto mieszczanie musieli wnosić do skarbu kwotę 16 zł. na powetowanie ubytku Copiae jurium w archiw. parafialnem, str. 112 i 113. Tenże zakaz ponawia Ilona w r. 1551 i zabrania trudnić nię żydom handlem, w dnie targowe, pozwalając tylko uczęszczać na jarmarki. Dopiero w r. 1732 otrzymali oni od Augusta II przywilej, pozwalający im stawiać domy na gruncie zamkowym z drzewa i muru, towary w nich sprzedawać, trudnić się handlem i rzemiosłami. Ponieważ posiadali już bóżnicę i okopisko, pozwolono im także jatkę na mięso wystawić. Inwentarz pożytków ststwa Samborskiego, spisany w r. 1568 archiwum parafialne podaje, że w mieście jest domów 127 drewniane wszystkie a osiadłość miejska wynosi w rynku, w pierwszej pierzei od bramy Lwowskiej 10 mieszczan, w drugiej pierzei od dwora 20, w trzeciej pierzei od bramy Przemyskiej 11, w czwartej pierzei Zacharyaszowskiej 19; na ulicy Lwowskiej 6, na uliciy od fary 6, na ul Zatylnej od dworu za Kobiałczykiem 8, na ul Ruskiej 18 między niemi Feduszko malarz, na al. Przemyskiej 12, na ul za Kochańskim 14 między nimi Franek rurmistrz, na ul za Kaplikiem 7, na ul Zatylnej za Szymkiem szewcom 5. Przed bramą Lwowską 9, przed furtką 7, przed bramą Przemyską 10. Na przodmieściu Niżnem osadników 66, na przedmieściu Wyżnem 51; tak zwanych zamieszczan 21; na obszarach na Zwierzyńcu starym albo Wygonie 36 Byli jeszcze na przodmieściach zagrodnicy, którzy nabyli ogrody i place od przedmieszczan i na nich się pobudowali, ale tych nie wymieniono w inwentarzu. W ekstrakcie inwentarza ekonomii samborskiej z r. 1760 Rkp. Ossol, Nr. 1032, str. 183 i nn. podano liczbę domów in circulo miasta w czterech pierzejach 54. Po zatyłach i wałach miejskich domków 16, od południa na Starem dworzyszczu 9, od cerkwi ku bramie Przemyskiej 11, od północy 18, za bramą Lwowską domków 47, za bramą Przomyską 42 i 5 dworków różnych Ichmościów. Do jurysdykcyi dominikanów należało 23 dm, ; do jurysd. ks. misyonarzy fary samborskiej 25 dm. ; do jurysd. ks. jezuitów po różnych miejscach 9 dm. ; do jurysd. panien reguły św. Brygitty 13 dm. ; do cerkwi zabramskiej p. w. św. Filipa apostoła 6 dm. szkoła i szpital. Na str. 101 i nn. podana jest osiadłość przedmieść na łanach 50 cum expressione osób, które to przedmieścia zaczynają się od granicy wsi JKM. Strzałkowic a kończą się po folw. Kalinów i wś Babinę. Gromada Górna na łanach 11 1 4 liczyła osadn. 115; gromada Powodowa na łan. 10 1 4 osadn. 91; gromada Zamiejska na lan. 7 osadników 78; gromada Srednia na łan. 10 3 4 osadn. 94; gromada Dolna na lan. 10 3 4 osadnik. 107. W r. 1828 było 1231 dm. a 8616 mk, ; 1869 r, 1900 dm. a 11, 749 mk. ; 1880 r. 2057 dm. , 13, 586 mk. Jo do wyznania było 7049 rz. kat. , 2073 gr. . kat. 4427 izrael. , 37 innych wyznań; 12, 661 Polaków, 610 Rusinów, 276 Niemców, 11 innej narodowości. Parafie i świątynie, Dokument erekcyi par. rz. kat. zaginął. Akta paraf. oznaczają jej początek na 1370 rok a między uposażającymi ją wymieniają Spytka z Melsztyna i wdowę po nim Elżbietę r. 1402, Władysława Jagiełłę 1415, Władysława Warneńczyka 1442, Kazimierza Jagiellończyka 1470, Jana Olbrachta 1496, Zygmunta I 1539, Bonę 1542, Zygmunta Augusta 1549, Sambor Sambor Zygmunta III 1595, Władysłwa IV 1645, Jana Kazimierza 1656, Michała Wiśniowieckiego 1669, Jana III l678 i Augusta II 1698. W r. 1589 przybyło kolegium mansyonarzów, któremu Zygmunt III. nadał beneficium parafialne w Strzałkowicach, Od r. 1604 noszą rektorowie kolegium, tytuł proboszczów. W r. 1685 nadano beuoficium samborskie misyonarzom przcmyskim, którzy w seminaryum założonem przy katedrze przemyskiej zajmowali się kształceniem kleru Konstyt. sejmu. warszaw. z r. 1685; Vol. Leg. 1860, t. V, str. 352. Odtąd prefekci seminaryum przemyskiego bywali proboszczami w S. Po zniesieniu misyonarzy przez rząd pod koniec XVIII w. otrzymała par. stałych proboszczów. Do par, należą, prócz miasta i przedmieść Biskowiec, Kulczyce, Neudorf, Radłowice, Szade i Uherce Zapłatyńskie. Kościół par. p. w. Scięcia św. Jana Chrzcicicla, był pierwotnie drewniany; obecny murowany, nie wiadomo kiedy został założony. W aktach czytamy, że pod koniec XVI w. konsekrował go arcyb. lwowski Jan Dymitr Solikowski. W r. 1637 uległ pożarowi. Do odnowienia przystąpiono zaraz. Opis kościoła podczas wizyt. generalnej w r. 1642 znajduje się w archiw. parafialnem w księdze Copiae jurium, str. 59 do 85. Odbudowaną świątynię konsekrował w r. 1664 bisk. przemyski Stanisław Sarnowski Archiw. miejskie, Protoc. z r. 1663 do 1668, fol. 73. D 23 grud. 1689 r. poświęcił Jan z Dębia Dębski wielki dzwon na wieży kościelnej i nadał mu imię Jana Chrzciciela Arch. paraf. , Metrica Baptisatorum, t. V, str. 177. I później ulegała ta świątynia częściowo kieskom pożaru; po ostatnim pożarze odnowiono ją w 1846 r. siaraniem proboszcza. Obecny proboszcz kś. Jan Dornwald zajął się odnowieniem świątyni w r. 1888. Odmalowano wnętrze świątyni, postawiono nowe ołtarze, ambonę, organy, nowe okna w presbiteryum i odnowiono całe wnętrze. W bocznej nawie po prawej ręce wmurowana jest tablica czarna, blaszana, z napisem Janowi III, Sobieskiemu królowi pols. , obrońcy Polski i Chrześcijaństwa, obywatele Sambora w dwusetną rocznicę odsieczy Wiednia 12 września 1883 r. tablicę tę położyli. Do dekanatu samborskiego należą parafio Błożew, Chyrów, Czukiew, Czyszki, Fulsztyn, Kalinów, Łanowice, Sambor, Sąsiadowice, Staremiasto, Starasól, Strzałkowice Turka i Wojutycze. ze. Par. gr. kat. w miejscu, należy do dyecezyi przemyskiej. Do par, należą Biskowice i Radłowice. Na mocy pozwolenia Bony zbudowali Rusini cerkiew drewnianą, która im służyła do r. 1738. Na miejscu dawnej stanęła dziniejsza murowana kosztem Eliasza i Heleny Komarnickich, właścicieli Radłowic, a staraniem parocha Konstantyna Karnowicza. Cerkiew zbudowana w kształcie krzyża, ma jedne kopułę z galeryą, oświeconą dziesięcioma oknami, i ma wieżyczkę z sygnaturką. W wielkim ołtarzu jest obraz cudownej Matki B. W grobowcu pod wielkim ołtarzem spoczywają zwłoki fundatorów i biskupa Atanazego Szeptyckiego w Straszewicach w r. 1779. W cerkwi przechowane są również portrety fundatorów. Za cerkwią stoi murowana dzwonnica, przypierająca do klasztoru bernardyńskiego. Jeden z dzwonów pochodzi z r. 1631 a drugi, sprawiony przez bractwo Samborskie, z r. 1677. W urzędzie paraf. znajdują się księgi metrykalne, pisane po rusku, a mianowicie Sambor I od r. 1733, II od 1777, III od 1784; Radłowice od 1784; Biskowice od 1785. W 8. była dawniej na przedmieściu Przemyskiem drewniana cerkiew p. w. św. Filipa, która przy końcu XVIII w. podupudła. Kilka obrazów tej cerkwi znajduje się w dzisiejszej parafialnej, a w archiwum paraf. pamiętnik tej cerkwi. Zostawała ona pod zarządem zakonników ławrowskich. W r. 1731 rozbierał sąd królewski w S. proces proboszcza Mikołaja Waszoczyca z przedmieszczanami obrządku łaciń. , którzy nie chcieli płacić skopszczyny. Sąd wydal wyrok na korzyść księdza po myśli orzeczeń królewskich z r. 1657, 1667 i 1680. W r. 1760 należało do cerkwi św. Filipa, t. z. zabramskiej, 6 domów. W jednym z nich mieściła się szkoła, a w innym szpital. Szaraniewicz twierdzi, że w S. była jeszcze cerkiew św. Teodora. Do dekanatu Samborskiego gr. kat. należą parafie Babina, Barańczyce, Brzegi, Błazów, Waniowice, Hordynia, Kobło Stare, Koblańska Wola, Kulczyce, Mistkowice, Olszanik, Pianowice, Sambor, Torhanowice, Torczynowice, Czerchawa i Czukiew. W XIII w. istniało podobno obok biskupstwa przemyskiego odrębne biskupstwo samborskie. Biskupi przebywali w monasterze św. Spasa koto Staregomiasta i tam mieli cerkiew w katedralną. W dokumentach spotykamy czterech binkupów Samborskich r. 1254 był binkupem Abraham, w r. 1292 Eufemij, wkrótce potem Ilarion a w r. 1295 Antoni, W początkach X, V w. połączono biskupstwo to z przemyskiem. Wiadomości o biskupach samborskich opierają się na dokumentach kn. Lwa, uważanych za podrobione. Obszerniej pisze o tej sprawie Antoni Dobrze w pracy Korotkii zapyski o misti Sambori Zoria jako Album za r, 1860, str. 350. Oprócz kościoła par. łacińsk. istnieje w S. kościół i klasztor bernardynów, założony przez Jana ze Sprowy Odrowąża i żonę jego Beatę z Tęczyna. Oni to utrzymywali podobno do 1471 r. kilku zakonników przy sobie, a nareszcie Sambor obrawszy duży plac z ogrodem, poczęli stawiać w r. 1474 klasztor, który ukończono w r. 1476. Kościół wystawiono dopiero w r. 1488 a bisk. przemyski Jan Targowicki konsekrował go p. w. Wniebowzięcia N. M. P. W r. 1498 Tatarzy wpadłszy do S. złupili klasztor, a dwóch braciszków Jana z Węgier i Bogusiaka Polaka, zamordowali, Wdowa po Janie Odrowążu wraz synem Janem odbudowała klasztor i kościół, w którym wraz z synem około r. 1517 została pochowana. Zdaje się że w ciągu XVI w. klasztor podupadł W r. 1585 Jerzy Mniszech, woj. sandomirski na nowo go odbudował. W r. 1786 rząd austryacki zabrał klasztor i kościół a bernardynów przeniesiono do klasztoru exmisyonarzy. W 1847 r. otrzymali kościół pojezuicki a kosztem funduszu religij. zbudowano im obok kościoła nową rezydencyą. W 1861 r. ołtarz wielki i dwa boczne zrestaurowano. W pierwotnym klasztorze mieści się dziś sąd obwod. i więzienia. Pozostała dotąd w całości kaplica więzienna, ze starożytnem ostrołukowem sklepieniem. W bibliotece bernardynów znajduje się księga p. t. Acta seu Monumenta diversa ex duobus vetustissimis protocollis conventus Samboriensis etc. collecta, w której opisane są dzieje pierwotnego klasztoru ob. Barącz Pamiętnik zakonu Bernardynów w Polsce, Lwów 1874, str. 377 i Encykl. kościelna, t. II, str. 226. Za czasów Rzpltej istniały jeszcze w S. klasztory dominikanów, jezuitów i brygitek. Klasztor i kościół dominikanów istniał tuż za miastem, przy ulicy Przemyskiej i Dominikańskiej dziś Sobieskiego. Powstał 1406 r. z fundacyi Elzbiety, wdowy po Spytku, woj. krakowskim, która zapisała zakonowi wieś Szada Jabłoń. Maciej, biskup przemyski, potwierdził akt fundacyi i pozwolił dominikanom brać dziesięcinę z Oziminy, Łąki i Kupnowic ob. Archiw. miejskie w S. , dok. Nr. 61. Przywilej fundacyjny potwierdził Zygmunt I w r. 1542, a ponieważ w czasie pożaru pierwotne przywileje spłonęły, przeto Zygmut August wydał w r. 1561 przywilej nowy, potwierdzający dawne posiadłości i prawa Archiw. mieszcz. , Nr. 14. We Lwowie 3 czerwca 1578 r. nadaje Batory dominikanom ogród t. zw. winny, który przypadł królowi prawem kaduka, a tę samą darowiznę potwierdził w Samborze d. 24 września 1578 r. Archiw. mieszcz. , Nr. 23 i 24. Mieli teź kś. dominikanie głównych nieprzyjaciół kś. misyonarzów, którzy trzymając dusz sterownictwo zakazywali parafianom, żeby nie chowali się u dominikanów i żeby ci ojcowie procesyi publicznej w niedzielę podczas oktawy Bożego Ciała nie odprawiali. Dominikanie udali się do Rzymu, zkąd wydano dyplom d. 22 lipca 1752 r. , z którego treści wypływa, że na mocy przywilejów papieskich wolno jest chować się u dominikanów i odprawiać procesyc publiczne na Boże Ciało. Spory mimo to nic ustawały Barącz Archiw. dominikanów w Jarosławiu, Lwów 1884, str. 209. O sporach kościoła paraf. z dominikanami znajdują się także szczegóły w samborskiem archiwum paraf. Copiae jurium, str. 174 i 178. Dnia 7 kwiet. 1788 r. zniesiono dominikanów, a majątek przyłączono do funduszu religijnego. We frontowej ścianie klasztoru, w którym dzisiaj są koszary wojskowe, jest wmurowana marmurowa tablica z napisem Patrimonium pauperum regnante Francisco II Rom. Imp. in auxilium et solamen proximi studio curatoris hospitalis Mich. Jos. Rzepecki, Canon. Chełm. Dec. Praep. Sambor. rentauratum A. D. 1800 ob. Barącz Rys dziejów zakonu kaznodzieij. w Polsce, Lwów 1861, t. II, str. 326 i Encyklop, kościelna, t. IV, str. 293. Klasztor jezuitów wraz pięknym kościołem wystawił i uposażył Marcin Chomentowski, woj. mazowiecki, w r. 1680. Syn jego Stanisław, podczas pobytu w Rzymie, otrzymał od generała S. J. Tamburyna relikwią św. Stanisława Kostki i złożył ją w samborskim kościele, przydawszy bogaty aparat i lampę srebrną. Sam w tymże kościele odpoczywa 1728 r. . W r. 1762 posiadało kolegium w samym 8. 19 dm. 5 a na przedmieściu Dolnem folw. przy pastwisku Świni Kwik zwanem. , wraz z sadem i sadzawkami, młyn, słodownie na ulicy Tkackiej i 4 chałupy na przedmieściu Górnem, zaś cegielnię z domostwem, sadem i chałupą na Oczakowie w Bibliotece lwowskiej uniwersyteckiej znajdują się rękopisy do spraw tego zgromadzenia pod Nr. 104, 105, 108, 109, 118, 121, 130 i C. 3. Po zniesieniu zakonu umieszczono w budynkach urząd cyrkularny dziś starostwo, w budynku mieszczącem kolegium jezuickie urządzono szkołę główną normalną i gimnazyum, a kościół pojezuicki oddano w r. 1847 bernardynom. Klasztor brygitek był założony w r. 1626 przez różnych dobrodziejów, a głównie przez Mikołaja Daniłowicza, podskarb. kor. Pierwszą ksienią klasztoru była Urszula, córka Daniłowicza. Sejm w 1677 r. uwolnił wś Brześciany, własność brygitek, spustoszoną w wojnie tureckiej, od opłat i ciężarów wojskowych na 4 lata Vol. Leg. 1860 r. , V, 238. W 1731 r. Jan Dzieduszycki zapijał brygitkom złp. 3000. Po zniesieniu zakonu umieszczono w klasztorze dyrekcyą finansową a kośoiół obrócono na magazyn wojskowy. Na cmentarzu znajduje się kaplica fundacyi Spansty. Żydzi mają na Blichu bóżnicę. Szkoły. Najwcześniejsza wzmianka o szkole w S. pochodzi z r. 1573. Grzegorz Wigilan cyusz al. Sambroczyk przekazał w tym roku testamentem swój księgozbiór, , szkole samborskiej, oddając pod nadzór plebana i magistratu. Szkoła ta parafialna musiała być założoną daleko wcześniej. W archiw. miejskiem Protoc. z r. 1668 i 1669, str. 3 czytamy pod r. 1668, że dyrektor szkoły wniósł skargę, iż w nocy szkolników jego, idących z jascłkami, znieważono i na cmentarz napadnięto i drzwi do szkoły wywalono. Była także szkoła runka przy cerkwi św. Filipa ob. Prot. z r. 1665 i 1666 r. , str. 325 do 327, w arch. miej. . W r. 1680 założyli jezuici 5klasowe kolegium. Od 1792 do 1815 ponosiło miasto koszta. utrzymania gimnazyum, jako zakładu publicznego. Odtąd utrzymywane jest z funduszu naukowego, zasilanego datkami ze strony gminy. W 1853 r. przekształcone na gimnazyum 8klasowe. Za czasów austryackich założono w S. szkołę wydziałową męzką i umieszczono ją w osobnym piętrowym budynku, pontawionym w r. 1876 kosztom 50, 000 złr. Wydziałową tę szkołę zniesiono w r. 1887 a od r. 1888 istnieją natomiast 2 męzkie szkoły 4klasowe. W mieście jest jeszcze. 7klasowa szkoła żońska, a na przedmieściach Dolnia i Powodowa szkoły etat. 2klasowe, We wszystkich szkołach język wykładowy polski. Archiwa i biblioteki Archiwum miejskie zawiera akta odnoszące się do rozmaitych spraw miasta, jako to do sprawy żydowskiej, do sprawy z przedmieszczanami, do sprawy propinacyjnej, do granie miasta, inwentarz i oszacowanie budynków zamkowych z r. 1787 i in. , przywileje oryginalne lub kopie, listy królów, uniwersały i t. p. Najdawniejszy dokument pochodzi z r. 1507. Z ważniejszych wymieniamy listy Bony z r. 1542 w sprawie wodociągów, 1553 na rzecz Rusinów; pismo Zygmunta III z r. 1590 zakazujące uciskać mieszczan; list Jana Kazimierza z r. 1658 uwalniający miasto na lat 7 od dawania podwód, drugi z tegoż roku względem oddania strzelby wojennej; listy Jana III i uniwersały z r. 1678 zakazujący wojsku podczas marszu w S, przebywać i uciskać mieszczan i z r. 1693 biorący w opiekę obcych kupców przybywających do S. ; przywilej Augusta II z r. 1697 potwierdzenie dawnych przywilejów i drugi z tegoż roku zakazujący wojsku lokować nię w S. i okolicy i ludność uciskać. Z ksiąg są wązka, podłużna książeczka p. t. ,, , Transactiones ab a. 1488 ad a. 1527, tomus antiquus secundus str. 442 a następnie Acta Consulum civitatis Samboriensis A. D. 1582 ad 1600 kart 229; Acta judicii civilis Samboriensis A. D. 1629 i 1630 kart 146; Protocollon causarum judicii advocatialis Samboriensis A. 1038 kart 66; Acta judicii a. 1647 ad 1653 kart 216; Protocollon officii advocatialis et judicii scabinalis Samboriensis od r. 1659 począwszy do r. 1785, tomów w ogóle 90. W księgach tych, pisanych przeważnie po łacinie, rzadziej po polsku, mieszczą się sprawy, jakie się toczyły przed sądom, testamenty, kontrakty kupna i sprzedaży, uniwersały królów, hetmanów, poborców podatkowych, lustratorów, lauda miejskie, ceny wiktuałów i t. p. zapiski, odnoszące się niekiedy do wypadków dziejowych. Obok archiwum miejskiego istnieje tak zw. archiwum mieczczańskie, zbiór 69 oryginalnych, pergaminowych dokumentów, bardzo dobrze zachowanych. Dokumenty od r. 1406 do 1795. W ratuszu mieści się archiwum korporacyi rzemieślniczej, złożone z sześciu skrzyń cechowych, zawierających rozmaite dokumenty. Archiwum parafialne łacińskie posiada spis przywilejów kościelnych od r. 1415 i kilka oryginalnych dokumentów. Znajduje się tu także Opisanie miasta Sambora z r. 1568. Jest to odpis z inwentarza pożytków sstwa Samborskiego, po zejściu ssty Starzechowskiego. Na uwagę zasługuje rękopis arkuszowy, oprawny w skórę 244 str. , p. t. Copiae jurium, privilegiorum et munimentorum Ecclesiae Samboriensis ex originalibus authenticis fideliter excorptac et descriptac A. D. 1689; późniejsze dopiski sięgają do r. 1820. Z ksiąg metrykalnych dawniejszych znajdują się w archiwum Metrica Baptisatorum t. I od r. 1599 do 1634; II l634 50; III 1651 57; IV 16671684; V 1684 92; VI1693 1711; VII 171225; VIII 1726 54; IX1754 1761, razem tedy tomów 9. Metrica copulatorum t. I odr. 1571 1604 II, 1666 1725. Metrica mortuorum t. I od 1664 wedle napisu, ale faktycznie dopiero od r. 1671 do 1725; II1726 1774; III 1776 1827 tu tylko umarli we wsiach należących do parafii zapisani. Biblioteka bernardyńskiego klasztorni, uszkodzona przez pożar 1845 r. , istniała już w 1449 r. , a sądząc po liczbach inwtnitarskich była liczna i doborowa. Sozański Klasztorne biblioteki w Samborskiem, Dziennik literacki, 1853 r. Nr. 17 podaje liczbę dzieł na 3000. Przeważnie znajdują się dzieła treści teologicznej lub religijnej. Klasztor bernardyński posiada prócz tego ciekawy rękopis p. t. Acta seu Monumenta diversa ex duobus vetustissimis protocollis conventus istius Samboriensis ordinis Minorum etc. A. 1780 collecta. Księga ta zawiera nietylko materyał do dziejów klasztoru, ale takie szczególy do dziejów miasta. Przemysl i handel. W S. istniały cechy krawiecki, bednarski, tkacki al. płócienniczy, szewcki, rzeźnicki, murarski, kuśnierski, safianniczy, pie Sambor Sambor karski, czapniczy, kowalski, ślusarski i złożony cech stelmachski, kołodziejski, stolarski, tokarski, siodlarski, garncarski, grzebienniczy i powroźniczy. Urządzenia i zwyczaje cechowe były też same co w innych miastach. Każdy cech miał swoje artykuły i przywileje, każdy był obowiązany do obrony miasta, brał udział w wyborze rajców i ławników a niemniej w uchwalaniu landów miojskich. Niektóre z cechów przechowały dokumenty, księgi cechowe i inne przedmioty i złożyły je niedawno w korporacyi rzemieślniczej. Cech krawiecki złożył starożytną drewnianą skrzynkę cechową a w niej 7 dokumentów pergaminowych, książkę zawierającą spis togo, co do kasy brackiej składano od r. 1576 do 1687, dwie cechy mosiężne, pieczęć cechową i przyrząd do znaczenia świec. Towarzysze tego rzemiosła zaczęli w r. 1491 czynić starania o ustawę cechową i wzięli za wzór ustawę cechu krawieckiego lwowskiego dok. z r. 1523, a w r. 1542 otrzymali od Zygmunta I przywilej zatwiordzający te artykuły. W r. 1557 otrzymał ten cech od lwowskiego wskazówki i wzory rysowane tych robót, któro każdy wykonać i musi, jeśli chce być wyzwolonym. Jan Kazi mierz bawiąc w S. w 1660 r. potwierdził artykuły cechu. Cech bednarski poniada konfirmacyą dok. z r. 1551 przoz Zygmunta III w r. 1600. Dokument ten potwierdza artykuły cechu bednarskiego lwowskiego dla bednarzów, stolarzów, siodlarzów, kołodziejów i stelmachów w S. Dnia 22 maja 1565 r. zapozywa Zygmunt August przed sąd swój cechmistrze i mistrzów cechu bednarskiego lwowskiego na skargę starszych takiegoż cochu w S. o pogwałcenie praw i przywilejów Arch. bernard. we Lwowie, C. , t. 332, str. 404. Cech szewcki posiada dokument Stanisława Odrowąża z r. 1528, potwierdzający przywilej Jana Odrowąża z r. 1512, artykuły cechowe lwowskie potwierdzone w r. 1542 przez Zygmunta I, przywilej Zygmunta A, Augusta z r. 1563, potwierdzony przez Batorego w r. 1578 a przez Zygmunta III w r. 1597, osobny przywilej Zygmunta III z r. 1619, przywilej Władysława IV z r. 1634 i Jana III z r. 1691. W skrzynce tej znajduje się także pieczęć cechu safianiczogo. W r. 1660 protestuje cech szewcki przeciw przywożeniu chodaków i innego obuwia na targi i jarmarki miejskie Arch. miejskie, Prot. 1659 i 1600 r. , str. 121 do 123. W r. 1667 potwierdza rada miejska artykuły cechu szewskiego Ar. m. , Prot. 1663 ad 1668, fol 235. W skrzyni cechu rzeźniczego jest przywilej Zygmunta Augusta z r. 1566, potwierdzony przez Jana Kazimierza w r. 1655, pismo cechu lwowskiego z r. 1596 zezwalające aby samborski używał jogo porządków, kniążniczkę p. t. ,, , Regestr towarzyszów uczciwie wyzwolonych od r. 1717, rachunki od r. 1775 i znak cechowy, a mianowicie toporek z r. 1656. . W r. 1662 wnosi ten cech skargę do urzędu radzieckiego, że żydzi zajmują się rzezaniem bydła wbrow przywilejem togoż cechu i ze szkodą jogo a urząd radziecki wydał zakaz w tej mierze Ar. m. Prot. , 1661 r. , str. 82 i 83. W r. 1682 otrzymał cech ołtarz św. Barbary w kościele par. łacińskim Arch. par. , Metr. Bapt, i IV; str. 425. W r. 1611 potwierdza Zygmunt Ul przywilej Jerzego Mniszka, ststy samborskiego, pozwalający założyć w S. dwie nowo jatki oprócz 8 dawnych Ar. m. , Nr. 36. Cech tkacki, prawdopodobnie jeden znajdawniejszych i najliczniejszych ze wszystkich, nie zachował żadnego przywileju. Jest tylko książka p. t, Katalog braci cechu płóciennego Hambornkiego, wypinany w r. 1785, ze starcgo na nowo wybrany a zawierająca spis braci od r. 1727 do 1871. W archiwum miejskim znajduje nię przywilej Augusta II z r. 1726 potwicrdzający artykuły cechu tkackiego. Cech murarski niema dokumentów. Artykuły cechu kuśnierskiego potwierdził Jan III w r. 1682 Arch. miejskie. W r. 1090 toczył teu cech spory z cechom szewckim. Cech piekarnki otrzymał w r. 1682 ołtarz w kościele par. łac. Arch. par. Metr. Bapt. , t. IV, str. 425. Cech czapniczy miał ustawy zatwierdzone w r. 1049 przez Jana Kazimierza Rkp. Ossol. , Nr. 2264, str. 131. Złożony cech stelmachski, kołodziejski, stolarski, tokarski, siodlarski, garncarski, grzobienniczy i powroźniczy miał przywilej z r. 1060 Ar. miej. , Prot. 1659 i 1660 r. , str. 67 do 71. W XVII w. byli też piernikarze, w aktach bowiem zapinana jest ugoda między cechom piekarskim a piernikarzami, zawarta wr. 1081 Ar. miej. , Prot. 1080 ad 1003 r. , str. 107. W inwentarzu z r. 1568 arch. par. jest wzmianka że piekarze płacą na każdy kwartał po 3 gr. , których bywa czasem mniej, czasem więcej. Niewiasty pospolice tem rzemiosłem się parają w tem mieście, tego roku było ich 24. Bywa ich czasami więcej niż 30. Jest to dawny czynsz króla JM ci, który się znajduje we wszystkich inwentarzach i regostrach. W inwent. z r. 1700 Rkp. Ossol. , Nr. 1032, str. 197 do 199 wymieniono po nazwisku 4 kuśnierzy, 14 krawców, 60 tkaczów, 17 rzeźników, 6 bednarzy, 7 piekarzy, 7 kołodziejów a 8 kowali. Według wykazu korporacyi rzemieślniczej z d. 10 stycznia 1889 r. było szewców 65, krawców 38, stolarzy 7, bednarzy 22, kuśnierzy 6, rzeźników 26, kowali O, ślusarzy 4, blacharzy 8, rymarzy 2, cieśli 4, murarzy 6, tapicerów 2, modniarek 2, fotografów 2, zegarmistrzów 6, Sambor W wieku XVI była w S. postrzygalnia, na początkach XIX w. wyrabiano proch strzelniczy, w r. 1830 jeszcze były fabryki obrusów, blech wosku, a około r. 1876 destylarnia nafty. O przemyśle tkackim pisał Rohrer w swem dziele Bemerkungen auf einer Reise v. die tuerkischen Grenzen ueber die Bukowina, durch Ostu. Westgalizien etc. Wien, 1804, str. 178. Wówczas już przedstawił on tę gałęź przemysłu jako chylącą się do upadku. obecnie istnieją w S. browar, własność miejska, wartości 50, 000 złr. , zakład rektyfikacyi spirytusu aparat z kotłem parowym do wyrobu likierów i rozolinów zastonowany, fabryka olejów z. prasą hydrauliczną, garbarnia nad Młynówka, fabryka mydła, dwie fabryki wody sodowej i 2 młyny amerykańskie własność Stanisława hr. Tornowskiego i Henryka Lisickiego. Niegdyś należały do dóbr królewskich. W inwent. z r. 1568 arch. par. czymamy Jest młyn wielki przy mieście, na który wzięto wodę z Niestru. Kół ma w jednym zrębie starym 6, stępy na jagły i piłę do rzezania tarcic. Na drugim mają być 5, bo tak jest zbudowany od nieboszczyka p. Starzechowskiego, ale jeno teraz dwie mielą, a do 3 niema jeszcze kamieni osadzonych. Jest też przy tymże młynie piła ku rzezaniu tarcic, jako się wyżej tknęło. Podług inwentarzów starych ścierano w niej tramów 150 przez lato Z każdego tramu najmniej tarcic 3, najwięcej 8, szwart 2. Drukarnia była w S. już w r. 1790. W drugiej połowie XIX w. miał tu drukarnię Pobudkiewicz, później Czaściski, obecnie ma ją Schwartz. O stosunkach handlowych podaje inwentarz z r. 1568 następującą uwagę Miasto miałoby wielkie commoditatos ku handlowi strony bliskości Węgier, by ludzie byli po temu; te raz większa część ich piwy się bawi tylko i browary w domiech swych mają, z wielkiem niebezpieczeństwem miasta. W XV w. pobierali starostowictargowe, od mięsa, garnków i ryb. Szlachta i du chowieństwo nie opłacali targowego. Zatajenie srzedaży pociągało karę 14 grzyw. Według uchwały sejmowej z r. 1580 szedł przewóz win węgierskich na S. , stąd w mieście były wielkie piwnice na składy. W księgach miejskich zapisane są liczne rewizye win w piwnicach mieszczan, wykonywane przez tak zwanych sukolektorów repositorum vinorum Pod r. 1661 zapinana jest przysięga sukolektora Ar. miej. , Prot. 1659 ad l661 r. , str. 404, , Przysięgam ja Stefan Zaklika Panu Bogu i t. d. .. , że sprawiedliwie funkcyi sobie powierzonej succollectorów przestrzegać będę i pieniądze należące do skarbu wedle konstytucyi o składnem winnem od beczki składnego po zł. 6, czopowego po zł. 2, kto do togo płacenia będzie należał, wybierać, nikogo nieochraniając cujuscunque status vel conditionis, lub pokrewny, lub nieprzyjaciel, będę, a cokolwiek wybiorę, wszystko sprawiedliwie do rąk p. administratora składu winnego zupełnie oddam, pieniędzmi na skarb wybranymi handlować i pożytku sobie żadnego przywodzić nie będę, i przestrzegać będę, ile ze mnie może być, aby skarb w tym prowencie szkody żadnej przez potajemnie wywożących nie miał, winem także handlować nie będę, a jeżeli wina z Węgier wywiozę na handel, sprawiedliwie co należy od niego podawać będę. Tak mi Boże dopomóż i męka jego. Przywilejem z r. 1626 znosi Zygmunt III dawny rozkład targów i jarmarków rocznych, jako niepożyteczny miastu, a ustanawia nowy, to jest aby jarmarków 5 bywało na św. Filipa i Jakuba apostołów, na św. Onufrego pustelnika, na ścięcie św. Jana Chrzciciela, na św. Andrzeja apostoła, na Oczyszczenie Najśw. M. P. , targi zaś tygodniowe 2 naznacza, to jest w poniedziałek i czwartek, na których targach i jarmarkach wszelkiej kondycyi ludziom pozwala bywać, kupować, sprzedawać, oprócz żydów, którym tylko jarmarki wyrażone wolne zostawia Arch. mieszcz. , Nr. 38. Dnia 30 lipca 1679 r. wydał Jan III przejazd wolny kupcom na Sambor Ar. miej. , Prot. 1669 ad 1679, fol. 268 Wszem wobec etc. .. a osobliwie szlachetnym kupcom, Ormianom, także nacyi greckiej, i wszelkiej kondycyi ludziom, jakimikolwiek towarami handlującym, lubo z Ukrainy, lubo z Wołoch, Węgier i innych państw pogranicznych w państwo nasze przyjeżdżającym, do wiadomości donosimy. Mając pewną wiadomość, że kupcy greckiej i ormiańskiej nacyi i inni handlowni ludzie miasto nasze Sambor, także Śniatyn, mijali, obawiając się jakiej przeszkody albo aresztowania, tedy my zabiegając temu, aby securitas w swojej zostawali całości, umyśliliśmy onychże w królewską naszą wziąć protekeyą i list nasz wydać, aby wszelkiej kondycyi ludzie i kupcy wolno i bezpiecznie do państwa i wszelkich miast naszych przyjeżdżali, handle swoje prowadzili i towary jakiekolwiek przedawali, innych nabywali, do miast i miasteczek na jarmarki i inne zjazdy bezpiecznie zjeżdżali, żadnych nie obawiając się przeszkód i aresztu. .. . Dan w Jaworowie. Że czuwano nad tem, aby miary były rzetelne a ceny umiarkowane a nie dowolne, świadczą liczne zapiski w księgach miejskich. I tak np. przed r. 1661 Ar. miej. , Prot. 1659 ad 1661 zapisane są na str. 485 między innymi następujące lauda Garnce żeby duże byty, gdyż małe, ledwie po 3 kwarty w nich. Chleb żeby też i po groszu był dla ubóstwa, gdyż nie każdego może na dwa grosze stać, a krą jać zabraniają. ,, Piwo, ponieważ teraz zboże w małą cenę wpadło, żeby już. garniec sprawiedliwy, w którymby kwart 4 było, a nie te teraźniejsze, w których lodwie 3 kwarty, czego ma urząd dojrzeć a winnych karać. W Prot. z r. 1665 i 1666 zapisana jest pod r. 1666 str. 406 do 408 Taxa utensilium civitatis. Naprzód chleb według niniejszej ceny zboża t. j. żyta po zł. 2 gr. 24, pszenicy zł. 3 gr. 6 aby był pszennyza grosz funt jeden, żytniego pięknego pytlowanego zagrosz 1 1 2 funta, razowego dobrze wypieczonego za grosz fantów 2, Mięso karmnogo wołu dobrego ćwierć za zł. 5, ., chudego zł. 3 gr. 15, jałowicy ćwierć za zł. 2 gr. 15, podlejszej zł. 2; łoju kamień niesfałszowanego, nietopionego zł. 4, a topionego po zł. 5, cielę dobre zł. 2 gr. 15, podlejsze zł. 2; skóra wolu dobrego zł. 6, podlejszego zł. 5, jałowicza zł. 4, podlejsza zł. 3, skórka cielęca po gr. 15. Wino wszelki winny kupiec aby się nie ważył spuszczać win przyprowadzonych do piwnicy, póki się nie opowie urzędowi a to dla Ustawnego aby urzędowi nie ginęło od beczki każdej, nawet ani z piwnicy kupcowi innemu wyciągać, a to aby co miesiąc bywała rewizya przy expiracyi burmistrzowskiej, wielo całkiem sprzedał, wiele wyszynkowa. Oo się tknie ceny wina, dobrego garniec za zł. 2 gr. 20, podlejszego po zł. 2. A ten kupiec, oo ma swoje przywieziono przez się z Węgier wina, jeśliby się ważył bez wiadomości urzędowej którą beczkę wyszynkować pod utratą towaru. Miód żeby się nie ważył żaden miodu zwarzonego przedawać, póki go urząd nie otaksuje, aby garniec nie był droższy nad gr. 12. Piwo żeby było dobre garniec po gr. 3. Gorzałka dobra, przepalona i przednia kwarta po gr. 15. Buty chłopskie jałowicze ze dwiema podeszwami zł. 2, ordynarskie czarne zł. 1 gr. 15, białogłowskie zł. 1 gr. 10, podkówki gr. 3, mniejsze gr. 2. Kożuch dobry zł, I. Tkaczowi od płótna cienkiego lnianego od miary gr. 2, od konopnego półtorak, od zgrzebnego grosz jeden. Miary Wszelkie półmiarki, mace, półmacki, miarki, garnce, półgarncówki, kwarty, półkwaterki, miary, wagi aby wszędzie były pod cechą miejską. Achtele, półachtelki piwne i miodowo na garncy 55, inaczej jeśliby który bednarz tak achtel jako i garniec zrobił, któryby się w kwocie garncy i z garncem ratuszowym nie zgadzał, utracie rzemiosła podlegać będzie powinien. Tej taksie ktoby się przeciwny znajdował i w jakimkolwiek punkcie kontrowersyą czynił, więzienie i winę grzywien 10 nieodpustnych na dobro pospolite tyle razy ileby się nam pokazało, będzie podpadał. W r. 1672 ogłoszono następującą Ordinatio civitatis na przekupki Ar. miej. , Prot. 1669 ad 1679, str. 71 Burmistrz i Rajce, wójt i ławnicy, syndyk z cechmistrzami i elektorami miasta JKr. M. Nowego Sambora. Wszem wobec wiadomo czynimy, iż my widząc na oko jakie zawsze w wydawaniu poborów miasto od grodu przemyskiego i exekucyi jego ponosiło trudności, że po wielekroć razy takowych poborów soszami prywatnymi po wysłuchaniu skutecznem rachunków dopłacać musiało, drugich zaś poborów egzaktorowie miejscy swoimi onych dokładać musieli pieniędzmi, skąd sobie dług u miasta pretendują. Co że nie wkądinąd dzieje się, tylko częścią dla nierychłego onych wydania, skąd grzywny, poeny i duplicata solaria rosną, częścią dla zniszczenia ludu i zrujnowanych jako też opustoszałych gruntów, ale najwięcej dla togo, że według kwitów dawnych, kiedy miasto było in flore i Rzplta kupców miowała dostatnich, także kramarzów, rybiarzów i innych, którzy do takowych poborów dopomagali, których że teraz nie masz nic, a miasto onych simplo opłacać musi, przeto na miejsce takowego defektu urząd oboi ze 24 mężów zgodny i jednostajny uczynił uchwalę, aby urząd przez swoich na to deputowanych co targu odprzychodników drobnych kramarzów wybierał po groszu jednem, także od garnoarzów od woza garnków po gr. 3, od rybiarek zań i innych, którzy się kryją, gdy pobory nantępują, od luszofa ryb na każdy dzień rybny po gr. 3, od kobiałki ryb po gr. jednemu, od kamienia wyziny gr. 3, od kamienia suminy potowa, od dzbana oleju grosz jeden, od brzemienia chleba u stolarzów wszelkich grosz jeden, od przekupek drobnych, które do południa siadają, po szelągu. Oo wszystko ma być porządnie zaraz po tem laudum wybierane i do kasy miejskiej oddawane, a gdy nastąpią pobory, tymi pieniędzmi defekt zatykany, aby na potem poborców szosami miasto nie dopłacowalo. Na co pieczęć obojga urzędów jest przyciśniona. Działo się na Ratuszu samborskim d. 30 grudnia r. P. 1672. Według wykazu podatkowego z r. 1889 jest w S. handli korzcnnych, galanteryjnych itp. 39, kramarzów rozmaitych 107, szynkarzów 85, cukierni 2, traktyorni 6, garkuchni 7, kawiarnia 1. Targi tygodniowe odbywają się co poniedziałek i znaczniejsze co czwartek, Kolej żelazna przebiega wsch. część obszaru. Wchodzi ona tu od płn, z Biskowic, idzie na płd. przez pola, pot. Dąbrówkę i Młynówkę, przerzyna trakt Iwowski, na błoniach ma dworzzec, a następnie wchodzi do Radłowic na most prowadzący przez Dniestr. Sanitarne stosunki z dawnych czasów Rzplitej nie są nam znane. W księgach miejskich skąpe zapiski świadczą, że w chwilach groźniejszych rozwijano większą czujność. I tak np. czyta Sambor Sambor my w Prot. z r. 1659 do 1661 Ar. miej. pod r. 1660, na str. 283 laudum tej treści Aby dla dozoru pilnego ze strony powietrza, obrać dziesiętników, którzy dziesiątek swój spiszą, wiele w którym domu osób i na każdy dzień doglądać, jeśli kogo nie przybyło albo nie ubyło, a jeśliby co przybyło lub ubyło, zaraz aby dawali znać do urzędu. O szpitalu znajdujemy wzmiankę pod r. 1760 Inw. z r. 1760 1. 0. . Szpital ton istniał przy cerkwi. Obecnie są w S. dwa szpitale powszechny, założony w r. 1825 przez gminę miasta, na 50 łóżek, mieszczący się w własnym domu parterowym na Blichu. Obok domu jest ogród obszerny. Wydatki na leczenic zalicza tymczasowo kana miejska za zwrotom z funduszu krajowego. Na przeciw szpitala powszechnego mieści nię w piętrowej kamienicy Ozyasza Gotthelfa szpital izraelicki na 12 łóżek. Rycinę szpitala podał Kohn G. w Roczniku dziesięciolecia Sambor, 1886 1887, str. 301. Obok kościoła łacińskiego istnieje zakład kalek, założony w r. 1549 przez proboszcza Jerzego Szymonowińskiego, potwierdzony przez Zygmunta Augusta. Majątek zakładowy stanowią realności i kapitały w wartości 31, 777 złr. Przełożonym jest proboszcz z 2ma opiekunami ubogich. Apteki są obecnie dwie. W księgach miejskich znaleźliśmy najdawniejszą wzmiankę o aptekarzu pod r. 1588 Ar. miej. , Prot. 1582 ad 1600, karta 84, następnie wzmiankę pod r. 1660 1. c. , Prot. 1659 i 1660, str. 507. Doktorów medycyny jest obecnie 6, chirurgów. 2, akuszerek 7. Cmentarze istniały dawniej obok każdego kościoła i cerkwi. Jeszcze w początkach XVIII w. , podczas zarazy, grzebano zwłoki na tych cmentarzach, ale już wówczas wyznaczono na ten cel częśó błonia odległą od miasta. Na 1 tem miejscu chowano zmarłych na cholerę w r. 1830. Dziś istniej o jeden cmentarz dla chrześcian przy trakcie drohobyckim, a drugi dla izraelitów na Blichu. Zarząd i majątek miasta. Przywilejom z d. 13 grudnia 1390 r. nadał miastu Spytek z Melsztyna prawo magdeburskie. Zarząd miasta spoczywał w rękach urzędu radzieckiego, z burmistrzem na czele i urzędu ławniczego, z wójtom na czele, W XVII w. występują jeszcze jako reprerentanci całego pospólstwa 24 mężowie, między którymi byli także cechmistrze. Obowiązek skarbników miejskich pełnili dwaj lonherowie co rok wybierani. Przywileje królów odnoszące się do wownętrznego ustroju miasta, a mianowicio przywilej Zygmunta I z r. 1507 zatwierdzający przywilej Władysława Jagiełły z r. 1419 i Kazim. Jagiellończyka z r. 1491, Zygm. Augusta z r. 1566, Zygm. HI z r. 1630 i Michała Wiśniowieckiego z r. 1669, znajdują się w Arch. mieszczan Nr. 2, 16, 39 i 47. Na podstawie dyplomu Józefa II z r. 1788 magistrat miasta został przekształcony. Zarząd miasta składały wydział miasta złożony z 20 i urząd miejski złożony z burmistrza i 4 asesorów, z których jeden był syndykiem. Taki skład trwał do r. 1855, w którym zaprowadzono w S. sąd obwodowy i sąd miejskodelegowany. Sądy te objęły wymiar sprawiedliwości, urząd miejski zajmował się odtąd wyłącznie administracyą i policyą miejską i istniał w tym składzie do r. 1867. Wówczas zorganizowaną nową reprezentacyą gminną, złożoną z rady gminnej i zwierzchności gminnej. Majątek miasta wynosił z końcem 1887 r. 728, 113 złr. 6 ct. , długi 72, 406 złr. 47 ct. , czysty majątek 655, 706 złr. 59 ct. Majątek ten składa się z gruntów wartości 5920 złr. , budynków nie licząc szkolnych wartości 208, 089 złr. , z kapitałów na hipotekach 83, 940 złr. , w papierach 22, 031 złr. Dochody w r. 1888 wynosiły 61, 373 zł. , tyleż wydatki. Dochód z propinacyi samej wynosił 32, 500 złr. Władze i urzędy, a Autonomiczne Rada powiatowa i wydział rady, rada gminna i zwierzchność gminna. b Rządowe Starostwo, główny urząd podatkowy, sąd obwodowy, miejskodelegowany, sąd powiatowy, prokuratorya państwa, dyrekcya skarbu, urząd cechowniczy miar i wag, urząd pocztowy i telegraficzny. Rada szkolna okręgowa. W sprawach handlowoprzemysłowych należy powiat samborski do izby handlowoprzemysłowej lwowskiej. Stowarzyszenia i zakłady publiczne kasa oszczędności w budynku własnym, wzniesionym w 1881 r. kosztem 32, 000 złr. , towarzystwo zaliczkowe, towarzystwo ochotniczej straży ogniowej, towarz. pomocy naukowej, towarz. bursy, oddział Towarz. pedagogicznego, towarz. św. Wincentego a Paulo, ochronka przez osobne tow. utrzymana, kasyno miejskie, czytelnia polska, fundusz pożyczkowy dla przemysłowców i rzemieślników. W r. 1888 z okazyi jubileuszu Franciszka Józefa I złożyła rada powiatowa jednorazowy dar w kwocie 1000 złr. i zobowiązała się składać corocznie 300 złr. na założenie domu przytułku dla nieuleczalnych. chorych samborskiego powiatu. Historya. Pierwotna miejscowość Sambor leżała tam, gdzie dziś Staremiasto ob. . Wedle podania osadę zniszczyli Tatarzy w XIII w. , a mieszkańcy poszli za biegiem Dniestru i o 2 mile od pierwotnej założyli w miejscu, gdzie istniała wieś Pohonicz nową osadę i nazwali ją Nowym Samborem. Pierwotny Sambor nazwano wtedy Starym Samborem al. Starem miastem. Osada ta istniała jako wieś do r. 1390. Pod koniec tego roku Spytko z Melsztyna, otrzymawszy cały obwód samborski od Władysława Jagiełły prawdopodobnie około r. 1387, zamienił wieś na miasto i nadał mu prawo magdeburskie. W dokum. wydanym w Nowym Samborze d. 13 grudnia 1390 r. czytamy My Spytko z Melsztyna, dziedzic i pan obwodu sambor skiego, niemniej wojewoda i starosta krakowski, oznajmiamy, że chcąc stan dochodów naszych polepszyć, wójtowstwo w Nowym Samborze, niegdyś Pohoniczem nazwanym, zapobiegliwemu mężowi Henrykowi, niegdyś wójtowi w Łańcucie, i jego dziedzicom i praw nym spadkobiercom za 80 grzywien groszy praskich prawnie i rozumnie wszelkiem prawem dziedzicznem sprzedaliśmy, aby tak on jak jego następcy i prawni spadkobiercy takowe mieli, trzymali i wieczyście posiadali. Dajemy i pozwalamy tymże Henrykowi i jogo prawnym spadkobiercom pełną i wszelkiego rodzaju władzę tamże w Nowym Samborze, inaczej Pohoniczu, miasto na i pod prawem teutońskiem założyć, uczynić i łany porobić, ile ich tylko się da, takowe wykarczować i wykarczowane uprawiać. Z których to łanów dziesięć ma być wolnych i odrębnych, z których 6 samemu wójtowi i jego następcom, dwa dla kościoła i dwa dla paszenia bydła tegoż miasta, pod zwykłem mianem Skotnicy należeć będą. Dajemy nadto i udzielamy rzeczonym wójtowi i jego potomkom wszystkie jatki mięsne, ławy czyli sklepy szewców i piekarzów, ileby ich tylko sami w tem mieście założyć i wybudować uważali za stosowne i udarowujemy je zupełną wolnością; wolną łaźnię, rybniki wolne, młyny wolne ile ich tylko będzie mogło stanąć, łąkę wolną, którą ku swej potrzebie będą mogli wydzielić, wolne ptasznictwo i polowanie, rozumie się na małe zwierzęta, ale nie na jelenie i dziki. Z miodów zaś, które w lasach wyrabiają się, wieleby go tam być mogło, nam i naszym spadkobiercom dwie części, samym zaś wójtowi i jego następcom trzecią część odstępować mają i mieć będą obowiązek. Aby zaś to miasto z teraźniejszej naszej fundacyi mogło przez szczęśliwe przybywanie wzrastać, udzielamy wolności dla założenia tegoż na 8 lat, na rolach wykarczowanych na 8, na ziemi zaś pod winnice mającej być wykarczowaną na 14 lat, po których upływie winien będzie każdy mieszkaniec ze swego któregokolwiek łanu jedne grzywnę monety i 2 snopy owsa nam i naszym spadkobiercom płacić. Z któregokolwiek czynszu otrzymają rzeczeni wójt i jego następcy w pieniądzach szósty denar, a zatrzymując dla Hiobie ze nądu lub z osądzonej sprawy trzeci denar, nam zaś dwa w każdym razie zaliczą. Dziesięcinę zaś z rzeczonych łanów składać będą jak i inni ziemi ruskiej rolnicy temu i w to miejsce, komu i gdzie takową uiszczać nakażemy. Prócz tego temuż miastu nadajemy i darowujemy ławy czyli sklepy lub składy sukna i czynsz ze składów płynący. Tkacze zaś tamże zamieszkali, którzy nie inne, jak te, co własnymi rękami utkają, krajać będą sukna, mają być od rzeczonego składowego podatku wolnymi. Mieszkańcy tegoż samego miasta czyli obywatele mają mieć wolność rybołówstwa na wodach płynących. Z sadów zaś, ile ich tam założyć będzie można, nam jedna część, druga wójtowi, a trzecia temuż miastu wolna należeć ma. Winniśmy także dla szczególnej pociechy tegoż miasta pastwiska wydzielić i dać. Nadto chcemy, aby obywatele rzeczonego miasta nie innem, jak prawem magdeburskiem sądzonymi byli; tak, że nami mienzkańcy przed nikim, jak tylko przed swym wójtem, a wójt tylko przed nami, w swych tak małych jak wielkich sprawach odpowiadać mają wedle wszelkich form i porządku, jakich rzeczonem prawo magdeburskie wymaga. Dalej dajemy wyż wspomnianym to, że nam wójt i następcy będą mieli zupełną wolność sprowadzenia rzeki Dniestru ku granicim i miedzom tegoż miasta, jeśli tylko bliżej i lepiej uczynić będą mogli. Niemniej dodajemy, że wspomnieni wójt i jego spadkobiercy obowiązani będą po upływie rzeczonej wolności nam i naszym prawnym spadkobiercom z jedną kopią i dwoma łucznikami na wyprawę lub na wojnę skutecznie służyć Por. , M. Balińskiego Spytko z Melsztyna i ród jego, Bibl. warszaw. , 1884, t. III, str. 291; M. Turkawskiego Spytko z Melsztyna, wojew. krakow. , założyciel Sambora, Lwów, 1876 str. 26 nn. i u Liskego, Akt. grodz. i ziem. , t. VI, str. 2 nn. . Miasto obdarowane prawem magdeburskiem, ściągało osadników może po części Niemców, więcej zapewne Małopolan. Dokumentem wydanym 31 paźdz. 1391 r. w Krakowie potwierdza królowa Jadwiga Spytkowi i jogo następcom posiadanie dóbr A. G. Z. , t. VI, str, 5. Założyciel miasta troszczył się o dobrobyt mieszkańców i wyjednał d. 1 stycznia 1394 r, u Władynlawa Jagiełly i Jadwigi dla miasta S. i całego obwodu wieczystą swobodę od podymnego czyli podymczyny, wynoszącej dwa grosze od zagrody czyli dymu Rkp. Ossol, Nr. 1873, str. 171 i 155; A. O. Z. , t. VI, str. 6, 8, 13. Wspomniany powyżej pierwszy wójt miasta niedługo piastował tę godność, bo już w r. 1395 występuje w dok. Spytka Dod. do Jaz. lwow. , 1872, str. 4547 jako wójt Mikołaj Karcrzkowski. Burgrabia sambornkim był wówczas Ścibor z Oględowa. Po zgonie Spytka w bitwie nad Worskłą r. 1399 przeszła Samborszczyzna na wdowę Elźbietę. Przebywała ona dość Sambor Sambor często w S. , w r. 1402 bowiem kazała odnowić kościołek, prawdopodobnie drewniany, jak świadczą zapiski parafialne, a d. 17 wrześ. r. 1402 wydała tu dokument, którym potwierdza darowiznę Hannusa Szyda, wójta nowosamborskiego, t. j. starą sadzawkę, inaczej Stawisko zwaną, na rzecz kościoła. Dnia 8 maja 1406 r. wystawia ona w S. akt erekcyi klasztoru dominikanów. Do r. 1406 rządziła tedy Samborszczyzną Elźbieta Melsztyńska. Gdy wyszła powtórnie za mąż za Jana księcia na Muensterbergu, wypłacił jej zapewne w r. 1407 najstarszy syn Jan zapis ojcowski tysiąca grzywien i sam rządził Samborszczyzną Turkawski, l. c. , str. 71. W 1415 r. bawił tu Władysław Jagiełło i wydał d. 20 paźdz. dokum. na rzecz kościoła paraf. Turkawski, 1. c, skąd wnosimy, że S. wrócił w posiadanie króla. I. 30 kwietnia r. 1419 był Jagiełło znowu w S. , a chcąc podnieść miasto zezwolił na ustanowienie wagi, założenie dwóch sklepów winnych lub piwnych, sklepu na sprzedaż soli i na postrzygalnię sukna, pozostawiając tkaczom wolność postrzygania. Dochody z tych sklepów i postrzygalni czyli tkalni przeznaczył na rzecz miasta. Zresztą potwierdził swobodę i prawo magdeburskie nadane przez Spytka Ar. mieszcz. , Nr. 2. Dnia 5 lipca 1419 r. oddaje Jagiełło zamek Ś. w ręce Henryka czyli Hińczy z Rogowa, podkanclerza królowej i skarbnika dworu, za wypożyczone 1160 grzywien. Wkrótce jednak wróciła Samborszczyzna znowu pod zarząd królów, gdyż w r. 1422 jest już starostą królewskim niejaki Ostaszko Turkawski, 1. c. , str. 72. Dokum. wydanym w Przemyślu w r. 1423 pozwala Jagiełło wystawić łaźnię przywilej ten potwierdził r. 1519 Zygmunt I. Dnia 17 czerwca 1423 r. bawił król w S. A. G. Z. , t. II, str. 70. W r. 1439 był tu Władysław Warneńczyk, jak świadczy dokument wydany tutaj d. 4 sierpnia A. G. Z. , VI, 28 i drugi uwalniający mieszkańców od podwód i od podymnego Arch. mieszcz. , Nr 3. W r. 1451 bawił Kazimierz Jagiellończyk dokument wydany d. 26 sierpnia, A. G. Z. , t. VI, str. 35 i wówczas przybyli tu do niego wysłani od królowej matki Zofii i kardynała Zbigniewa Oleśnickiego Jan Ligęza, kaszt. biecki, i Jan Długosz, kan. krak. , napominając króla, aby strzegł pilnie, iżby Łuck do rąk litewskich nie przeszedł po śmierci Swidrygiełły. Zjechała też w tym roku do S. ciotka królewska Marya, wdowa po Eliaszu, hospodarze multańskim, z orszakiem bojarów, błagając o pomoc dla syna swego Aleksandra. W r. 1491 potwierdza Kazimierz przywilej Władysława Jagiełły z r. 1419 Arch. mieszcz. , Nr. 2. W r. 1498 zniszczyli miasto Turcy i Tatarzy Mon. Poloniae hist. , t. III, str. 253 i 800 i Kronika klasztoru bernard. w S. , str. 16 do 19, a Jan Olbracht uwolnił je w skutek tego w r. 1499 na lat 10 od podatków. W r. 1507 potwierdza Zygmunt I przywilej Jagiełły z r. 1419 Arch. mieszcz. , Nr. 2 a w r. 1519 przywilej z r. 1423 na łaźnię Arch. mieszcz. , Nr. 3. W r. 1524 nadaje Zygmunt I przywilej na pobór myta od wozów, a pieniądze stąd uzyskane przeznacza na obwarowanie miasta Arch. mieszcz. , Nr. 4. W r. 1532, w sporze między starostą samborskim Stanisławem Odrowążem a miastem i przedmieszczanami, uwalnia Zygmunt I tych ostatnich na równi z mieszczanami od podwód i wozu wojennego i innych robocizn i ciężarów Arch. mieszcz. , Nr. 5. By ułatwić obwarowanie miasta pozwala Zygmunt I z 1539 r. pobierać po 3 szelążki od konia, wołu i innego bydła czyli trzody, przypędzonego na targ, któregokolwiek czasu i na jarmark w dniu ścięcia św. Jana, przeznaczając ten dochód na użytek miasta Arch. mieszcz. , Nr. 6. W r. 1542 pozwala Zygmunt I mieszkańcom S. własnym nakładem na nowo urządzić wodociągi, zwłaszcza, że za nimi wstawiła się królowa Bona, posiadaczka starostwa; mając zaś wzgląd na ubóstwo mieszczan przeznaczyła w tym celu 50 zł. Król postanowił, że magistrat będzie pobierał rurne po 3 grosze od waru piwa, po jednym groszu od domu, i po pół grosza od komorników kwartalnie, obracając dochód ten na naprawę rur i obwarowanie miasta. Z rurnego winno się składać co rok rachunki staroście Samborskiemu i senioribus communitatis Arch. mieszcz. , Nr. 7. W r. 1551 daje Zygmunt August miastu przywilej na jarmark w dzień Oczyszczenia Najśw. M. P. Arch. mieszcz. , Nr. 9, w r. 1558 przywilej na cło od wyszynku wina od dawnych czasów pobierane Arch. mieszcz, . Nr. 12. W tymże roku król powiększa miastu cło czyii mostowe, stanowiąc, ażeby kupcy lub furmani od każdego konia czyli wołu po szelągu jednem płacili, pozwalając magistratowi spornych przytrzymywać a przestępców aresztować i rzeczy, towary ich zabierać i na rzecz miasta obracać Arch. mieszcz. , Nr. 8. Na cele obwarowania a mianowicie na wzniesienie murowanych warowni i ich utrzymanie odstępuje król miastu w r. 1559 opłaty składane do skarbu królewskiego od piekarzów, rzeźników, z łaźni, czynsz za żydów płacony i grzywny za krwawe rany Arch. mieszcz. , Nr. 13. Chcąc podnieść miasto po klęsce pożaru, pod koniec r. 1562 uwalnia król pogorzelców d. 13 stycznia 1563 r. od wszelkich opłat na lat ośm. Tym samym przywilejem uwalnia wszystkich mieszkańców miasta od podwód na 4 lata, od szosów, gdyby je uchwalono na 3 lata, i od czopowego na rok jeden Arch. mieszcz. , Nr, 15. Sambor Przywilejem w r. 1566 powiększa Zygmunt August cło czyli mostowe, a mianowicie od obładowanego konia lub wołu, lub od wozu towarem obładowanego 9 denarów, od wołu zaś lub konia na sprzedaż przyprowadzonego także denarów 9, od kozy, owcy, barana denarów 3 Arch. mieszcz, , Nr. 17. W r. 1569 uwalnia Zygmunt August od cła wszystkich mieszkańców sive ii romani, sive graeci ritus sint, pozwala im z towarami i rzeczami jakimikolwiek, z bydłem jakiemkolwiek po całem państwie podróżować, sprzedawać, kupować, mieniać itp. bez przeszkody i bez opłaty cła Arch. mieszcz. , Nr. 20, a w tymże roku potwierdza dawniejsze przywileje 1. c. , Nr. 19. Dnia 3 czerw. 1571 r. odbyły sic w samborskim kościele paraf. zaślubiny Pawła Uchańskiego z Anną, córką Stanisława Herburta z Dobromila, kaszt, lwow. i ststy samborskiego, a związek ten pobłogosławił Walenty Herburt, bisk. przemyski, Arch. paraf. , Metr. Copulatorum. W r. 1576 potwierdza Batory w Toruniu dnia 14 grudnia wszystkie dawniejsze przywileje Arch. mieszcz. , Nr. 22. Dnia 14 września 1578 r. bawił król w S. i wystawił dokument nadający dominikanom ogród winny Arch. mieszcz, , Nr. 24. W Warszawie dnia 29 list. correctiones calendarii A. D. 1582 potwierdza Batory przywilej Zygmunta Augusta z r. 1566 normujący wybór rajców Arch. mieszcz. . Nr. 25. Dnia 1 lipca 1582 r. odbyły się w kościele paraf. zaślubiny Jazłowieckiego, z Katarzyną, córką Stanisława Herburta, kaszt. lwowskiego i ssty Samborskiego, przy zjeździe licznych magnatów i szlachty Arch. paraf, Mctrica Copulatorum. W r. 1589 potwierdza Zygmunt III dawne przywileje Arch. mieszcz. , Nr. 28; w tymże roku nadaje miastu plac pusty, na którym niegdyś stał dwór królewski, i pozwala na tym placu budować domy mieszkańcom katolickiego wyznania 1. c, Nr. 27 a innym znowu przywilejem pozwala założyć wodociągi, studnie, zbiorniki wodne i pobierać od mieszkańców, a zwłaszcza od tych co warzą gorzałkę, opłatę, a niemniej także zezwala, aby mieszkańcy na budowę dróg i domów kopali kamienie i wapno na gruntach królewskich l. c. , Nr. 29. W r. 1593, gdy Tatarzy wpadli na Ruś, zebrał Jan Zamojski swoje hufce, oraz chorągwie Jerzego Mniszcha, woj. Bandomierskiego, i Janusza ks. Zbaraskiego, woj. bracławskiego, i zastąpił Tatarom w S. , obsadziwszy główne drogi do Węgicr, ale niedostateczność sił nie pozwoliła powstrzymać Tatarów Szujski, Dzieje, t. III, str. 142. W r. 1593 nadaje Zygmunt III przywilej na pobór opłat z domów na Starom Dworzysku, darowanem w r. 1589 Arch. mieszcz. Nr. 32. W r. 1595 nadaje Zygmunt III przywilej na skład wina węgierskiego i pobieranie opłat stawnego po dwa grosze polskie od beczki Arch. mieszcz, , Nr. 20. W r. 1602 grasowała w S. morowa zaraza Kronika bernard. , str. 55. Dnia 19 stycznia r. 1603 poślubiła Urszula, córka Jerzego Mniszcha, woj. sandomierskiego a ststy Samborskiego, ks. Konstantego Wiśniowieckiego. Zaślubiny odbyły się w kościele bernardynów. W tymże roku przywozi ze sobą Wiśniowiecki do swego teścia na zamek samborski gościa w osobie Dymitra Samozwańca. Dymitr bawił tu czas jakiś i tu, stanęła umowa, że on się ożeni z Maryną, córką M. Mniszcha, a przedtem jeszcze przyjmie obrządek łaciński. Proboszcz tutejszy ks. Franciszek Pomaski, szlachcic, sekretarz króla, dziekan sądecki, kanonik płocki i łucki, uczony i bywalec w świecie, gość codzienny Mniszchów, obznajamiał Dymitra z zanadami katolicyzmu a do pomocy przybrał sobie bernardyna Benedykta Anserinusa Gąsiora, byłego prowincyała tego zakonu. W r. 1604 udaje się Dymitr z Jerzym Mniszchem i Pomaskim do Krakowa i przedstawia się Zygmuntowi. Dnia 17 kwietnia tegoż roku Dymitr, przyjąwszy katolicyzm, wraca do 8. , wydaje tu dwie hramoty 25 maja i 12 czerwca a dnia 23 czerwca wyrusza z drużyną zebraną, przez Mniszcha na zdobycie korony. Dnia 11 lutego 1606 r. przybył Mniszech z Maryną i dworem na zamek samborski. Tu przybywali często posłańcy z Moskwy, przez których Dymitr wzywał żonę, by rychło przybywała. Jakoż dnia 2 marca 1606 r. wyruszyła ona w towarzystwie ojca, świetnego pocztu panów i pań przez Kupnowice, Mościska, Lubaczów, Lublin itd. do Moskwy ob. Dymitr w Polsce p. Turkawskiego, Przegląd lwowski, t. 23 z 1882 r. . Dziennik podróży z Sambora do Moskwy J. Mniszcha, gdy odwoził córkę swą w r. 1606, wydał z rękop, współczesnego Bibl. Ossol. . Nr2414 Stanisław Przyłęcki Lwów, 1863. W r. 1615 Zygmunt III, potwierdzając skład wina, przeznacza szrotarnie wyłącznie na użytek miasta w taki sposób od beczki wina węgierskiego przy wstawianiu do piwnicy, jak i przy wyprowadzaniu z niej, kupujący i sprzedający płacić mają po 3 gr. ; nic wolno zaś będzie wstawiać ani wyprowadzać wina przez czeladź swoją, ale przez robotników srotarzanu zwanych Arch. mieszcz. , Nr. 37. Po rozbiciu i zniesieniu obozu polskiego pod Cecorą, Tatarzy na tę stronę Dniestru napadali i d. 16 października 1620 r. w Kulczycach pod Samborem kilka chałup zniszczyli. Ludność okoliczna chroniła się tak do miasta jak i do klasztoru, bernardynów. Trwały to zabiegi i trwogi srogie przez niedziele Kronika bernard. w S. , str. 101. Dnia 28 lipcą 1635 r. wzywa Władysław IV Jana Mikołaja Daniłowicza, podskarbiego kor. , sstę sambor. , ażeby szanował przywileje miasta S. Arch. bernard. we Lwowie, C. , t 386, str. 1689, a 30 lipca potwierdza przywileje, prawa, plebiscita itd. przedtem przez miasto zyskane Arch. mieszcz. , Nr. 41. W r. 1637 nawiedził S. wielki pożar i zniszczył 1 5 miasta a także kościół paraf. Copia jurium w arch. paraf. , str. 59 i Kronika bernard. , str. 96. W r. 1648 po klęsce piławieckiej, Kozacy Tatarami aż po San rozciągnęli spustoszenia, S. jednak ocalał, lubo przedmieścia spłonęły Arch. miej. , Prot 1647 ad 1649, str. 242. Wysłał był Chmielnicki przeciw 8. oddział pod wodzą Kapusty, al odparli go mieszczanie Barącz, Pam. zak. bernardynów w Polsce, 1874, str. 138. D. 19 stycznia 1649 r. potwierdza Jan Kazimierz prawa i przywileje miasta Arch. mieszcz. , Nr. 43, a d. 9 lutego uwalnia od opłat, cła i wszelkich ciężarów na 4 lata 1. . c, Nr. 42. IX 31 października 1650 r. nadaje król mieszkańcom S. list bezpieczeństwa Arch. Bernard. we Lwowie, C, t. 400, str. 1239. Jan Kazimierz wracając w r. 1656 ze Szląska jechał do Lwowa na S. i bawił tutaj od 4 do 8 lutego Liske, A. G. Z. , t. X, str. 275. W r. 1657 J. Rakoczy idąc od Lwowa ku Krakowu obiegł S. W mieście było około 9000 ludności bo okoliczni mieszkańcy tu się schronili i 2000 żołnierzy. Rakoczy wszedł z mieszkańcami w układy, i zawarłszy ugodę podążył ku Przemyślowi Zoria jako albom, str. 353; Historia belli cosaccopolon. Samuela Grondzkiego; Chodyniecki Historya Lwowa, str. 149 podaje, że przybyli miastu w pomoc mieszkańcy okolicznych wsi górskich i wroga odparli. W r. 1660, gdy Jan Kazimierz miał wraz z żoną przybyć do S. , rada miejska uchwaliła Prot. 1659 ad 1661, str. 262 Na bliski przyjazd królestwa Ichmościów na mieszkanie do S. aby się pospólstwo przygotowało według trybu miast innych i według powinności poddanych ku Panu swemu, to jest armaty aby po cechach przystojnie przygotowano i prochy, strzelbę ręczną aby powychędażano, gnój w mieście po ulicach po wywożono, aby plugastwa rzeźnicy w mieści nic wymiatali ale za miasto, na przywitanie i na honorarium królestwa Ichmościom każdemu z osobna, jakoteż i innym urzędnikom żeby składkę obmyślili. O przyjeździe królestwa podaje taż księga str. 14 Ea die nulla judicia peragobantur ob solennem Serenissimorum Joannis Casimiri et Ludovicae Mariae Gonsagae regis et reginae una cum tota officialium regni curia adventum. Qua die civitas tota armis et vexillis in modum bellantis instructa, tympanis parstrepentibus, portis suis effusa, late jacentes cocupavit campus principuum adwentum praestolatura. Ac tum demum hora circiter quinta post meridiem advenientes principes juxta viam, quae ducit a villa Babina, per suum oratorem honoratum Joannem Węgrzynowicz, civitatis notarium praestito per spectabilem Sebastianum Tyssarowicz proconsulem una cum utroque Magistratu fidelitatis et subjectionis homagio concinna oratione excepit. Et nequid fidelium subditorum votis et officio deesse videretur, Principes iidem Serenissimi post osculum manus Regiae Magistratui utrique concessum in arcem seu curiam deducti sunt wśród strzałów, sztucznych ogni i radosnych okrzyków licznie zebranego ludu. O wyjeździe królestwa z S. czytamy w księdze tej samej na str. 60 Actum Samboriae Sabbato ipso die festi Scti Galii Abbat. A. D. 1660. Discessus Principum. Vacabat haec dies a judioiis ob solennem Serenissimorum Regis et Reginae discessum. Qui Principes per septimanas novem cum tota curia sua hinc Samboriae commorati, ob pestem Varsaviae grassantem huc adveerunt, postmodum Cracoviam retenderunt. W orszaku królewskim była wówczas także Marya Kazimiera Zamoyska, wojewodzina sandomierska, której listy pisane z S. do Sapiehy Jana i do Jana Sobieskiego, chor. kor. w czasie od 24 sierp. do 14 paźdź. podał Kluczycki w dziale Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego t. I, cz. I, str. 160 do 173. o dokumentach wydanych wówczas przez króla czyt. w. A. G. Z. , t. X, str. 288. W r. 1661 ucierpiało miasto z powodu, że skonfederowane wojsko zniewoliło mieszkańców do złożenia znaczne opłaty Ar. miej. , Prot. 1660 i 1661, str. 419 i 420. W r. przybył król do S. a miasto witało go równie uroczyście Arch. miej. , Prot. 1662, str. 118. W r. 1663 przybył tu znowu Jan Kazimierz i zabawił przez tydzień 1. , c. , Prot. ad 1668, str. 1 i 53. W r. 1664 zjechał do 8. bisk. przemyski Stanisław Sarnowski a przyjęty uroczyście poświęcił kościół parafialny, zrestaurowany po pożarze z r. 1637 l. c. , Prot. 1663 ad 1668, str. 73 i 102. D. 18 listopada 1669 r. potwierdza Michał Wiśniowiecki wszystkie dawniejsze prawa i przywileje miasta S. Arch. mieszcz. , Nr. 47 a drugim przywilejem pozwala na założenie 4 jatek i 2 piekarni L c. , Nr. 46. D. 20 stycznia 1670 r. wystosował król Michał pismo do Sławetnego Burmistrza, Rajców i całego gminu miasta Nowego Sambora; Sławetni wiernie nam mili Idąc za wolą Bożą a radą Wielmożnego Senatu konkludowaliśmy tractatus matrimoniales z Najjaśniejszą Arcyksiężną JMCJ. Eleonorą, siostrą Cesarza JMCJ, którą na dni ostatnie zapustne w Częstochowie przyjmujemy. Ceremonialnemu zaś akto Sambor wi dzień wtóry miesiąca marca w Warszawie naznaczyliśmy, na który czas, że się Wierności Wasze do powitania tejże Najjasn. Małżonki Naszej jako Pani swojej przystojnie stawicie, obiecujemy sobie po należytym Wierności Waszmościów ku Majestatowi Naszemu respekcie. Co wdzięcznością Naszą i łaską królewską onym nagrodzić nieomieszkamy Arch. miej. , Prot. a 1670 i 1671, str. 40, 41 i Prot. 1669 ad 1679, str. 15. Podług Stęczyńskiego Okolice Galicyi, str. 34 pobił hetman Jan Sobieski w r. 1672 pod S. Tatarów gonionych z pod Kałusza. W r. 1676 pozwala Jan III miastu in subsidium munitionis od każdego kupca postronnego, kiedykolwiek do miasta przyjeżdżającego, od każdej sztuki towaru, pospolicie paki nazwanej, przywiezionej i wywieźć się mającej, nakształt miasta Lwowa, po złotemu jednemu brać i utwierdza ordynacyą miasta w r. 1672 uczynioną ratione wybierania targowego od pomniejszych wiktuałów Arch. mieszcz. , Nr. 48. W r. 1680 bawił tu Jan III i wystawił dokument d. 30 września, odnoszący się do par. Samborskiej Arch. paraf. Copiae jurium Eccl. Sambor. , str. 43 i Arch. miej. , Prot. 1680 ad 1693, str. 293. Dnia 10 kwietnia r. 1681 wybuchł pożar o 11 w nocy i zniszczył 40 domów. W r. 1684 aprobuje Jan III ordynacyą komisarską względem podatku gorzałczanego i hyberny miasta S. Arch. mieszcz. , Nr. 49. W r. 1686 przybyła do S. królowa Marya Kazimiera z całym dworem, podczas kiedy Jan III udał się na Wołoszczyznę przeciw Turkom i Tatarom i bawiła do 22 października. Gdy Jan III wracał, udała się Marya Kazimiera naprzeciw niego do Stryja, a 13 listopada 1686 r. ztąd do Żółkwi Arch. miejskie, Prot. 1680 ad 1693, str. 519. W r. 1687 po Bożem Ciele były mrozy tak wielkie, że aż sady pomarzły Rkp. Ossol, Nr. 2174, str. 19. W r. 1688 wylał Dniestr d. 29 czerwca i wyrządził znaczne szkody 1. c. W r. 1690 przed świętem Scięcia św. Jana Chrzciciela szła szarańcza tak gęsto, że zakryła obłoki; a szła z północy ku Spryni, ale wprzód padła na ziemię, że było jej do kolan i dalej, i w przeciągu 4 tygodni zniszczyła plon wszystek 1. c. Wojsko utworzywszy związek po śmierci Jana III w r. 1696, rozłożyło się obozem w S. i okolicy i dopuszczało się licznych nadużyć. Z konfederacyą tą toczyły się rokowania w Samborze układ z d. 30 kwietnia 1697 r. podają rkp. Ossol. Nr. 2029, str. 86 i un. i Nr. 2222, karta 15 i nn. O rokowaniach sądowych czyt. także Szujskiego Dzieje Polski, t. IV, str. 149 i 150. Samborska kronika bernardyńska str. 112 pisząc o tem mówi, że gdy marszałek Baranowski 22 października wszedł do miasta, wyszli mu naprzeciw mieszkańcy nie tak z uszanowania, jak z obawy, i witano go sonitu bellicarum machinarum. I. 11 czerwca 1700 r. nawiedził miasto wylew Dniestru. Woda nadpływająca z gór niosła zwłoki ludzkie, bydło po. topione, chałupy rozbite. Oba młyny uległy zniszczeniu. Ludzie uchodzili na drzewa. W polu miejscami, jak np. na błoniu, trudno było na koniu zgruntować Rkp. Ossol. , Nr. 2174, str. 48. W r. 1702 ulega część miasta znowu klęsce pożaru a w r. 1703 uwalnia August II miasto od danin i ciężarów z powodu pożaru i innych klęsk na lat 8 Arch. mieszcz. , Nr. 53. W r. 1705 grasowało w mieście morowe powietrze. W paraf. , księgach Metrica Baptisatorum, t. VI, str. 298 zapisano, że w miesiącu sierpniu i następnych, z powodu srogiej zarazy w mieście grasującej, niezapisywano dzieci nowonarodzonych, bądź to dla braku księży, którzy padli ofiarą, bądź toż dla innych przeszkód. W Metrica Copulatorum czytamy, że od sierpnia zaczęła grasować zaraza i porwała tysiące ofiar, więc też i związków małżeńskich nie zawierano. Metrica Mortuorum t. I, str. 62 wspomina, że miasto nawiedziła najstraszniejsza zaraza i trwała aż do lutego 1706 r. i tysiące pochłonęła ofiar. Zwłoki zmarłych grzebano na cmentarzach kościelnych, a wielu grzebano obok domów w ogrodach. Kilku księży, obsługując umierających, padło ofiarą. Przy życiu pozostało ledwie 1300 mieszkańców. W r. 1710 grasuje morowa zaraza ponownie od czerwca dłużej niż po koniec roku Metr. Baptisat, t. V, str. 348; Metr. Copulat. , str. 339 i Metr. Mortuorum, t. I, str. 78. Ucierpiał S. też w czasie wojny między Augustem II a Karolem XII, gdyż częste przechody wojsk szwedzkich i ruskich pociągały liczne wydatki. Miasto zaciąga długi i pod każdym względem chyli się do upadku. Nowe ciężary spadły na miasto w czasie wojny między Augustem III a Leszczyńskim. W r. 1748 potwierdza August III prawa i przywileje Arch. mieszcz. , Nr. 55. W uniwersale Józefa z Drohojowa Drohojowskiego, kasztelana ziemi przemyskiej Arch. miej. , Prot. 1765 i 1766, str. 106, czytamy, że S. uwolniony od podatku należnego gdyż obywatele miasta skarżą się rzewliwie na niezmierne uciemiężenie przoz zuchwałość żydów, na srogie ubożenie i niszczenie. W r. 1769 przybyli do S. Kazimierz i Franciszek Pułascy, konfederaci barscy, każdy inny drogą i nie wiedząc jeden o drugim. Pierwszy przybył Franciszek i stanął w mieście. Kazimierz nadszedł później a mniemając że w mieście jest nieprzyjaciel, począł nacierać; ale na szczęście rychło spostrzeżono pomyłkę. W r. 1770 srożyła się nad miastem przez dzień cały strasz Sambor na burza i uszkodziła wieżę ratuszową i liczne domy. Od września tegoż roku grasowało znowu morowe powietrze Arch. paraf. , Metr. Mortuorum, t. III, str. 213. W tymże roku było w mieście wojsko ruskie i poszukiwało konfederatów w klasztorze bernardynów Kronika bernard. , str. 170. Morowe powietrze nawiedza jeszcze miasto w r. 1771 Kronika bernard. , str. 171 i 172, w r. 1774 Arch. miej. , Prot. , 1774 ad 1776, str. 14 i w r. 1777 Arch. miej. , Prot. , 1776 i 1777, str. 248. Wr. 1788 Józef II wynosi S. do godności wolnego miasta królewskiego, pozostawia je w dawnych granicach, organizuje władzę administracyjną i sądowniczą, zatwierdza prawo propinacyi, nadaje w Spryni 719 mr. 464 sąż. kwad. lasu wzamian za prawo wrębu, nadaje prawo palenia cegły, pozwala zakupić browar pojezuicki, ustanawia targi i jarmarki i pozwala pobierać targowe i używać herbu własnego. W r. 1809 przeszedł był S. chwilowo pod rząd polski, ale już 25 czerw. tegoż roku nastają znowu rządy austryackie. Cyrkularz wydany d. 27 czerwca 1809 powiada D. 25 czerwca weszło do miasta cyrkularnego Sambora ces. kr. austryackie wojsko z kawaleryi i infanteryi składające się, którego dowódca podpisany, ces. kr. major, stan pierwszy rzeczy przywrócił. a ustanowione przez rząd tymczasowy wojska polskiego zarządzenia zniósł i za nieważne uznał. A gdy ustanowieni od wojska polskiego urzędnicy przed wkroczeniem jeszcze siły wojennej ces. kr. austryackiej, ztąd oddalili się i miejsca swoje opuścili, a dawnego rządu urzędnicy do przeszłego stanu czynności powrócili, przeto wszystkim dominiom, magistratom i dziekanom utriusque ritus odmiana ta do powszechnej wiadomości i do jak najprędszego ogłoszenia z tym dokładem podaje się, iż wszystkie od d. 26 maja r. b. aż dotąd częścią przez same wojsko polskie, częścią przez ustanowionych od tegoż wojska urzędników wydane rozporządzenia i poczynione urządzenia za żadne i nieważne uznaje się Rocznik VI samborski, str. 13 i nn. . Warownie, Pierwotne obwarowanie, o którem nie znajdujemy w aktach żadnych wskazówek, stanowiły zapewne wały i drewniane parkany. W przywileju Zygmunta Augusta z r. 1559 czytamy, że założono fundamenta pod murowane warownie munitionibus muro construendis, quorum fundamenta jam jacta esse, a celem ukończenia warowni król odstępuje miastu opłatę od piekarzów, rzeźników, opłatę z łaźni i czynsz żydowski. Budowanie domów na wałach było zabronione. Większe budynki, jak np, świątynie, budowano obok murów tak, że tworzyły ich część. Mieszkańcy byli obowiązani odnawiać mury. Na podstawie nielicznych śladów, jakie pozostały po dawnym Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 112 warownym murze i z pomocą planu miasta z końca XVII w. można w przybliżeniu oznaczyć kierunek muru obwodowego. Mur ten biegł od kościoła farnego ku klasztorowi bernardynów i ku cerkwi, ztąd przez dzisiejszą targowicę ku dawnemu klasztorowi dominikanów na ulicę Dominikańską dziś Sobieskiego, tu załamywał się znowu i biegł wzdłuż ulicy Zielonej aż do ulicy Owalnej dziś Sobieskiego, a nakoniec wzdłuż tej ulicy ku kościołowi farnemu, zamykając w ten sposób czworobok. Klasztor brygidek, sąsiadujący z kościołem farnym, był również obwarowany; klasztor bernardynów dziś sąd tworzył małą warownię. Z miasta prowadziło 5 bram Przemyska, Tkacka, Lwowska, Wodna naprzeciw gmachu sądowego i Władycza koło cerkwi. Pod koniec XVII i w XVIII w. znajdowały się warownie w ruinie. Świadczą o tem liczne uchwały communitatis, odnoszące się do naprawy. Do znoszenia murów przystąpiono w r. 1784. Arch. miejski mieści następujące laudum z d. 19 maja 1784 r. Ponieważ tak ces. kr, cyrkularny urząd samborski na fundamencie rezolucyi z gubernium na uczynioną od siebie relacyą i propozycyą wypadłą, mury i baszty wokoło miasta stojące rozebrać i obywatelom z onych domy restaurować instrumentem swoim pod d. 8 maja 1784 r. wydanym dysponuje i takowe rozporządzenie uskutkować usiłuje, przeto aby takowe mury, ile sumptem powszechnym miasta wystawione, jakowykolwiek miastu ad praesens z rozebrania przyniosły pozytek, szlachetnego obopólnego magistratu upraszamy i obligujemy, aby w tem staranności swojej przykładając, takowem rozbieraniem tychże murów zarządzał, każdemu pretendentowi umiarkowany kawał muru wydzielił. Miasto posiadało także arsenał czyli cekauz. Zamek królewski zajmował obszerną przestrzeń między Blichem a Nowym Światem, gdzie dziś stoi browar i prochownia. Wały i fosy, zachowane do dzisiaj, wskazują dość wyraźnie, że był obwarowany. Młynówka, płynąca tuż obok i niedaleki Dniestr podnosiły warowność miasta. Szczegółowe opisy zamku podają Lustracya ekon. sambor. z r. 1686 Rkp. Ossol, Nr. 1255, Inwentarz z r. 1760 Rkp. Ossol, Nr. 1632, tudzież Staroż. Polska II, 637 i 640. Zamek ten sprzedano gminie w skutek dekretu gub. z 16 lutego 1792 r. za złr. 2350. W pierwszych wiekach istnienia miasta stał zamek, prawdopodobnie w mieście samem a mianowicie na placu zwanym i dziś jeszcze Starym Placem Zamkowym. W r. 1589 darował Zygmunt III plac ten, pusty już naówczas, miastu i pozwolił tam budować domy Arch. mieszcz. , Nr. 27. Herb miasta przedstawia na niebieskiej tar10 Sambor Sambor czy ozdobionej u góry złotą, królewską koroną, jelenia pędzącego po zielonej murawie od prawej ku lewej ręce. Szyja jelenia przeszyta wpoprzek od lewej ku prawej ręce strzałą o czerwonych piórkach. Pięknie wykonany kolorowany rysunek tego herbu znajduje się w Arch. mieszcz. przy przywileju Józefa II z r. 1788. Marcin Radzymiński, także Samborzanin, biograf akademików krakowskich, wyliczył 50 Samborzanów, którzy zdolnościami i nauką się wyróżnili. Pierwszo miejsce należy się Grzegorzowi Wigilańcyuszowi Samborczykowi ur. 1523, 1573, o którego życiu i pismach podał wiadomość M. Turkawski Sprawozd. gimn. kołomyje. z r. 1878. Jerzy Kulczycki, znany w dziejach odsieczy Wiednia z roku 1683, także z S. pochodził Petruszewicz, Swodnaja litopys, str. 652. Bibliografia, Siarczyński Opisanie miasta S. i obwodu jego Czasop. nauk. księgozb. im. Ossol, Lwów 1829, zesz. II, 50; Sambor, krótki opis w Rozmait. r. 1830, Nr. 52; Baliński Spytko z Melsztyna i ród jego Bibl. Warsz. 1844, II, 271; S. , krotki opis z widokiem miasta w dziele Stęczyńskiego Okolice Galicyi Lwów 1847, str. 33; Dobrianskij, , Korotkii zapyski istoryczeskii o misti S. w dziele Zora hałycka jako album na hod l860, Lwów, 350 355; Turkawski Spytko z Melsztyna, założyciel Sambora Lwów 1876; Płoszczanskij Sambor w Hałycii Lwów 1855, wyszło jako cz. I dodatku do Słowa Prykarpatskaja Ruś; por. też artykuł Drohobycz Kłosy, t. XVI, Nr. 409 i 410. Najdawniejszy plan miasta z 1795 r. , z niemieckiemi napisami, znajduje się w archiwum mieszczan Samborskich. Drugi plan p. t. Stadt Sambor sammt den Bleich und Przemysler Viertel und den Vorstaedten Dolnia, Powodowa, Powtornia, Średnia, Zamiejska und Zawidówka znajduje się w miejskim urzędzie budowniczym. Sporządzony w r. 1853, litografowany w r. 1856, zawiera 20 kartonów. Prócz tego znajduje się w miejskim urzędzie budowniczym Situationsplan der Stadt Sambor z r. 1864. Widok miasta podał Przyjaciel Lndu r. 1845, str. 177 i l81; Haliczanin r. 1863, str. 44. W zbiorze rycin Pawlikowskiego znajduje się akwarela Czyszkowskiego z r. 1829, przedstawiająca widok S. z maleńkim herbom miasta u dołu Nr. 4805; widok miasta z r. 1844 Nr. 4807 i widok ratusza z r. 1843 Nr. 4808. Samborski fotograf Szofer w latach 1855 1888 zdjąl widoki miasta i wszystkich gmachów ważniejszych. Dat statystycznych, odnoszących się do obecnych stosunków miasta, dostarczył p. Ksawery Neutmann, sekretarz magistratu. Samborski powiat w atlasie Kummersberga karty 30, 31 i 37; szt. gen. . Z. 7, C. 28, 29 i Z. 8, C. 28, 29 leży między 49 20 20 a 49 41 półn. szer. i między 40 36 a 41 23 wsch. dłg. od F. Obszar powiatu szeroki na zachodzie 38 klm. , zwęża się ku wschodowi i kończy klinem 2 klm. szerokim. Najdalsze punkty kraniec płn. zach. w Czyszkach od krańca wschod. w Wołoszczy odległo 60 klm. , a od płd. krańca w Spryni do krańca płn. w Rajtarowicach 38 klm. Na pln. leżą powiaty mościski i rudecki; na wsch. pow. rudecki gm. Terszaków; na płd. pow. drohobycki; płn. zach. narożnik powiatu wś Czyszki sąsiaduje z pow. przemyskim z Sanoczanami i Gdeszycami. Miasto S. leży w zach. połowic powiatu, w samym środku. Najdalej od Sambora położono punkty ną wsch. kraniec Wołoszczy 38 klm. na wsch. , płd. kraniec Spryni 21 klm. na płd. , płn. zach. kraniec Czyszek 23 klm. na płn. zach. . Powiat loży w dorzeczu Dniestru z wyjątkiem płn. zach. narożnika wsi Czyszki, gdzie powstaje potok Czyszki płynący ku Wyrwie dopł. Wiaru i pln. krawędzi Rajtarowic, gdzie powstaje Zazawka, dopływ Buchty, wpadającej do Wiszni. Dniestr wchodzi w obręb pow. od zach. z Baczyny i płynie zrazu w kierunku płn. wsch. przez Torczynowice, Mrozowice, Torhanowice, Waniowice, Strzałkowice, Sambor, Radłowice i Kulczyce, tu skręca na wsch. , płynie przez Krużyki, Kornalowice i Hordynię, gdzie przybiera znowu płn. wsch. kierunek i wchodzi, poczęści za pośrednictwem kanału, do Dołubowa pow. rudecki. W obrębie powiatu wpadają do Dniestru od praw. brzegu struga b. n. w Straszewicach; Krzemianka, wchodząca z Woli Koblańskiej w pow, staromiejskim, a płynąca na płn. wsch, przez Kobło Stare i Bereźnicę ujście; Oreb, powstający w płd. stronie Czukwi a płynący na płn. wsch. przez Czukiew, Uherce i Radłowice ujście a zasilony od praw. brzegu pot. Uherce a od lew. brzegu Słonicą, która powstaje we wsch. krańcu Kobła Starego a płynie na płn. wsch. przez Bereźnicę, Czukiew i Uherce, gdzie wpada do Orebu; Łowiec w płn. zach. stroni Kulczyc; Bystrzyca płynie z błot w Bilinie Wielkiej przez Hordynię aż do ujścia; Bystrzyca Tyśmienicka, wchodząca z Winnik powiat drohobycki do Mokszan, płynie przez Hołodówkę, częśó Sielec, Stupnicę, poczem wchodzi do Łużka pow. drohobycki, następnie wraca znowu do powiatu Samborskiego, przyjmuje jeszcze kierunek płn. wsch. , przepływa Oziminę, Nowoszyce, Prusy, wchodzi do Ortyńca, skręca na wschód, płynie w tym kierunku przez Doroszów i wchodzi do Hruszowa w pow. drohobyckim, poczem raz jeszcze dotyka płd. wsch. granicy pow. Samborskiego we wsi Wołoszczy. Z pra Sambor wego brzegu przyjmuje w obrębie powiatu Stupiankę, powstającą ze Stupianki Małej i Wielkiej; Trudnicę, przepływającą płn. część wsi Glinne. Z lew. brzegu wpada Czerchawa. Z lew. brzegu wpada do Czerchawy pot. Hłuboczy, płynący od Olszanika i pot. Zon od Kulczyc. Lewym dopł. Bystrzycy jost jeszcze pot. Warytyna, powstający w Kulczycach, płynący na wsch. przez Dublany i Tatary. Strwiąż lewoboczny dopływ Dniestru płynie i zabiera wody z północnej części powiatu. Wchodzi on od zach. z Zasadek i płynie na wsch. przoz Janów, Czaple, Humieniec, Nadyby, Wojutycze, Biskowice, wzdłuż płn. granicy Sambora, przez Babinę i wzdłuż granicy Brzegów z jednej a Pinian z drugiej strony do Czernichowa pow. rudecki. W obrębie powiatu przyjmuje od prawego brzegu pot. Seredni. wchodzi do Janowa ze Starcj roli, Jasienicę od Torczynowic, Dąbrówkę od Dąbrówki z pot. Radnym. Od lew. brzegu wpadają do Strwiąża mało potoki z Głęboki, z Sąsiadowic, z Nadyb t. zw. Piekliska, z Wojutycz, z Wykot, Maksymowic i Brzegów t. zw. Struga. Znaczniejszy lewy dopł. Strwiąża Błożewka. Wchodzi ona Błożwi Górnej do Czyszek, a płynie na wschód przez Bylice, Brześciany, Rajtarowice, Sadkowice, Więckowice, a w końcu wzdłuż granicy Kornic i Kowenice Mistkowic i Burczyc Starych w pow. rudeckim i wchodzi do pow. rudeckiego. Do Błożewki wpadają w obrębie powiatu od praw, brzegu małe potoki z Bukowy, Rakowy, Brześcian, Woli Baranieckiej, Barańczyc, Kowenie i Mistkowic; od lewego brzegu zaś potok od Czyszek, Radochońce, mały pot. z Rajtarowie, pot. Rudki. Dniestr potrzebuje w obrębie powiatu regulacyi na przestrzeni 14 klm. Spad jest tu za mały, a brzegi są tak niskie, iż odwodnienie nadbrzeżnych obszarów jest niepodobne. Strwiąż także wymaga regulacyi od granicy Pianowic aż do granicy powiatu na przestrzeni 10 klm. , zaś Błożewka na całej długości w granicach powiatu 25 klm. . Projekt regulacyi Dniestru i Strwiąża zontał już wypracowany przez wydział krajowy; regulacyą Błożewki wypracował w 1874 i 1875 r. inżynier kultury krajowej czyt. Wiadom. siatyst. o stosunk. kraj. , Lwów 1880, rocznik V, zesz. . II, str. 151. Przez drenowanie mógłby powiat odnieść korzyści bardzo wielkie. Ma on glebę przeważnie mokrą, z powodu podglebia nieprzepuszczalnego tak dalece, że w dżdżystych latach nic tylko uprawa jest utrudnioną, ale przy późnych przymrozkach następujc zupełny nieurodzaj. Grunta mokre i potrzebujące osuszenia wynoszą do 8000 mr. Cyfra ta obejmuje tylko łąki nieużyteczne 6tej klasy, moczary i stawiska naturalne; nie liczą się zaś łąki Stej klasy, które, jakkolwiek mokre, dają jednak niezły dochód w latach suchych l. c, str. 174. Najniżej 276 do 266 mt. leży płn. wsch. rąbek powiatu, zajmujący moczarzystą dolinę Dniestru. Mało co wyżej wznosi się płd. wsch. kraniec, zajmujący również moczarzystą dolinę Bystrzycy Tyśmienickiej. Najwyżej wznosi się płd. zach. narożnik, a mianowicie wsie Sprynia i Zwór Kilczyn Horb na granicy Zworu i Niedzielnej wznies. 789 mt. . Inne wzgórza w tej części powiatu są Huta w Spryni 637 mt. , Łysyj na zach. granicy Zworu 622 mt. , Salarski na granicy Zworu i Spryni 600 mt. . Dalsza część obszaru między doliną Dniestru a Bystrzycy zniża się w kierunku płn. wsch. Ważniejsze wzniesienia Pomiarki w Woli Błażowskiej 513 mt. ; w płn. stronie Kobła Starego wzgórze Pod Kruszyną 400 mt. ; w Czerchowie 387 mt. ; w Uhercach Grochowiec 372 mt. ; w Kulczycach Neuka 356 mt. i. , Mohiłka 341 mt. ; w Dublanach 313 mt. ; w Bilinie Wielkiej 292 mt. . Na przestrzeni między doliną Dniestru a doliną Strwiąża najwyższy punkt 406 mt. wzgórze w zach. stronie Torczynowic. Między doliną Strwiąża i Błożewki najwyższe wzgórze 369 mt. w płn. zach. stronie Sąsiadowic. Obszar powiatu obejmuje 924 077 klm. kwadr. Gmin katastralnych jest 73, administracyjnych 84, obszarów dworskich 45, a mianowicie w obrębie sądu powiat. Łąka, wsie Bilina Wielka, Bilinka, Byków, Dorożów, Dublany, Glinno, Hordynia Rustykalna, Hordynia Szlachecka, Horodyszcze, Kornalowice, Kranzberg, Łąka Rustykalna, Łąka Szlachecka, Majnicz, Nowoszyce, Ortynice, Ozimina, Prusy, Siekierczyce, Tatary, Wołoszcza; w obrębie sądu powiat. Samborskiego Sambor, miasteczko Rajtarowice i wsie Babina, Barańczyce, Bereźnica Rustykalna i Szlachecka, Biskowice, Błażów, Brzegi, Brześciany, Bukowa, Barczyce Nowe i Stare, Bylice, Chlewiska, Czaple, Czerchawa, Czukiew, Czyżki, Dąbrówka, Głęboka, Humieniec, Janów, Kalinów Kaiserdorf, Kornice, Kotowania, Kowenice, Krużyki, Kulczyce Rustyk. i Szlach. , Łanowice, Lutowiska, Maksymo wice, Mistkowice, Mokrzany, Mrozowice, Nadyby, Neudorf, Olszanik, Pianowice, Piniany, Radłowice, Rakowa, Rogoźno, Sadkowice, Sąsiadowice, Sielec, Sprynia, Spryńska, Strzalkowice, Stupnica, Szade, Torhanowice, Uherce Zapłatyńskie, Waniowice, Więckowice, Wojatycze, Wola Baraniecka, Wola Błażowska, Wola Więckowska, Wykoty, Zarajsko i Zwór. Obszar powiatu rozpada się na 45, 937 ha 93 ar. roli; 17, 596 ha 95 ar. łąk; 1, 376 ha 66 ar. ogrodów; 10, 423 ha 90 ar. pastwisk; 13, 518 ha 15 ar. lasów; 192 ha 12 ar. jezior, moczarów i stawów; 3, 405 ha 52 ar. innych grun tów; razem 92, 408 ha 26 ar. Lasy wysokopienne liściaste 1, 893, 84 ha, szpilkowe 2, 640, 08 ha, niskopienne 8, 833, 61 ha, pastwiska z podrzędnem użytkowaniem drzewa 666, 10 ha. Gospodarstwo lasowe systematycznie urządzone obejmuje 4, 603 81 ha, nieurządzone 8, 763, 72 ha. W r. 1880 było w powiecie koni 16, 314, bydła rogatego 32, 833, owiec 1313, świni 10, 894, uli pszczół 1, 520. Na jeden klm. kwadr. wypada koni 17, 64, bydła rogatego 35, 53, owiec 1, 42, świń 11, 79, uli pszczół 1, 63. Na 100 mk. wypada koni 20, 59, bydła rogatego 41, 45, owiec 1, 78, świń 13, 75, uli pszczół 1, 91. W r. 1880 było w powiecie 15, 561 dm. a 79, 216 mk. , a mianowicio 4, 085 dm. , 18, 352 mk. w okręgu sądu powiatowego Łąka, a 11, 476 dm. , 60, 864 mk. w okręgu sądu powiatowego Samborskiego. Według płci było 39, 510 mężczyzn, 39, 706 kobiet. Na jeden kilometr kwadratowy wypada 86 mieszkańców, na jedne gminę administracyjną 915, na jeden obszar dworski 50. Wedle wyznania było 22, 741 rz. kat. , 48, 275 gr. kat. , 7, 856 izrael. , 344 innych wyznań. Na 1000 mk. było 287, 08 wyzn. rzym. kat. , 609, 41 gr. kat, , 99, 17 izrael, 4, 34 innych wyznań. Języka polskiego używało 31, 421, rusińskiego 45, 601, niemieckiego 2, 134, innych języków 14 mk. Na 1000 mk. używało języka polskiego 396, 9, rusińskiego 576, niemieckiego 26, 9, innych języków 0, 2. Umiejących czytać i pisać było 8, 121 5021 męż. , 3, 100 kob. , umiejących tylko czytać 3960 2116 męż. , 1844 kob. . Na 1000 męż. umie czytać i pisać 1271, na 1000 kob. 78. 1; tylko czytać 53, 5 męż. , 46, 5 kob. Według sposobu zarobkowania na 100 mk. zajmuje się rolnictwem 77, 14 górnictwem 0, 16, przemysłem 7 10 handlem 2, 53 przy komunikacyach ma zajęcie 0, 37 na urzędników, duchownych, nauczycieli, zakłady publiczne, ich rodzinę, domowników i służbę przypada 4, 39 na adwokatów, notaryuszów, architektów, inżynierów i lekarzy 0, 34, na właścicieli domów, rentierów i ich rodziny 0, 77, na robotników ze zmiennem zajęciem, na służbę dochodzącą i ludność niewiadomego zatrudnienia 7, 20. Śmiertelność od r. 1878 do 1885 na 1000 mk w 1878 r. 30, 7, w 1879 r. 37, 7, w 1880 r. 28, 7, w 1881 r. 42, 9, w 1882 r. 38, 0, średnia śmiertelność 37, 6, w 1885 r. 38, 7 ob. Rocznik statystyki Galicyi, wyd. p. Kraj. biuro Statyst. , Lwów, 1877 r. . Od 1 lipca 1888 r. powiat tworzy osobny okręg szkolny, którego rada szkolna i inspektor okręgowy mają siedzibę w S. Inspektorowi szkolnemu podlega także okrąg rudecki. Oprócz szkoł wymienionych przy opisie S. istnieją dwuklasowe szkoły etat. męz. w Biskowicach, Czukwi i Sąsiadowicach ogółem w powiecie cie 5, jednoklasowych etat. jest 37 Babina, Barańczyce, Bilina, Bilinka Mała, Błażów, Brzegi, Brześciany, Bukowa, Bylice, Dorożów, Dublany, Hordynia, Horodyszcze, Humieniec, Kalinów, Kornalowice, Kranzberg, Kulczyce, Łanowice, Łąka, Mistkowice, Mokrzany, Olszanik, Pianowice, Radłowice, Rajtarowice, Hakowa, Rogóźno, Sielec, Strzałkowice, Stupnica, Torczynowice, Uherce, Więckowice, Wojutycze, Wołoszcza, Wykoty, filialnych 14 Byków, Czerchawa, Dąbrówka, Dublany, Lutowiska, Maksymowice, Mrozowice, Ortyniec, Ozimina, Piniany, Szade, Tatary, Torhanowice i Zarajsko i niezorganizowana ewangielicka w Burczycach Nowych. Przedsiębiorstw przemysłowych jest mało. Młynów 12, a mianowice jeden parowy w Samborze, dwa wodne amerykańskie joden w Samborze, a drugi w Sielcu, a 9 wodnych zwyczajnych. Gorzelni 10 Barańczyce Wielkie, Biskowice, Bylice, Czaple, Głęboka, Nadyby, Lutowiska, Rakowa, Radłowice i Wojutycze; tartaki wodne w Czukwi i Spryni, tartaki parowe w Głęboce i Winnikach; browary w Uhercach Zapłatyńskich i Głęboce; cegielnie w Głęboce, Maksymowicach i Wykotach; olejarnia w Łące; Wapniarka w Spryni. Torczynowice dostarczają wyrobów drewnianych; Dublany i Czukiew drobnych wyrobów tkackich. W okolicach Sambora istniała w poprzednich wiekach warzelnia soli w Sprynce. Długość dróg rządowych w obrębie powiatu wynosi 40, 821 klm. Ze Sambora wybiega gościniec wiodący przez Strzałkowice, Waniowice, Torhanowice, Mrozowice i Torczynowice do Raczyny w pow. staromiejskim, w którym to powiecie jedno jego ramię zwraca się ku Przemyślowi a drugie przez Staremiasto, Turkę i przesmyk Użocki do Użoka na Węgrzech. Druga linia wiedzie ze S. przez Babinę, Kalinów, Piniany do Czernichowa w pow. rudeckim i prowadzi w dalszym ciągu ku Lwowa. Trzecia na płd. wsch. przez Radłowice, Szade, Horodyszcze, Oziminę i Nowoszyce do Bronicy w pow. drohobyckim, a w dalszym ciągu do Stryja. Długość dróg gminnych wynosi 424, 812 klm. Kolej żeL wchodzi od zach. z Felsztyna do Głęboki st. FelsztynGłęboka, idzie lewym brzegiem Strwiąża przez Sąsiadowice, Biskowice, Maksymowice i Pianowice, przechodzi przez Strwiąż w Biskowicach, wchodzi do Sambora stacya a stąd do Radłowie most wiodący przez Dniestr, a przyjąwszy kierunek wschodni wchodzi na obszar Kulczyc. Tu przybiera kierunek płd. wsch. , przebiega przez DublanyKranzberg stacya, Prusy przez Bystrzycę, Byków i Dorożów i wchodzi do Woli Jakubowej w pow. drohobyckim. Kasy pożyczkowe gminne istnieją w Czap Sambor lach, Czukwi Horodyszczu, Kotowaniu, Majniczu, Prusiech; Sąsiadowicach, Sielcu, Stupnicy, Tatarach i Wołoszczy. Z zakładów dobroczynnych istnieją zakłady ubogich w Czukwi, Dublanach, Sąsiadowicach, Strzałkowicach i Wołoszczy. Samborski obwód obejmował 102 mil kwadr. a graniczył ną wsch. z obwodami lwowskim i brzeżańskim, na płd. ze stryjskim, na zach. z sanockim i Węgrami, na płn. z przemyskim. W powiecie tym było 7 miast, 3 mka, 349 wsi. Z obwodu tego powstały dzisiejsze powiaty samborski, drohobycki, turczański, rudecki i staromiejski. Bibliografia cyrkuł samborski dod. do Gaz. lwow. , 1872 r. , Nr. 92 i 103; Osuszenie moczarów w obw. samb. Rozmaitości, 1819 r. , str. 589; Statystyka obwodu sambor. Rozmaitości, 1835 r. , str. 255; O fabrykach żelaza w obw. sambor. Przyjaciel ludu, 1843 r. , str. 162; Wosk kopalny czyli ozokeryt w Samborskiem Dod. tyg. do Gaz. lwow. , 1853 r. , III; Gradobicia w obw. sambor. Dod. do gaz. lwow. , 1862 r. , Nr. 11 do 14. Ekonomia al. starostwo samborskie była własnością korony. W XV i XVI w. trzymali ją w zastawie Odrowążowie, później otrzymała ją Bona jako oprawę i pozakładała tu wiele włości. Następnie wydzierżawiali ją królowie; a dzierżawcy nosili tytuł starostów a później administratorów. Według lustracyi z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr. 1255 należały do ekonomii miasto S. , miasteczko Stary Sambor Staremiasto, miasto Starasól z żupą, żupa drohobycka, nahujowska, kotowska, modrzycka i Kołpecka, a dalej klucz bakiński z wsiami Babina, Brzegi, Piniany, Kulczyce; klucz zadniestrzański Czukiew, Strzałkowice, Mokrzany, Sielec, Bereźnica, Dąbrówka i Zwór; klucz medynicki Medynice, Letnia, Horucko, Bylec, Lipie, Radlicz; klucz liszniański Lisznia i Niedźwiedza; klucz kołpecki ze wsią Kołpiec; klucz dublany Dublany, Ozimina, Prusy, Byków, Dorożów, Bilina, Hortynice, Załuże, Litynia, Hruszów, Bronica, Tatary, Łużek, Jakubowa Wola; Mucz ulicki Ulicz, Chłomiec i Dobra; klucz waniewski Wanięwice, Mrozowice, Torczynowice; Mucz kupnowski Kupnowice, Rozdziałowice, Błożew, Szeptycze, Mistkowice, Zarajsko; klucz ternowski Ternów i Zawadka; kraina wołosiańska Wołosianka Wielka i Mała, Łasztowka, świdnik, Jasionka Masiowa i Steciowe, Kondratów, Isaje; kraina lubochorska Butla i Wysockie, Lubochora, Krzywka, Jaworów, Butelka, Hniła, Husno Niższe i Wyższe, Borynia, Jabłonów, Żupanie, Wyzłów i Dniestrów, Kliwiec; kraina rozłucka Wołcze, Żukotyn, Dniestryk Bukowy, Rozłucz al Borysowa Wola, Przysłup, Szumiacz, Jabłonka Niźna, al. Czarnieckiego, Jabłonka Dubowa, Turecka Metenczyna i Stopusiańska, Rypiana, Smereczka; kraina Ilnicka Unik, Unik Ziemiański, Bachnowata, Radycz, Zawadka, Zadzielsko, Krzywe, Krasne, Byków, Mołdawsko, Suchy Potok; kraina podbuzka Podbuż, Rosochacz, Myta, Dołżki, Stronna, Sprynia i Sprynka, Nahujowice i Łukawica, Smolna, Załokieć, Opoka, Bystrzyca, Jasienica; kraina gwozdecka Hołowieckie, Gwoździec, Wyciow, Dniestryk Kołowiecki, Zdzianna, Strzelbice, Bylicz, Wołoszynowa Wola, Tycha, Potok Wielki, Lenina Wielka, Nanczułka, Tysowica, Leninka Mała, Jasienica Zamkowa, Strzyłki, Łopuszanka, Niedzielna, Suszyca, Wola Koblańska, Kobło Stare i Łużek; kraina Lipecka Łomna, Michnowiec, Mszaniec, Grąziowa, Płoskie, Galówka, Bystre, Łopuszanka, Lipie, Charczów. Jako oderwane od ekonomii wymienia lustracya Czerchawa i Olszanik w kluczu zadniestrzańskim, Smocza i Smocza Wolnica w krainie ilnickiej. W aktach grodz. i ziems. , tudzież innych źródłach, spotykamy następujący poczet starostów i administratorów Staszko z Dawidowa 1422 r. ; Włodko al. Włodek 1425; Piotr ze Sprowy Odrowąż 1430 1449; Jan Odrowąż 1466 1469; Stanisław ze Sprowy Odrowąż 1530 1536; Rafał Czosnowski 1539; Jan Starzechowski 1553 Jan z Mielca, marsz. w. kor. 1559; Jan Starzechowski 1565 1568; Piotr Boratyński, Stanisław Herburt z Fulsztyna 15691584; Piotr Slostowski 1585; Jerzy z Wielkich Kończyc Mniszech 1588 1611 Mikołaj Daniłowicz 1615; Samuel Koniecpolski 1628; Ligęza de Bobrek 1629; Jan Mikołaj Daniłowicz 1645; Bogusław Leszczyński 1648 1653; Stanisław Skarszewski 1656 1663; Adam z Rudnik Biskupski 1663; Stanisław Wojna 1667; Wawrzyniec Wodzicki i Adam Kotowski 1668; Albert Tomisławski 1672; Stanisław Skarszewski 1674 1678; Andrzej Rzeczycki 1679; Konstanty z Radochoniec na Nieczujowie Wapowski 1702; baron Blumenthal 1722; hr. Nostiz Trzewiecki 1748; Jan Aksak 1763; Piotr Celestyn z Rokszyc Zapolski 1766; baron de Gartenberg Sadogórski wydzierżawił ekonomię w r. 1768 na 6 lat. Po 1772 r. zajął rząd austryacki wszystkie dobra stołowe Samborskie. Bibliografia Inwentarz pożytków ststwa sambor. , które się pokazały r. 1568 po zejściu starosty miejsca tego Starzechowskiego, wojew. podolskiego w Metryce litewskiej, ob. Ptaszycki Opisanie knig i aktow litewskoj metryki, Petersburg, 1887 r. , str. 166; Inwentarz ekonomii sambor. spisany po śmierci Stanisława Herburta z Fulsztyna, kasztelana lwow. , star. sambor. , 1585 r. Rkp. biblioteki Sambor Samborowszczyzna Samborzec Sambory Samborze Samborek Samborka Samborówka Samborek Samborz w Podhorcach; ,, Lustracya ekon. samb. z r. 1686 Rkp. bibl Ossol, Nr. 1255; Eks trakt inwentarza ekon. samb. z r. 1760 Rkp. bibl Ossol, Nr. 1632; Ekonomia samb. we dług inwentarza z r. 1768 Czemeryński, o dobrach koronnych, Lwów, 1870 r. , str. 174 nn. ; Regestrum privilegiorum capitaneatus Samboriensis w Metr. litewsk. , ob. Ptaszycki, 1. c. , str. 166; Dokumenta dotycząi ce ekon. samb. Dod. do gaz. lwow. , 1872 r. , t. I, str. 44, 102, 163, 237 i t. II, str. 57; Rewizya praw i przywilejów ekon. sambor. , Dod. do Gaz. lwow. , 1872 r. , t. . I, str. 153, 231, t. II, str. 51, 114, 183, 242, i i III, str. 51. Ludwik Dziedzicki. Sambor al Samboria, jedna z nazw dawnych Peplina ob. . Samborek, wś, pow. wielicki, na praw. brzegu Skawiny, u jej ujścia do Wisły, 1 5 klm. na płn. od Skawiny. Leży w równinie przerzniętej przez pot. Rzepnik. Wieś ma 53 dm. i 284 mk. ; 276 rzym. kat. i 8 izrael Ob szar więk. pos. funduszu religijnego ma 66 mr. roli, 35 mr. łąk, 54 mr. pastw. i 16 mr. lasu; pos. mn. 144 mr. roli, 44 mr. łąk, 20 mr. pastw. i 1 mr. lasu. Dawna własność opac twa tynieckiego. W r. 1581 Pawiński, Małoy. był tu 1 komorn. z byd. , 1 rzemieśl i 4 chłopów na ćwierciach roli. Graniczy na płn. z Tyńcem, na wsch. z Sydziną, na zach. z Kopanką. Mac. Saniborka al Sambor al Gorzyczanka, rzeczka, bierze początek ze sadzawki pod wsią Pechów, w pow. sandomierskim, i płynie kręto przez Adamowice, Przybysławice, Byszów, Janowice, Chrobrzany, Gorzyczany, Samborzec Mały, Zajezierze, Ostrołękę, Zawierzbie i pod Koćmierzowem wpada do Wisły z lew. brzegu, ubiegłszy 23 wiorst. Samborka, niem. Zamhonter Fliess, Zamburka, rzka, lewy dopływ Plitnicy, bierze po czątek pod Pniowem Pinnow, w pow. szcze cinkowskim, na płd. zach. od Raciborza; oblewa wś Samborz i uchodzi na płd. zach. od Ja strowia do Plitnicy ob. Pow. wałecki, Cal liera, str. 48. Kś. Fr. Samborówka, część Czerniłowa Ruskiego, pow. tarnopolski. Samborowszczyzna, os. , pow. suwalski, gm. i par. Przerośl, odl od Suwałk 25 w. , ma 3 dm. , 13 mk Sambory 1. wś i fol, pow. augustowski, gm. Balia Wielka, par. Hoża Sylwanowce, r. g. Sopoćkinie, odl od Augustowa 58 w. ; wś ma 3 dm. , 36 mk. ; folw. 2 dm. , 13 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 74 mk. W 1882 r. folw. Sambory lit. A. rozl mr. 264 gr. or. i ogr. mr. 185, łąk mr. 34, pastw. mr. 3, lasu mr. 28, zarośli mr. 6, nieuż, mr. 7; bud, mur. 1, z drzewa 3; płodozmian 6polowy, Folw. S. lit. B. rozl 1887 r. mr. 130 gr. or. i ogr. mr. 99, łąk mr. 10, pastw. mr. 3, lasu mr. 16, nieuż. mr. 2; bud. z drzewa 7. 2. S. Bukowo, wś nad rz. Biebrzą, uchodzącą w pobliżu do Narwi, pow. łomżyński, gm. Borzejowo, par. Wizna o 1. 2 mili Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. 16 dm. , 94 mk. Stare zamczysko, nieznanego początku. Samborz al Szamborz, wś i fol, pow. płocki, gm. Ramutówko, par. Święcieniec, odl o 10 w. od Płocka, ma 3 dm. , 125 mk. , wiatrak. W 1827 r. 8 dm. , 54 mk. Fol. S. rozl mr. 487 gr. or. i ogr. 390, łąk mr. 20, pastw. mr, 5 lasu mr. 63, nieuż. mr. 9; bud. mur. 1, z drzewa 12; płodozmian 7polowy; las nieurządzony. Wś S. os. 13, z gr. mr. 10. Samborz, ob. Sambor. Samborz 1. niem. Zamborst Koeniglich, wś kość. w Pomeranii, pow. szczocinkowski, nad Samborką, na zach. od Jastrowia. Nale żała dawniej mapa Zanoniego do pow. wa łeckiego, w regestr. pob. nic wykazana. Ma 1009 ha; 1885 r. 43 dm. , 81 dym. , 413 mk, 410 ew. , 3 kat. 2. S. , niem. Adelig S. , dobra ryc, tamże, 241 ha; 1885 r. 4 dm. , 6 dym. , 46 mk. , 2 kat. , 44 ew. Kś. Fr. Samborze, część zamku koźmińskiego, w pow. krotoszyńskim, w dok. z r. 1518. Samborzec, w XIII w. Samborech, wś i fol, pow. sandomierski, gm, i par. Samborzec, odl od Sandomierza 8 w. , posiada kośoiół par. murowany, dom przytułku fundusz, urząd gm. , ma 65 dm. , 327 mk. W 1827 r. było 40 dm. , 233 mk. Dobra S. , oddzielone od dóbr rządowych Sandomierz, ukazem z 1835 r. nadane jako majorat generałlejtnantowi Prianisznikow, składały się w 1854 r. z fol Samborzec, Stodoły, Grocholice, Łopata i Kunice, wojtostwa Berdechów rozległość niewykazana w księgach hypot. . W skład dóbr wchodziły wś S. os. 30, z gr. mr. 362; wś Stodoły os. 72, z gr. mr. 1347; wś Żyć Samborska os. 25, z gr. mr. 378; wś Kunice os. 12, z gr. mr. 247. Paulus comes de Samborech uposażył klasztor cystersów w Koprzywnicy. Wymienia go dokum. Leszka, ks. krakowskiego, wyd. 1284 r. Kod. Małop. , III, 155. W połowie XV w. stał tu kościół murowany p. w. św. Trójcy, założony przez Pawła comasa z Samborca. Plebanem był Szymon a dziedzicem Warsius i Jan h. Rawa. Pleban miał dom osobny, ziemię, ogrody i gaje, łąkę zwaną Kierz i karczmę, z której czynszu płacono jedną grzywnę. Należała także do plebana część jeziora biskupiego między Złotą i Zajezierzem, sadzawka i jedna zagroda. Był we wsi folwark rycerski, 6 łan. km. , karczma z rolą, z których dziesięcinę, wartości 15 grz. , dawano pleb. w Samborcu. Folw. rycerski dawał także dziesięcinę Długosz, L. Sambroński Sambowitz B. , II, 316, 318, 354, 434. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 ws królewska, miała 7 osad. , 3 1 2 łan. , 3 zagr 2 kom. Pawiński, Małop. , 165. Obecny kościół pochodzi z 1728 r. S. par. , dok. sandomierski, 1712 dusz. S. gm. ma 685 dm. 4 mur. , 4417 mk. i 10, 968 mr. obszaru, w tem 5191 dwor. Na obszarze gminy dwa jeziora, mające 60 mr. obszaru. Sąd gm. okr. I i st. p. w Sandomierzu. W skład gm. wchodzą Andruszkowiec, Bogorya, Bystrojowice, Górki, Gorzyczany, Koćmierzów, Łojowice, Malice, Milczany, Ostrołęka, , Pocieszka, Samborzec, Skotniki, Szewce, Smiechowice, Wielogóra, Zajezierze, Zawierzbie, Złota, Żyć i Żuków. Br, Ch. Sambowitz al Sembowitz, 1345 Sambowicz, 1360 Sambicz, zapowno Zębowice, Zębice, wś, pow. wrocławski, par. ow. Sillmenau, katol św. Katarzyna. W 1842 r. 19 dm. , sołtystwo, 158 mk. 39 katol. Własność szpitala św. Ducha we Wrocławiu. Sambriczen al Sambritze Ząbrzyca, jezioro w ziemi puckiej, w przyw. z r. 1365 Dre gera odpisy w Peplinie, 55; ob. Gdynia i Reknica. JO. Fr. Sambroński, potok w Beskidach, hr. szaryskiem, ob. Kuligóra, Samczyki, w dokum. Samczyńce, wś nad rz. Słuczą, pow. i okr. pol starokonstantynowski, na pograniczu nowogradwołyńskiego, gm. 8. , o 13 w. od m. pow. Posiada kaplicę kat. par. Starokonstantynów, cerkiew paraf. murowana, młyny, 95 dm. w 1867 r. . Samczyna, grupa zabudowań w Toporowcach, pow. czerniowieckim. Por. Sawczyna, Samczyńce 1. w dokum. także Snitynka, wś rząd. przy ujściu rzki Horodni do Bohu, i pow. bracławski, na pograniczu hajsyńskiego, okr. pol i sąd Niemirów, gm. Monastyrskie, par. Bracław o 11 w. , ma 97 osad. Wchodziła w skład sstwa bracławskiego. Podług lustracyi kaszt. Humieckiego z 1615 r. była wsią od trzech lat nowo osiadłą. Jost w niej ludzi osiadłych 15, którzy nie dają nic ratione libertatis, której im pozwolono do lat 40 Jabłonowski, Lustracye, 70. 2. S. , sioło, pow starokonstantynowski, na pograniczu pow latyczowskiego i lityńskiego, na pld. ; wschd od mka Kuźmina, w 1867 r. 88 dm. 3. S. , ob. Samczyki J Krz. Samiec, ob. Samiec, Samek Gusnarowski, grupa zabudowań w Marklowicach Dolnych NiederMarklo witz, pow. frysztacki. Samelucken 1. dobra, pow. pilkałowski, st. p. Szyrwint, 8 dm. , 34 mk. , 79 ha. 2. S. , wś nad rzką Romintą i przy drodze żel z Królewca do Gąbina, pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen; 40 dm. , 204 mk. Samenkeli, zaśc, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Ołsufjewa, Hanuszyszki, o 8 w. od gminy, 12 dusz rewiz. SamerdajRast wybud. na polprus. Mazurach, pow. szczycieński, przy Pasymiu; 1 dm. , 12 mk. Samhłaj, rozłegłe błota w pow. horodnickim i czernihowskim gub. czernihowskiej, w pobliżu błota Łopatyńskiego. Samhorodek al Samhorodok, mczko przy ujściu Dcsenki do Desny, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol, gm. S. , o 45 w. od Berdyczowa, ma 2240 mk. Podług Pochilewicza w 1863 rbyło tu 1040 mk. praw. , 375 katol. , 261 żyd. ; 3416 dzies. ziemi. Cerkiew Bohosłowska, drewniana. zbudowana w 1851 r. na miejscu dawnej. Do par. praw. należy wś Łopatyn o 7 w. . Kościół katol par. p. w, św. Wincentego a Paulo, z muru wzniesiony w 1822 r. przez Kopczyńskich. Gleba żyzna, czarnoziemną. Od dawna S. wchodził w skład dóbr pohrebyskich i należał z kolei do ks. Zbaraskich, ks. Wiszniowieckich, ks. Radziwiłłów i Morawskich. Od tych ostatnich kupił to mczko Prot Potocki, wwda kijowski, dziedzic klucza machnowieckiego ob. Machnówka, ale gdy zbankrutował, S. . drogą kupna przeszedł do Kopczyńskich. Obecnie właścicielem jest Stanisław Rebinder. Jest podanie, że za dawnych wieków było tu dwa miasta jedno greckie za rz. Desną, składające się z 50 dm. i cerkwi greckiej, a drugie żydowskie. Miasto to miało zameczek, opasany z trzech stron rz. Desną, i drugą mniejszą, Postoł zwaną; z czwartej zaś strony była fosa, która sprowadzała wodę z rzeki. Obok tego opowiadają, że to miasto wraz ze Zbarażem opierało się Tatarom, w końcu spalone i zrabowane zostało, a cała ludność wyszła za Dniepr. Po spaleniu S. była w okrąg pustynia i dzikie konie pasły się, od czego niedaleko wsi Łopatyna jest dotąd stojło zowiące się dzikich koni. Wieliczko opowiada, że w 1651 Przyłuka i S. były przez jakiegoś czarodzieja Polaka, który przyszedł tu z wojskiem, doszczętnie zniszczone t. I, str. 128. Za władania Morawskich były tu magazyny murowano. Prot Potocki na gruntach 8. osiedlił w 1791 r. Holendrów i wydał im następujący przywilej, potwierdzony przez Stanisława Augusta. Prot na Złotym Potoku Potocki, wwda kijowski, orderów Orła białego i św. Stanisława kawaler, dóbr Machnówki i Samohorodka z przyległościami dziedzic, nadaję bez żadnej poprzedniczej summ kapitalnych opłaty, grunta za Machnówką leżące, przynależne teraz do Samohorodka, a odtąd Michalin nazywać się mieć chcący, Hollendrom mennonistom z ich następcami prawem wiecznego czynszu. Grunta tego Michalina zaczynają się u węgła granic gruntów kumanowieckich, schodzących się tamże ze stepem Samhorodek Samhłaj Samerdaj Samenkeli Samelucken Samek Gusnarowski Samiec Samczyńce Samczyna Samczyki Sambriczen Sambowitz Samhorodek Samica Samica 1 Samhorodek wsi CzerepoBzynieo i z traktem na Samohorodek Niemierowskim, leżą między tymże traktem i Wielką Rudą i ciągną się od rzeczonego węgła, wzdłuż tegoż traktu, aż do gruntów ornych Samohorodeckich. U samohorodeckich ornych gruntów zwracają się do tegoż traktu w lewo, i ciągną się aż do futorów samohorodeckich, po nad któremi idą aż do futoru teraz przez Imci Pana Zwierzchowskiego posiadanego, to z strony jednej; z drugiej zaś strony ciągną się po nad wzwyż rzeczoną Wielką Rudą aż do tego futoru Imci Pana Zwierzchowskiego. Z tych to gruntów położenia swego dopiero opisanych wydzielono będzie rzeczonym mennonistom przez geometrę przysięgłego, kosztem skarbu mego sprowadzić się mającego, tyle ile każda familia z osobna, lub całe mennonistów zgromadzenie, porządkiem objąć zechce, w przeciągu 2 lat, licząc od mies. kwietnia roku teraźn. 1791. Wydział zaś gruntów ma być zaczynany od wspomnionego węgła granic gruntów kumanowickioh, każda familia obejmie grunt podług możności, niemniej jednak jak po morgów 18, po 300 prętów kwadr. mających, ani więcej jak po 3 włóki miary chełmińskiej. Dla każdej familii ofiaruję na sprowadzenie się do Machnówki albo do Michalina po zł. 100 i to jej daruję. Na fundusz dla ich kaznodziei, na cmentarz, kościół i szkołę zgromadzenia rzeczonych mennonistów, grunt w rozległości morgów 30 wydzielam, i bez opłacania czynszu na wieczne czasy im nadaję. A dla tegoż kaznodziei co rok po zł. 250 przez pierwsze dwa lata sposobem darowizny ofiaruję, i nadto na wystawienie ich kościoła skarb mój pożyczy zgromadzeniu zł. 3000 bez procentu do lat 3, a po wyszlych 3 latach, w następujących trzech tę pożyczkę zgromadzenie równemi częściami wypłaci etc. etc. Po wprowadzeniu ogólnej powinności wojskowej, koloniści ci, sprzedawszy grunta swe Czechom, wynieśli się wszyscy z kraju. Dziś jest tu st. Holendry na drodze żeL kijowskoodeskiej. Parafia katol, dekanatu berdyczowskiego, ma 2681 wiernych i kaplicę w Łopatynie. Gmina składa się z 11 okr. wiejskich starostw, obejmuje 18 miejsc zamieszkałych w tej liczbie mko S. , 2 fermy i 4 karczmy, liczących w ogóle 1512 osad, 9393 mk. , 18, 034 dzies. ziemi 6514 włośc, 11, 165 dwor. i 355 cerkiew. . Edward Rulikowski. Samhorodek 1. wś u źródeł rz. Tulczynki, dopł. Sielnicy, pow. bracławski, okr. pol, sąd i st. pocz. Tulczyn o 11 w, , gm. Żórawlówka, par. kat. Kopijówka, w pobliżu linii dr. żel kijowskoodeskiej, pomiędzy st. Wapniarka i Jurkówka. Ma 139 osad, 684 mk. , 2613 dzies. ziemi włośc z Zórawlówką, 74 cerkiewnej; dworskiej w całym kluczu tulczyńskim 10, 916 dzies. Cerkiew p. w. św. Paraski, wzniesiona w 1858 r. Do par. praw. , mającej 1881 wiernych, należy Wapniarka i słobódka Copówka. Dziedzictwo niegdyś Potockich, na leży obecnie do Udiełów. 2. S. , wś nad rzką Łebedinką, pow. czerkaski, w 3 okr. pol. gm. Taszłyk o 3 w. , o 46 w. od Czerkas, ma 993 mk. w 1863 r. 742 mk. , 444 dzies. zie mi włośc. i 1229 dz. dworskiej; cerkiew p. w. św. Mikołaja, drewniana, wzniesiona w 1856 r. , na miejsce dawniejszej z 1776 r. Własność dawniej hr, Samojłowa, od którego w 1806 r. kupił Stefan Bogojewski, od 1841 r. córki je go Nadziei Albrandt. 3. S. , wś nad rz. Be rezianką, pow. skwirski, w 1 okr. pol, gm. Worobiówka, o 12 w. od Skwiry, przy dr. pocz. do Lipowca, ma 1615 mk. Podług Po chilewicza było tu około 1863 r. 1920 mk. prawosŁ, 210 katol i 204 żydów. W 1741 r. S. miał 80 chat i do 500 mk. Cerkiew p. w. Podwyższenia Krzyża św. , wzniesiona w 1741 r. , na miejsce spalonej w 1740 r. , uposażona jest 54 dzięs. ziemi. Pod wsią na wyniosłem miejscu nad ruczajem znajdują się ślady da wnego zamczyska. W 1736 r. wś należała do ks. Jana Wiszniowieckiego, kaszt. krakow skiego. W 1863 T. posiadali tu Julian Po powski 2611 dzies. i 267 dusz rewiz. ; Jakub Źurakowski 1800 dzies. i 105 dusz; Dorota Podgórska 539 dzies. i 126 dusz; Anna Soko łowa 195 dzies. i 41 dusz oraz Jacek i Wa cław Pilawscy 539 dzies. i 79 dusz rewiz. Znajduje się tu st. pocz, na trakcie z Kijowa do Lipowca, o 24 w. od Machnówki a 40 w. od Lipowca. Dr. M. J. Krz. Samica 1. dawna nazwa w języku flisów dzisiejszej gdańskiej Wisły, t. j. lewej odnogi, tworzącej jej główne koryto, podczas kiedy Wisłę Elbląską mianowali Łachą, jak nas poucza Klonowicz we Flisie. .. iż Wisła dwojaka Jedna Samica, druga Łacha, nowym co ciecze rowem. 2. S. , strumień, dopływ Łagowicy, w pow. opatowskim, . 3. S. , rzka w pow. krasnostawskim, ob. Bychawka, Samica 1. rzeczka, prawy dopł. Baryczy, ob. Orla. 2. S, rzeczka, lewy dopł. Kopanicy Polskiej dopł. Baryczy, powstaje w Tarchalinie pod Bojanowem, w pow. krobskim, płynie ku wschodowi na Gościejewice gdzie zwraca się ku północy i minąwszy Zawady uchodzi w Poniecu. Długośó biegu około 10 klm. ob. Kod. Wielkop. , n. 925 pod r. 1309. 3. S. , rzka, lewy dopł. Obry, powstaje w lasach Trzebani, o 5 1 2 klm. na płn. wschód od Leszna, w pow. wschowskim; płynie od płd. ku płn. na Trzebanią i Osieczną, gdzie z lew. brzegu przyjmuje strugę od Klonówca; łączy jez. Osieckie, Drzęczkowskie, Witosławskie, Wojnowickie, Jezierzyckie i Wonieskio; przed jez. Drzęczkowskim zasila się z lew. brzegu Samica strumieniem Żakowskim, , a wypływając z tego jeziora wchodzi do pow. kościańskiego. Uchodzi w pobliżu Gryżyny, o 5 klm. na płd. wschód od Kościana, wśród łęgów nadobrzańskich. Bługość biegu około 20 klm. 4. S. , rzka, prawy dopływ Obry, wypływa ze stawu bielewskiego, między Osowem a Lubiniem, o 7 klm. na wschódpołudnie od Krzywinia, w pow. kościańskim; ubiegłszy 1 2 klm. wpada do jez. Żelazno, którego wypływa w osadzie t. n. i w kierunku płd. wschod. płynie do Stankowa, gdzie o 7 1 2 klm. na zach. płn. od Gostynia wpada do Obry. Długość biegu od Żelazna do ujścia około 3 klm. W r. 1392 opat lubiński przekazując sołectwo w Żelaznie braciom Rożnowi i Źbilutowi, nadał im całą tę rzeczkę. 5. S. , rzka, dopł. Ochli, z którą wpada do Orli. Tak zwaną też jest Rdząca w dypl wielkopolskich z r. 1303 ob. Kod. Wielk. , n. 863. 6. S. al. Baryczka, rzka, prawy popł. Ołoboczki dopł. Prosny, bierze początek pod Zbękami, o 2 klm. na płd. wschód od Miksztata, w pow. ostrzeszowskim; płynie od zach. ku wschodowi na Drożdżyny i Wędzioch, gdzie zwraca się ku północy i oblewa Masłowszczyznę i Gozdowskie pustkowie, Kaliszkowice Kaliskie, Kaliszkowice Ołobockie i Namysłaki, poniżej których wchodzi do pow. odolanowskiego. Rozgranicza na przestrzeni 2 1 2 klm oba te powiaty i łączy się z Strzyżawką, z którą zdąża do Ołoboczki; uchodzi wprost Sławina, o 2 klm. na zachód od Ołoboku. Od źródeł do złączenia z Strzyżewką zowie się właściwie Samicą; nazwę Baryczki wzięła od Baryczy, która tu niegdyś zlewała się z Ołoboczką i Prosną. U źródeł swoich pędzi hutę szklaną przedborowską, a w dalszym biegu młyny Kaliszkowicki, Rachutę i Krucz. Długość biegu około 20 klm. Ob, Strzyżewka. 7. S. al. Niesób, niewłaściwie Janicą zwany, rzka, lewy dopł. Prosny, powstaje w Turkowic na Szlązku. Płynie od zach, ku wschodowi; oblewa Bralin, Kępno, Baranów, Jankowy i KuźnicęSkakawę; do pow. ostrzeszowskiego wchodzi pod Osinami, minąwszy młyn Szumski. Z lewego brzegu przyjmuje a odpływ stawu Lipnickiego, zasilony strugą od Mielęcina, z pow. ostrzeszowskiego; b strumień, który powstaje na Szląsku pod Zmyśloną Parzynowską, oblewa Mielęcin, Szklarkę Mielecką, Juliankę i Hipolitpol, wpływa znów do Szlązka pod karczmą Samulką, i zasilony z lewego brzegu strugami przybyszewskiemi, uchodzi pod młynem Szumskim; o Rzetnię, która powstaje pod Parzynowem, oblewa Rzetnię i Osiny, obraca młyn Korzeń i uchodzi w pobliżu Kępna; d strugę Krążkowską w Baranowie i e Świbę, płynącą z Kierzna na Świbę i Donaborów, pod młynem Niesobem, Z praw. brzegu przyjmuje strugę Nieprosińska, między Turkowem i Bralinem na Szlązku i płynący od Borówna na Grębanin i Lisiny strumyk w Baranowie. S. czyli Niesób obraca wspomniany już młyn Szumski na Szlązku, tudzież młyny Niesób i Dzięcioł w pow. ostrzeszowskim; uchodzi naprzeciw Wieruszowa, w pobliżu kaplicy św. Rocha, Długość biegu około 23 klm. W r. 1233 odbył się nad tą rzeczką zjazd dostojników w obec Władysława Odonicza, Pawła, bisk. poznańskiego, Sędziwoja, kaszt. kaliskiego, Godzisława, wojskiego i innych dostojników; Rożek, syn Dzierzykraja, nadał wtedy wś Rzetnię klaszt. lubiązkiemu. Przed r. 1793 rozgraniczała pow. ostrzeszowski od wieluńskiego. Rzeczka ta swą nazwę Niesób nadała herbowi Niesobia, do którego należały rodziny z Ostrzeszowskiego, jak Doruchowscy z Doruchowa, Kępińscy z Kępna, Kierzyńscy z Kierzna i Mijomscy z Myjomic. Ob. Janica. 8. S. , rzka, lewy dopł. Warty, powstaje u stóp wyżyn Skrzyneckich, o 8 klm. na wschódpołudnie od Buku, w pow. poznańskim; obraca młyn Tomicki i wpływa do jez. Tomickiego, połączonego przekopem od północy z jez. Niepruszewskim. Wydobywszy się pod Mirosławkami z jez. Tomickiego, łączy je z jez. Krąplewskiem, Witobelskiem, Łódzkiem i Demańczewskiem, z którego wypływa pod Demańczewem; tu zmienia swój kierunek płd. , płynąc ku wschodowi, łączy się pod Krosnem z Mosinką i z nią uchodzi do Warty poniżej Mosiny, naprzeciw Rogalinka. S. oblewa Krąplewo i Stęszew; inne osady leżą nad wybrzeżami jezior wymienionych powyżej. Długość biegu około 20 klm. Przed kopaniem kanałów obrzańskich płynęła Mosinka od Modrza na Wronczyn, Zaparciu i Srocko Małe. Ob, Mosinka. 9. S. al. Sama, Główna w r. 1569, rzka, lewy dopł. Warty, powstaje pod Sierosławiem, o 12 klm. na wschódpłn. od Buku, w pow. poznańskim; płynie od południa ku północy; ubiegłszy 3 klm. wpada w Lusówku do jez. Lusowskiego, które łączy z jez. Jankowickim, Gajskiem. Kiączyńskiem i Radzyńskiem; odtąd płynie łąkami. na Myszkowo, Przyborów, Przyborówko, Galowo, Szamotuły, Szczuczyn, Grabowiec i Piotrków, poniżej którego wchodzi do lasów obrzyckich, zwraca się ku płn. zach. , obraca młyny kobylnicki i obrzycki i uchodzi w obrzycku. Zasilana drobnemi strugami, rozramienia się powyżej Szamotuł, płynąc zach. ramieniem na Gałowo, Śmiłów, Szczepanków i Kluczewo tu łączy się z Ostrorożanką, z którą ramię to uchodzi także do Warty. 10. S. al. Siodmica, rzka, lewy dopł. Warty, wypływa z jez. Kiekrz, pod os. t. n. , o 12 klm. na płn. zach. od Poznania, w pow. poznańskim; płynie ku płn. na Pa Samiec Samiły Samin Samica włowice, Bytków, Sobotę i Rostworowo, gdzie wchodzi do pow. obornickiego i rozdziela się na dwa ramienia, z których zachodnie oblewa Sępno i Nieczajnę, a wschodnie Zielątków, Wargowo i Kowalewko. Między Objezierzem a Ślepuchowem łączyły się to ramiona w jez. Objezierskiem, które już dziś nie istnieje, i wspólnem korytem wypływały pod Żuko wem. Odtąd płynie S. na Urbanie, Chrustów, Niemieczkowo i os. młyn. Ruks. gdzie wpada do Warty, naprzeciw Kiszewa, o 10 klm. na zach. północ od Obornik. Długość biegu oko ło 24 klm. E. Cal. Samica, rzeczka w pow. niborskim, lewy dopł. Omulewa ob. Samica, struga pod wsią Krzanowice, w pow. kozielskim. Samice al. Samity, w spisach urzęd. Sanice, w XVI w. Samycze, wś nad rz. Rawką, pow. skierniewicki, gm. Skierniewka, par. Skierniewice odl. 6 w. , posiada szkołę początkową, 350 mk. , 863 mr. Wieś należąca poprzednio do księstwa łowickiego, obecnie rozkolonizowana. Gleba w połowie żytnia a w połowie sapy. Oprócz rolnictwa ludność produkuje kaszę jęczmienną. Wieś graniczy z Miedniewicami, leży przy trakcie ze Skierniewic do Mszczonowa. W XVI w. jest to wś należąca do dóbr stołowych arcyb, gnieźn. Nie było ni łanów sołtysich ni folwarku. Dziesięcinę należącą do arcyb. gnieźn. ustąpił Zbigniew Oleśnicki arcyb. w zamian za folwark proboszczowski w Skierniewicach Łaski, L. 1. , II, 275. Samie, rumun. , pow. lipnowski, ob. Czarne. Samiec 1. rzeczka w pow. proskurowskim, prawy dopływ Bohu. Bierze początek pod grzbietem podolskim około wsi Rezuliniec, płynie z zachodu ku wschodowi tworząc 4 stawy; mija wsie Kudryńce, Malinicze, Różycznę, przepływa jez. Dubowe, mija wś Knyszkowce, przepływa jez. Rakowe i poniżej włoski Rakowej uchodzi do Bohu, ubiegłszy 2 1 2 mili. 2. S. , rzeczka w pow. uszyckim, ob. Samiecwoda, 3. S. , rzeczka w pow. lityńskim, prawy dopływ Wytekły, ma źródła wo wsi Smiałej, płynie z północy na południe przez wś Petrykowce i Czepiele, poniżej której ma ujście. 4. S. , staw pod wsią Pilawce ob. . 5. S. , rzeczka w pow. berdyczowskim, dopływ rz. Hopczycy dopl. Rosi, do której uchodzi we wsi Horodek. 6. S. , rzeczka w pow. skwirskim, lewy dopływ Rosi. 7. S. , rzeczka, dopływ Hniłopiaty. 8. S. , rzeczka, dopływ rz. Rosochowatej al Małego Sonika pr. dopł. Sobu. X. M. O. Samiec al. Samec, potok, powstaje we wsi Styberówce, pow. brodzki, a opłynąwszy od wschodu wś Wierzbowczyk, wpada poniżej do j Seretca, dopływu Seretu górnego. Przy ujściu potoku rozlewał się dawniej staw, dziś zamieniony na moczarowate łąki, . Długość bie gu 5 klm. 2. S. , potok, bierze początek w płn, zach. stronie wsi Szył, pow. zbaraski; pły nie na płd. wsch. przez Szyły, Lisieczyńce, Szelpaki, Suchowce i Nowesioło. Tu zwraca się na pld. , przepływa Koziary, gdzie zabiera wody pot. od Hnilic, następnie w biegu płd. wschd. mija Hołoszyńce i Medyń; zabrawszy w Skorykach pot. Walczek od pr. brzegu, wykręca się na wschód i pod nazwą Młyń skiego pot. w Pieńkowcach uchodzi do Zbru cza od praw. brzegu. Długość biegu 23 klm. Zasila stawy w Szelpakach, Suchowcach, No wymsiele, Koziarach, Hołoszyńcach, Medyni, Skorykach. 3. S. , potok, wytryska na ob szarze Stryjówki, koło chat Czahary, w pow. zbaraskim; przepływa wś Jacowce, Kle banówkę, Korzyłówkę, następnie mija Roso chowaciec pow. skałacki, gdzie od praw. brzegu przyjmuje potok i n. , wreszcie opły wa Supranówkę, Podwołoczyska, Zadniszów kę i w Myslowej uchodzi do Zbrucza od praw. brzegu. Zasila stawy w Klebanówce, Supra nówce i Podwołoczyskach. Wypłynąwszy ze stawu w Podwołoczyskach rozdwają się, półno cne ramię płynie wprost na wschód do Zbru cza granicą Podwołoczysk i Zadniszówki, ra mię zaś lewe, dążąc na płd. przez Zadniówkę, dzieli się znowu na dwa północnem uchodzi w Zadniówce do Zbrucza, południowem zaś w Mysłowej. Długośó biegu 22 klm. Źródła leżą 356 mt. npm. ; poziom wody powyżej Ja cowiec 316 mt, ; staw dolny w Klebanówce 293 mt. ; ujście 273 mt. npm. Od Rosocho waćca począwszy wzdłuż strumienia ciągnie się tor dr. źel Karola Ludwika aż do granicy Galicyi. Br. G. Samiecwida, mata rzeczka w pow. uszyc kim, lewy dopływ Studziennicy Studenicy; bierze początek powyżej wioski Lipiny, pły nie od wschodu na zachód, mija tę wioskę i u chodzi do Studzienicy. X. M. O. Samiły al. Stary Szlanów, wś i fol, pow. maryampolski, gm. Poniemoń Pożajście, par. Poniemoń, odl od Maryampola 59 w. , ma 17 dm. , 260 mk. , młyn wodny. W 1827 r. było 16 dm. , 124 mk. Samin, jezioro w pow. brodnickim, pomiędzy wsiami Sarnin i Radoszki. Samin, dok. 1337 Semin, Semmin, Semyn, 1543 Sarnino, wś, pow. brodnicki, st. p. Bartniczki, par. kat. Radoszki. Leży nad jeziorem t. n. i strugą dopł. Branicy pędzącą młyn, ma 460 ha 60 łąk, 303 roli orn. . W 1868 r. 34 bud. , 20 dm. , 150 mk. ; 149 kat. , 1 ewang. ; 1885 r. 15 dm. , 27 dym. , 134 mk. ; 124 kat. , 10 ewang. S. należał do kapituły chełmińskiej, która tu miała swój tartak, R. 1377 oznajmia kapituła, że Jenusch. Wozceche i Samiecwida Samica Samice Samie Samitten Samitz Samki Samin Paulin Janusz, Wojciech i Paweł i rodzoń stwo dostali 4 włóki w S. na prawie chełm. za służbę konną. Nadto udzielamy im wolne rybołówstwo w jez. Bronicz ob. Woelky Urk. B. des Bist. Culm. , Nr. 347, str. 267. U. 1543 sprzedaje kapituła w dobrach S. , o bejmujących 40 włók pustych, Andrzejowi Wlewskiemu 5 wł. chełm. Nadajemy mu ry bołówstwo w jez. Samińskiem małemi narzę dziami videlicet hantwate et hamen almani ce nuncupatis dla własnej potrzeby. Za to będzie czynił służbę na koniu, a na uznanie zwierzchnictwa winien na św. Marcin dawać 1 funt wosku i 5 fen. chełm. , oprócz płużne go. Dan w Chełmży tamże, Nr. 970, str. 815. R. 1596 nadaje kapituła miecznikowi pruskiemu Sewerynowi Zaleskiemu 4 puste włóki w S. , wolne od tłoki, rybołówstwem w jeziorze. Za to będzie na św. Marcin da wał 1 funt wosku i 5 fen. jako i płużne. Dan w Chełmży ob. tamże, Nr. 1105, str. 939. R. 1596 sprzedaje kapituła Janowi Rudkowskiemu 9 1 4 włók pustych w S. wraz z ryboł. w jeziorze za służbę konną, oprócz tego będzie płacił 1 funt włosku i 5 fen. na św. Marcin tamże. Nr. 1106, str. 940. R. 1584 sprzedaje kapituła młyn i tartak w S. Zacharyaszowi Waydemaier z Torunia za 500 fl. monety poL Nadajemy mu wolne rybo łówstwo w jeziorze małemi narzędziami vi delicet sabrodna et zlemnicza, i wolne drze wo opałowe i budulcowe. Groblę my sami u trzymywać będziemy, chyba z jego winy u szkodzona została. Użyczamy mu też wolne pastwisko i warzenie piwa dla siebie, dalej 4 włóki wolne od tłoki, ale od 2 wł. będzie pła cił co rok 6 grzyw. po 20 gr. licząc, a za wszystko 1 1 2 łasztu żyta na św. Marcin itd. tamże, Nr. 1096, str. 933. W wizyt. Strzesza z r. 1667 czytamy, że S. obejmował 21 1 2 wł. ; omnes feudales nobilium vasallorum; me sznego pobierał prob. po 1 korcu żyta i tyleż owsa od każdej włóki ob. str. 3766. Wizyt. Potockiego z r. 1706 donosi, że wówczas wło ścianie byli zobowiązani tylko do pół kor. ży ta i tyleż owsa str. 644. Kś. Fr. Samin 1. al Saminken, w dok. Semen, wś, pow. ostródzki, st. pocz. Dąbrówno; 27 dm. , 143 mk. , 171 ha. W. m. Michał Kuechmeister nadaje Henrykowi i Guntrowi z Sartawic wś 8. z 62 włók. na prawie chełm. , z obowiązkiem 1 służby w lekkiej zbroi. Dan w Malborku, w dzień św. Doroty, r. 1416. 2. S. , dobra, tamże; 44 dm. , 257 mk. , 883 ha. Saminiec, struga w pow. ostródzkiem, wpada do jez. Dąbrowo; ob. Leszcz. Samita, leśnictwo, pow. szamotulski, okr. domin. Wróblewo, poczta w Sierakowie, 1 dm. , 8 mk. Samiten, łotew. Semmete, dobra pryw. z kość. ewang. , w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandawska Kurlandya. Do dóbr należą folw. Feldhof i Wallmann. Samitten, dobra ryc, pow. królewiecki wiejski, st. p. Schugsten; 17 dm. , 108 mk. , 370 ha. Samitz 1. 1492 r. Samicz, wś, pow. złotowskohajnowski. W 1842 r. 59 dm. , folw. , sołtystwo, 512 mk. 3 kat. , kościół par. ew. , szkoła ewang. Do S. należały Dammkretscham os. karcz. , Dreibrodt, kol. , Hammer, kol. , Hinterecke, os. z młynem wodnym i szkołą filialną, tudzież Vorhaus, zamek nad rzką Czarną Schwarzbach, gorzelnia, browar i urząd celny. 2. S. , wś, pow. głogowski, par. ew. Dalkau. W 1842 r. 19 dm. , folw. , 178 mk. 8 katol, cegielnia. Do S. należał Sandmuehle, młyn wodny. 3. S. , wś, pow. lubijski Szląsk, par. ew. i kat. Lubiń. W 1842 r. 12 dm. , 106 mk. 1 kat. . Samki, uroczysko, pow. słonimski, w 5 okr. poL, gm. Luszniewo, o 29 w. od Słonima. Samkowen, ob. Zamkowo. Samkowszczyzna, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie, okr. wiejski Wincentowo, o 9 w. od gminy, 13 dusz rewiz. Samland, Samlandya, ob. Sambia. Samlin 1. , 1710 Samlino, niem. Gross Semlin, wś, pow. starogardzki, st. pocz. , kol. i par. ew. Starogard o 8, 5 klm. , par. kat. Pinczyn. Obejmuje 12 gburstw i 9 zagród, razem 359 ha 12 łąk, 288 roli. W 1869 r. 204 mk. , 139 kat. , 65 ew. , 24 dm. ; 1885 r. 30 dm. , 47 dym. , 212 mk, 144 kat. , 68 ew. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 podaje, że było 18 włościan, ale ich posiadłości zamieniono na ziemię dworską. Dwór dawał przedtem mesznego 3 kor. żyta i tyleż owsa str. 117. 2. S. , niem. Gross Semlin, folw. , tamże, 129 ha 21 łąk, 330 roli. W 1869 r. 95 mk. , 44 kat. , 51 ew. , 8 dm. ; 1885 r. 7 dm. , 14 dym. , 66 mk. , 37 kat. , 29 ew. ; fabryka krochmalu, 3. S. , leśnictwo, tamże, 360 ha 6 roli, 1 łąk, 336 lasu. W 1885 r. 1 dm. , 30 mk. ewang. W lesie znaleziono niedawno 5 urn. Kś. Fr. Samlinek al. Parpat, niem. Klein Semlin, folw. , pow. starogardzki, st. p. i kol. Starogard o 6, 5 klm. , par. kat. Pinczyn, 193 ha 1 lasu, 16 łak, 171 roli. W 1869 r. 70 mk. , 65 kat. , 5 ew. , 6 dm. ; 1885 r. 6 dm. , 11 dym. , 69 mk. , 56 kat. , 13 ew. ; hodowla bydła holenderskiej rasy, sprzedaż mleka. Kś. Fr. Samławki, Samlack, wś na niem. Warmii, pow. reszelski, st. pocz. Bischdorf; 66 dm. , 340 mk. 332 kat. . Wś tę kupił bisk. Henryk a Materno de Sapoyten i wydał osadnikom na prawie chełm. Płacili od 24 włók po 17 skot. , od pozostałych zaś 5, które się Ackerpanie zowią, po 1 2 grzywny, karczmarz 1 2 grzywny w dzień Oczyszczenia P. Maryi Samławki Samlinek Samlin Samland Samkowszczyzna Samkowen Samin Saminiec Samita Samiten Samochy Samociążek Samocice wikaryi przy kościele kolegiackim w Gutstadzie. Dominium i juryzdykcyą sobie rezerwuje. Dziedzicznego sołtysa we wsi nie ustanowiono; tymczasowy zaś ma wolność ab omni servicio rusticano, quod scharwerk dicitur, tak długo, dopóki jest w urzędzie, i zwykłe sądownictwo. Datum in castro nostro Resel die Purificationis Marie Virginis gloriose. Andrzej Batory, biskup warm. , nadaje r. 1597 Leonardowi Marcinkowskiemu z Reszla grunt w S. celem postawienia karczmy. Samłowiec al. Samlowiec, wś do gm. Kost kowic należąca, pow. bielski, obw. sąd. sko czowski, na Szląsku austr. W r. 1880 było 14 dm. , 79 mk. Br. G. Samniki, wś włośc, pow. trocki, w; 3 okr. poL, gm. Hanuszyszki, okr. wiejski Samniki, o 3 od gminy, 82 dusz rewiz, ; należy do dóbr skarbowych Jurewicze. Okręg wiejski stanowi jedna tylko wś S. Samochowicze al. Samochowickie, jezioro, pow. piński, na Zarzeczu, w gm. Chojno, w pobliżu wsi Samochowicze, ma długości 1 w. i 1 2 w. szerokości, brzegi nizinne, od zachodu lesiste; rybołówstwo znaczne. Al. Jel. Samochowicze al. Siemiechowicze, wś nad jez. t. n. , pow. piński, na Zarzeczu, gm. Choj no, par. praw. Newel, o milę ku zachodowi od wsi Nowel, ma 16 osad pełnonadziałowych. Cerkiewka filialna z 1830 r. , p. w. Narodzenia N. M. P. fundacyi Wojciecha Pusłowskiego, z dawnych zapisów posiada 2 włóki i 3 mor gi gruntu i łąk. Za poddaństwa S. należały do Pusłowskich. A. Jel. Samochwałowicze, mko z zarządem gminnym, wś i dobra poradziwiłłowskie, nad rzeką Ptyczą, pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, par. katol. Kalwarya, przy gościńcu handlowym mińskosłuckim, o 18 w. od Mińska. Na początku XVIII w. S. należały do możnej rodziny Chaleckich, przez wiano Anny Chaleckiej dostaly się ks. Albrechtowi Radziwiłłowi, staroście rzeczyckiemu, wraz z przyległemi dobrami Krupica, przy której założono następnie fundum Annopol. Jedna z córek ks. Albrechta wychodząc za Michała Puzynę wniosła mu w posagu S. z przyległościami. Puzyna wkrótkim czasie zmarnował majętność, a synowi Eustachemu nic nie pozostawił, nie dawszy mu nawet wychowania; córce zaś Pulcheryi, poślubionej Sierzputowskiemu, wydzielił Nowinki ob. . Po śmierci brata otrzymała ona także resztki Samochwałowicz. Córka jej Zofia wyszła za Waleryana Bucewicza, który, pomimo wzorowego gospodarstwa w Nowinkach, niemógł się utrzymać w S. sprzedał je w 1878 r. Popowemu, właścicielowi Przylep. Folw. S. , po kilku parcelacyach na rzecz dłużników, posiada około 20 włók wybornej ziemi i łąk nadrzecznych, dwukośnych, znaczną propinacyę i dochody, młyn; w ostatnich czasach wzniesiono dość porządne zabudowania gospodarskie i dom mieszkalny z drzewa. Mko wyłącznie żydow skie, ma około 40 osad. Żydzi trudnią się drobnym handlem, ogrodnictwem i mają w okolicy smutną sławę koniokradów. Cerkiew p. w. św. Ducha, niegdyś fundowali Radzi wiłłowie, na nowo zbudowana z drzewa po 1868 r. , ma z dawnych zapisów 1 1 2 włók ziemi, około 1500 parafian; kaplice na cmen tarzach grzebalnych w Kociahach i Rusinowi cach. Wieś ma 22 osad. Gmina Samochwało wicze składa sie z 8 okręgów wiejskich, ma 829 osad włościańskich i do 3700 włościan płci męz. , którym nadano 11, 379 dzies. ziemi. Grunta faliste, szczerkowoglinkowate, uro dzajno, lasu mało. Al. Jel. Samochy, pow. mazowiecki, GąsówkaS. Samociążek, dok. w 1311 i 1315 r. Samoczansco i Somoczanscho, Zamociążek 1830 r. , niem, Sanddorf, mylnie Piaski, wś i os. , pow. bydgoski, o 5 klm. na płd. od Koronowa, na lew. brzegu Brdy, w pobliżu jeziora Białego, 88 mt. npm. , par. i poczta w Koronowie, st. dr. żeL na Maksymilianowie o 8 klm. Wś ma 27 mk. w 4 dm. i wchodzi w skład okr. miej. Koronowo; os. ma 66 dm. , 402 mk. 272 kat. , 130 prot. i 353 ha 317 roli, 8 łąk; czysty doch. z ha roli 7, 05, z ha łąk 17, 23 mrk. W r. 1311 Jaśko, syn Wilka z Kościelca na. lew. brzegu Wisły, na płn. Fordonia, sprzedał S. z 3 jeziorami, w ziemi wyszogrodzkiej na lewem Powiślu, klasztorowi byszewskiemu, przeniesionemu później do Koronowa Kod. Rzyszcz. , I, 182. W r. 1315 Przemysław, ks. kujawski, by nagrodzić temu klasztorowi wyrządzone szkody, uwolnił od różnych ciężarów posiadłości klasztorne, między któremi wymienia także S. Kod. dypl. , Rzyszcz. , II, 198. Przy schyłku zeszłego wieku należał jeszcze S. do opactwa koronowskiego, częśó osady tej przeszła z czasem na własność miasta Koronowa. Pierwotna nazwa Samociążka ustępując niemieckiemu Sanddorf poszła w zapomnienie. W. Kurnatowski oznaczył na mapie w. ks. poznańskiego Zamionzonek. Współczesne mapy i spisy urzęd. nie znają Samociążka. Niemiecką nazwę tłumaczą dziś na Piaski ob. t. VIII, 54, Piaski 5. Nazwę Samotiażki spotykamy za Dnieprem, w okolicy Borzny, w Czernihowskiem. 2. S. , łąka, na Samociążku, pod Koronowem, w pow. bydgoskim, własność klasztorna w r. 1563 Wuttke, Staedteb. d. L. Posen, str. 106. E. Cal. Samocice z Łąką Samoćką, w XV. Samoszyce, wś, pow. dąbrowski, na praw. brzegu Wisły, w nizinie. Par. w Bolesławiu. Cała gmina liczy 172 dm. i 974 mk. , 942 rz. kat. a 32 izrael. Pos. większa Art. hr. Potockie Samłowiec Samłowiec Samniki Samochowicze Samochwałowicze Samodurzyszki Samohlen Samociejewicze go wynosi 20 mr. roli, 22 mr. łąk, 3 mr. past. i 11 m. lasu; pos. mn. 747 mr. roli, 137 mr. łąk i 90 mr. past. W 1424 r. Siarczyński, rkp. Ossol otrzymała prawo niemieckie. W połowie XV w. S. , w pan Bolesław, wła sność królewska, miała 5 łan. klm. , z których pleban w Bolesławiu pobierał kolędę, a dzie sięcinę snopową płacono bisk. krakowskiemu Długosz, L. 11, II, 433, 435. Graniczy na wschód z Kanną i Bolesławiem, na płd. z Pod lipiem, Zalipiem i Bulenicami a na zach. zach. z Gre boszowską Wolą. Mac. Samociejewicze, sioło, pow. czerykowski, gm. Samociojewicze, ma 83 dm. , 473 mk. Samocin, ob. Szamocin. Samoczyce, wś, ob. Samocice. Samoczyrnska, posiadłość niegdyś poznańskich kawalerów św. Jana, nadana przez Mieszka Starego przy zakładaniu szpitala w Poznaniu Długosza Hist. p. r. 1170, nie da się bliżej określić ob. E. Calliora Przedmieście św. Jana, w Szkicach geogr. hist. , 100. Samodur, dwa zaśc. nad rzką Użdzianką, pow. miński, w 3 okr. pol. i par. kat. Kojda nów, gm. Stańków. Jeden z zaśc. ma 7, drugi zaś 6 osad; miejscowość leśna, grunta uro dzajne. Al. Jel. Samodurzyszki, wieś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr, wiejski Konciarzyn, o 10 w. od gminy, ma 8 dm. , 43 mk. katol w 1864 r. 35 dusz rewiz. ; należy do dóbr Gierdwaliszki, dawniej Chaleckich, następnie Mikuliczów. Samogoszcz, w 1198 r. Samagost, wieś włośc, pow. garwoliński, gm. Podłęż, par. Samogoszcz, odl 1 milę od Ryczywoła, posiada kościół par. murowany, 6 dm. , 89 mk. , 148 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 57 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr Maciejowice. Dokum. z 1198 r. wymienia S. w liczbie wsi stanowiących uposażonie klasztoru w Miechowie Kod. Małop. , III, 14. Długosz podaje jako donatora wsi Zirama militem z żoną i synom. W połowic XV w. S. wieś kościelnia, blisko Maciejowic, wlasność klasztoru miechowskiego, miała łany kmiece, z których dawano jaja, koguty, nery, powabne, osyp. Była tam karczma, folwark i zagrodnicy. Wszystkie role dawały dziesięcinę. Wieś już w XV w. była odebraną klasztorowi Długosz, L. B. , III, 13. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 S. , własność Mikołaja, Jana i Anny, płaciła poboru 1 grzyw. 18 groszy. W r. 1569 wś S. miała 6 drobnych części łanowych w posiadaniu rożnych właścicieli Pawiński, Małop. , 337, 477. Kościoł paraf. istniał już w połowie XV w. Obecny, wzniesiony 1878 r. na miejscu drewn. , zbudowanego 1725 r. , przez Załuskę, dziedziczkę Podłęźa. S. par. , dek. garwoliński daw. łaskarzewski, 2456 dusz. Do 1764 r. należał do par. filialny ko ściół w Gończycach. Br. CA. Samohlen, dobra, pow. gąbiński, st. poczt. Gerwischkehmen, 11 dm. ,. 56 mk. , 129 ha. Samojłowicze 1. Górne, wś nad Zelwianką, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol, gm. Pianki, o 25 w. od Wołkowyska, powyżej mka Piaski. Własność dawniej Oskierków, dziś hr. Krasickiej, ma 4591 dzies. 2. S. Dolne, wś, tamże, o 24 w. od Wolkowyska. 3. S. , ferma, tamże, o 25 w. od Wołkowyska. 4. S. , wś, pow. prużański, w 2 okr. pol, gm. Bereza, o 36 w. od Prużany, niedaleko Sielca. Samojłówka, zaginione sioło we włości byszewskiej, t. j. w zachodniej części pow. kijowskiego, na pograniczu pow. wasylkowskiego, skwirskiego i radomyskiego ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. I, dodatki 81. Samojłowka, sioło nad rz. Tessą, pow. bołaszewski gub. saratowskiej, 11301 mk. , prowadzących wielki handel zbożem, 2 cerkwie, 2 młyny, 52 wiatraków, st. p. Z. B. Samojłowszczyzna, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Kozłowszczyzna, o 25 w. od Słonima. Samoklęska Huta, wólka, pow. jasielski, we wsi Folusz, ma 19 dm. i 137 mk. , 124 gr. kat. , 13 rzym. kat. Leży w lesie, na półn. stokach Magóry, u źródeł pot. Huciska dopł. Kłopotnicy. Była tu huta szklana, w której czynność ustała na początku obecnego stule cia. Por. Huta Samoklęska. Mac. Samoklęski, w XV w. Sowoklansky, wś, fol i dobra nad rzką Mininą dopł. Wieprza, pow. lubartowski, gm. Samoklęski, par. Kamionka. Położenie zaklęsło. Obfitość wody pobudza silną wegetacyą drzew, wydatną zarówno w alejach sadzonych w parku dworskim, jak w lasach liściastych. S. leżą przy trakcie z Lubartowa do Markuszewa, o 23 w. od Lublina, 12 w. od Lubartowa, 13 w. od Markuszewa. S. posiadają urząd gm. , pałac z parkiem. W 1827 r. było 41 dm. , 331 mk. , należały do par. Rudno. Dobra S. i Syry nazwa hypoteczna obejmują 2968 mr. ziemi dwors. i 1168 mr. ziemi włośc. Fol S. płodozmian 8pol, Ożarów płodozm. 7pol i Dymcin z Kępą mają ogółem ziemi orn. i ogr. 1024 mr. , tąk mr. 280, lasu mr. 1566, pod wodą mr. 36, pod drogami, rowami i budynk. mr. 62. Gruba warstwa gleby urodzajnej leży na podłożu przeważnie piaszczystem, czasami bywa spod nieprzepuszczalny. Dla odprowadzenia zbytecznej wody rozpoczęto roboty około obniżenia poziomu wody w rz. Mininie, płynącej przez łąki S. Lasy składają się z obrębów Kryjamy, Wielki Las, Wykiełek, Zalesie, Borek i Laski, z których zasługuje na uwagę obr. Kryjamy 450 mr. , odwieczny las jesionów, dębów i olsz na bagnie. Do dóbr Samoczyrnska Samodur Samogoszcz Samojłowicze Samojłówka Samojłowka Samojłowszczyzna Samoklęska Samoklęski Samociejewicze Samocin Samoczyce należą 2 młyny i tartak wodny na rz. Mininie, duża cegielnia, propinacya i t. d. Dwór murowany w końcu zeszłego wieku, obecnie dwoma skrzydłami powiększony; park założony przez ks. Izabelę Czartoryską, przypomina rysunki w dziele tejże o ogrodach i zawiera rzadkie a mimo to niepospolitych rozmiarów rodzaje drzew i krzewów. Park ten dawno słynął jako jeden z piękniejszych w Lubelskiem Statystyka wdztwa lubelskiego, J. Lubowieckiego, Lublin 1824, str. 15. Oranżerya zawiera stuletnie drzewa cytrynowe, laurowe i pomarańczowe. We dworz znajduje się między innemi zbiorami znaczna i stara biblioteka oraz systematyczny zbiór numizmatów polskich obecnie sztuk 4750. Długosz w opisie par. Rudno wymienia wieś Sowoklansky L. B. , II, 557. Wieś ta i Syry dawniej Serowa Wola należały 1462 r. do Jana Ożarowskiego, w 1496 r. do syna jego Felicyana, od roku zaś 1559 do 1610 do Andrzeja Ożarowskiego, który je 1610 r. sprzedał Gabryelowi Tenczyńskiemu. Tegoż córka Zofia, żona Jana Daniłowicza, podsk. w. kor. , zeszedłszy bezpotomnie, przekazała siostrze swej stryjecznej Izabeli z Tenczyńskich Łukaszowej Opalińskiej, marszałkowej nadw, kor. , sukcesyą całej fortuny, a z nią i S. Synowie Izabeli Jan i Stanisław Opalińscy po śmierci rodziców w r. 1668, dzieląc się dobrami, wydzielili siostrze swej Zofii Stanisławowej Lubomirskiej w sumie posagowej dobra konińskowolskie Końskowola oraz S. i Syry. Zofia Lubomirska zostawiła córkę Elżbietę Helenę, która zaślubiona Adamowi Mikołajowi z Granowa Sieniawskiemu, kasztel. krakowskiemu, nie tylko dobra konińskowolskie i S. ale i inne posiadłości Tenczyńskich wniosła po bezpotomnem zejściu Jana Stanisława i Joanny Opalińskich w dom Sieniawskich. Nareszcie i S. i Sery wraz z całą fortuną Sieniawskich przez ostatnią z rodu Maryę Zofię Sieniawska 1 Denhoffową, 2 voto ks. Augustowę Czartoryską, woj. ruską, przeszły w dom Czartoryskich Archivi Generalis Czartoryseiani, Lib. VI. Munimenta originalia ad villas Samoklęski et Sery sese referentia Oleszycciis A. D. 1799; systematycznie ułożone i zkatalogowano fascykuły od r. 1460 do 1799 w archiwum samoklęskiem. W roku 1824 nabył S. od ks. Adama Czartoryskiego Jan Weyssenhoff, gen. dyw. wojsk polskich. Zmarł w r. 1848, zostawiając majątek synowi Włodzimierzowi, który zeszedł bezpotomnie w r. 1857, a S. objęła siostra jego Helena z Weyssenhoffów Woyniłłowiczowa. Ta ostatnia zapisała S. synowcowi swemu Józefowi Weyssenhoffowi, które je odziedziczył w r. 1880. Gmina S. leży w płd. zach. części pow. lubartowskiego, przerznięta wartką rzeką Mininą, która tu obraca 5 młynów i tartak i przyjmuje z lew. strony strumień Jabłonkę w ogrodzie dworskim S. W gm. jest jeden kościół paraf. murowany w Krasieninie. Wsi S. i Syry należą do par. Kamionka, inne do par. Krasienin, Garbów i Rudno. Ogólny ob szar gminy wynosi 12, 900 mr. W skład gmi ny wchodzą 1 dobra Samoklęski 3 fol i la sy; 2 wś S. , z której częśó stanowi os. Lu cyanów, os. 44 mr. 567; we wsi urząd gmin ny; 3 wś Syry os. 38, mr. 601; szkoła elem. ; 4 dobra Starościn 2 fol. i las, par. Staro ścin; 5 wś Starościn os. 28, mr. 338, szkoła elem. ; 0 wś Zofijan os. 21, mr. 325; 7 wś Biadaczka os. 17, mr. 171; 8 wś Kruk os. 12, mr. 77; 9 fol. Krasienin, ziemi orn. mr. 160, lasu mr. 30; 10 fol Krasienin Podu chowny mr. 92; 11 fol Kawka ziemi orn. mr. 210, lasu mr. 30; 12 kol. Krasienin os. 9, mr. 489; 13 kol. Majdan Krasieniński os. 44, mr. 804; 14 kol Wólka Kras. os. 9, mr. 135; 15 kol. Ossówka os. 43, mr. 827; 16 fol. Maziarka os. 2, mr. 432; 17 kol Prysz czowa Góra os. 27, mr. 862; 18 wś Krasie nin os. 30, mr. 489, szkoła elem. ; 19 wś Wo la Krasienińska, os. 20, mr. 414; 20 wś Wólka Kras. os. 13, mr. 160; 21 wś Majdan Kras. os. 10, mr. 140; 22 fol Kierzkówka ziemi orn, mr. 261, lasu mr. 64; 23 wś Kierz kówka os. 15, mr. 256; 24 wś Rudka Go łębska os. 12, mr. 156; 25 wś Amelin os. 29, mr. 211. Folwarki te, wsi i kolonie przed r. 1864 należały do następnych całości 1 3 do dóbr Samoklęski, 4 8 do dóbr Starościn, 9 17 rozkolonizowane dobra Krasienin; 18 21 wsi do dóbr Krasienin; 2224 części dóbr lubartowskich; 25ta do dóbr Garbów. Lu dność gminy w r. 1886 wynosiła 4970 głów 2442 męż. , 2528 kob. ; podług wyznań ka tolików 4418, prawosł. 16, ewang. 453, ży dów 83. Gmina Samoklęski należy do I okr. sądow, w Kamionce. J. E. W. Samoklęski, w XVI w. Sowoklęski, wś, pow. jasielski, z os. Czekaj, leży nad Szczawą, dopł. Wisłoki z lew. brzegu, przy gościńcu z Gorlic do Żmigrodu 4, 5 klm. . Okolica jest pagórkowata, gliniasta, wznies. 317 mt. npm. Par, rz. kat. , młyn parowy i dwa stawy. Ze wsi odłącza się droga od gościńca na płn. do Osieka, przy której os. Czekaj 214 mt. Od płd. otacza wś las Gamracz ze szczytem Bucznik 519 mt. . Wraz z obszarem więk. pos. hr. Wilczka ma 170 dra. i 1041 mk. , 1020 rz. kat. i 21 izrael Par. należała dawniej do dyec. krakowskiej, założył ją według inwentarza z r. 1742 Jerzy Wandalin Mniszech w r. 1605. Teraźniejszy murowany kościół stanął w r. 1850. Do par. należała filia w Skalniku. Par. dek. żmigrodzki obejmuje Czekaj, Hutę Samoklęską, Pielgrzymkę Samoklęski Samoklęski Samolewo Samoklęski i Zawadkę. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 123 jest własnością Jana Mniszcha, puszczoną w dzierżawę Broniowskiemu, ma 6 1 2 łanów kmiec. , 4 zagr. z rolą, 9 komor. z bydł. , 2 bez bydła i 2 rzemieśl. Siarczyński, nie podając źródła, twierdzi rkp. Bibl. Ossol, Nr. 1826, że Mniszchowi chcieli zmienić nazwę wsi na Strusoklęski, od strusich piór, które mieli w herbie, ale pierwotna nazwa się utrzymała. W górze Pielgrzymka znajduje się żródło siarczanej wody, którą badała komisya rzą dowa w r. 1793. Z kamienia piaskowego wy rabiano posadzki. W zamku samoklęskim przyjmował Jerzy, wojew. sandomierski, Dy mitra Samozwańca. Obecnie wś graniczy na wsch, z Mytarzem, na płd. z Mrokową, na zach. z Pielgrzymką a na płn, z miastecz kiem Osiekiem. Mac. Samoklęski 1. niem. GrossSamoklensk, majętność z kościołem paraf. i st. p. , w pow. szubińskim, dek. kcyński, o 8 klm. na zach. od Rynarzewa i tyleż od Szubina, na bitym trakcie nakielskim, wznies. 94 101 mt. npm. ; szkoła w miejscu, par. prot. Szubin, st. dr. żel. w Nakle o 9 klm. ; z leśnictwem S. 3 dm. , 25 mk. , Bociańcem 1 dm. , 9 mk. i Wymysłowem 3 dm. , 38 mk. , z któremi tworzy okr. domin. , ma 19 dm. gorzelnię parową, 305 mk. 169 kat. , 136 prot. i 1931 ha 702 roli, 135 łąk, 956 lasu; czysty doch. z ha roli 7, 83, z ha łąk 10, 97, z ha lasu 117 mrk; chów bydła. Kościół p. w. św. Bartłomieja istniał już w XV w. ; dzisiejszy, z drzewa, powstał w r. 1677. Probostwo ma 93 ha. Par. 1100 dusz składają Bnin, Brzózki, Cegielnia, Chobielin, Chobieliński młyn, Dąbrowa, Głęboczek, Godzimirz, Gostusza, Jarużyn, Łętowo Lantowo, Niedźwiady, Nowawieś, Olek, Polichno, Samoklęski, S. Małe, Sobieck, Spokojnik, Tur, Wieszki, Wiśniewko, Wymysłów i Żurczyn. W r. 1337 król Kazimierz pozwolił braciom Wojciechowi i Marcinowi, dziedzicom, postawić most na Noteci między Turem a S. , pobierać myto i założyć miasto Rudę. Około 1523 r. płacono dziesięcinę snopową łanów pustych, które uprawiano na rzecz folwarku, kościołowi szubińskiemu, proboszczom zaś miejscowym składano inne daniny, W r. 1577 było tu 7 śladów osiadłych i 1 zagrod. ; w 1579 r. 9 śladów, 3 zagrod, i 3 komorn. a w 1618 t. 4 łany osiadłe, 1 zagrod, i rybak. S. były wówczas własnością kapituły gnieźnieńskiej Łaski, L. B, I, 148 przyp. . Około r. 1793 należały do Józefa Godzimirskiego, następnie były własnością Stanisława Brazy. 2. S. Małe, niem. Friedberg, wś, tamże, graniczy z S. Większemi; 12 dm. , 84 mk. 4 kat. , 80 prot. i 505 ba 183 roli, 100 łąk, 157 lasu. Na początku XVI w. były tu same łany kmiece i sołtysie; w r. 1577 było 3 1 2 śladów osiadł. ; w 1579 r. 5 śladów i 2 rybaków a w 1618 r. tyleż śladów osiadł. , stępa o jednem kole i młyny turskie Tur z 3, kołami; w końcu XVIII w. należały do Józefa Godzimirskiego. E. Cal. Samol, os. młyn. w Kopienicach, pow. toszeckogliwicki. Samolewo, fol. , pow. brzeski, w 5 okr. poL, gm. Wysokie Litewskie, o 44 w. od Brześcia. Samołęż niem. Samolentsch, wś i fol. , pow. szamotulski, o 3 klm. na płd. wsch. od Wronek par. , poczta i st. dr. żeL, nad jeziorem długiem 1 klm. a szerok. 200 mt. spływa do Warty. Między r. 1252 i 1280 należał S. do klasztoru owińskiego Kod. Wielkop. , n. 303 i 496; około 1504 r. wchodził w skład dóbr Wronki, zastawionych Łukaszowi Górce, kasztel. poznań. , któremu Zygmunt I przywilejem z r. 1515 oddał je na własność Kod. Wielkop. wyd. Raczyńsk. , str. 204 i 5. W r. 1580 posiadała S. Barbara Rogozińska kasztelanowa; było wówczas 18 łanów osiadł. , 2 zagrodn. i 2 komorn. ; około 1793 r. dziedziczył wś Melchior Łącki, później Dzieduszycki Henryk. Wś, zwana też holendrami Samołęskiemi, ma 41 dm. , 364 mk. 245 kat. , 119 prot. i 276 ha 217 roli, 29 łąk; czysty dech. z ha roli 1410, z ha łąk 17, 23 mrk. Folw. 131 mk. w 7 dm. wchodzi w skład dóbr i okr. domin. Nowawieś Wroniecka. E. Cal. Samotuskowce al. Samołuskawce, wś, pow. husiatyński, o 4 klm. od st. p. w Horodnicy a 75 klm. od st. tel. i dr. żel. transw. w Wa sylkowcach. Obszar dwor. 824, włośc. 1486 mr. W 1870 r. 1000 mk. ; w 1880 r. w gm. 1094 mk. , na obsz. dwor. 13 mk. ; rz. kat. 403, par. Liczkowce, gr. kat. 648, par. w miejscu, dek, husiatyński. Cerkiew p. w. św. Dymi tra, drewniana, z 1700 r. Metryki od 1784 r. Szkoła etat. syst. 1863 r. Pos. więk. od hr. Ostrorogów przeszła jako wiano do hr. de la Scala, pochodzącego z Bukowiny. W ostasnich czasach kupił tę wieś Adam hr. Golu chowski, syn Agenora, i przyłączył ją do dóbr husiatyńskich. B. R. Samonie, jezioro w pow. nowoaleksandrowskim, w dobrach Dukszty, ma 39 mr. 139 pręt. ; największa głębokość wynosi 4, 2 mt. Okolone uprawnemi wzgórzami i łąkami, dno ma równe, prawie zupełnie czyste, na brzegach kamienie granitowe i wapienne; woda zawsze mętna. Temperatura na dnie dochodzi 18 R. , przy temperaturze powietrza 17 R. Poławiają się tu okunie, jazgarze, liny, płocie, miętusy, szczupaki; raków mało. Samonienen 1. al. Lengkutschen, wś, pow. gołdapski, st. p. Gołdap, wznies. 400 st. npm. , ma 22 dm. , 118 mk. , 209 ha. 2. S. , dobra, Samoklęski Samol Samołęż Samotuskowce Samonie Samonienen Samonowicze Samonis Sampol Samoniewo Samorodniki Samorządki Samost tamże, st. p. Tollmingkohmen, 23 dm. , 130 mk. , 374 ha obszaru. Ad. K. Samoniewo, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Samoniny, zaśc. włośc. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 34 w. od Oszmiany, 4 dm. , 26 mk. kat. Samonis, jezioro w pow. święciańskim, pod zaśc. Konciarzyn. Samonowicze, wś, pow. kobryński, przy drodze z Łosic do Chomska. Sampol, fol. , pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie, w stronie płn. wsch. od Maryampola o 47 w. , na płd. od Rynkun st. dr. żel. i od Pren st. pocz. o 11 w. , ma 141 mk. , 534 mr. Wchodził w skład dóbr Jakimiszki. Samorodnia, wś nad ruczajem Korsunką, pow. kaniowski, w 3 okr. poL, gm. Korsuń, o 49 w. od Kaniowa, przy drodze z Bohusławic do Korsunia, ma 874 mk. Cerkiew p. w. Ducha św. , wzniesiona w 1796 r. , uposażona jest 44 dz. ziemi. Wś ta wchodziła niegdyś w skład ststwa korsuńskiego, dziś zaś do dóbr korsuńskich ks. Łopuchina. Samorodniki, zaśc. szlach. , pow. oszmiański, w 1 okr. poL, o 36 w. od Oszmiany, 11 dm. , 170 mk. 148 kai, 12 praw. , 10 machom. . Samorządki 1. fol. , pow. miechowski, ob. Czernidło. 2. S. Stare i Nowe, wś i fol. , pow. garwoliński, gm. i par. Górzno, odl. 12 w. od Garwolina, mają 24 dm. , 127 mk. W 1827 r. 4 dm. , 21 mk. W 1879 r. fol. S. z attyn. Kruszyna rozl. mr. 1317 gr. or. i ogr. mr. 436, łąk mr. 97, past. mr. 12, lasu mr. 725, wody mr. 8, nieuż. mr, 39; bud. drewn. 10; płodozm. 12pol. , las nieurządzony. Wś S. Stare os. 7, mr. 100; wś S. Nowe os. 13, mr. 131; wś Łąki os. 36, mr. 608; wś Paliszewo os. 16, mr. 199. Br. Ch. Samost, niem. Zweibrueck, kol. serbska łużycka na obszarze Mocholzy, pow. rozborski. Samostrzałów, w XVI w. Schamostrzalow, wś, pow. pińczowski, gm. Kliszów, par. Kije. W 1827 r. 14 dm. , 177 mk. Wś ta wspo mniana jest w dok. z 1213 r. przy wcieleniu prebendy we wsi Kije do kollegiaty kielec kiej. Prebenda ta od wsi Żydów, stanowiącej jej uposażenie, nosiła nazwę żydowskie ob. t. VIII, 666 i Długosz, L. B. , I, 412 i 457. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579, wś S. , własność Hieronima Chickiego, miała 6 osad. , 3 łan. , 4 zagr. z rolą, 1 chał. , 3 komor. , 7 biednych, 2 rzemieśl. Pawiński, Małop. , str. 219. Br. Ch. Samostrzały, Sawostrieły, ws nad stawem utworzonym przez bezim. dopł. Słuczy, pow. rówieński, gm. Międzyrzecz Korecki. Położona w przyjemnej okolicy, odl. o 125 w. od Żytomierza a 47 w. od Równego, ma 95 chat, 803 mk Cerkiew p. w. Pokrowy św. Bogarodzicy, zbudowana z drzewa w 1816 r. kosztem parafian. Bo par. należy wś Horodyszcze z cerkwią. Gleba czarnoziemnoglinia sta. Przez obszar dóbr przechodzi szosa kijowsko brzeska, posiadająca tu st. p. S. były dawniej attyn. Międzyrzecza Koreckiego, w którego skład jeszcze w 1678 r. wchodziły Międzyrzecz K. , Zastawie, Stołpin, Horodyszcze, Sapożyn, Pohorylica, Ostaszówka, Nachniówka, Niewierków, Dywin, Charuczka Wielka i Mała, Żeleznica, Solniki, Kołowerć, Sołpa Wielka i Mała, Chmielówka, Buda Potaszowa i Samostrzały, Najdawniejszymi posiadaczami Międzyrzeczyzny byli ks. Koreccy; następnie drogą spadku i związków rodzinnych przeszła ona z kolei do ks. Czartoryskich, Hlebowiczów, Leszczyńskich i do ks. Lubomirskich. Ci ostatni przy końcu XVIII w. sprzedali S. Małyńskim, od których drogą wiana za Anną Małyńską, córką Wacława, przeszły do Jana Pawła z Kneruta Boreyki. W 1789 r. dziedzicem S. został syn ich Wacław Boreyko. Znawca i miłośnik ogrodów, był założycielem ogrodu tutejszego, w którym zgromadził wiele osobliwości. Rósł tu rzadkiej piękności platan. Botaniczny ogród w Krzemieńcu szczodrze się z jego darów zasilał. Wysoko cenił go zasłużony prof. botaniki w liceum krzemienieckiem W. Besser, i jednę z róż dziko rosnących na polach S. nazwał jego imieniem rosa Boreykiana. Ks. Izabella z Flemingów Czartoryska, w podróży na Podole, w 1805 r. zjechała umyślnie do S. dla oglądania pięknego tutejszego ogrodu hr. Ludwik Dębicki Puławy, II, 29. Oprócz zamiłowania do ogrodnictwa, Boreyko odznaczył się i w zawodzie publicznym. Jemu poruczono dozór szkół pijarskich w Międzyrzeczu i Dąbrowicy. Oddał też przysługę niemałą przez wykrycie funduszów dla szkółek parafialnych i przez urządzenie takowych w prowincyi. Łączyła go przyjaźń z Czackim. Przez ciąg 40 lat życia nie składał urzędów i godności był marszałkiem pow rówieńskiego, prezesem i członkiem komisyi edukacyjnej, wizytatorem szkół i honorowym dozorcą gimnazyum międzyrzeckiego i szkół dąbrowickich. Wyjątki z jego Pamiętnika ogłosił Michał Grabowski w Tygodniku Petersburskim i Pamiętn. domowych. Umarł w 1854 r. w Didowszczyznie. Dziś w S. pozostały zaledwie ślady ogrodu. Edw. Rulikowski. Samostrzel, majętność i okr. domin. , pow. wyrzyski, o 10 klm. na zach. od Nakła, nad Rokitną dopł. Noteci, w okolicy wznies. 102 108 mt. , par. Sadki, poczta i st. dr. żel. Waiden 1 1 2 klm. . W r. 1288 arcyb. gnieźn. Jakób zamienił dziesięciny z S. i innych wło Samostrzałów Samostrzały Samostrzel Samorodnia Samoniewo Samoniny Samotancie Samoszyce Samostrzelniki Samotność Samotyja Samotyje Samowa Samowicze Samowity Samowola Samowolec Samowszczyzna Samplatten Sampława Samowizna ści w kasztelanii nakielskiej na dziesięciny, które klasztor by szewski pobierał z osad le żących w okolicy Koła kaliskiego. W r. 1578 było w 8. 16 łanów osiadł. , 1 zagrodnik i 1 rzemieślnik, a w 1618 r. 12 łan. os. , 4 puste wcielono do folw. , 4 zagr. , 1 kowal i młyn. Około 1793 r. był dziedzicem Konstanty Bniński, kaszt. chełmiński. Dobra składały wówczas Dąbki, Gogolin, Kraczki, Kruszyn, Mrozowo, Pawłowo Sadkowski młyn, Samo strzel, Śmielin, Strzelewo, Wybitowo i Żela zno. Dominium S. ma obecnie 23 dm. , 361 mk. W skład wchodzą Dąbki, Jadwiga, Kraczki, Mrozowo, B. , Smielin, Wybitowo i Żelazno, cegielnia, młyn parowy i cegielnia; właści cielem jest Ignacy hr. Bniński, członek izby panów. Folw. te obejmują 1884 r. 6206, 09 ha 2703, 80 roli, 1647, 81 łąk, 356, 73 past. , 1341, 54 lasu, 137, 78 nieuż. i 18, 43 wody; czysty doch. grunt. 60, 920 mrk; nabiał i tucz bydła. Widok i opis pałacu zamieścił T. Żych liński w Tygodn. Illustr. z 1884 r. IX, 209. W skład okr. domin, wchodzą Borek 2 dm, , 15 mk. ; Ignalin 1 dm. , 30 mk. ; Kraczki 10 dm. , 175 mk. ; Mrozowska Huba 1 dm. , 7 mk. ; Mrozowo 17 dm. , 294 mk. ; Stojek 2 dm. , 13 mk. ; Śmielin 16 dm. , 285 mk. ; Wai den 1 dm. , 9 mk. Wybitowskie leśnictwo 1 dm. , 5 mk. i Żelazno 11 dm. , 217 mk. . Cały okrąg ma 85 dm. , 1411 mk. 1353 kat. , 58 prot. i 6205 ha 2768 roli, 1710 łąk, 1389 lasu; czysty doch. z ha roli 11, 75, z ha łąk 12, 53, z ha lasu 3, 92 mrk. E. Cal Samostrzelniki, okolica szlach. , pow, grodzieński, w 3 okr. poL, gm. Łunna, o 35 w. od Grodna. Samoszyce 1. al. Siamoszyce, wś, pow. ol kuski, gm. i par. Kroczyce, ma 16 osad, 322 mr. Wchodziła w skład dóbr Lgota Murowa na. W 1827 r. par. Kroczyce, 21 dm. , 113 mk. 2. S. al. Siamoszyce, wś, pow, olkuski, gm. Pilica, par. Giebło, ma 6 osad, 40 mk. , 163 mr. 3. S. al, Siamoszyce, pow, olkuski, gm. Kidów, par. Pilica. W spisie z 1827 r. Siamoszyce, wś rząd. , w par. Pilica, ma 7 dm. , 37 mk. i Siamoszyce, wś pryw. , par. Pilica, 5 dm. , 34 mk. Br. Ch. Samotancie, wś, pow. wiłkomierski, gm. Wieprza, o 21 w. od Wiłkomierza. Samothwora w dok. z 1274 r. , ob. Romberg. Samotka, folw. , pow. nowogródzki, nad niziną zwaną CzarneBłoto, w gm. Snów, o 3 w. od Snowia, przy gośc. do Czernichowa, o 1 3 w. od linii dr. żol. mosk. brzeskiej, a 5 w. od st. Pohorelce. Al. Jel. Samotkań, w dok. Sawotkan, rzka w pow. werchniednieprowskim gub. ekaterynosławskiej, prawy dopływ Dniepru, do którego Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 112 uchodzi wraz z rzką Domatkaniem w Werchniednieprowsku. Samotna, futor, pow. mohylowski, gm. Tereszki, par. Jołtuszków; własność Hanickich. Samotnik, wś włośc, pow. brzeziński, gm. i par. Dobra, ma 2 dm. , 10 mk. , 64 mr. Wchodziła w skład dóbr Glinnik. Samotność, zaśc. nad rz. Cną, pow. bo rysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, okolica dość leśna, mocno wzgórzysta. Al. Jel. Samotojewka, słoboda nad rzką Syrowatką, pow. achtyrski gub. charkowskiej, o 62 w. na płn. od Achtyrka, przy dr. transport. z Charkowa do Sum. Ma 235 dm. , 1388 mk. , cerkiew, 2 jarmarki, fabryka saletry. Powstała w końcu XVII w. i należała wówczas do pułku sumskiego. Samotyja, część Holihradów, pow. zaleszczycki. Samotyje, zaśc. poradziwiłłowski, pow, nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim. , gm. Zu chowicze, par. katol. połonecka, ma 8 osad; grunta pszenne, łąki obfite, miejscowość bez leśna. Al. Jel. Samowa, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, o 8 w. od Nowoaleksandrowska. Samowicze 1. wś i fol. nad rz. Bugiem, pow. konstantynowski, gm. Bohukały, par. Malowa Góra, odl. 24 w. od Janowa, ma 21 dm. , 118 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 80 mk. , par. Terespol. Folw. S. Nepelskie, oddzielony od dóbr Neple, rozl. mr. 326 gr. or. i ogr. mr. 164, łąk mr. 67, past. mr. 79, wody mr. 4, nieuż. mr. 2; bud. mur. 1, z drzewa 8. Wieś S. os. 18, mr. 305. 2. S. , fol. nad Bugiem, pow. bielski, gm. Kobylany Nadbużne, par. Terespol, leży niedaleko rzeki Bugu, na płn. zach. od fortu Krzyczew twierdzy Brześć, ma 17 dm. , 146 mk. , 349 mr. W 1827 r. było 18 dm. , 127 mk. Wchodził w skład dóbr Korosz czyn ob. . Br. Ch. Samowity, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Nowoaleksandrowska. Samowizna, os. , pow. brodnicki Kętrzyński, w nowych spisach nie podana. Kś. Fr. Samowola, wś, pow. włodzimierski, o 5 1 2 w. od Porycka. Samowolec 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. poL, gm. Bohiń, okr. wiej. Bohdanowo, 49 dusz rewiz. 2. S. , zaśc. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 86 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 40 mk. 32 katol. i 8 starów. . Samowszczyzna, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya o 10 w. , ma 13 dm. , 24 mk. , 105 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinowo. Samplatten, ob. Sąpłaty. Sampława 1. al. Sępława, około r. 1400 17 Samostrzelniki Samotka Samotkań Samotna Samotnik Samotojewka Samothwora Sampur Samplau, 1706 r. Sompława, niem. Samplawa, wś kość. nad rzką Sandałą, pow. lubawski, st. p. , tel. i kol Nowy Folwark Weissenburg o 3 klm. Do wsi należy folw. Rodzone 1885 r. 3 dm. , 38 mk. . Cały obszar obejmuje 433 ha 30 łąk, 365 roli. W 1885 r. było 40 dm. , 74 dym. , 376 mk. , 345 kat. , 31 ew. Szkoła 2 klas. kat. liczyła 1887 r. 176 dz. i 2 naucz. , ewaug. zaś 44 dz. i 1 naucz. 2. S. , dobra ryc, tamże, 354 ha 15 łąk, 303 roli orn. . W 1885 r. 8 dm. , 20 dym. , 120 mk. , 81 kat. , 39 ew. , fabryka krochmalu i cegielnia. Koś ciół katolicki p. w. św. Bartłomieja, patronatu prywatnego, posiada bractwo trzeźwości od 1855 r. . Par. dek. lubawski, liczyła 1867 r. 1305 dusz, zaś 1887 r. 1492 dusz. W skład par. wchodzą S. , Targowisko, Ludwigsthal, Łążek, Osowiec, Rakowice, Biała Góra, Ro dzone Polskie i Niemieckie, Borok i Papier muehle. Za krzyżaków S. należała do komtu ra bratyańskiego. R. 1414 występuje Miko łaj ze S. Niclas von der Samplau; ob. Gesch. d. Stadt. Kulm, von Schultz, II, str. 163. Według wizyt. Strzesza z r. 1667 stał tu ko ściół murowany z wysoką wieżą, w 1584 r. konsekrowany. Patronat wykonywali dzie dzice czterech działów Stan. i Piotr Sem pławski, synowie Hieronima, dalej Jakub S. , syn Stanisława i Anny, potem Jan Sempław ski, kanonik płocki, syn Gabryela, wreszcie Michał Zapendowski, który poślubił wdowę po Krzysztoforze Sempławskim. Do prob. na leżały 4 włóki, dawniej 6. Proboszczem był Abraham Altoff. Mesznego pobierał dawniej 100 korcy żyta i tyleż owsa. W S. dwór utrzymywał, że do niczego nie jest zobowią zany. Pola włościan były albo puste, albo do dworu przyłączone, tylko jeden dawał korzec żyta i tyleż owsa. Parafian przeszło 300. W szpitalu, zbudowanym przez Stanisława Sąpławskiego, mieszkało 6 ubogich. Szkoła z ogrodem stała pusta ob. str. 221 224. Do par. należały S. , Rakowiec, Targowisko, Rodzone i Łążek. R. 1706 było 320 parafian. Młyn posiadał Jakubowski, luteranin. Prob, był Adam Kiszewski; organista uczył dzieci w czasie wielkiego postu ob. Wizyt. Potoc kiego, str. 428 435. Kś. Fr. Sampur, st. poczt. w gub. tambowskiej, o 48 w. od Tambowa. Samrodt jezioro w pow. morąskim. Ciągnie się dwoma odnogami, jedną na płd. wsch. , drugą na płn. zach. Ostatnia tworzy na przestrzeni 5 klm. granicę pow. pruskoholądzkiego i wysyła na południe ramię, sięgające aż do Banditten. Ma 157 ha obszaru. Połączone jest kanałem z jez. Roethloff z południa i długim kanałem z jeziorem Drużyńskiem z północy. Samrodt 1. Gross, folw. do dóbr Gross Bestendorf, pow. morąski, st. poczt. Mal deuten, 22 dm. , 263 mk. 2. S. Klein, folw. , tamże, 4 dm. , 80 mk. 3. S. , wś, pow. morą ski, 28 dm. , 137 ew. , 142 ha. Ad. N. Samsieczno 1. w r. 1288 Zasechno, w r. 1290 Sanzecno i Sanseczno, 1325 r. Sanzechno, 1386 r. Sanseczno i Sandschzeschzena, 1405 r. Szaszieczno, 1578 S r. Sąmsieczno, 1618 r. Sąm szieczno, mylnie Zawczesno Herbarz Paproc kiego, wś i folw. , pow. bydgoski, o 7 klm. na wschódpołud. od Mroczy st. poczt. , nad jez. S. , par. Ślesin, kościół filiany i szkoła w miej scu, st. dr. żel. w Nakle i na Strzelewie Strehlau o 10 klm. W r. 1288 1290 arcyb. gnieź. Jakub zamienił dziesięciny z S. i in nych włości w kaszt. nakielskiej na dziesię ciny, któro klasztor byszowski pobierał z osad w okolicy Kola kaliskiego. O dziesięcinach miejscowych wspominają dok. z r. 1359, 1374 i 1385. Król Władysław potwierdzając w r. 1325 przywileje klasztoru byszowskiego, wy mienia S. między jego posiadłościami. Poło wę S. i jezioro t. n. zapisał klasztorowi Wit z Łubowa. Z biegiem czasu S. przestało być własnością klasztorną. W r. 1385 Wojciech, dziedzic S. , układa się z klasztorem o dziesię ciny z pobliskich Suchar, a w r. 1386 wystę puje w gronie sędziów polubownych; w r. 1405 pisze sio Sędziwój z S. Łaski, L. B. , I, 381. W 1578 r. było 3 dziedziców Ben. Siernicki, Adam Ostrowski i Dembiński. Pierwszy miał 2 łany, 1 pusty i 4 zagrodn. ; drugi 2 łany wcielone do folw. i 1 zagrod. ; a trzeci 3 łany osiadłe i 5 zagr. W 1618 r. było 2 dzieciców Jan Krąpiewski i starosta bydgoski lub nakielski, pierwszy miał 2 łany osiadłe, 1 pusty i 4 zagrodn. , a drugi 8 łanów, 4 wcielone do folw. i karczmę. Spisy z dru giej połowy XVIII w. wymieniają dziedziców Józefa Zbijewskiego i Michała Potulickiego. Kościół p. w. św. Bartłomieja był parafial nym do r. 1617; par. składały Gącerzewo, Gliszcz, Gumnowice, Ostrów, Samsieczno, Samsieczysko i Suchary. W miejsce starego wystawił nowy z drzewa w r. 1767 Aleksan der Hilary Potulicki, wojowodzic czernihow ski. Przy kościele istniała altarya św. Jóssefa, założona i uposażona przez Józefa Bolę Zbi jewskiego. W S. znajduje się dotąd szpital kościelny. Jezioro 8. 1 klm. długie i do 150 mt. szerokie, leży na wznies. 110 mt. npm. , na półn. wybrzeżu stoi folwark, a na połud. wieś, mająca 17 dm. , 120 mk. 71 kat. , 49 prot. i 303 ha 260 roli, 8 łąk, 30 lasu. Fol wark z Maryaninem ma 7 dm. , 120 mk. kat. i 598 ha 300 roli, 10 łąk, 273 lasu; chów bydła holenderskiego; właścicielką jest Anie la hr. Potulicka. 2. S. Gliszcze, ob. Gliszcz, w pow. wyrzyskim, graniczy z S. od zachodu. i 3. S. Małe, ob, Samsieczynek E. Cal. Samsieczno Samrodt Sampur Samtens Samsieczynek Samsieczenko Samsieczno Małe Mariensee E Samsoniszki Samsonki Samsonów Samsonówka Samsonowo Samsony Samst Samszyce Samter Samudowce Samuel Samuelów Samuelowo Samuelpole Samsieczynek, dawniej Samsieczenko, Sam sieczenko i Samsieczno Małe, niem. Mariensee, majętność, w pow. bydgoskim, o 5 klm. na połud. wschód od Mroczy, na połud. brzegu Wielkiego jeziora, między Drążnem a Sam siecznem, wznies. 123 do 124 mt. npm. ; par. Ślesin, poczta w Mroczy Mrotschen, st. dr, żel. w Nakle o 10 klm. , ma 8 dm. , 119 mk. 78 kat. , 41 prot. i 379 ha 317 roli, 10 łąk, 8 lasu; cegielnia, nabiał, chów i tucz bydła. 8. istniał już w r. 1374 i płacił dziesięciny klasztorowi byszewskiemu Kod. Wielkp. , nr. 1710 i 1828; w r. 1578 leżał pustkami, dzie dzicami byli wówczas Sucharscy, w drugiej połowie XVIII w. Józef Zbijewski, później panna Dąbrowska, a w bieżącym wieku Kazi mierz Potulicki. E. Cal. Samsoniszki, wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Giże, odl. od Maryampola 5 w. , ma 3 dm. , 19 mk. W 1827 r. 3 dm. , 15 mk. Samsonki niem. Schrompersee, jeziorko, przy folwarku t. n. , w pow. międzyrzeckim, o 2 klm. na półn. wschód od folw. , ma około 1 2 klm. kwadr. obszaru, spływa z innemi jeziorami do Obry. Samsonki, niem. Schrompe, folwark i hu ba, pow. międzyrzecki, o 5 klm. na zach. płn. od Zbąszynia par. i st. dr. żel, poczta w Dąbrówce Gross Damer; folw. ma 5 dm. , 66 mk i wchodzi w skład okr. domin. Dą brówka; huba 1 dm. , 9 mk. , należy do gmi ny Dąbrówka. E. Cal. Samsonów, wś i zakłady żelazne, pow. kielecki, gm. Samsonów, par. Tumlin, leży przy drodze bitej łączącej odnogi kieleckoradomską i kieleckopiotrkowską, posiada wielki piec, odlewnią i fryszerkę, do 500 mk. We wsi szkoła gminna. W 1827 r. było 35 dm. , 329 mk. Włoski przemysłowiec Jan Caccio zaprowadził bergamskie dymarki w dobrach królewskich Samsonów i wystawił piec w 1698 r. Wyrabiał on strzelby, pałasze i pancerze stalowe. Biskup Sołtyk przerobił piec w 1778 r. Produkcya pieca samsonowskiego i drugiego w Sałasie wynosiła do 3000 centn. W 1811 r. produkowano 150 centn. tygodniowo. Około 1852 r. produkowano tu do 8000 centn. surowca, 1200 centn. wyrobów żelaznych naczyń kuchennych i do 2000 centn. odlewów walce, kowadła. Samsonowskie leśnictwo dzieli się na straże Suchedniów, Odrowąż, Kuta, Zagdańsk, Szumlin. Samsonów, folw. , pow. nowoaleksandrowski, własność Ludwika Kwinty, ma 100 dz. ziemi dworskiej. Samsonówka, rus. Samsoniwka, grupa za budowań w obr. Zieleniowa, pow. i obw. sąd. kocmański. Br. G. Samsonowo 1. folw. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol, o 28 w. od Szczuczyna, 8 mk. 1866 r. . 2. S. , folw. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm, Gruzdowo, o 60 w. od m. Wilejki, przy b. drodze pocztowej połockiej, 1 dm. , 33 mk. Samsony, pow, mazowiecki, ob. Jabłoń. Samst, w pow. międzyrzeckim, ob. Zamostowo. Samszyce, wś i fol, pow. nieszawski, gm. Osięciny, par. Witowo, odl 26 w. od Niesza wy, ma 113 mk. W 1875 r. fol. S. z atyn. , Samszyczki rozl. mr. 662 gr. i ogr. mr. 283, łąk mr. 64, lasu mr. 280; w os. leśnej mr. 3, nieuż. mr. 31; bud. mur. 6, z drzewa 6, las nieurządzony. Dobywanie torfu dawało do 1600 rs. dochodu rocznego. Wś S. osad 15, mr. 16. S. stanowiły jedną całość z dobrami Płowce i od Walewskich przeszły w połowie XVIII w. w ręce Dąbskich ob. t. VIII, 324. Br. Ch. Samtens, wś kość. na Rugii, ma st. poczt. W 1885 r. 11 dm. , 93 mk Samter niem. , ob. Szamotuły, Samudowce, węg. Samogy, wś, hr. zemneńskie Zemplin, kościół paraf. gr. katol. , 632 mk. Samuel, os. młyn. , pow. będziński, gm Żarki, 1 dm. , 4 mk. , 90 mr. dwors. Samuelów, dobra radziwiłłowskie nad rze ką Ptyczą, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uź dzieńskim, gm. Dudzicze, par. kat. do nie dawna Annopol, obecnie Kalwarya, o 5 mil od Mińska, a 8 mil od Ihumenia. Przez wia no ks. Stefanii Radziwiłłowej S. przeszedł na ks. Wittgensteinów, odprzedany w 1879 r. przez ks. Piotra Wittgensteina hr. Emeryko wi Czapskiemu, dziedzicowi przyległego Stań kowa. Dobra S. , rozległe 8650 mr. , mają grunta szczerkowogliniaste, łąki obszerne; mieszka tu szlachta zagrodowa w 150 osa dach, płacąc przeszło 3000 rs. dzierżawy. Młyn wodny na Ptyczy i propinacye dają też znaczny dochód. W połowie XVIII w. trzy mali dobra te Święciccy, nieco później miesz kali tu krewni Radziwiłłów Morawscy, na stępnie dzierżawili S. Korkozewicz i Około wowie. A. . Jel. Samuelowo, fol. nad rzką Łowkistą, pow, trocki, w 2 okr. pol, gm. i par. Żośle, okr. wiejski Krywany i Stabinciszki, o 42 w. od Trock, ma 1 dm. , 32 mk. kat. ; w 1864 r. własność Juniewiczów i Pomernackich. W 1850 r. własność Sienkiewicza, miał 359 dz. rozl Samuelpole, nieistniejący dziś folw. dóbr Kozarowice, w pow. kijowskim, na pograniczu radomyskiego, założony przez Samuela Hornostaja, w 1637 r. scheda Elżbiety z Hornostajów Drohojowskiej wraz ze wsiami Hlebówką, Turowicą, Jasnohorodką i Suchołowiczami. Samulaki Samule Samwodzie Samuszyn Samusiewka Samusiew Samusiewiczyzna Samułki Samuelshof, wybud. przy wsi Kiauten, pow. rybacki, st. p. Laptau, 4 dm. , 42 mk. Samujły 1. wieś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Plissa, okr. wiejski i dobra Rudominów, Filipowszczyzna, o 8 w. od gminy a 43 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 56 mk. w 1864 r. 25 dusz rewiz. . 2. S. , wś nad jez. Ikaźń, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. gm. Woropajewszczyzna, okr. wiejski i dobra, bar. Roemerów, Ikaźń, o 6 w. od gminy a 85 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 24 mk. , w tej liczbie 15 katol. i 9 starow. 11 dusz rewiz. . J. Krz. Samulaki, część wsi Łówcza, w pow. cieszanowskim. Samule, wś, włośc, pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Kolno, odl. 17 1 2 w. od Kolna, 35 w. od Łomży, w pobliżu lewego brzegu Pisny. Mieszkają tu Kurpie. W 1819 r. 10 rolników, 2 chałupnik. ; rolnicy posiadali 7 włók 28 mr. magd. i płacili czynszu 108 złp. 16 gr. 1 2 szel. do dworu w dobrach rząd. Mały Płock; chałupnicy po 3 złp. trzydniówki rocznie. Nadto gromada dawała dziesięcinę snopkową proboszczowi do Kolna. W 1819 r. było 75 mk. , 17 koni, 18 wołów, 16 krów, 14 jałow. , 19 owiec, 15 świń. Przy uwłaszczeniu wieś otrzymała 422 mr. W 1878 r. było 419 mr. 235 pręt. 146 orn. . Obręb leśny rząd. S. wchodzi w skład straży Nowa Ruda i 975 mr. lasu sosnow. ; grunt piaszczysty. W 1827 r. 12 dm. , 81 mk. L. K. Samuliszki, w spisie z 1866 r. Samuniszki, wś, pow. trocki, w 4 okr. poL, gm. Merecz, okr. wiejski Nieciosy, o 5 w. od gminy a 75 w. od Trok, ma 13 dm. , 99 mk. katol. w 1864 r. 35 dusz rewiz. ; należy do dóbr Masaliszki, Łukaszewiczów. Samułka, karczma do Mielęcina, w pow. ostrzeszowskim, o 4 1 2 klm. na półn. zachód od Kępna, tuż pod Hipolitpolem. Niewykazana w nowszych spisach. Samułki, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. poL, gm. Rajsk, o 22 w. od Bielska. Samuniszki, wś, pow. trocki, ob. Samuliszki. Samusiewiczyzna, wś, pow. miński, w 2 okr. poL rakowskim, gm. Stare Sioło, przy drożynie ze wsi Waski do Ratomki, ma 9 osad; grunta szczerkoweglinkowate, urodzajne, miejscowość wzgórzysta. AL Jel Samusiew Szlak. Jestto stara droga, ciągnąca się na przestrzeni 19 w. od Obuchowa pow. wasylkowski między wsiami Trostynką i Jackami, niknąca w stepach u wsi Ksawerówki. Jest ona w wielkiem poszanowaniu u ludu; połowa drogi przechodzi przez ziemię włościan, lecz żaden nieśmie dotknąć jej pługiem. Szlakiem tym od Dniepru wychodził na wojnę znakomity ataman Samuś ze swoim tłumem, . Samuś ów wraz z Palejem i Iskrą przyprowadził 12 tysięcy zaciężnych kozaków dla obrony Wiednia Wieliczko, II, str. 538. Jan Sobieski, postanowiwszy osobne hetmaństwo, Samusia, po Kunickim i Mogile, zrobił hetmanem, dając mu za rezydencyę Niemirów. Lecz w końcu tenże Samuś połączył się z Palejem i stał się srogim prześladowcą szlachty, tak iż Rzplita zmuszona była niejednokrotnie udawać się do Piotra W. i Mazepy, by powstrzymali jego napady. Edw. Rulikowski. Samusiewka al. Samusówka, wś, pow. czehryński, par. praw. Podorożne o 2 w. na wschód, śród borów położona, ma 260 mk. Podług podania założona w końcu XVII w. przez Trofima Samusia. Wchodziła w skład sstwa czehryńskiego, obecnie należy do dóbr państwa. Ob. Podorożne. Samuszyn, wś, ob. Zamuszyn. Samwodzie, w 1569 r. Samwodzia, wś i folw. nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. Brzeźnica, par. Pawłowice, odl. od Kozienic 5 w. , od Garbatki st. dr. żeL dąbrowskiej 5 w. , ma 22 dm. , 204 mk. , około 600 mr. ziemi dwor. , 632 mr. włośc, wiatrak. W 1827 r. 24 dm. , 147 mk. Według reg. pob. pow. stężyc kiego z r. 1569 wś Samwodzie, w par. Wargo czin Pawłowice XVII w. , własność Gostom skiego, miała 3 łany Pawiński, Małop. , 334. W XVII w. należały do dóbr Pawłowice ob. t. VII, 909. Br. Ch. San, w górnym biegli Sian u ludu, rzeka, prawy dopływ Wisły. Źródła S. znajdują się na obszarze gm. Sianek, w pow. turczańskim. Wieś ta rozłożyła się na płn. stoku pasma karpackiego, działu dukielskoskolskiego, do którego dotyku płd. granica wsi, tudzież granica galicyjskowęgierska. Płd. zach. narożnik obszaru wsi stanowi szczyt Opolonek 1028 mt. . Od tego szczytu ciągnie się graniczny grzbiet karpacki ku płn. przez szczyt Żydowski Beskid 863 mt. , a następnie ku płn. zach. po Połoninę Bukowską 1149 mt. , przez szczyt Kinczyk Bukowski 1251 mt. . Od Opolonka zwraca się graniczny grzbiet karpacki ku wschodowi, zwolna opadając aż do Użockiej przełęczy 859 mt. . Od tej przełęczy wybiega połogi grzbiet zrazu ku płn. , wzdłuż którego wiedzie gościniec użockoturczański, a następnie ku płn. zach. po szczyt Byczok 915 mt. . W tym otoczeniu górskim, wśród doliny międzyleśnej, powyżej wsi Sianek, tuż pod samym grzbietem karpackim, wypływa San dwiema górskimi strugami, które podążają na wschód, łącząc się o 400 mt. na płn. od Użockiej przełęczy, przy chatach wsi Sianek. Tu zwraca się na płn. , płynąc wąską doliną, nad którą od zach. wzbija się Żydowski Beskid 863 mt. , a od wsch, Samułka Samuliszki Samuelshof Samujły Samuelshof San Samuniszki San Kiczera Siańska 888 mt. i zasilając się z obu brzegów wodami potoków. Minąwszy tartak przechodzi na obszar gm. Beniowy, gdzie przyjmuje od praw. brzegu pot. Niegryłów i Tyhłowaty, następnie zrasza obszar Bukowca, zasilając się tutaj wodami Bukowieckiego pot. u płn. stóp góry Byczoka 915 mt. . Wydostawszy się na obszar Sokolików, zwraca się na płn. zach. , opłukując płn. wsch. stopy Kiczery Sokilskiej 837 mt. i zraszając obszary Tarnawy Wyżniej i Niżniej i Dźwiniacza Górnego. Na tej przestrzeni zabiera od lew. brzegu wody pot. Litmirza, Fedkowskiego i Rostok a od praw. brzegu Rybnika. W Dźwiniaczu Górnym zwraca się na zach. i w tym biegu zrasza obszar wsi Łokcia aż po ujście Mucznego pot. , gdzie u stóp Kiczery Łokiećkiej 788 mt. wygina się na płn. i dostaje się do Dydiowy. Tu płynie zrazu na płn. , potem na zach. po płd stronie wsi, wreszcie na płd. , a doszedłszy do granicy stuposiańskiej znowu na północ, tworząc granicę między Stuposianami i Żurawinem pow. Lisko a Dydiową i Boberką pow. turczański. Przyjąwszy od praw. brzegu pot. Boberkę al. Rykę, wchodzi do pow. lisieckiego i podąża w kierunku przeważnie zachodnim, w biegu krętym przez obszary Żurawina, Smolnika, Procisnego, Dwernika i Chmiela. Na tej przestrzeni wpada do 8. od praw. brzegu Smolniczek a od lew. Wołosatka i Dwernik. Od Chmiela począwszy płynie ku płn. zach. i zrasza obszary Buskiego, Zatwarnicy, przyjmując od lew. brzegu poi Głęboki; przepływa wsi Hulskie, Krywe, Tworylne, poniżej których wykręca się na płn. , mija Studenne, Rajskie, Chrewt, Sokole, Horodek, Teleśnicę Sanną, Solinę, Bóbrkę i Myszkowce. Od Hulskiego zabiera od lew, brzegu potoki Hulski, Tworylczyk, Chomik, Solinkę, Sawin, Wolę i Bereżnicę al. Wołosiankę, a od praw. brzegu Czarną z Paniszówką, Daszówkę, Łoboźwicę i Wołczy. Od Myszkowiec, poniżej których wpada do 8. Olszanica praw. brzeg aż po Bachlową płynie na zach. , odtąd aż po Monasterzec wprost na płn. Na tej przestrzeni przepływa Hoczew, pod którym przyjmuje od lew. Moczewkę, następnie zrasza Waremień, opływa od zach. Lisko i przez Wolę Postołowską, Postołów, Łukawicę dochodzi do Monasterca. Tu wpada do S. Hadyszów pot. Za Monastercem wchodzi na obszar pow. sanockiego i podąża przez Załuże, popod Olchowca i Sanok aż do ujścia Sanoczka od lew. brzegu. Tu pod Międzybrodziem zwraca się na płn. wsch. , płynąc granicą Dębny, Mrzygłodu i Hłomczy od zach. a Liszny i Tyrawy Solnej od wsch. . Pod Hłomczą wchodzi w pow. dobromilski, odtąd w kierunku północnym przez obszar Dobrej popod Łodzinę, następnie przez granicę Ułucza, I Hroszówki i Jabłonicy Ruskiej pow. dobromilski a Witryłowa, Temeszowa i Niewistki pow. brzozowski czyli granicą pow. dobromilskiego i brzozowskiego, wreszcie przez pow. brzozowski granicą Niewistki, Wary i Nozdrzca od zach. , a Wołodza, Siedlisk i Bartkówki od wschodu dosięga Dynowa. Na przestrzeni od Hoczwi do Dynowa przyjmuje z praw. brzegu pot. Kisielny, Dyrbok, Hadyszów, Załuski pot. , Słony, Lisznę, Tyrawkę, Borownicę i Kruszelnicę; od lew. zaś Hoczewkę, Osławę, Brodek, Osi pot. , Sanoczek, Turzy pot. , Witryłówkę, Jabłonkę al. Starą rzekę, Magierę al. Izdebski pot. , Baryczkę, Łubno, wreszcie Ulanicę z Hartą. Od źródeł aż po Dynów płynie S. doliną górską i to poprzeczną, na górnym biegu zwartą pasmami górskimi, które przypierają podnóżami do samych brzegów łożyska. Dopiero poniżej Myczkowiec dolina nieco się rozstępuje. Grzbiet górski nad praw. brzegiem rzeki poczyna się Kiczerą Siańską 888 mt. nad Użocką przełęczą i biegnie równolegle do koryta S. przez szczyty Byczok 915 mt. , Obyczki 775 mt. , Siańskie Jabłońskie 876 mt. , Siańskie Tarnawskie 873 mt. . Pasmo to rozgranicza zachodnie dopływy pot. Jabłonki dopł. Stryja, od wschod. dopływów Sanu, Jest ono zarazem głównym działem wód europejskich zlewiska baltyckiego i czarnomorskiego. W odl. 1175 mt. od Siańskich Tarnawskich, na płn. zach. wznosi się szczyt 857 mt. , tu dział wodny zwraca się na płn. wschód ku szczytowi Wysockiemu 737 mt. , przegradzając pot. Jabłonkę dopł. Stryja, od pot. Ryka, płynącego przez Szandrową i Boberkę do Sanu. Szczyt Wysoki al. Wysoka stanowi graniczny punkt płd. zach. kotliny dniestrowej. Od Wysokiej bieży dział wodny ku płn. zach. przez Wysoki Wierch 700 mt. , Boberkę 693 mt. , Horb Witowski 700 mt. i Ostre 804 mt. . Ta część działu wodnego zamyka od płn. wsch. górną kotlinę S. , oddzielając ją od górnej kotliny Dniestru. Między pot. Ryką a S. rozpościera się dział górski, wychodzący od Siańskich Tarnawskich na płn. zach. W nim szczyty Łoziówka 819 mt. , Kamieniec 762 mt. i Czerwony Wierch 816 mt. . Od pot. Smolniczka ciągnie się drugie pasmo górskie, zamykające dolinę S. od płn. wsch. Jest to pasmo Odryt al. Otryt, oddzielające dolinę S. od doliny Stryja i przypierające na zach. między Tworylnem a Rajskim bezpośrednio do wschodnich brzegowisk S. Tu między Tworylnem a Rajskiem przerzyna się S. międzygórskim wyłomem. Zachodnie brzegowisko Sanu, na samym górnym biegu zamyka graniczny grzbiet Karpat począwszy od szczytu Opolonka 1028 mt. aż po Bukowską poloni San nę 1149 mt. ; stąd ku płn. wybiega z głównego grzbietu pasmo górskie wprost na płn. ze szczytami Halicz 1335 mt. . Krzemień 1335 mt. , Bukowe Berdo 1313 mi, Wilki 1014 mt. i Czereszenka 771 mt. , oddzielając dolinę S. od doliny Wołosatki lew. dopływu Sanu. Na zach. od doliny Wołosatki lewe płd. zach. brzegowisko S. tworzy pasmo Połoniny Caryńskiej i Wetlińskiej, sięgające od Wołosatki aż po dolinę Wetliny dopł. Solinki, a wysyłające ku płn. do doliny S. odnogi dzielące jego dopływy. I tak między Wołosatką od wsch. a Nasiczniańskim pot. od zach. , który z Caryńczykiem tworzy pot. Dwernik, legła Połonina Caryńska 1297 mt. , a między Wołosatką od wsch. , Caryńczykiem od płd. a Dwernikiem od zach. północna jej część ze szczytem Magórą Stuposiańską 1016 mt. . Na zach. od Nasiczniańskiego poi legł potężny dział Połoniny Wetlińskiej ze szczytem Smerekiem 1223 mt. , wysyłający ku płn. do doliny Sanu, między pot. Dwernikiem od wsch. a Głębokim od zach. odnogę ze szczytami Jawornik 1042 mt. i Dwernik 1004 mt. ; między Głębokim od wsch. a Hulskim od zach. dział Magórzec ze szczytem Magórką 910 mt. . Od szczytu Smereka zwraca się ten dział górski na płn. , równolegle do doliny Wetliny, rozdzielając się na dwa ramiona; wschodnie między Hulskim od wsch. a Tworylczykiem od zach. ze szczytem Stoły 967 mi, zachodnie zaś między Tworylczykiem od wsch. a Wetliną od zach. , ze szczytami Wysokie Berdo 940 mt. , Krysowa 844 mt. . Siwarnia 944 mt, Bukowina 922 mi i Żołobina 618 mt. nad Sanem. Na międzyrzeczu sańskosolinieckim SanSolinka, niejako w dalszym rozgałęzieniu Połoniny Wetlińskiej rozpostarło się gniazdo górskie ze szczytem Tołstą 748 mt. . Między nim od zach. a Odrytem od wsch. piękny wyłom górski, którym wije się S. od Tworylnego aż po Rajskie, Poniżej Rajskiego dolina S. cokolwiek się rozszerza. Od praw. brzegu przypierają odnogi pasma Żukowa Stożek 688 mt. między Paniszówką od płd. a Daszówką od płn. , Jawor 742 mi między Daszówką od płd. a Łoboźwicą od płn. ; wreszcie między poi Olszanicą od wsch. a Sanem od zach. mamy górski dział ze szczytem Czułnią 576 mt. , przypierają do wsch. brzegu S. bezpośrednio tworzą one strome brzegowisko. Na lew. brz. nie występują wybitne pasma górskie; wszelako od ujścia Solinki aż po ujście Osławy okolica wzgórzysta z pagórami nadrzecznymi Bóbrka 575 mt. , Łazek 560 mt. . Kobyłka 499 mt. , Oszczacz 444 mt. , Łysa góra 425 mt. . Jedynie tylko po za Osławą, w dość znacznym odstępie, między nią a Sanoczkiem rozpostarł się lesisty dział ze szczytami Zahutyn 509 mt. , Niebieszczany 499 mt. i Dział Korzenny 472 mt. , opadający łagodnie do doliny S, i kończący się nad nim czubkami w przecięciu 300 mt. wznies. Nad ujściem Sanoczka wzgórze Glinica 393 mt. . Inaczej przedstawia się brzegowisko prawo. Między Dyrbokiem a Tyrawką prawe dopł. Sanu, ciągnie się od Wańkowy ku płn. wschod. pasmo, przedzielone gościńcom sanockotyrawskim na dwie połaci. Wpłd. wzbijają się Sałaszyska 454 mt. , Ruśniakowa Pasieka 672 mt. i Krywyj Horb 651 mt. ; płn. zaś połać, przypierająca bezpośrednio do S. , nosi nazwę Słonych gór, ze szczytom Słony Wierch 671 mt, . Naprzeciwko togo działu, pomiędzy Międzybrodziem a Mrzygłodem, na lew. brz. S. , rozpostarł się dział z Baną górą 536 mt. , Turzym potokiem 530 mi, Babińskim działem 430 mt. i Przysłopem. Od Mrzygłodu lewy bok doliny staje się dzikim i zwarty stromymi stokami, sięgającymi do samych wód S. aż popod Dynów. Spotykamy tu wzniesienia Koziarczyska 426 mt. , Towarzyska 447 mt. , Łysą górę 452 mt. , a pod Dynowem wzgórza dochodzące 381 mt. wznies. Od wschodu, począwszy od Mrzygłodu, dolina 8. znacznie się zwęża, jedynie tylko pod Ułuczem i Hroszówką tworzy rozległą płaszczyznę wznies. 266 mt. . Poniżej wsi Hroszówki aż po Dynów brzegowiska wąskie i strome, nad którymi wznosi się Hroszówka 496 mt. , Olszyna 456 mt. , Łysa góra 391 mt. , wreszcie Winnica 333 mt. naprzeciwko Dynowa. Na całej przestrzeni od źródeł po Dynów brzegi skaliste, skałki wznoszące się stromo nad S. zowie lud powszechnie ściankami, a kępy, które San przy małej wodzie odsłania, zowią się spławiskami. Na przestrzeni od Myczkowiec aż po Sanok są ślady odwiecznej dąbrowy, która się niegdyś rozciągała porzeczami. Koryto skaliste, często miałkie i niepewne, spadek nagły, stan wód niestały, a odmiały jego są odtokiem zasypane lub łozami porosłe. Ten charakter łożyska zachowuje aż po most w Przemyślu. Co do dopływów, na górnym biegu po Mrzygłód krótsze są prawoboczne, poniżej Mrzygłodu zaś lewoboczne. Pod Dynowem, u północnego podnóża Winnicy 333 mt. , zwraca się na wschód płynąc doliną podgórską, łożyskiem przeważnie skalistem aż po Medykę. Dolina S. na tej przestrzeni podłużna, miejscami nader wąska, jak między Bachorcem a Połchową, między Krzywczą a Krasicami, miejscami zaś szeroka jak od Dynowa po Bachorzec, pod Dubieckiem, naprzeciwko Bachowa, Babic, pod Krasiczynem. Na tej przestrzeni Ś. przyjmuje od praw. brzegu pot. Dylągowski, Łączki, Jawornik, Iskański, San Stupnicę, Kopię, Krzeczkówkę i Wiar; od lewego Szklary, Cygański pot. al. Dąbrową, Drohobyczkę ze Śliwnicą, Kamieniec, Świnkę, Kamionkę z Babiąrzeką, Łętownianką i potok od Żurawicy. Znaczniejsze wzniesienia na praw. płd. brzegu Winnica 333 mt. , Łubienka 453 mt. , Iskańska Góra 379 mt. , Poręba 444 mt. , Wróblik 417 mt. , Kupieński Las 430 mt. , Pod Mazurami 408 mt. , Lipnik 400 m. t. , Zniesienie przemyskie 356 mt. ; od lew. zaś Gabińska Góra nad Dubieckiem 361 mt. , Buczacz 288 mt. , Kijów 355 mt. , Czarna Góra 348 mt. , Bukowy Garb 426 mt. , Karczmarowa 412 mt. , Nadgrodzenie 389 mt. . Pod Bachorcem wchodzi S. w pow. przemyski, lecz wkrótce, minąwszy osady Bachorzec, Połohową, Ruską Wieś, Dubiecko i Nienadową wchodzi do pow. dobromilskiego pod Iskaniem, by zaraz przerzucić się znowu do pow, przemyskiego. Od Przemyśla począwszy wydostaje się S. na obszerne rędzinne równiny i zmienia nagle swój dotychczasowy charakter. Odtąd koryto staje się głębszo, zasuta miejscami piaskiem, a miejscami rędzinnym namułem, brzegi oberwane, ale bez kamieni, a spadek wód wolniejszy. Na polach medyckich skręca się znowu ku pln. , płynie wśród szerokiej płaszczyzny nizinnej 200 mt. wzn. na Radymno. Pod Grabowcem wchodzi w pow. jarosławski, zmieniając bieg płn. na płn. zach. Opłynąwszy od płn. wsch. Jarosław, zwraca się znowu na płn. aż po Monasterz, gdzie wykręca się znowu na płn. zach. Od Leżachowa tworzy granicę między pow. jarosławskim od wsch. a łańcuckim od zach. , aż wreszcie poniżej Piskorowic pow. jarosławski, między nimi a Rzuchowem pow. łańcucki, wchodzi w pow. łańcucki i aż do granicy królestwa polskiego rozdziela obszary Rzuchowa, Dornbachu, Kuryłówki z Tarnawcem, leżące na praw. brzegu, od obszarów gm. Wierzawic, Leżajska, Staregomiasta i Przychojca na lew. brzegu rzeki. Od zejścia się granic wsi Staregomiasta pow. łańcucki, Kuryłówki pow. jarosławski i Łazowa pow. biłgorajski tworzy granicę między Galicyą a królestwem polskim. Od strony Galioyi przytyka do lew. brzegu S. na małej przestrzeni do pow. łańcuckiego, następnie do pow. niskiego z osadami Łukową, Sarzyną, Tarnogórą i Kopkami, a od strony królestwa do pow. biłgorajskiego, z osadami Łazowem, Sygiełkami, Bystrem, Kustrawą i Krzeszowem. Pod Krzeszowem, przy zwykłym stanie wód, S. ma głębokości 4 łokcie, szerokości 130. Podczas wezbrań głębokość dochodzi do 12 łokci, a szerokość do 400. Poniżej Krzeszowa, pomiędzy Kopkami a Bielinami pow. niski, powraca znowu do Galicyi, płynie na płn. zach. prze. pow. niski, pod Rudnik, Ulanów, Nisko; zrosiwszy obszar Pława wchodzi pod Rozwadowem w pow. tarnobrzeski, płynie popod Radomyśl, przerzyna obszar Skowierzyna, poczem tworzy granicę między gm. Pniewem od wsch. a Wrzawami od zach. . Między Łapiszowem os. do Wrzaw a Dąbrówką wólką Pniowa, naprzeciw Szczytnik, w obr. gm. Dwikozy pow. sandomierski, uchodzi do Wisły z praw. brzegu. Fałszywa etymologia nazwy Sandomierza dała początek mniemaniu, jakoby S. wpadał pierwotnie pod tym miastem do Wisły. S. jest ostatnią górską wodą, uchodzącą do Wisły od praw. brzegu. Ujście jego kończy górny bieg Wiały. Na przestrzeni od Medyki do ujścia przyjmuje S. od praw. brzegu Wisznię, Szkło, Wyrwę al. Olchowiec, Wyczawę, Lubaczówkę, Przyłubień al. Lubenię, Złotoryszkę, Złotą Rzekę, Jarugę, Tanew, Bukowę, Łukawicę. Z lewego zaś uchodzą Rada, Łęg, Morawski Potok, Wisłok, Błotnia, Mahniczek, Trzebośna, Głęboka, Stróżanka, Nowy Kanał. Na biegu nizinnym S. , od Medyki począwszy, brzegami jego ciągnęły się rozległe bory sosnowe, których szczątki dziś jeszcze mają pozór puszcz Na tej też przestrzeni zmieniał S. w skutek gwałtownych wylewów często koryto, czego śladem są stare łożyska, Saniskami zwane. Spotykamy je pod wsią Hurkiem, w Medyce, Terkach, pod Grabowcem, pod Szówskiem, poniżej Sieniawy, w Piskorowicach z praw. brzegu, a w Bolestraszycach, Wyszatycach i w Zagrodach od lew. brzegu. Naznaczniejszym z tych łożysk na dolnym biegu jest tak zwany Stary San w Majdanie Zbydniowskim, w Motyczach i Skowierzynie, rozpościerający się kilku odnogami między korytem dzisiejszego S. a Łęgiem dopł. Wisły, poniżej SandomierzaTen Stary San jest śladem dawnego koryta, któro prawdopodobnie od Radomyśla zwracało się na zach. , uchodząc do Wisły w miejscu ujścia dzisiejszego Łęgu i Branki, naprzeciwko Sandomierza. Cały obszar trójkątny między S. a Wisłą, w okolicy Gorzyc, Goczałkowic i Wrzaw, jest napływowy, namulisty, mokry i corocznie wystawiony na wylewy Wisły i Sanu. Długośó S. wynosi 399 klm. czyli przeszło 53 mil geogr. Z tej długości przypada na a pow, turczański 39, 75; b granicę pow. turczańskiego i Uskiego 7, 125; c pow. liski 96; d Pow. sanocki 26; e pow. dobromilski 11, 25; f granicę pow. dobromilskiego i brzozowskiego 10, 5; g pow. brzozowski 21, 525; h pow. przemyski 59, 25; i pow. jarosławski 23, 35; j granicę pow. jarosławskiego i łańcuckiego 16, 5; k pow. łańcucki 12, 75; l granice królestwa polskiego 17, 25; ł pow. niski 32, 25; m pow. tarnobrzeski 25, 50 klm. Spadek wód wskazują liczby 890 Sanacis mt. źródła; 736 mt. tracz w Beniowy; 670 mt. mostek w Tarnawie Wyźniej; 617 mt. u stóp Kiczery we wsi Łokieć; 555 mt. powyżej Żurawina; 507 mt. ujście Dwernika; 444 mt. pod Tworylnem; 415 mt. powyżej Rajskiego; 382 mt. ujście Daszówki; 352 mt. ujście Wołczego; 316 mt. poniżej Liska; 270 mt. ujście Tyrawki; 246 mt. pod Siedliskami; 241 mt. pod Dynowem; 221 mt. poniżej ujścia Jawornika; 209 mt. pod mostem kolejowym w Przemyślu; 188 mt. ujście Bady; 179 mt. pod Sieniawą; 170 mt. wyspa powyżej ujście Złotoryszki; 167 mt. pod Łazowem; 165 mt. pod Krzeszowem; 153 mt. ujście Łukawicy; 147 mt. ujście. Ogólny spad 743 mt. , więc na 100 klm. 186 mt. W wodach S. żyje według Wałeckiego 30 gatunków ryb byczek, jazgarz, jaź, jelec, jesiotr zachodni, karaś, kiełb, kleń, kózka, krąp, leszcz, lin, łosoś, miętus, okuń, piskorz, płoć, pstrąg, rap, różanka, sandacz, strzebelka, sum, szczupak, śliz, świnka, uklej najbielszy, uklej drobniutki czyli owsianka, węgorz, wzdręga. Według prof. Nowickiego nazwy ludowe barma, barwenka, bielec, błyskotka, bobyr, brynka marona, brzanka, bzdyrka czerewuszka, chwat, cyrta, dumka płotka, hak, jelec, jaź, jazgarz, jesiotr, karaś rzadko, karp, kiełb, kiełbik kobei, lin, leszcz, łososiopstrąg, łosoś, marynka, miętus, okoń, otuszka białka, płocica, pstrąg przeważa w górę od Rajskiego, sandacz, śliz, suchorybiec, siekierka, sum, świnka, szarań, szczupak, uklej, uklejka, węgorz. S. od źródeł aż poniżej Liska przedstawia krainę pstrąga, od Chrewtu po Sośnicę krainę brzany, od Dynowa po ujście krainę leszcza, a w okolicy Dynowa i poniżej Medyki krainę karasia. Stan wody na S. w r. 1867 badano w Postołowie, Przemyślu, Radymnie i Majdanie Zbydniowskim, w r. 1885 w Postołowie, Przemyślu, Radymnie, Jarosławiu, Rzuchowie, Rudniku i Majdanie Zbydniowskim. Obserwacye od r. 1867 do 1885 podają Sprawoz. komisyi fizyograf. Akad. Um. w Krakowie. San może być spławnym od wsi Smolnika, ale spławy chodzą właściwie dopiero od Liska. Małe galary poruszają się od Dynowa w górę, a po Jarosław i Przemyśl w dół, niekiedy na większej wodzie. Wody gościnne bywają o św. Janie i Jakubie, powódź nie trwa dłużej nad 2 do 3 dni. Od Dynowa poczyna już wylewać szeroko, ale najszkodliwsze są jego powodzie na dolnym biegu. Przy pomyślnej wodzie i pogodzie może spław odbyć się do Wisły z liska w dniach 12 do 14; od Wisły w gorę do Jarosławia w dniach 8 do 10 przy spokojnym czasie. Dróg nadbrzeżnych niema, więc statki ciągną ludzie pod wodę. Spławy składają się z 6, 8 10 sztuk okrąglaków drzewnych. Od Dynowa i Sielnicy chodzą małe galary krakowskie aż po Jarosław i da lej. Jazy rybackie i tamy przerwane prze szkadzają żegludze jeszcze poniżej Liska, rafy kamienne i mielizny po Dynów również two rzą przeszkody w żegludze, a silno wiatry zachodnie poniżej Jarosławia, gdy statki idą w dół. Prądowiny są także częste w łożu rzeki. Na żyznych brzegach 8. leży 195 wsi, 17 miast i miasteczek. Pod względem han dlowym zasługuje na uwagę Przemyśl, Jaro sław i Ulanów. Artykułem spławu jest drze wo na budowę i opał, tak okrągło jak tarte drzewo; oprócz tego zboże, anyż, płótno, owo ce i wyroby garncarskie. Br. G. Sanacis, jezioro, pow. sojneński, o 1 w. na zach. od wsi Szadziuny, między jez, Ilgis i Snąjginie. Sanadworce 1. zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. poL, o 59 w. od Dzisny, 1 dm. , 17 mk. kat. 2. S. , zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. poL, o 59 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. żydów. Sanborz, wś, pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Żdżary, ma 10 dm. , 64 mk. , 177 mr. włośc. W 1827 r. 7 dm. , 48 mk. Sanet Hedwigsdorf, także Scheibelsdorf, Scheidewigsdorf, Scheidsdorf, 1373 r. Schediwigsdorff, wś i fol. nad rzką Deichsel al. Schnelle Deichsel, dopływ. Schwarzwasser al. Neidsche, pow. złotowskohojnowski, par. ew. Steinsdorf, kat, Maerzdorf. W 1842 r. 39 dm. , fol. , 245 mk. U kat. , 1 żyd, szkoła ew. , młyn wodny. Sanct Lorenz, wś i dobra, pow. rybacki, 32 klm. na płn. wsch. od Fyszhuzy, 4 klm. od morza, w piaszczystej okolicy; 23 dm. , 118 mk. , rolników i rybaków. Pocztowa agentura w miejscu. Ad. N. Sancta Anna, pow. chodzieski, ob. Rudki. Sactuarii i Sanctuariorum villa w dok. , ob. Świątniki. Sancygniów, w XV w. Sanczygnyew, w XVI w. Seczigniów, wś, fol. i dobra nad rzką Sancygniówką, przy drodze z Działoszyc do Książa Wielkiego, pow. pinczowski, gm. i par. Sancygniów, odl. 24 w. od Pińczowa, posiada pokłady wapienia, gipsu, młyn wodny i tartak. We wsi kośoiół par. murowany, nowo wzniesiony, pałac otoczony wałami i fosami, ze starą warowną bramą po dawnym zamku. Z przeszłości przechował się lamus o grubych wielce murach, z drzwiami i oknami żelaznemi, wedle tradycyi dawny zbór aryański a może tylko dawny skarbiec i zbrojownia. W 1827 r. było tu 22 dm. , 73 mk. Okolica S. przedstawia wyżynę poprzecinaną w różnych kierunkach głębokiemi parowami, porosłemi sośniną i jałowcem. S. sam leży w dolinie rzeczki, ciągnącej się około 10 w. pod Sanacis Sanadworce Sanborz Sanet Sanct Sancta Sancygniów Sancygniówka Działoszyce. W najwynioślejszym punkcie; leży folw. Ewinów. Gleba tutejsza przedstawia wielką rozmaitość. Najwyżej położone części łanów, zwane u ludu pałygi, są najuboższe w skutek opłukiwania przez wody i działanie wiatrów; średnie części urodzajniejsze zwane są ścięgna, a dolne, z najbogatszą glebą spławy. Zbocza północne zwane są opoczą a południowe posłonne. Grube warstwy gliny zbitej umożliwiają. wyżłabianie śród niej piwnic i chodników, składów na kartofle, bez dawania żadnych podpór. Prócz gliny występują tu iły marglowe i zbite ciemne; kamień ciosowy tutejszy słynie z dobroci i uważany jest za lepszy od Szydłowieckiego i pińczowskiego. Wyżynę okolic S. dotąd pokrywają rozległe lasy, w których spotyka się dęby, lipy, graby, brzozy, osiny, sosny, świerki, jodły i na nowo rozmnożone modrzewie. Obok wielkiej obfitości malin, spotyka się w lasach dzikie trześnie z drobnym, słodkim owocem. Lud tutejszy ubiorem i zwyczajami jest krakowskim. Śród wieśniaków odrożniają dotąd trzy kategorye kmieci, mających po 30 mr. , tych rzadko się spotyka; rolników na 12 mr. i zagrodników z 6 mr. W połowie XV w. S. posiadał już kościół paraf. murowany p. w. św. Piotra i Pawła, fundowany podobno w 1409 r. przez Piotra Sancygniowskiego, kasztelana sandomier. , wieś była własnością Mikołaja h. Jelita. Z 8 łanów kmiec. dziesięcinę wartości 5 grzyw. , pobierała prepozytura Skalmierska; folw. dawał miejscowemu plebanowi, który posiadał łan zwany Pozelów, dwie łąki pod Knyszynem, i sadzawkę Długosz, L. B. , II, 73, 75. Zdaje się, że z powodu ubóstwa i małej ludności parafia została następnie wcieloną częścią do par. Lubczy, częścią do nieistniejącego dziś kościoła w Knyszyńskiej Woli. Spisy pobor. z 1490 r. podają Szączygnew w par. Lubcza. Dopiero w spisach z 1581 r. występuje Fara Seczigniow, do której należą jeszcze Opatkowice, Biedrzychowice i Iżykowice Pawiń. , Małop. , 19, 439. Kiedy kościół w Woli Knyszyńskiej popadł w ruinę 1608 r. , wtedy zapewne wcielono tę parafią do 8 i przeniesiono sprzęty i obrazy do kościoła w S. W 1763 r. Antoni Grodzicki, podczaszy zatorski, wystawił sześć ołtarzy nowych, ambonę, chór z nowemi organami, obrazy 4 ewangelistów i 4 doktorów kościoła, ławki, konfesyonały. Roboty wykonali snycerze i malarze krakowscy. W wielkim ołtarzu obecnie jest obraz przedstawiający Chrystusa na krzyżu pędzla Orłowskiego. Z dawnych zabytków przechowały się kamienne nagrobki Stanisława Sancygniowskiego, ststy Szydłowieckiego za Zygmunta Augusta, i żony jego Elżbiety. Oboje w całych postaciach. Prócz tego jest pomnik z czarnego marmuru Stefana i Ewy z domu Tarło, Dembowskich, dziedziców S. w polowie XVIII w. po Tarłach. Dobra S. własność Deskurów składały się w 1886 r. z folw. S. , Ewinów, Knyszyn i Tarłów, attynencyi i osad leśnych Skwierczyn, Wierówki, Drozdów i Tomków, rozl mr. 3411 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 357, łąk mr. 98, past. mr. 28, lasu mr. 2278, od padki mr. 7, nieuż. mr. 49; bud. mur. 11, drewn. 32; płodozm. 10polowy; fol. Ewinów gr. or. i ogr. mr. 194, past. mr. 1, nieuż, mr. 5; bud. mur. 1, drewn. 7; płodozm. 9pol. ; fol. Knyszyn gr. or. i ogr. mr. 171, łąk mr. 6, past. mr. 11, lasu mr. 10, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1, drewn. 6; płodozmian 6 pol. ; fol. Tar łów gr. or. i ogr. mr. 176, lasu mr. 10, nieuż. mr. 3; bud. drewn. 1; płodozm. 9pol. , lasy nieurządzone. W skład dóbr poprzednio wcho dziły wś S. 08. 20, mr. 161; wś Biedrzyko wice os. 31, mr. 195; wś Podgaj os. 4, mr. 25; wś Opatkowice os. 17, mr. 174; wś Wo la Knyszyńska os. 22, mr. 211; wś Kopanina os. 4, mr. 36; wś Ksawerów os. 5, mr. 202. 8. par. , dek. pińczowski, dawniej ksiąski, mia ła w 1784 r. 840 dusz samych katol. ; w 1879 r. było 1600, w tej liczbie około 200 żydów, zajmujących się zarówno handlem jak prze mysłem tartaki, fabryki w Ksawerowie a wreszcie i rolnictwem os. Łabędź. S. gmina należy do sądu gm. okr. VI w Skalmierzu, st. poczt. Działoszyce. Gmina ma 7868 mr. ob szaru i 2268 mk. 1870 r. . Szkoły nie było. Z zakładów fabrycznych dwa młyny, tartak, fabryka cykoryi. Br. Ch. Sancygniówka, rzeczka, bierze początek na obszarze Knyszyna, w pow. pińczowskim, ze stoków wyżyny roztaczającej się dokoła Książa Wielkiego, płynie doliną, wyżłobioną przez wody na Sancygniów, Szykowice, przyj muje pomiędzy Dziekanowicami a Działoszy cami rzkę Jakubówkę al. Dzierążnę i wpada wraz z nią do Nidzicy z lew. brzegu. Tworzy stawy w Knyszynie, Stępocicach i Sancy gniowie i przyjmuje z obu stron liczne stoki spływające z jarów przerzynających okolicz ną wyżynę. Br. Ch. Sand, ob. Piasek 2. i Piaski 25. Sand 1. fol. , pow. labiewski, st. p. Kobbelbude, 6 dm. , 79 mk. 2. S. , pow. iławkowski, st. p. Landsberg, 28 dm. , 136 mk. , 245 ha obszaru. 3. S. , wybud. przy dobrach Sollnicken, tamże, 1 dm. , 2 mk. 4. S. , wybud. przy wsi Unter Eisseln, pow. ragnecki, 8 dm. , 68 mk. 5. S. , wś, pow. królewiecki, st. p. LiskaSchaaken, 8 dm. , 41 mk. , 61 ha. Sand al. FrankenbergerSand, wś, pow. ząbkowicki, par. kat. Przyłęk. Do 1810 r. własność klasztoru w Kamieńcu. W 1842 r. 14 dm. , 129 mk. kai, młyn wodny. Sandał, jezioro w pow. petrozawodzkim Sand Sancygniówka Sandał Sandberg Sanddorf Sandebor Sandecz Sandata gub. ołonieckiej, o 8 w. od jez. Onegi, z którem łączy się za pośrednictwem odpływu. Długie 38 w. , ma 120 w. obwodu i 200, 5 w. kw. powierzchni. Znajduje się na niem mnóstwo skalistych wysepek. Sandata, sioło przy ujściu rzki Sandaty do Jegorłyka, w pow. i gub. stawropolskiej, o 165 w. od Stawropola, ma 703 dm. , 4252 mk. , cerkiew Pokrowską, dwa jarmarki, olejarnią. Założono w 1805 r. Sandau, pow. bydgoski, ob. Aleksandrowo 5. . Sandau, pow. pszczyński, ob. Piasek 2. . Sandberg, ob. Muehlbach i Piaskowa Góra 2. . Sandberg, pow. krobski, ob. Pianki 17. . Sandberg 1. pol. Biała Góra ob. , pow, świecki, par. kat. W. Komorsk. Obszaru ma 168 ha, 301 mk. , 68 kat. , 233 ew. Dawniej własność bisk. kujawskich, przynosząca 200, zł. i 116 dni tłoki. W 1773 r. mieszkało tu 15 tkaczy; obszar wynosił 2 wł. chełm. , i 6 mr. ; było 40 dym. i 161 mk. ew, ; 2 gburów, 29 zagrod. i 24 rzemieśl. W 1782 r. istniała tu szkoła ew. ob. Gesch. d. Kr. Schwetz von Maercker, str. 455. 2. S. , pow. kwidzyń ski, ob. Piaskowa Góra, Kś. Fr. Sandberg, wybud. przy wsi Eichenberg, pow. labiewski, st. p. Laukischken, 1 dm. , 12 mk. Sanddorf, wś, pow. kościerski, par. kat. Wiele, okr. urz. stanu cywil. Węglikowice, par. ew. Kościerzyna; 1320 ha 38 lasu, 4 łąk, 201 roli. W 1885 r. 21 dm. , 29 dym. , 168 mk. kat. , szkoła 1887 r. 34 dzieci. Kś. Fr. Sanddorf 1. ob. Samociązek i Piaseczno. 2. S. , pow. bydgoski, ob. Piaski 5. . Sandeborske, 1503 r. Szamoborsko, wś i fol. , pow. gurowski Guhrau, par. ew, u św, Andrzeja pod Wąsoszem. W 1842 r. 43 dm. ; fol, 356 mk. 9 kat. , szkoła ew. , dwa młyny wodne, hodowla bydła i owiec. Sandecz, ob. Sącz. Sandeczanie al. Równiacy, górale z sandeckiej doliny, zamieszkują całą kotlinę sandecką wraz z przyległymi działami, u zejścia się rzek Dunajca, Popradu i Kamienicy, w dół aż po Zbyszyce, a w górę po Kaninę pow. limanowski, Jazowsko nad Dunajcem, Rytro nad Popradem, powyżej Nawojowej nad Kamienicą i po dział grybowski. Siedziby ich rozłożyły się w tej dolinie jakby wiankiem i wstępują na graniczne działy aż ku źródłom potoków, dopływów Dunajca, Popradu i Kamienicy. Lud w równinach osiadły nazywa ich góralami od Sącza, sąsiedni zaś górale zowią ich Równiakami, ponieważ zajęli rozległą równinę w ostępie gór. W rzeczywistości dolina sandecka należy jeszcze do krainy górskiej, a jej mieszkańcy są przechodniem ogniwem od rodów góralskich do podgórskiego ludu tak co do budowy ciała, sposobu życia jak i obyczajów. Równiacy saudeccy grani czą aa zachód z góralami od Łącka. W tej stronie nie posiadają oni jeszcze cech un wła ściwych, ci mianowicie co zamieszkują we wsiach po półn. stokach działu obidzkiego Dzwonkówka i Skałki i na płn. po lewym brzegu Dunajca poniżej Jazowska. To samo powiedzieć można o pograniczu połudn. , gdzie górale Sandeccy stykają nię że Spiżakami, W miarę tego jak nię graniczne działy doliny sandeckiej pochylają ku, niej i przechodzą w równinę, coraz wyraźniej występują od rębno cechy ludności. Zamieszkują oni nastę pujące wsi; Biegonice, Chomranice, Kamionka, Nawojowa, Nowy Sącz, Tęgoborze, Wielogło wy, Zbyczyce, Żełeźnikowa, Juzowsko, Bar czyce, Czarnypotok, Siary Sącz, Siedlce pow. sandecki, Męcina, Pisarzowa, Przyszowa, Łukowica, Kanina, Justrzębie pow. lima nowski, wreszcie Mystków, Mogilno i Pta szkowa pow. grybowski. Między osadami góralskiemi legły dość licznie osady niemiec kie. Niemcy, czyli jak ich górale nazywają Przyjęci, osiedli przeważnie w pierwszej połowie tego wieku, i utworzyli lub zajęli osady Barczyce, Biczyce, Biegonice al. Lau fendorf, Chełmiec al. Hundsdorf, Dąbrówka, Gaboń. Gaj al. Hutweide, Gołąbkowice, Goł kowice, Grodzkie przedm. N. Sącza, Janu szowa, Juraszowa, Kadcza, Łączki al. Wio sendorf, Mokrawieś, Morawina w obr. gminy Moszczenicy Niźniej, Naszacowice, Olszanka, Podmajerz al. Neudoerfel, Podrzecze, Rytro, Stadło, Świniarska, Świrkla al. Tannendorf, Szczereż al. Ernsdorf, Zagórzyn, Załubińcze, Zawada i Zbikowce. Koloniści atoli niemiec cy z biegiem czasu zmieniają swój strój, ję zyk i obyczaj, zachowując jednak wyznanie luterańskie i staranniejszą uprawę roli. W r. 1880 Niemcy przebywają tylko w osadach Biegonicach 24 głów, Gabonicach 4, Goł kowicach 207, na Grodzkiem 132, Kadczy 27, Podmajerzu 9, Naszacowicach 15, Stadle 192, Załubińczach 3, oprócz tego w Brzeźnie 3, Klęczanach 8 i Marcinko wicach 3; liczba ich ogólna wynosiła 629 głów. Br. G. Sandeczka, dwór i zabudowania w Klim kówce, pow. gorlicki. Br. G. Sandel niem. , ob. Sendała, Sandela, rzeczka w pow. lubawskim, wpada pod Lubawą do rzki Jesionny al. Lubawki dopł. Drwęcy. Ob. Jesionna i Lubawa. Sandenberg, fol, pow. rastemborski, st. poczt. i kol. źel Korsze, 1 dm. , 26 mk. Sandenn pow. łecki, ob. Piaski 2. . Sandern, dobra pryw. , w okr. , pow. i par. Sandeczanie Sandenn Sandela Sandenberg Sandel Sandeczka Sandata Sandau Sandkretscham Sandlack tukumskiej Kurlandya; połączone z dobrami Sehmen. Należy do nich fol. Kulwen. Sanderówka, część Chlebowic Swirskich, pow. przemyślański. Sandeshoefchen al. Rittersneusass, wybud. przy wsi Klein Siegmuntinnen pow. wystrucki, 1 dm. , 4 mk. Sandewalde, Sądowa Wola, 1203 Zandouel, wś i dobra, pow. gurowski Guhrau. Posiada kościół par. ew. , szkołę ew. W 1842 r. 10 dm. , fol, 73 mk. 1 kat. . Jestto starożytna osada. Kośoiół par. powstał tu podobno w pierwszym wieku po wprowadzeniu chrześciaństwa. Zdawna też istniał tu gród warowny kasztelania, który Henryk V, ks. wrocławski, porwany przoz Lutka Habdanka i uwięziony w Głogowie, oddał jako wykup w 1294 r. Henrykowi III ks. na Głogowie. Dziś nie ma śladu po grodzie. Kośoiół tutejszy zamieniony w XVI w. na protestancki, w 1821 r. na nowo zbudowany. Ob. Polska t. VIII, 654. Sandfluss 1. wś, pow. nizinny, et. p. Heinrichswalde, 103 dm. , 481 mk. , 393 ha. 2. S. Weide, tamże, przy wsi, 12 dm. , 74 mk. 3. S. Gross, tamże, 32 dm. , 232 mk. 4. S. Klein, 28 dm. , 175 mk. 5. S. Wiese, wybud. przy wsi Ackmonienen, pow. nizinny, 1 dm. , 8 mk. Ad. N. Sandfoerstchen, serbskie Piesaczna Borszć, wś, pow. rozborski, par. ew. Belsk. Do 1815 r. należała do Łużyc górnych. W 1842 r. 18 dm. , 75 mk. 1 kat. , pokłady i kopalnia torfu. Ludność przeważnie serbska. Sandhaeuser 1. posiadłość, pow. lignicki, par. ew. i kat. Lignica. Leży tuż pod miastem. W 1842 r. 4 dm. , 45 mk. 4 kat. . 2. S. , kol. na obszarze Gołkowic, pow. kluczborski. Sandhof, wś, pow. malborski, st. p. i par. kai Malbork, 1 milę odl. , ma 716 ha 17 lasn, 9 łąk, 600 roli or. . Z ha roli jest 29, 8 mrk czyst. dochodu. Do gminy należą Galgenberg 1885 r. 6 dm. , 58 mk. , Liebenthalerhof 1 dm. , 9 mk, Mlawkaer Bahnhof 1 dm. , 10 mk i dworzec Sandhof 1 dm. , 26 mk. W 1885 r. było razem 91 dm. , 242 dm. , 1116 mk. , 513 kat. , 538 ew. , 64 menon. Jest też tartak pa rowy; szkoła 2klas. symultarna liczyła 1887 r. 119 dzieci i 2 nauczyc. S. był dawniej folw. ekonomii malborskiej; r. 1752 został puszczony osadnikom w emfiteutyczną dzier żawę. Później nastąpiło uwłaszczenie. Ki. Fr. Sandhof 1. dobra, pow. rybacki, st. p. Laptau; 9 dm. , 47 mk, 100 ha. 2. S. , wybud. przy St. Kiszporku, pow. morąski, st. p. St. Kiszpork; 4 dm. , 82 mk. 3. S. , ob. Rydzówka Mała. Sandhof 1. fol. w dobrach Spahlitz, pow. oleśnicki. 2. S. , fol. w Rozwodzy, pow. wielkostrzelecki. 3. S. , folw. dóbr Jedlin, w pow. pszczyńskim. Sandhuben niem. , ob. Zantuga. Sandhuebel niem. , wś kośc. , pow. i obw. sąd. frywałdzki, na Szląsku austr. , nad rz. Białą, praw. dopływ. Nisy szląskiej, 6 klm. na płn. wsch. od Frywałdu. Leży na płn. od Czeskiej Wsi Boehmischdorf, na południe od Grodźca Groeditz, a na zach. od Szerokiego Brodu Breitenfurth. W r. 1880 było 135 dm. , 797 mk. rz. kat. i Niemców. Par. łac. w miejscu, z kościołem p. w. św. Jana Chrze. Do par. należą Bez Hullunder i Kaltsaisen Kaltseifen; dusz 1238 kat. , 5 prot. Szkoła lud. 2klasowa, fabryka wyrobów z drzewa. W okolicy łomy marmuru. St. poczt. w miej scu. Ob. Rotwasser. Br. G. Sandiffen, dobra, pow. welawski, przy Welawie st. poczt. i tel. ; 148 dm. , 829 mk. , 2436 ha. Sandkow w dok. z XIV w. , pow. lignicki, ob. Moenchhof. Sandkretscham, ob. Piaski 40. VIII, 56. Sandkrug niem. , ob. Hamernia Czarnkówska, Jaromierz, Karminek, Krakowo, Piaski t. VIII, 55 i 56. Sandkrug 1. Piaski, karczma do Sadlinek, pow. brodnicki, st. p. Jabłonowo; 1885 r. 2 2 dm. , 15 mk. 2. S. , karczma, pow. chojnicki, 3 4 mili od Chojnic, gm. Krajenki, 1 dm. , 10 mk. 3. S. leśn. król. , pow. wałecki, gm. Plitnica, par. kat. Sypniewo; 1 dm. , 8 mk. 4. S. , karczma nad drogą do Bydgoszczy, pow. toruński. W 1832 r. obejmowała 3 wł. 5 mr. , 2 dym. i 22 dusz. Do 1813 r. należała do wsi Toporczyska; r. 1832 zaś do kanclarstwa toruńskiego ob. Wernicke Beschr. von Thorn, str. 285. W najnowszych spisach niepodana. 5. S. , leśn. pow. złotowski, st. p. i kol. Lipka Linde. 6. S. , ob. Rzym. 7. S. , majętność pryw. , pow, wałecki, st. p. i tel. Schoenthal o 2, 4 klm. , st. kol. Wałcz o 14 klm. , par. katol. Sypniewo. Ma 134, 75 ha roli or. i ogr. , 3 łąk, 13 past. , 17 lasu, 0, 25 nieuż. , 212 wody; czysty doch. z grun. 1063 mrk. 8. S. , pow. elbląski, ob. Emaus, Kś. Fr. Sandkrug 1. wybud. , pow. kłajpedzki, st. poczt. Kłajpeda, 1 dm. , 6 mk. 2. S. , wybud. w dobrach Wollittnick, pow. świętosiekierski, 1 dm. , 4 mk. Sandlack, dobra, pow. frydlądzki, st. p. , tel. i kol. żel. Bartoszyce, 18 dm. , 130 mk. , 338 ha. Sandlauken 1. fol. , pow. królewiecki, st. poczt. Schugsten, 2 dm. , 28 mk. 2. S. , wś, pow. nizinny, st. p. NeuArgeningken; 21 dm. , 133 mk, 103 ha. Sandmuehle, ob. Piaski t. VIII, 56. Sandmuehle, powiat międzyrzecki, ob. Piaski. Sandmuehle 1. Piaski, wyb. , pow. chełmiński, st. p. Trzebieluch, gm. Pilewice, par. Sandmuehle Sandlauken Sanderówwka Sanderówka Sandeshoefchen Sande Sandfluss Sandfoerstchen Sandhaeuser Sandhof Sandhuben Sandhuebel Sandiffen Sandkow Sandkrug Sandmuehle kat. Sarnowo; 1885 r. 1 dm. , 9 mk. 2. S. , Piasker, ob. Piaskowy Młyn. Kś. Fr. Sandmuehle, nazwa wielu osad młyn. na Szląsku a pow. bolesławski, we wsi Paritz; b pow. kożuchowski, w Zoellnig Czolnik; c pow. kozielski, w Koźlu Starym; d pow. głogowski, w Samitz; e pow. lubawski, w Holzkirch; f pow. lignicki, w Lignicy nad Kacbachą, w Kaudewitz i Speergasse; g pow. rychbachowski w Guhlau Gola; h pow. stynawski w Raudten Alt; i pow. wołowski, pod Wołowem. SandoIina, ross. Saktlen, wioska nad rz. Uszycą, pow. uszycki, w 2 okr. poL Żwańczyk, gm. Łysiec, par. kat. Sokolec, w pieknej dolinie pomiędzy Tymkowem a Karwasarami położona, ma 15 osad w 1868 r. . Sandomierz, u Nestora Sądomir, w bulli Eugeniusza III z 1148 r. Zadomir, w dokum. z 1191 r. Sandomiria, w lustracyi z 1564 r. Szendomyerz, miasto powiatowe gubernii radomskiej, leży na lewym brzegu Wisły, pod 50 40 7 szer. i 39 24 dług. wschod. od F. Poziom rzeki zero wodoskazu wznies. 471, 5 st. npm. , miasta zaś 574 st. średnio. Tuż za miastem w zach. płn. stronie wznies, sięga do 721 st. Przeciwległy brzeg Wisły przedstawia rozległą nizinę, dolinę Sanu, uchodzącego do Wisły o 12 w. około niżej Sandomierza, naprzeciw wsi Szczytniki. S. odl jest o 43 w. od najbliższej st. dr. żeL dąbrowskiej i o 3 w. od st. dr. źel. w Nadbrzeziu linia dr. żel. Karola Ludwika. Drogi bite łączą S. z Opatowem 29 1 2 w. i Zawichostem 18 w. ; od Warszawy odl. 196 w. , od Radomia 84 w. , od Kielc 83 w. Statki parowe co drugi dzień odchodzą z S. do Nowej Aleksandryi S. składa się z właściwego miasta i całej grupy przedmieść Krakowskie, Zawisełcze, Strochcice, Kobierniki, Chwałki, Rzeczyca, Gierlachów, Kamień Plebański, Opatowskie, Zawichoskie i Rybitwy. Prócz tego do obszaru miejskiego należą folw. Krukówka, Kobierniki A i B, Gierlachów i Kruków. Obszar posiadłości miejskich wynosi 3418 mr. S. posiada obecnie sześć kościołów katolickich katedralny, parafialny św. Pawła, podominikański, św. Ducha szpitalny, św. Michała z klasztorem benedyktynek i poreformacki. Synagoga jedna. Instytucye naukowe są seminaryum dyecezyalne rzymkatol. 52 alumnów, progimnazyum męzkie 200 nczn. , progimn. żeńskie 60 uczen. , szkoła element. męzka 88 nczn. , żeńska 89 uczen. . Instytucyami dobroczynnemi są szpital św. Ducha 60 łóżek, dom przytułku dla 40 dzieci, dom schronienia 16 kalek i starców. Zakłady te, dozorowane przez siostry miłosierdzia, zostają pod zarządem rady opiekuńczej powiatowej. S. jest siedzibą następujących władz biskup i konsystorz generalny rzymskokatol. zjazd sędziów pokoju II okręgu, sąd pokoju dla 8. i Zawichosta, sąd gminny okr. I dla gmin Dwikozy, Wilczyce, Obrazów i Samborzec, sędzia śledczy, notaryusz, 6 adwokatów, więzienie poprawcze na 300 aresztantów, komisarz włościański, urząd celny III klasy, zarząd I dystansu rz. Wisły z 4 inżynierami prowadzącym roboty regulacyjne, biuro naczelnika powiatu, kasa powiatowa, magistrat, urząd poczt. i telegr. W mieście przebywa 4 lekarzy 2 rządowych i są 2 apteki jedna szpitalna. Jedynemi instytucyami na stowarzyszeniu opartemi, są straż ogniowa ochotnicza i resursa 98 członków, do 1500 rs. dochodu, czytelnia pism i biblioteka z 600 tomów. Przemysł fabryczny, słabo rozwinięty, reprezentują browar z prod, na 14, 000 rs. i 10 robotn. , trzy cegielnio 18 robotn. i do 3000 rs. prod, , warsztaty sukienne rządowe, przy więzieniu urządzone 6000 rs. prod. i 80 robotn. . Obecnie powstaje większych rozmiarów garbarnia. Przemysł rzemieślniczy w 25 różnych gałęziach przedstawia 218 pracowników samoistnych majstrów. Najliczniejsi są szewcy 40, po nich idą rzeźnicy 33, krawcy 31, cieśle 25, piekarze 21, kowale 11, stolarze 7. Inne rzemiosła mają od 2 do 6 przedstawicieli. W ich liczbie spotykamy aż 4 introligatorów. Mieszkańcy przedmieść trudnią się przeważnie rolnictwem i ogrodnictwem. Niektórzy z nich mają kilkowłókowe folwarki. Sadownictwo rozwija się tu bardzo pomyślnie, dzięki dobrej glebie i korzystnemu położeniu opadających ku płd. wschodowi stoków wyżyny. Pomiędzy sadami można spotkać racyonalnie urządzone i liczące po kilka tysięcy wyborowych gatunków drzew. Handel S. ogranicza się tylko do produktów rolniczych. Dwóch większych kupców i około 30 drobnych zakupuje w okolicy i wysyła ztąd średnio rocznie przeszło 100, 000 kor. zboża w tem do 80, 000 kor. pszenicy. Zboże to idzie Wisłą do Warszawy i Gdańska lub do Ostrowca st. dr. żeL. Do Galicyi st. Nadbrzezie idą nasiona koniczyna, wyka, bobik, w części kartofle dla gorzelni. Handel wewnętrzny ubogo przedstawia 6 sklepów korzennych 1 handel win węgierskich, 2 z łokciowemi towarami. Zresztą są drobne kramiki. Są także 2 cukiernie z restauracyami i 5 domów zajezdnych żydowskich. Miasto składa się z rynku i 15 ulic brukowanych, przy których budowli rządowych murow. 8, instytutowych murow. 14, drewn. 3, prywatnych murow. 68, drewn. 324, w ogóle 428 domów. Ulice brukowane, oświetlone 25 latarniami. Ogród publiczny zwany Saskim, założony w 1870 r. , ma 8 1 8 mr. obszaru. Z gmachów mających historycz SandoIina Sandomierz Sandmuehle ne znaczenie istnieją katedra, kościół paraf. św. Pawła, kościół św. Jakuba, starożytny w romańskim stylu, trzy inne filialne, ratusz starożytny w rynku, brama Opatowska, zabytek dawnych fortyfikacyi, zamek dziś więzienie, szpital św. Ducha i dom Długosza. Pałac biskupi wzniesiono w 1861 r. Ludność miasta z przedmieściami składa się z 6016 stałych i 1321 niestałych mieszkańców. Pomiędzy stałą ludnością jest 3250 katol, 50 prawosł. , 1 prot. i 2715 żydów. Ludnośó niestałą składają urzędnicy, wojskowi, uczniowie szkół, służący i więźniowie. W 1887 r. urodziło się 239, zmarło 167. W 1827 r. było 390 dm. , 3086 mk. ; w 1858 r. 385 dm. 19 mur. i 3625 mk. 1120 żyd. ; w 1864 r. 382 dm. i 4272 mk. Dochody kasy miejskiej w 1858 r. wynosiły 3245 rs. , obecnie 1887 r. 8779 r. Miasto ma kapitału w banku państwa przeszło 16, 000 rub. Zamek sandomierski, stanowiący pierwotny zawiązek osady, istniał zdawna, niewątpliwie jako gród pograniczny w miejscu z natury obronnem, na wzgórzu wzniesionem stromo po nad Wisłą i oddzielonem od sąsiednich wyniosłości przez wąwóz. Gdy po śmierci Krzywoustego S. staje się stolicą jednej z dzielnic książęcych a zamek zostaje stałą niemal rezydencyą książąt i księżniczek otoczonych licznem gronem dostojników nadwornych i państwowych, sama budowla musiała niedz przekształceniu i rozszerzeniu. Może już wtedy obok dawniejszych drewnianych stanęły i murowane gmachy. Wznosząca się kollegiata pozwala domyślać się istnienia cegielni i bytności w S. mularzy i budowniczych. Zniszczony w czasie najazdów tatarskich, odbudowany został, z muru zapewne, przez Kazimierza W. Kierujący odbudową ststa sandomierski Sędziwoj zniewalał mieszkańców okolicznych wsi biskupich do robót przy zamku, co wywołało ostry zatarg między królem a biskupem Floryanem z Mokrska. Ponowną gruntowną odbudowę zamku uskutecznił Zygmunt I w 1520 r. Tablica z napisem łacińskim, umieszczona nad głównemi drzwiami, oznajmiała o dokonanej przebudowie. Uzyskał wtedy okazałą postać, wyróżniającą go między innemi grodami. W tym stanie przetrwał do połowy XVII w. Gdy Szwedzi w 1655 r. zalawszy kraj cały zajęli i S. , obsadzili zamek załogą i obwarowali. Karol Gustaw cofając się przed Czarneckim, przeprawił się przez Wisłę po moście stawianym pod osłoną sandomierskiej twierdzy. W ostatnich dniach marca 1656 r. , gdy Czar necki i Lubomirski obsaczyli S. z lew. brzegu Wisły, król szwedzki uprowadził załogę na statkach na drugi brzeg Wisły a zamek wysadził w powietrze. Znaczna liczba żołnierzy polskich padła ofiarą wybuchu, po którym z budowli zostały nagie ściany i kilka baszt. Baszty te wraz z przybudowaniami drewnianemi i murowanemi do starych murów służyły do końca XVIII w. za siedzibę dla urzędu starościńskiego. W 1795 r. władze austryackie urządziły tu sąd kryminalny i więzienie. Zniszczone w 1809 r. budowle, znowu zostały odbudowane i urządzone w 1825 r. na więzienie, które dotąd mieści się w tym budynku, mającym charakter zwykłych więziennych budowli, bez żadnych cech starożytności. Katedra, pierwotnie kollegiata P. Maryi, na wzgórzu przyległem zamkowi, z którym łączyła się mostem, przechowała w murach swych postać ostrołukowej budowli, nadaną przy przebudowie za Kazimierza W. około 1360 r. . Zbigniew Oleśnicki, bisk. krakowski, rozszerzył znacznie świątynię, dostawiając część stanowiącą obecnie presbiteryum. W r. 1582 r. chylącą się do upadku wieżę kościelną odbudowano na nowo i pokryto blachą ołowianą. W 1595 r. kapituła sprawiła pierwszy zegar wieżowy, który jednak dopiero w 1653 r. umieszczonym został na właściwem miejscu. Pożar zamku, wywołany wysadzeniem przez Szwedów, zniszczył i kościół w d. 20 marca 1656 r. Spłonął wtedy dach cały a dym uczernił mury i sklepienie. Rozproszenie kapituły i brak funduszów opóźniał odbudowę. Pokryto przedewszystkiem kościół nowym dachem a wnętrze powoli oczyszczano i odnawiano. W 1670 r. stanął nowy portyk z dwoma wieżyczkami, w 1694 r. sprawiono nowy organ. Około 1712 r. zaczęto pokrywać dach miedzianą blachą a dopiero 1750 r. ukończono roboty zewnętrzne. W tymże roku Stanisław Lipski, prałat kollegiaty, wzniósł nowy wielki ołtarz. Starożytne kielichy, krzyże i relikwiarze przetopiono w 1752 r. i odlano z nich nowe lichtarze. Wewnętrzne urządzenie kościoła ukończono dopiero w 1790 r. Nagrobki z kościoła poprzenoszono do przedsionków. Pozostawiono tylko trzy, z tych najstarszy Stanisława Chroberskiego, wystawiony w 1520 r. przez Stanisława Tarłę, sekretarza królew. W przedsionku od strony północnej jest w posadzce kamień grobowy małżonki Bartkona, mieszczanina sandomier. , dziedzica Kichar. Tu również jest grobowiec marmurowy, ze statuą, Stanisława Ossowskiego, prob. kollegiaty, referend. królew. , biskupa chełmskiego nominata, zmarłego w 1586 r. W 1818 r. , gdy na mocy konkordatu zawartego przez cesarza Aleksandra I z Piusem VII utworzono dyecezyą sandom. kollegiata została wyniesiona do godności katedry. Uroczysta instalacya bisk. Hołowczyca odbyła się 9 września 1819 r. Biblioteka kapituły posiada, obok dość bogatego zbio Sandomierz Sandomierz ru ksiąg, dwa starożytne rękopisy pergaminowe biblii z XIII i XIV, piękny mszał rękopiśmienny z miniaturami, darowany przez Henryka, archidyakona 1449, homilie Bedy. Kościół św. Jakuba, fundowany przez Adelajdę Domicellę, córkę Kazimierza Sprawiedliwego zmarłą w 1211 r. , jako parafialny około 1200 r. Biskup Iwo Odrowąż osadził przy nim dominikanów w 1226 r. Tu wedle tradycyi ponieśli śmierć z rąk Tatarów zakonnicy z przeorem Sadokiem w d. 2 lutego 1260 1259 r. . Najdawniejszym z przechowanych przywilejów klasztoru jest nadanie młyna na Wiśle w 1287 r. przez Leszka Czarnego. Przy klasztorze istniał ogród i winnica. W XVII w. kościół potrzebujący restauracyi uległ znacznemu przekształceniu. Dano nowe sklepienia w miejsce dawnych sufitów, nową wieżę na miejsce poprzedniej, usunięto chór z organem, zamurowano 18 dawnych okien i zrobiono 8 owalnych, sklepienie dano niżej niż dawny sufit. W 1677 r. odbyło się poświęcenie nowego kościoła. Dawne grobowce poprzenoszono. Z dawnej świątyni w romańskim stylu pozostały tylko ściany, oddrzwia, dzwony i nagrobki. Najważniejszym pomnikiem jest najdawniejszy w Polsce grobowiec, zabytek rzeźby, kamień grobowy ks. Adelajdy, przedstawiający księżnę w całej postaci, z napisem okalającym Hic jacet Adelais Domicella filia ducis Casimiri fundatoris istius conventus. Obiit anno millesimo ducentessimo undecimo. Trumna ze szczątkami fundatorki spoczywa dziś w kaplicy Męczenników, w sarkofagu wykonanym w r. 1676. Drugi dawny kamień grobowy krył groby rodziny haeredes de Słupcza. Herby Leliwa, Rawicz, Topor, Swinka i Zadora wyryte są na kamieniu pochodzącym zapewne z XIV w. Trzeci z kolei nagrobek Jana Ostroroga strenuus Dominus Joannes de Ostrorog, zmarłego w 1427 r. W pobliżu jest płyta z napisem Sławni sławetny Mathis Boguczky mieszczanin sędomirski sobie i Zophiej Potoczkij małzoncze wespołek z dziathkmi swemi na wieczną pamiątkę położył amoris ergo proście za niego Pana Boga. A D. 1635. Inne starożytne grobowe kamienie mają powycierane napisy. Przy kościele, prócz kaplicy Męczenników, wzniesionej w 1600 r. przez Teofila Semberka z Reichenbachu, jest kaplica św. Jacka, wystawiona z inicyatywy tegoż fundatora w 1634 r. , przerobiona wedle tradycyi z celi w jakiej miał zamieszkiwać święty, w czasie swego pobytu w tutejszym klasztorze. Dzwony przy kościele pochodzą z 1314 i 1389 r. Po zniesieniu klasztoru w r. 1864, gmach klasztorny oddano magistratowi, a przy kościele ustanowiono kapelana. Kościół św, Pawła wystawił z drzewa w 1226 r. Iwo Odrowąż, biskup krakowski, i przeniósł tu parafię od św. Jakuba, oddanego dominikanom. W XIV w. jeden z biskupów krakowskich ustanowił i uposażył przy tym kościele archidyakonat sandomierski, uszczuplając przez to dochody proboszczów. Jeden z proboszczów Grzegorz, kanonik i oficyał sandom. , około 1426 r. wzniósł na miąjsce drewnianego murowany kośoiół. W 1710 r. Jakub Orzechowski, proboszcz i kanonik sandom. , rozszerzył kośoiół do dzisiejszych rozmiarów. Tenże sam proboszcz wystawiwszy kaplicę św. Barbary, zaprowadził bractwo imienia świętej i uzyskał od Klemensa XI odpust w dzień św. Barbary, który w 1719 r. odbył się z wielką okazałością wobec tysiącznych tłumów. Księga bractwa zawierała do 1870 r. około 12, 000 wpisanych członków. Szturm Sandomierza w 1809 r. wyrządził wiele szkód kościołowi; utkwiono w murach kule stanowią pamiątkę tych wydarzeń. Kościół św. Michała z klasztorem benedyktynek założony został w 1616 r. przez Elżbietę Sieniawską, która umieściwszy swe córki Zofię i Elżbietę w klasztorze benedyktynek w Chełmnie, wyjednała sobie pozwolenie papieskie i królewskie na fundacyę takiegoż klasztoru w S. Nabyła więc na uposażenie klasztoru od Jacka Młodziejowskiego, podskarb. koron. , dobra Góry Wysokie, Kichary, Gałkowice i Ocin, wystawiła klasztor, i sprowadziła z Chełmna 12 zakonnic. Przełożoną została wybrana córka fundatorki Zofia. W 1623 r. pożar zniszczył drewniany klasztor i kapliczkę, w rok potem umarła fundatorka na ręku córki. Zofia Sieniawska rozpoczęła budowę nowego klasztoru, zmarła jednak nie dokończywszy dzieła. Przełożonemi po niej bywały panny ze znakomitszych rodzin małopolskich Skotnicka, Zborowska, Oleśnicka, Trzecieska, Tarlówna. Klasztor ukończono dopiero w pierwszych latach XVIII w. Wystawiono też jednocześnie murowany kościół 1686 92. Zrujnowany w czasie szturmu 1809 r. , kościół dopiero w 1855 doczekał się gruntownej restauracyi. Klasztor dotąd istnieje. Przy klasztorze zakonnice utrzymywały od 1800 około do 1864 r. głośny w okolicy pensyonat, w którym kształciły się córki ziemian sandomierskich. Kościół i szpital i św. Ducha założył i uposażył w 1222 r. Żegota, kaszt. krakowski. Był tu przytułek dla chorych, kalek, niezdolnych do pracy biedaków, podrzutków, sierot. Dla opieki nad zakładem sprowadzono z Krakowa kanoników regularnych de Saxia, zwanych u nas Duchakami. Wedle aktu fandacyi miało ich przebywać tu pięciu. Liczne nadania i przywileje zwiększały majątek tej instytucyi. Według przepisów wydanych w 1604 r. przez bisk. Maciejowskiego trzecia część dochodów miała Sandomierz isć na chorych, ubogich i sieroty, druga trzecia na utrzymanie budowli, kościoła i szpitala a trzecia na zakonników. Tą ostatnią rozporządzał sam przełożony, z dwu innych musiał zdawać rachunki przed radą miejską i członkami kapituły. Przy zakładzie miał być osobny nauczyciel, lub też jeden z zakonników winien był uczyć wychowywane tu sieroty. W wieku XVIII klęski krajowe uszczupliły tak dochody zakładu, że dla braku funduszów zakonnicy rozeszli się a został tylko sam przełożony. W 1787 r. komisya dobrego porządku oddała zarząd zakładu magistratowi przy udziale przełożonego księdza. Rząd austryacki połączył z tym zakładam dwa inne małe szpitale sandomierskie św. Hieronima i św. Piotra. W 1800 r. utrzymywano 30 ubogich i kilku podrzutków wychowywało się we wsiach szpitalnych. W 1819 r. zarząd zakładu oddano sprowadzonym tu siostrom miłosierdzia. Obecne budynki szpitalne wzniesiono między 1828 a 1840 r. Kościołek szpitalny posiada w kaplicy wizerunek Chrystusa, przeniesiony tu z kaplicy zamkowej i pochodzący podobno z XIII w. Nagrobki przy odnawianiu usunięto z kościoła. Między niemi był grobowiec Stanisława Bartolana 1618, dowódcy artyleryi pod Zamoyskim; Naborowskiego Andrzeja, rodem z Mazowsza 1635; Łukasza Szamoszowskiego 1633, Litwina. Kościół św. Józefa z klasztorem reformatów, założony został w 1685 r. Zakonnicy osiedli tu już w 1672 r. Do budowy klasztoru i kościoła sejm pozwolił zużytkować ruiny zamku w Zawichoście. Zniszczony podczas szturmu w r. 1809, odbudowany został w 1824 r. Po zniesieniu klasztoru w 1864 r. , przy kościele ustanowiono kapelanię a w zabudowaniach klasztornych mieszczą się straż ziemska i kaplica prawosławna. Kościół iw. Maryi Magdaleny z klasztorem dominikanów. Leszek Czarny darował klasztorowi św. Jakuba dominikanów plac wewnątrz miasta, by mogli wystawić tam dom i chronić sio w nim wrazie najścia Tatarów. Po wzniosieniu domu osadzono tam kilku zakonników i urządzono kaplicę. W 1399 r. prowincyał dominikanów Andrzej Ruteni wzniósł kościół p. w. Maryi Magdaleny. Do 1645 r. konwent ten zostawał pod zwierzchnictwem klasztoru św. Jakuba. Kapituła generalna dominikańska zniosła po długich sporach tę zależność w 1045 r. Kościół Maryi Magdaleny na nowo odbudowany, poświęcony został w 1677 r. W 1807 r. rząd austryacki przeniósł zakonników do klasztoru św. Jakuba. W 1809 r. urządzono w klasztorze i kościele magazyny wojskowe. W 1860 r. kościół rozebrano. Znajdowały się w nim nagrobki Stanisława z Kurozwęk Podlewskiego 1647, Samuela Bogoryi ze Skotnik, Jakuba Boboli, fundatora kollegium jezuickiego, synowca Andrzeja, podkom. Zygmunta III. Kościół parafialny św. Piotra z kollegium jezuickiem. W zatraconych obecnie dokumentach, jakie posiadało archiwum kapituły sandomierskiej, była wzmianka, iż przy budowie kollegiaty P. Maryi, rozebrano kaplicę św. Mikołaja, drzewo z niej użyto na wzniesienie kościoła św. Piotra, przy którym ustanowiono parafią. Kazimierz W. na miejscu drewnianego wzniósł nowy kościół murow. około 1353 r. . W połowie XV w. do parafii tej należało miasto 8. z przedmieściami opatowskim i zawichoskim i wsi Mąkoszyn, Dwikozy, Szczytniki, Kamień, Mściów i Nieczyca al. Opatkowice. Uposażenie probostwa stanowiła wieś Kamień Plebański i dziesięciny z okolicznych wsi. W 1603 r. Hieronim Gostomski, woj. poznański, starosta sandomierski, powróciwszy do katolicyzmu, za zgodą króla, biskupa Maciejowskiego i proboszcza Cichockiego, osadził przy kościele tym jezuitów, którym przyznano prawo wyboru proboszczów. W 1610 r. tenże Gostomski wystawił szpital dla ubogich i oddał go pod zarząd jezuitów. Następca Cichockiego proboszcz Mikołaj Leopoldowicz w 1636 r. założył seminaryum dla archidyakonatu sandomirskiego i oddał pod kierunek jezuitów. Wskutek sporów ciągłych między jezuitami a proboszczami, parafia przeniesioną została w 1714 r. do kollegiaty. W 1672 r. było w parafii 1300 dusz. Po zniesieniu jezuitów w gmachu kollegium urządzono szkoły publiczne. Kościół po spaleniu w 1813 r. , rozebrany został w 1821 r. W grobach kościoła pochowani byli, między innemi, Zofia Sieniawska, fundatorka benedyktynek, Hieronim Gostomski, Jakub Bobola, Mikołaj Leopoldowicz, doktór medycyny, potem kanonik i proboszcz 1639 r. . Kościół św. Jana za murami miasta był małą kaplicą drewnianą, której uposażenie, po utworzeniu kollegiaty, posłużyło do ufundowania kanonii turebskiej. Kaplica zostawała w zależności od kapituły i miewała swego kapelana. Odbudowany i poświęcony na nowo w 1583 r. zniszczał w czasie wojen szwedzkich, tak że w 1736 r. został rozebrany. Dziś w tem miejscu jest ogród prywatny. Kościół św. Wojciecha za miastem, przy drodze do Opatowa, był prawdopodobnie wzniesiony przez benedyktynów klasztoru św. Krzyża, którzy w tej stronie mieli swe pola, winnice i nominowali prebendarza kościołka. Przy fundacyi mansyonarzy przy kolegiacie przez Jana Długosza w 1467 r. oddano im fundusze i zarząd kościołka, który spłonął w czasie szturmu 1809 r. Kościół św. Hieronima ze szpitalem za murami miasta wystawił Hieronim Gostomski, ststa sandom. , w 1604 r. Przy Sandomierz kościele był szpital na 10 ubogich. Rząd austryacki wcielił zakład do szpitala św. Ducha ą kościół zrujnowany rozebrano 1816 r. Szkoły. Przy kolegiacie istniała zapewne od początku szkoła pod kierunkiem scholastyka. Łacina, liturgia, śpiew kościelny, katechizm były przedmiotami nauczanemi. Zbigniew Oleśnicki, potwierdzając w 1436 r. nowo utworzoną szkołę parafialną przy kościele św. Piotra, poleca rektorowi szkoły kolegiackiej, by w dnie powszednie po 8 a w nie dziele i święta po 20 uczniów przysyłał do kościoła św. Piotra dla śpiewania mszy, nieszporów i pieśni przy procesyach. W szkole nauczał rektor a zarządzał i dozorował nią scholastyk. W 1435 r. Bernard ze Strzałkowa, proboszcz u św. Piotra, ufundował i uposażył szkołę parafialną. Przywilej fundacyjny wydał Zbigniew Oleśnicki w 1436 r. a pisał go Jan Długosz brat historyka. Rektor szkoły miał pobierać od proboszczów grzywnę na kwartał. Jezuici otworzyli tu szkoły pięcioklasowe, z kursami filozofii i teologii. Przy szkole tej z zapisu Jakuba Boboli powstał w 1635 r. konkwikt dla młodzieży. Do konwiktu należały cztery kamienice. Komisya edukacyjna utworzyła tu szkołę wydziałową. Rząd austryacki założył w gmachu pojezuickim gimnazyum 5klasowe a w seminaryum pojezuickiem 3klas. szkołę normalną. Benedyktynki zdawna przyjmowały dziewczęta na naukę czytania, pisania i robót W 1807 r. rząd pozwolił urządzić im dwie klasy religia, języki niemiecki, francuzki, polska gramatyka, geografia, historya i rysunki. W 1815 r. ustanowiono 3 kl. W 1820 r. rząd z części dochodów klasztoru ustanowił fundusz na edukacyą 5 biednych panien. Seminaryum duchowne po zniesieniu jezuitów przestało istnieć w 1783 r. Dopiero po utworzeniu dyecezyi sandomierskiej w 1818 r. rząd wyznaczył fundusz na utworzenie seminaryum na 20 alumnów. Zakład otwarty został 1820 r. Do 1874 r. kształciło się tu do 800 alumnów. Drukarnia przy kollegium jezuickiem założoną została zapewne dopiero w pierwszych latach XVIII w. i przestała istnieć w końcu zeszłego stulecia. Wychodziły z niej przeważnie kazania, dziełka teologiczne i ascetycznej treści, Z ważniejszych wyszły tu Historia naturalis Rzączyńskiego, 1721 r. , Kazania na niedziele całego roku Skargi, 1792 r. Spis, niezupełny jednak, podaje kś. Buliński Monogr. Sandom. , 387 389. Matusz miejski musiał istnieć już na początku XIV r. Budowla w obecnym stanie przedstawia w częściach swych różnice w grubości murów i formach architektonicznych. Przypomina nieco sukiennice krakowskie. Być może iż część tej budowli służyła pierwotnie na ten sam cel skład sukna. Na wieży ratuszowej jest zegar, o którym wspominają księgi miejskie pod 1604 r. W 1623 r, pożar zniszczył ratusz, wieża wtedy runęła. Odbudowano ją za Władysława IV. Spalony w 1656 r. , odbudowany za Sobieskiego, spłonął ponownie 1757 r. Zniszczało wtedy wiele dokumentów. Komisya dobrego porządku poleciła odbudować ratusz w 1784 r. W 1873 r. odrestaurowany starannie. Dawne archiwum miejskie przewieziono w 1875 r. do Radomia. Mury, któremi miasto opasane zostało za Kazimierza W. , miały trzy bramy Krakowską od strony zamku. Opatowską od północy i Zawichoską nad brzegiem Wisły. Szturm z 1656 r. uszkodził znacznie mury, które nienaprawiane przez podupadłe miasto, podlegały stopniowej ruinie. Już w 1789 r. brama Zawichoską nie służyła do przejazdu, Krakowska w ruinie; mur stojący na krawędziach wzgórz przez osunięcie się ziemi opadł od strony zachodniej na długości kilkuset łokci, jedna brama Opatowska się trzymała. Szturm z 1809 r. jeszcze więcej zrujnował mury. Mieszkańcy rozbierali dowolnie cegły do budowy lub naprawy domów. Te tylko części muru się utrzymywały, przy których stały kamienice. W 1857 r. skutkiem osunięcia się ziemi znaczna część muru opadła. To dało popęd do dalszej rozbiórki resztek. W 1858 r. rozebrano basztę zawichoską. W 1875 r. znikły resztki bramy krakowskiej. W 1874 i 75 r. rozebrano resztę murów w pobliżu bramy zawichoskiej stojących. Jedna tylko brama Opatowska, odnowiona u dołu w 1840 r. , stoi dotąd z przypierającymi do niej kawałkami muru. Piękna ta budowla pochodzi zapewne z tego czasu co i ratusz. Cechy rzemieślnicze w Sandomierzu posiadają przywileje sięgające XVI w. Najdawniejszy z 1553 r. mają tkacze, rzeźnicy uzyskali w 1563 r. Przywilej Batorego z 1578 r. połączył w jeden cech bednarzy, stolarzy, kołodziejów, stelmachów i powroźników. Złotnicy uzyskali przywilej królewski w 1590 r. a krawcy w 1626 r. Szewcy zatraciwszy swe dawne przywileje, uzyskali nowe od Jana Kazimierza w 1665 r. Sobieski dał nowe ustawy cechowi piekarskiemu. W 1680 r. z cechem mieczników złączono rymarzy, ślusarzy, blacharzy, iglarzy, kotlarzy. Kramarze otrzymali w 1681 r. potwierdzenie dawnych przywilejów. Kowale utracili w pożarze 1757 r. swe przywileje i uzyskali odnowienie ich 1759 r. Każdy cech miał swój ołtarz w parafialnym kościele i swoją armatę. Z armat tych strzelano podczas rezurekcyi i procesyi Bożego Ciała. Historya. S. jest niewątpliwie jedną z najstarszych osad małopolskich. Z chwilą kiedy żyzne doliny lew. brzegu Wisły i jej lewobocznych dopływów zostały zaludnione, gdy śród ludności tej rozwinęła się hodowla bydła, przemysł leśny pszczelnictwo, hodowla świń itp. , wtedy rozliczne potrzeby tej ludności wywołać musiały utworzenie w najdogodniejszym miejscu centralnego ogniska. S. był niewątpliwie zdawna zarówno grodem zasłaniającym cały przyległy obszar, jak i targowiskiem, które w miarę zaludniania się puszcz praw. brzegu Wisły a rozwoju rolnictwa na lewym, służyło za rynek zamiany zboża i wyrobów rzemieślniczych na produkty przemysłu leśnego. Śladami wczesnego zaludnienia tych stron są liczne cmentarzyska przehistorycznej. W 1854 r. powódź wiosenna wymyła, w przyległych miastu Pieprzowych górach, cały szereg popielnie, które uległy zniszczeniu. We, wsiach Wilczyce, Łukawka i Święcica znaleziono popielnico i toporki krzemienne. W Stodołach, o 3 mile na płn. zach. od S. odkryto rozległe cmentarzysko, złożono z kamiennych grobów z popielnicami ob. Monogr. S. przez ks. Bulińskiego, str. 5. Jako ognisko polityczne, kościelne i cywilizacyjne odgrywa S. podobną rolę co Płock, z którym współczesnie występuje na kartach dziejów. Ztąd już za Władysława Hermana należy wraz z Krakowem i Wrocławiem do rzędu głównych grodów sedes regni principales, według Galla. Przy podziale państwa między synów Krzywoustego 1139 r. S. zostaje stolicą dzielnicy książęcej, oddanej Henrykowi. Obok grodu, będącego zdawna zapewne siedzibą kasztelanów, ciągnęły się, moze w nizinie nadrzecznej, porozrzucane bezładnie chaty kupiących się tu mieszkańców. W niewielkim zaś promieniu dokoła rozłożyły się osady naroczników obowiązanych do specyalnych posług dla grodu, których pamiątką są wsi Skotniki, Rybitwy, Kichary może Kuchary, Szczytniki, Świniary, Winiary, Kobierniki, Pisary. Przy grodzie odbywa się pobór cła od wprowadzonych towarów i jest skład soli. Kazimierz Sprawiedliwy, uposażając klasztor w Sulejowie 1176 r. , nadaje między innemi tredecem plaustratas salis. .. de theloneo in Sandomiria recipiendas Kod. Mucz. Rzysz. , I, 12. O znacznem zaludnieniu osady podgrodowej i okolicy świadczą liczne i szybko powstające fundacye religijne. Już w XI w. podobno powstała przy grodzie kaplica św. Mikołaja, druga p. w. św. Jana istniała także podobno już na początku XII w. Bolesławowi Krzywoustemu tradycya przypisuje fundacyą kościoła P. Maryi kollegiaty. Prawdopodobniej odnieśćby należało zasługo tej fundacyi do syna jego Henryka. Bulla Eugieniusza III z 1148 r. , potwierdzająca granice i dochody biskupstwa włocławskiego, nadaje mu między innemi dziewiąty grosz z opłat dawanych kościołowi P. Maryi w S. Kod. Muczk. Rz. , II, 2. Budowa jednak kościoła ciągnęła się bardzo długo, gdyż konsekracya odbyła się dopiero w 1191 r. Aktu tego dopełnił arcyb. gnieźnieński Piotr w asystencyi wszystkich prawie biskupów polskich krakowski, płocki, kujawski i lubuski. Tak uroczysta konsekracya świadczy, iż poprzednio już kościół ten wyniesiony został na stopień kollegiaty, przy której około 1186 r. utworzono pięć prelatur proboszcz, dziekan, kantor, scholastyk, kustosz, 8 kanonii i tyleż wikaryatów. Około 1319 r. przybył archidyakonat i zwiększono liczbę kanoników. Kollegiata ta staje się ważnym ogniskiem życia religijnego w XIII w. Proboszczem jej jest Wincenty Kadłubek, kustoszem Czesław Odrowąż, brat Jacka, kanonikiem Prandota z Białaczowa, późniejszy bisk. krakowski. Ponieważ przy utworzeniu kollegiaty oddano na jej uposażenie dochody kaplic św. Mikołaja i św. Jana, przez co oddalona od zamku osada Stary Sandomierz pozbawioną została obsługi religijnej, przeto ks. Adelajda, córka Kazimierza Sprawiedliwego funduje w 1200 r. kościół św. Jakuba, przy którym utworzono parafię dla miasta. Zamek sandomierski jest podówczas siedzibę całego grona pobożnych księżniczek Helena, matka Leszka, Grzymisława, żona, Adelajda, siostra. Zapewne na ich życzenie Iwo Odrowąż, bisk. krakowski, urządziwszy w Krakowie klasztor dominikanów przy kościele św. Trójcy, osadza ich i w S. 1226 r. przy kościele św. Jakuba a jednocześnie przenosi parafię do nowo wzniesionego kościoła św. Pawła. Współcześnie niemal około 1222 r. Żegota, kaszt. krakowski, wzniósł szpital i kościół św. Ducha, przy którym osadził bractwo zakonne świeżo utworzone w 1204 r. kleryków św. Ducha, mające obowiązek opiekować się chorymi, ubogimi sierotami. Na uposażenie zakładu przeznaczył Żegota wsi Żyć, Głazów i las Zawierzbie pod wsią Złota, nad Wisłą. Zamek sandomierski jest w tym czasie widownią wielu doniosłych faktów dziejowych. Za rządów Kazimierza 1177 94 r. S. staje się ważnym centrem politycznym. Sprawy Podlasia, Wołynia i Halicza, które wielką odgrywają rolę w tych czasach, dają się dogodniej prowadzić z S. niż dalszego Krakowa. Ztąd książę częściej zapewne przebywa w S. niż w Krakowie, ztąd popiera budowę kollegiaty i jej konsekracya, wchodzi w bliższe stosunki z tutejszem duchowieństwem Wincenty Kadłubek a naturalnie i ze świeckimi dostojnikami. Niechęć panów krakowskich ku 18 Sandomierz Sandomierz Goworkowi a może i rezygnacya Kadłubka z biskupstwa krakowskiego miały zapewne swe źródło w rywalizacyi dwu ziem i dwu nadwiślańskich grodów. Za rządów Leszka i Bolesława Wstydliwego zarówno jako częsta siedziba książąt lub członków ich rodziny, jak też co do rozwijającego się tu życia religijnego, powstających instytucyi pobożnych nie ustępuje Krakowowi. Cały szereg księżniczek Helena matka Leszka, Grzymisława wdowa po Leszku, Salomeja i Adelajda siostry Leszka przebywają tu przez czas dłuższy i obok fundacyi pobożnych, przykładem życia własnego szerzą ducha religijnego. Wpływ niewiast tych na obudzenie uczuć religijnych śród kobiet, odbija się zarówno w powstawaniu klasztorów żeńskich klaryski w Zawichoście jak i w późniejszym wprowadzeniu tu zgromadzenia boginek rodzaj bractwa kobiecego bez ślubów zakonnych, któremu dała początek w 1315 r. Jadwiga, żona Łokietka, a nadanie jej potwierdził w 1459 r. Kazimierz Jagielończyk. Istniały one tu jeszcze w 1533 r. ob. Buliński, Hist, kościoła polsk. . I, 320. Ważnym bodźcem dla rozwoju ducha religijnego były napady tatarskie 1241 i 1259 r. , przy których S. straty poniesione przez spustoszenie osady nagrodził aureolą męczeńskiej śmierci zakonników dominikańskich, wymordowanych w kościele, Dla rozwoju ambicyi i pojęć możnowładczych S. przedstawiał pomyślne warunki. Pobyt małoletnich książąt pod opieką matek nasuwał wyborną sposobność pozyskania wpływu. Walki domowe z Mieszkiem Starym i Konradem, czy też boje z postronnymi wrogami z Romanem pod Zawichostem, dawały pole możnym zarówno do przysługiwania się książętom jak i do rozszerzania własnej potęgi. Rozbudzona tu ambicya i uzyskana przez stosunki z duchowieństwem kultura, pozwalają możnym rozwijać energiczną działalność gospodarczą i kolonizatorską na rozległych, dziewiczych niemal obszarach między Sanem a prawym brzegiem Wisły. Gdy z przywróceniem jedności państwowej życie. polityczne koncentruje się w Krakowie, 8. traci stopniowo swe znaczenie i rozpocziyna powolny rozwój, jako handlowa osada miejska i stolica bogatego powiatu i województwa. . Bliższy Krakowa i ztąd dogodniejszy dla dworu Korczyn, staje się miejscem zjazdów. Początkiem tej drugiej epoki w rozwoju S. jest nadanie mu prawa niemieckiego przez Leszka Czarnego w 1286 r. Wynagradzając zasługi niejakiego Witkona żupnika Withoonen supparium nostrum nadaje mu dziedziczne wójtowstwo w S. i dla założenia miasta na prawie niemieckiem wyznacza 200 łanów frankońskich. Czynsze i opłaty z każdego szóstego łanu, domu i ogrodu należeć miały do wójta. Osadnicy otrzymali 8 lat wolności a następnie mieli płacić księciu po 8 skotów czynszu z łanu. Łany niewykarczowane otrzymały 16 lat wolności. Prócz tego miasto dostało 20 łanów na pastwisko wolne od opłat i wójt dla siebie 8 łanów. Wójt miał prawo wystawić 4 młyny na Wiśle i wolne rybołówstwo. Należał do niego trzeci denar z kar sądowych. Miał prawo urządzić łaźnią, wystawić jatki rzeźnicze i rybackie, urządzać młyny i sadzawki. Uzyskał teź wolne polowanie na polach miejskich. Mieszczanie otrzymali wolny wyrąb w lasach książęcych. Miasto mogło wystawić most na Wiśle lub utrzymywać przewóz. Powinno wystawić skład sukna. Kupcy przejeżdżający przez 8. obowiązani byli zatrzymywać się dla sprzedaży prowadzonych towarów. W końcu oświadcza książę, że gdyby się odnalazł jakiś przywilej z czasów przed napadami Tatarów, takowy nie będzie miał żadnej wagi oryginał przywileju Leszka był do 1850 r. w ratuszu S. , pożyczony, nie wrócił więcej. Zaledwie odbudowane miasto musiało w 1278 r. wytrzymać nowy napad tatarski, szczęśliwie odparty dzięki wałom i ostrokołom, któremi otoczono osadę. Po śmierci Leszka, gdy mieszczaństwo krakowskie popiera na tron krakowski Henryka ks. wrocławskiego a panowie i biskup krakowski Paweł chcą wynieść Władysława Łokietka, to zebrani w S. dostojnicy wybierają Bolesława mazowieckiego. Gdy następnie Wacław czeski wyprawia Tobiasza, bisk. praskiego, dla zajęcia Sandomierza, Czesi ponoszą tu porażkę od Łokietka. Zamek sandomierski w tym czasie stanowi klucz do panowania nad Małopolską. Władysław Łokietek swój ostateczny powrót na tron rozpoczyna od zajęcia S. usunął on od wójtowstwa Witkona i nadał takowe braciom Markowi i Rupertowi w nagrodę za okazaną wierność. W 1307 r. nadaje tymże braciom wsi książęce Radoszkowiee i Ocino. Żona Łokietka, Jadwiga córka Bolesława Pobożnego przeznaczyła czynsze z domów i ogrodów, dawane księżniczkom na pierścień, na uposażenia nowej kanonii zwanej annuli reginalis kanonia pierścienia. Rządy Kazimierza W. przyczyniły się wielce do wzrostu miasta. W 1336 r. król uregulował sądownictwo miejskie, polecił wystawić łaźnią 1349 r. , opasał miasto murem i odbudował zamek 1362 r. , urządził skład soli i śledzi 1366 r. . Jedną z najważniejszych pamiątek po Kazimierzu jest odbudowanie na nowo kollegiaty P. Maryi i kościoła św. Piotra. Delegaci S. podpisują wraz z delegatami Krakowa i Poznania traktat z Krzyżakami w 1346 r. Król często tu gości. W 1366 r. wystawia tu przy Sandomierz wilej na prawo magdeburskie dla Lwowa. Po wypadku na łowach pod, Przedborzem przybywa król do S. i tu nieostrożnością w jedzeniu sprowadza pogorszenie choroby. W 1349 r. dowódzca załogi zamkowej, przekupiony, wpuścił Litwinów do miasta. Okoto 1374 r, pożar znaczną wyrządził szkodę. R. 1410 uwolnił Jagiełło na zawsze mieszczan od dostarczania podwód. W 1428 r. zjechał tu dla odebrania hołdu od Ziemowita, Kazimierza i Bolesława, kn. mazowieckich. W koronie i szaty król. przybrany, zasiadł na wzniesionym pod wieżą zamkową tronie; wykonawszy książęta z lennikami swymi przysięgę wierności, obyczajem owych wieków łamali własne chorągwie, rzucając o ziemię. W 1433 r. , przybyło tu do króla poselstwo od soboru bazylejskiego. Doniosłszy o pracach ojców kościoła, upraszało króla aby się z Krzyżaki prawem a nie lewom obchodził, i na concilium swe krzywdy i doległości wszystkie któreby miał włożył Król kazał powiedzieć posłom, iż jeśli Prusacy dosyć uczynią za szkody, któro poczynili, nie będzie od togo, aby z nimi w pokoju nie miał się zachować Bielski. W 1491 r. zapadł wyrok królewski aby szlachta i duchowni posiadadający grunta miejskie, wszelkie podatki do magistratu płacili, a 1504 r. pozwolono miastu wykupić wójtostwo z rąk sukcesorów wójtowskich, co też ponowione zostało 1505 r. z nakazem aby nikt się nie ważył przeszkadzać, ani kupować wójtowstwa. Gdy właściciele obstawali przy swych nadaniach, ostatecznie polecił mu Zygmunt 1510 r. sprzedaż wójtostwa na rzecz miasta. Co wnet przyszło do skutku, a 1511 r. zaprzysięgło w grodzie 6 rajców i tyluż świadków na dziedzictwo wójtowstwa; ze strony zaś króla wieczne milczenie wójtowi nakazane i dziedzictwo miastu przyznane. R. 1533 otrzymał S. przywilej pobierania opłaty po 3 den. od wołów pędzonych tędy lub przez Robczyce, a 1559 r. pobór czynszu z wagi, postrzygalni i od palących gorzałko. Podług lustracyi z 15 54 r. , było żydów 12, płacili grzyw. 15; od każdego sta wołów dawano paśnego funt pieprzu i łot szafranu; ogólny dochód z miasta i ze 3 młynów grzyw. 473 gr. 6 den. 9. Familia arcis Podstarości, Burgrabia, Pisarz grodzki, Podpinarz Podpysek, Pisarz zamkowy, klucznik, kucharz, piekarz, miernik, piwowar, wrotny, winiarz, chmielnik, rurmistrz, powroźnik, leśny. Zygmunt Augunt postanowił 1569 r. aby się nikt od urzędu miejskiego nie wymawiał, pod karą stu złp. ; na urzędy zaś do magistratu, sami mieszczanie obierać mają. W 1570 r. odbył się w S. głośny zjazd dyssydentów pragnących dzieło reformy kościelnej oprzeć na przeprowadzeniu jednolitej organizacyi i jedności pomiędzy różnemi odcieniami, by skuteczniej walczyć zarówno z katolicyzmem jak i szerzącym się aryanizmem. Kalwiniści, bracia czescy i luteranie przysłali tu swych najwybitniejszych przedstawicieli. Ponieważ każda grupa wyznaniowa obstawała przy swoich obrządkach i instytucyach, przeto zamiar utworzenia jednolitego kościoła narodowego wyznania polskiego nie dał się urzeczywistnić. Przyjęto tylko pewne zasady co do wzajemnych stosunków między pokrewnymi sobie wyznaniami. Układ ten otrzymał nazwę ugody sandomierskiej Consensus sandomiriensis. O stosunkowej zamożności i dość znacznej ludności S. , świadczą dane regestrów poborowych ówczesnych. W 1578 r. miasto płaci szoszu in duplo fl. 224, od bań gorzałczanych 26 fl, od rzemieślników pelifices et omnis generis, w liczbie 155, wpłynęło 145 fl. 19 gr. , od żydów 40 fl. , a scotonibus 7 fl. 24 gr. Razem fl. 438 gr. 7 Pawiński, Małop. , 204. Henryk Walezyusz potwierdzając d. 12 kwietnia 1574 r. prawa miejskie, mówi na wstępie powzięliśmy wiadomość, że mieszczanie Sandomierza przy elekcyi naszej okazali się przychylnymi propensos in nos fuisse, Toto, suffragio atque calculo, strony naszej chwycili się i wraz z innemi stanami jednomyślnie na nas głosowali. Stefan Batory wydał w 1585 r. przywilej na urządzenie wodociągów, przez sprowadzenie wody kanałami ze źródeł i strumieni od wsi Kobierniki i rozprowadzenie jej rurami po mieście. Za używanie tej wody piwowarzy mieli płacić po 8 gr. od waru. Podobny przywilej wydał już Zygmunt 1 i potwierdził w 1559 r. w Piotrkowie Zygm. August, lecz widocznie projekt nie został wykonany. Do dwóch jarmarków, przydany został 1588 r. dwu niedzielny na nawrócenie św. Pawła. Z końcem XVI w. pomyślność materyalna S. zaczyna upadać. Rozwój Lwowa, Lublina, przeniesienie stolicy do Warszawy, oddziałało niewątpliwie ujemnie na dobrobyt S. , który schodził stopniowo do liczby drugorzędnych miast powiatowych. Opisy Polski Sarnickiego 1585 r. i Cellaryusza 1659 r. przedstawiają S. jako najpiękniejsze po Krakowie miasto polskie. Tak liczne sady otaczały miasto, że wyglądało jakby pośród lasu. Żyzne niziny okoliczne dostarczały bujnycłi plonów, rodziły gruszki, jabłka, śliwki, wiśnie, brzoskwinie, orzechy nieustępujące włoskim, winogrona obfite i smaczne, tylko wino z nich cierpkie nieco. Piękności położenia i bujności gleby odpowiadała obyczajność i ogłada mieszkańców. Niebrakowało tu sławnych lekarzów, wybornych muzyków, ludzi w naukach biegłych, mnóstwo szlachty przemieszkiwało tu dla różnych spraw ciągle; za Sandomierz możne i gościnne duchowieństwo. Do tego ryb, miodu, łososi, zwierzyny i przysmaków obfitość niedowiary. Lustratorowie 1602 r. wyrażają dają mieszczanie na św. Marcin pierścienia marcas 4, które oddają kanonikowi Sendom. , wedle dekretu króla Augusta 1555 r. , w którym ie cziny wolnemi ab ea contributione fisco regio pendente. Brały miesczanie w iarmark pro festo Ntis Mariae, od beczky miodu gr. 2 y od kramarskich wozów miasthu nieprzyliegłych guciowego per gr. 1. Na ten czas ten prowenth zagynął. Wszistek pożytek składu solnego y śledziowego miesczanie biorą pro melioratione et commodo civitatis. Biorą czinsz od szynkowania piwa przemyskiego pro reparatione et munitione civitatis ad beneplacitum wedle przywileju 1543 r. Eurne przy mieście zostaie, bo rury mieszczanie z gruntu kosztem y nakładem swym przywiędly, przedthim zamek rury insze prowadzieł, które zdawna spustoszały. Z łaznie takoz pozytek biorą. Brzezne wybierają a singulis bobus per 3 den. , mostowe wedle przywileju Alexandri regis 1502 r. cum conditione zeby drogi naprawowali. Było przedtim domow żydowskich 8, po iednim gospodarzu, płacili na zamek fl. 20. Themi czassy przybyło dom. 6, uczyni czinszu ze wszistkich fl. 35. Targowe we wtorek do zamku wybierają, uczyni do roku fl. 30. Łopatki których się na ten czas nie wielie od kiiaków dostaje, obracają się na potrzebę zamkowei czeliadzy y spithalną. Kiedy woły pędzą z Russi y z Wołoch, płaczą kupczy od sztha wołów na zamek pasnego per fl. 1. Uczinicz tho moze fl. 50. Opis zamku wymienia urzędników podstarości pobierał płacy zł. 350, burgrabia 300, pisarz i sędzia grodzcy po zł. 200, pisarz prowentowy 100, a nadto każdy dostaje sukno i futra. W czasie rokoszu Zebrzydowskiego pisał Zygmunt III list z pod Przytyka 3 lipca 1607 r. , wzywając miasto o pożyczenie z cekauzu dział, kul i prochów. Zdaje się, iź w skutek doznanej usługi, nastąpiło uwolnienie S. od stanowisk, przechodów i danin żołnierskich. Szwedzi, opanowawszy miasto 1655 r. , sprowadzili wszystkie działa z wziętych zamków polskich. Gdy Stefan Czarnecki w 1656 r. mocno nacierać począł na 8. , Karol Gustaw, stojący z drugiej strony Wisły, tajemne wydał rozkazy dowódcy twierdzy, a podesławszy nocną porą statki, całą przewiózł załogę. Oblegający o świcie 3 kwietnia uj rzeli otwarte bramy. Uradowani rzucili się do zamku; w tem zajął się podłożony ogień w prochach i znaczna część gmachu w powietrze wysadzoną została. Do 2000 ludzi postradało życie i wiele zgorzało domów, spłonęło archiwum i akta sądowe. Włościanie we wsiach miejskich zaczęli odmawiać posłuszeństwa, lecz wyrok zapadły 1670 r. przyznał miastu dziedzictwo dawno nabytych wsi Radoszki, Wysiadłów i Oeinek; poddanym uległość nakazana, za bunty i niesłuszne zarzuty kary naznaczono. Jan III ustanowił 1680 r. trzy tak zwane porządki miasta radziecki, ławniczy i pospólstwa przysięgłego; wybór prezydenta, wójta i innych oficyalistów w wigilią św Jana Chrz, naznaczył itp. August II ponowił 1697 r. , iż opłata od beli, fasy, skrzyń, wańtucha, bałwanu, od beczek soli i wina, kapy ołowiu, do skarbu miejskiego ma wpływać. Gdy prymas Radziejowski ogłosił 1704 r. bezkrólewie, wezwali Małopolanie w maju Augusta II do Sandomierza, a obrawszy marszałkiem Stan. Doenhoffa, zobowiązali się statecznie bronić króla, potępili ustawy zjazdu warszawskiego, stanowiąc że ktoby w przeciągu 4 tygodni do tutejszej generalnej konfederacyi nie przystąpił, poczytany będzie za nieprzyjaciela, dóbr i godności pozbawiony. Magistrat korzystając z obecności Augusta II, otrzymał na monopol tabaki przywilej, dany w obozie 17 lipca. Ciągłe zatargi mieszczan z włościami ukończyły się na korzyść pierwszych, a wyrok 1748 r. opisał robocizny, oznaczając kary na opornych. Na mocy przywilejów, miasto wyjęte od grodzkiej, ziemskiej i trybunalskiej juryzdykcyi, zanosi apollacyą od sądów miejskich do zadwornyoh królewskich. Ucierpiało wiele podczas konfederacyi barskiej, dobywany zaś zamek, znacznemu uległ zniszczeniu. W 1772 r. przeprowadzenie kordonu austryackiego przerwało związek S. z krajem za Wisłą leżącym. Ustał zupełnie przemysł i handel przeszedł w ręce żydów. Zakazano im wprawdzie postanowieniem z 1774 r. wolności, których z krzywdą miasta używali, lecz przywieść tego do skutku nie zdołano. Około tegoż czasu policzony został S. do rzędu mniejszych miast; pomny na dawne swe prawa, przywileje i znaczenie, upominać się począł o wyrządzoną krzywdę; jakoż zapadła 1777 r. odpowiedź Rady Nieustającej, zostawiająca mu wolność starania nię o porównanie z głównemi miastami. li. 1779 ogłoszony wyrok komisarski, nakazał poddanym wsi miejskich posłuszeństwo, wynagrodzenie za nieodrabianio przez lat 12 pańszczyzny i kary wskazał. R. 1781 poleciła Rada Nieustająca miastu uiścić zapłatę geometrze za pomiar gruntów i za ułożenie mapy, Lustracya 1789 r. , która ze wzorową dokładnością uskuteczniła swą czynność, podaje między innemi Sstwa cum jurisdictione castrensi jest Possessorem Józ. hr. ossoliński, ssta drohicki, od 1774 r. Do sstwa należą 1 wieś Mąkoszyn, czyni intraty zł. 1483 gr. 18; 2 Samborzec z Zycią i Żukowem, zł. 4902 gr. 9 szel 1 1 2; 3 Stodoły zł. 10, 951 gr. 2. Summa czystej intraty z sstwa z dochodem miasta i t. d. zł. 30, 705 gr. 18 sz. 1 1 2, z czego dwie kwarty połowa na podatek do skarbu. Miasto na zachód, począwszy od zamku, przoz osuwanie się góry, na kilkaset łokci mur ze szczętem wywalony, na ulicy Żydowskiej częścią zrujnowany, częścią wywalony. Od bramy Krakowskiej, po za kanonie i Collegium pojezuic kie na kilkaset sążni, kawałka muru nie masz; wreszcie stojący, gdzie niegdzie nadrysowany. Bramy Opatowska dość dobra; Zawichoska nieprzejezdna, w murach zła; Krakowska dużo nadrujnowana. Fortek 2, jedna przy bramie Opatowskiej na bateryą ku Reformatom prowadząca; pod nią wchód do prochowni, w głębi ziemi wymurowanej; druga przy końcu ulicy Żydowskiej do kościoła św. Jakuba prowadząca. Bramy zamknięcia nie mają; bruku nie masz prócz kawałka i to złego w ulicy Kollegiackiej. Wąwóz ku bramie Krakowskiej ciasny, drugi gnojem zawalony; drogi na około miasta zupełnie złe. Zdezelowanych murów niemożność reparowania dała miastu przyczynę, odjętego, a na to umyślnie nadanego funduszu sztukowego od przechodzących wołów, mostowego w Ropczycach i innych. Zamek blisko bramy Krak, , fundowany raczej odnowiony od Zygmunta 1520 r. jak wyryty na drzwiach corpusu zaświadcza napis. Most długi od kollegiaty z poręczami, dobry. Wszedłszy w zamek po prawej ręce wieża szlachecka z drzewa, spodem wieża w ziemi murowana. Pawilon, w którym była kancelarya, archiwum, spiżarnia, sklepy, a nad tym mieszkanie starościńskie; wszystko zrujnowane i do reparacyi trudne. Naprzeciwko znak tylko muru, że kiedyś bywał pawilon. Sam corpus w odrzwiach i oknach futryny z czerwonego marmuru; kancelarya, sklep na archiwum dobrze wyreperowano; skarbiec na 2 sklepy podzielony, mury porysowane, od słot pozaciekane. Baszta nad Wisłą i t. d. Kondygnacya wyższa galerya długa, w niej 7 okien, mury porysowane opis sali i pokoi bez pował i podłóg. W rogu baszta nadpsuta. Nad całym gmachem dach zgniły. Przy parkanie rezydencya drewniana stara dla oficyalistów grodzkich, i t. d. Reparacyą jest trudna, z przyczyny odjętych w kordon cesarski dóbr i lasów do sstwa należących. Ressydencya na Podzamczu, Piekło zwana, i t. d. Lustracya ta dopełnioną została przez Komisyę dobrego porządku, która sprawdziła inwentarz placów i domów, ułożyła tabelę mieszkańców, poleciła sprawdzić plan miasta i przekształciła zarząd miejski prezydent z płacą 300 dp. , 6 radnych płatnych po 150 złp. , 3 ekonomów do poboru opłat i podatków brało po 50 złp. , kasyer 100 złp. , wreszcie pisarz miejski z płacą 300 złp. , syndyk biorący 200 złp. i instygator 100 złp. . Zabroniono używać tortur w badaniu winnych. Domy w rynku musiały być murowane a drewniane wolno stawiać tylko na przedmieściach. Urządzono w rynku studnię, polecono urządzić traktyernię i dwie garkuchnie, aptekę, wystawić browar i gorzelnię, wznowić zaniedbane cegielnię, łaźnię, postrzygalnię, przewóz na Wiśle. Gdy w 1795 r. S. przeszedł pod panowanie Austryi jako część Galicyi zachodniej, wprowadzono zaraz władze i urządzenia austryackie. Otworzono gimnazyum około 300 uczniów, szkołę normalną do 200 uczniów i zakład dla dzieci żołnierskich. Gdy po utworzeniu księstwa warszawskiego Austrya rozpoczęła wojnę z nowem państwem, wojska polskie po bitwie raszyńskiej i kapitulaoyi Warszawy przeniosły działalność na prawy brzeg Wisły i posuwając się pomyślnie w górę rzeki, zamierzyły opanować S. , który został ufortyfikowanym naprędce. Usypano szańce, poustawiano baterye, ponaprawiano stare mury, umocniono Nadbrzezie z drugiej strony Wisły. Wojska polskie pod dowództwem gen. Sokolnickiego zdobyły dnia 18 maja szaniec przedmostowy w Nadbrzeziu i przeprawiwszy się na lewy brzeg Wisły, przypuściły szturm do miasta. W nocy Austryacy zapalili drewniany kościół św. Wojciecha, służący za magazyn słomy; od ognia spłonął kościół i klasztor reformatów. Atak skierowany był głównie od strony bramy Opatowskiej. Tu poległ ks. Marceli Lubomirski a odznaczył się niezwykłem męztwem Włodzimierz Potocki. Choć szturm nocny został odparty, nazajutrz wojska austryackie opuściły miasto. Sokolnicki bezzwłocznie zajął się naprawą fortyfikacyi, gdyż w kilka tygodni wojska austryackie cofające się z opuszczonej Warszawy, podeszły pod S. Dnia 15 czerwca generał austryacki Gessing, po bezskutecznem wezwaniu do kapitulacyi, rozpoczął bombardować S. z Nadbrzezia, gdzie na szańcu przedmostowym ustawił 6 granatników i kilka dział 12funto wych. Granaty padające szerzyły pożar w mieście i przerażenie śród ludności. Wkrótce nadciągające lewym brzegiem Wisły oddziały, rozdzielone na 10 kolumn w sile do 10, 000 ludzi, uderzyły na baterye i szańce. Pomimo dzielnej obrony załoga musiała kapitulować na zaszczytnych warunkach, gdyż opuściła miasto z bronią i bagażami by połączyć się z dywizya Dąbrowskiego. Dnia 18 czerwca Austryacy zajęli miasto. Arcyks. Ferdynand kazał poniszczyć fortyfikacye i opuścił wkrótce S. , który na mocy traktatu Sandomierz zawartego między Francyą a Austryą d. 14 paździer. 1809 r. został włączonywraz z zachodnią Galicyą do ks. warszawskiego. Gdy z utworzeniem królestwa polskiego w 1815 r. nastały lata spokoju, zniszczone szturmami i pożarami miasto zaczęło się powoli odbudowywać. Jakkolwiek przy podziale królestwa utworzono województwo sandomierskie, to stolicą jego został Radom, zaś S. stał się miastem obwodowem. Dalsze losy miasta nie przedstawiają wybitniejszych faktów ni przemian. Najważniejszym nowym czynnikiem, który zmienił dawniejszą fizyonomię S. , jest ludność żydowska szybko wzmagająca się w ciągu obecnego stulecia. Podczas gdy w 1827 r. na 3400 mk. było 800 żyd. mniej niż 1 4 to obecnie żydzi stanowią prawie połowę. Bibliografia Długosz Liber Beneficiorum I, 300 403; II, 309 370; III, 51, 454, 456; Rzączyński Gabryel jezuita, pro fesor kollegium sandom. Historia naturalis regni Poloniae Sandomiriae 1721 i Auctuarium Historiae naturalis Gedani 1745; Pamiętnik sandomierski, pismo poświęcone I dziejom i literaturze ojczystej Warszawa, t. I 1829, t. II 1830; Akta uroczyste zakończenia rocznego biegu nauk wydawane i od 1835 do 1840 r. przez b. szkołę obwodową; Dziennik urzędowy gubernii sandomierskiej od 1837 do 1843 r. w Radomiu; Mapp dyecezyi sandomerskiej przez Stef. Bulińskiego Warszawa 1840; Opis kościoła św. Jakóba i grobowca ks, Adelajdy podał Kaz. Stronczyński w Bibl. Warsz. t. III, 153; Opis zabytków star. gub. radomskiej rękopis Bibl. Uniwersyt. Warsz. , str. 393 430 i tablice rycin 39 50; Jan Nep. Chądzyński Wspomnienia sandomierskie i opis miasta S. Warszawa 1850 i Historycznostatystyczne opisy miast starożytnych w ziemi sandomierskiej 3 t. . Warszawa 1855; Kś. Melchior Buliński Monografia miasta 8. Warszawa 1879; Opisy miasta i gmachów z rysunkami mieszczą Braun Theatrum urbium; Puffendorf rycina oblężenia podana też przy książce kś. Bulińskiego; Tygodnik Illustr. I, 138; . II, 383; V, 109; VI, 104; V z 1870 r. , 49; VII z 1871 r. , 148; VI z 1878 r. , 365 i IX z 1880 r. , 327; Tygod. Powsz. 1883 r. , Nr. 2. Sandomierska ziemia. Świadectwo Gallusa II ks. , 8 roz. że w Krakowie, Sandomierzu i Wrocławiu były sedes regni principales za Władysława Hermana wskazuje, że historya tej ziemi musi sięgać w dalszą przeszłość i stwierdza poniekąd jej dawniejszą samoistność. Pomijając wywód Kaz. Stadnickiego, który uważą nazwę rzeki San za skażony wyraz Sand i przekład niemiecki nazwy rzeki Pleszczany Bibl Ossol, 1843, V, 116, 148, spotykamy istotnie, pod 8. na przedmieściu Kobierniki potok torrens Piszczel Dług. , Lib. Ben. , III, 52; por. Kś. Buliński, Monogr, m. Sandom. , U, zbliżony w brzmieniu do rz. Pieszczany, nad którą Radymiczan z rodu Lachów miał 984 r. pokonać wojewoda ruski Wilczychwost Nestor, Bielowski Mon. , I, 626. Być może, że osiedlenie się Radymiozan nad Sożą Nestor, str. 358, jest skutkiem tego zwycięztwa odniesionego nad nimi przez hetmana w. księcia Włodzimierza i nastąpionego po niem masowego zaboru ludności z nad Pieszczany nad Sożę. W takim razie 984 r. nie byłoby Sau domierza jeszcze, a Radymno byłoby stolicą okręgu obejmującego pobrzeża rzeki Piszczela al Pleszczany. Rzekę Sandomir zna Nestor gdzieindziej 1021 r. , str. 694. Nie zna toż Sandomierzan król Alfred 871 901 ani Konst. Porfirogeneta 945 tylko Wislan i Chrobatów, a wyprawa 992 r. Włodzimierza wedle roczn. niemiec. rusciani na Ohrobatów groziła tylko Bolesławowi L Wyraźnie późniejsze Sandomierskie kryło się pod nazwę Wislan w Wiślicy albo Ohrobatów. Podział ziemi dokonany przez Bolesława I nie jest znany. Z tego jednak że Otto, syn jego, uciekł na Ruś, możnaby sądzić, źe dostał Sandomierskie, tej Rusi najbliższe. Tu może osiadł Mieszko, syn Szczodrego 1088 1089 złowieszczo przywołany z Rusi przez stryja. Bolesław III przed 1002 r. dostał S. od ojca, z Krakowem i Wrocławiem. Dzieje pewne ziemi 8. poczynają się z synom Krzywoustego Henrykiem, któremu była oddaną 1138 roku Mon. Pol, Hist. II, 376 n. 1, 518, 875. Opiekował się Henrykiem brat starszy Bolesław IV Kędzierzawy i rządził sam w Sandomierskiem, czego dowód mamy w fakcie, że dziesięciu wieśniaków, przesiedlonych przez Kędzierzawego z Chrobrza na Kujawy, Henryk powrócił do sadyb pierwotnych Bartosz. , Kod. dypl, III, str. 5. W 1145 r. już Henryk włada swą ziemią samoistnie Kod. Wielkop. , Nr, 11, 12. Ulegając duchowi epoki, Henryk 1154 jak Jaksa 1162, Wielisław jerozolimczyk przed 1189, Władysław II w 1149 r. , był w ziemi świętej i ufundował zakon Bożogrobców, św. Jana Chrzciciela z Jerozolimy w Miechowie i Zagościu. Też pobudki sprowadziły udział jego w wyprawie na Getów Prusaków czy też Jadźwingów, w której poniósł śmierć 1166 r. Mon. Pol Hist. , II, 573 5, 798, 834; Kod. Kapit. str. 2. Nadania Henryka kościołowi w Łęczycy, wobec Kędzierzawego, 1161 r. nasuwają myśl łączności S. z Łęczycą Kod. Małop. , I, 18, 19; por. M. P. H. , IT, 875 i Sieradzem, jeśli wierzyć rocznikom. Po śmierci Henryka lepszą część i stolicę jej objął brat Sandomierz starszy ks. Bolesław Kod. Kapit. , I, str. 1, drugą z Radomskiem wziął Kazimierz, trzecią Mieszko. Za Kędzierzawego 1191 r. nastąpiła konsekracya kolegiaty w S. Kod, Małop. , I, 5. W czasie zatargów z Mieszkiem III, Leszek poprzestaje na Sandomierzu 1196 r. Mon. V. , P. H. , II, 442, 544 a nawet traci Wiślicę i też 3 inne zamki, uznane przez stryja za Krakowskie. Ledwo dygnitarze S. i Mazowsze ten zabór Mieszkowy odzyskali. W podziale 1202 r. S. , Sieradz i Łęczyca zostały przy Krakowie i Leszku Mon. P. H. , III, 46, i dopiero później dwie ostatnio ziemie odeszły do Konrada. W latach 1280 1232 na skutek zdobyczy, zamiast Bolesława syna Leszka, panował w S. imiennik, ale syn Konrada Smolka, Henryk Brodaty, str. 44, 55; Kod. Małop. , I, 26, w zależności od ojca, a gdy później ustąpił 8. Wstydliwemu, zatrzymał sobie Radomskie Kod. Małop. , II, 59 60. Od 1234 r. Wstydliwy panuje w Sandomierskiem, którego rycerstwo w części sprzyjało jemu, i za rządów Konrada musiało uchodzić na Rus Kod. Małop. , II, 46 i do tych adherentów Leszkowica należeli Gryfici Smolka, Szkice hist. , II, 42. Insza częśó Sandomierzan, jak np. Toporczycy trzymali się Mazurów por. Mściwoja dzieje u Piekosiń. , O powstawaniu społecz. pols, , str. 75. Zdaje się że kolonizacya niemiecka odbywała się tu jeszcze przed najazdem Tatarów por. Osadzenie Tarska przed 1227 r. Kod. Kated, , I, 25, Obok Tatarów i Litwini pustoszyli Sandomierskie 1258 Tarsk, Kod. Katedr. , I, 75. Wynikiem tych najazdów było przeniesienie klarysek, ufundowanych 1257 r. w Zawichoście do Skały 1259. Tatarzy w 1259 r. spustoszyli znowu 8. Kod. Małop. , I. To przeniesienie klasztoru w Krakowskie nie pozbawiło go jego posiadłości sandomierskich. Utworzyła się tym sposobem, jakby krakowska anklawa wśród ziemi S. Za czasów Leszka Czarnego, mamy przykłady świeckiego, ale tego samego systemu, wiązania krakowskiej i sandomierskiej ziemi węzłami moralnemi i osobowemi. Tak Otton z Wielogtów krakowskich jent wojewodą Sandomierskim do 1285 r. Kod. Małop. , 1, KU, Toporczyk Otto z Tułkowic sandomiorMkich, 1310 r. znany, jest innym przykładem kolonizacyi Sando mierskiego przez Krakowian I, 196. Już 1255 r. wierny rycerz Wntydliwego Fulko, syn Dzierżka czy Krakowianin, dostaje Bossowice w Wiślickiem Kod. Mał. , II, 102, może nie bez myśli praldycznej wiązania przez te osady z krakowską ziemią S. Myśl to prawdopodobna, zważywszy byt dwu stronnictw za Wstydliwego, powtarzający się i za Leszka Czarnego w walkach o tron krakowski z Mazowszem, Taki Świętosław, kasztelan wiślicki II, 164 5 i jedyny z całego swego rodu Stanisław z Chrobrza L 310 wierni Leszkowi Czarnemu wśród zatargów dynastycznych, jak związek Janusza i Ottona, dygnitarzy sandomierskich z Mazowszem, stwierdzają hypotezę 2 stronnictw wrogich w S. w ciągu XIII w. Zatargi też Leszka Czarnego z bisk. Pawłem z Przemankowa sprowadziły nawet czasowe wysiedlenie się części Toporczyków na Szląsk, ile że zelżeni w czci rodzinnej przez biskupa, i popierani zrazu przez księcia w wywarciu na nim zemsty, później dla zgody z biskupem, zostali opuszczeni. Zmiany po śmierci Leszka Czarnego zachodzące w rządzie wielkoksiążęcym, następstwo szybkie Bolesława mazowieckiego i Henryka wrocławskiego, wyjaśniły się o tyle 1290 r. , że Henryk umarł, Przemysław II wielkopolski objął Kraków a Władysław Łokietek, faktycznie sandomierskie a tytularnie i krakowskie 1290, Kod. Małop. , I, 139. Gdy zaś 1291 r. po objęciu Krakowa przez Czechów, Tobiasz biskup pragsld wyruszył na zabór ziemi S. , Łokietek nie tylko posiadł Wiślicę i Oblekoń snać chwilowo zajęte przez Czechów, ale odparł naieźdzców od Sandomierza Mon. , V, P. H. , 11, 852. Najazd Tatarów aź pod Sandomierz 1293 przypadł już za rządów czeskiego Wacława. Jak Paweł tak Prokop 1291 i 1294 r. złożyli hołd biskupi Czechom. Wówczas system nadań zapewniał obcemu władcy wpływ na ziemię sandomierską. Tak komes Stefan Węgrzyn, za zasługi położone w Krakowskiem dla Czechów co powiedziano wyraźnie w akcie nadawczym, dostał 1294 r. dwie Wierzbice za Wisłą, do czego mu 1296 r. dodano przewóz kakamienny w Gorzycach przez Wisłę Kod. Małop. , II, 195, 204 5. Podobnie był nagrodzony przez Czechów Jordan z Gargowa, komes Sasów 1301 str. 207. W 1295 wiernym sługą Czechów okazuje się być Mikołaj kasztelan sandomierski I, 140 6. Z tych rządów czeskich wreszcie pochodzi fundacya klasztoru szpitalników św. Augustyna w 8. przez Źegotę, kaszt, krakowskiego 1292 r. Dług. , L. B. Ill, 51 2, Kod. Małop. , II. Gdy w 1296 r. Litwini najechali ziemię sandomierską i zostali zwyciężeni możnaby przypuszczać, że w tem zwycięztwie bral udział i Łokietek, który następnie oblężony i pokonany w Sieradzu 18 listopada 1297 r. zrzekł sic za 8000 grzywien praw swych do Krakowa i Sandomierza na rzecz Wacława Kod. Wielkop. , Nr. 2036. Spustoszenie ziemi sandomierskiej przez Rusinów, z powodu że rycerze sandomierscy byli na wyprawie przeciw królowi Czech Mon. Pol. H. , II, 853, 879, świadczy, jak silną była wierność całej ziemi dla Łokietka. To też, jeżeli Sandomierz dla powietrza zdrowego Gryfina, żona Leszka Czarnego lubiła mieszkać w S. Kod. Małop, , I, 133, to Jadwiga Łokietkowa tytułem obrączki królewskiej Dług. , L. B. , I, 372, r. 1321 pobierała z niego dochody, Czyii inaczej mówiąc, ziemia S. najrozmaitszemi węzłami ściśle łączy się z panującą rodziną. Łokietek podejmuje walkę 1304 r. zdobywając Wiślicę z pomocą Węgrów, a później resztę ziemi S. Mon. Pol H. , II, 853, zb, czem idzie i przybranie tytułu księcia ziem krakowskiej i sandomierskiej 1306 r. Kod. Wlkop. , Nr. 906, Kod, Małop. , I, 165. Związek księcia z miastami, odnowiony 1306 r. , Rzyszcz, , I, 173 po jego powrocie do władzy, trwa przez całe rządy, choć w innej formie, a mianowicie w lokacyi nowych miast w Sandomierskiem, jak o tem świadczy nadanie prawa niemieckiego w osobie wójta Macieja z Opatowca Lublinowi 1317 Kod. Mał. , II, 238, 245, 1329 Szydłowu str. 167 dla powiększenia jak się sam wyraził dochodów i korzyści swego dostojeństwa. Wynagrodzenie Ruperta i Marka 1311, Gerka 1310, Sądeczan 1312 r. , obdarzenie prawem rycerskiem Marcina Tajdzicza z Gniezna 1316 Kod. Wlkp. , Nr. 984 przeczą, by kara wymierzona na Kraków 1311, była wyrazem możnowładczej przewagi, aczkolwiek consultus totius nostri senatus 1317, Bart. , III, 177, 1311, Kod. Małop. , I, 176 świadczą o zorganizowaniu się przedstawicielstwa możnowladczego. Pomijając kolonizacyjno szerzenie się Polski na płd. wsch. i płn. wsch. , wypada zaznaczyć, że najazdy Litwy, aczkolwiek dotkliwe, już 1268 wywołują ciekawe rozporządzenie w Skaryszowie, co do swobody w dawaniu lub niedawaniu przez mieszczan podwód lub koni na Litwę Kod. Małop. , II, 124. Dowód to zawiązania się pokojowych stosun ków, które za Łokietka wyrażają się wójtowaniem Litwina w Brześciu jego rodzinnym na Kujawach 1328 Kod. Wlkp. , Nr. 1091 może także tytułem nagrody jakiej, moze za swatostwo królewicza z Gedyminówną, poślubieniem siostry bisk. krakowskiego Bodzanty przez Piotra, , Litwina Kod, Wlkp. , Nr. 1364, i Gedyminówny przez Kazimierza Łokietkowicza 1325, do czego drogę utorował sojusz Łokietka z Gedyminem, wyrażający się przybyciem Litwy pod Kalisz i Stawiszyn 1306 r. Mon. PoL H. , III, 41; Kod. Wlkp. , Nr. 894 na odsiecz przeciw Czechom. To ciążenie już natury pokojowej ku Litwie, celem wyswobodzenia ziemi sandomierskiej i lubelskiej od najazdów litewskich, żywy wyraz radości zostawił w kronikach Mon. Pol. H. , III, 200 przez. .. . ślub z Gedyminówną ludy tej ziemi, wykarczowawszy lasy, używając słodyczy pokoju, przewybornie rozkolonizowały się por. Mon. Pol H, , II 884. Jaki to miało rezultat cywilizacyjny świadczy, między innemi fakt pobytu braciszka Andrzeja Litwina w klasztorze miechowskim 1335 Kod, Małop. , III, 14. Obok, trafem wymienione imię braciszka Mikołaja ze Skaryszewa może nawet objaśnia, którą drogą i jak przez drogi handlowe, stosunki nowe Sandomierskiego z Litwą się ustalały. I był to fakt donioślejszy i pewniejszy dla 8. niż już przez Helcia zbity wiec prawodawczy w Chęcinach 1331 r. Mon. V. P, H. II, 858; Dług. , IX, 139; Pom. St. Pr. Pol, I, str. CXV, 95. Za Kazimierza W. ustala się już dawniej poczęty kierunek ku Rusi, bodącej schronieniem wszystkich uciśnionych, nic tylko w Sandomierskiem, w wieku XlII i XIV. Naodwrót niedaleki Zawichost 1205 r, był miejscem porażki Romana i jego Rusinów, chcących owładnąć ziemią 8. Jórka Rościsława ruskiego, żona Loszka Czarnego jak widzieliśmy ulubiła sobie szczególniej S. Kod. Małop, , I, 133, Prokop, Rusin, bisk. krakowski, krewny z matki Leszka Dług. , Hist. VII, 513, 514, a siostrzeniec nepos Wstydliwego jest proboszczem sandomierskim Kod. Małop, , I, 112; Kod. Kap. I, 105 Świętosława córka w. kn. ruskiego, umiera jako kiaryska 1302, M. Poi. IL; II, 853. Niemsta syn Krzywosąda z Bęszyc przed 1284 knuje zmowy i chce ich naprowadzić na ziemię rodzinną Kod. Małop. , 1, 123. Wojenne wyprawy Leszka Białego, Wstydliwego i Leszka Czarnego zagarniające Przemyśl, to staczające boje u wrót polskich Mon. F. H. II, 839; Długosz, 397 czyli grodów czerwieńskich Kron, Hipac, por. Lublin, to zdobywające nowy Lublin, przez wiele lat przez Ruś dzierżony 1302, Mon. PoL H II, 853 to sięgające w pogoni do Równa 1282, sygnalizują ten prąd wschodni, ułatwiony przez upadek monarchii króla Daniela. Interesa ekonomiczne, traktem handlowym na Turbią, Gorczyce a potem Ropczyce L. B, , I, 343, II, 354, łączyły jakby życiodajną arteryą ziemię S, z Rusią, która szerokim pasem od Żmigroda w Jasielskiem por. 1331 r. Kod. Małop, , I, 218 sięgała na północ, kędy Łęczna, siecieohowskich benedyktynów własność, jeszcze w XVI w, zwana była Rusią, Puchaozowem kś. Gacki, Klasztor Sieciechów. , 56. W tej drugiej nazwie Łęczny, podobnie jak Sambora 1390 r. Pohonicz zwanego Ak. Gr. i Ziem. , VII, 2 tkwi filologiczny dowód istnienia w świadomości miejscowych pogranicza pogańskiego przeciw któremu z Łukowa w XIII w. a z Żmigrodu w XIV w. od 1351 dominikanie krucyatę prowadzili wyznaniową. Byłto także rodzaj zaboru, przez Bolesława Trojdenowicza praktykowany je Sandomierz Sandomierz szcze dalej na wschód we Lwowie; śmierć mu on nawet przyniósł 1340 r, . Nic zapobiegł jednak podjęciu tegoż samego zadania w tolerancyjnej co do religii i ekonomicznej zarazem formie, czy to przez Kazimierza W. , czy przez samych Sandomierzan. Mianowicie to, co nawet dawniej już byłe częścią Sandomierskiego, ale więcej nominalną, aniżeli rzeczywistą jak np, puszczo leśne, i to, co świeżo zostało, mocą oręża lub układów wcielone do niej ulega nowemu i to gruntownemu przyswojeniu, staje się zdobyczą pługa. Tak Krystyan z Sobniowa od 1329, Niedźwiedź Ursus, por. Kod Małop. , I, 184 1328, Domosław 1352 r. karczują powiat wisłocki, nad Wisłokiem Kod. Małop, , 111, 83, 85, 96 jak ostatni fundując, jednoimienne osady Pilsno benedyktynów tynieckich obok dawnych szlacheckiego Pilsna własności Pawła IIawaksa i królewskiego, Kod, Małop, , I, 211, 283; Kod. Tyn. , 21. Rodzina Tarnowskich kolonizuje powiat wojnicki w ziemi sandomierskiej Bart. III, 1847; Kod. Tyn. , 140; Małop. , Ill, 3; A. G. Z. , VI. Bartek z S. już zakłada osadę, , jure theutonico w Sanoku 1839, z woli Jerzego kn. Ruskiego Bart. , III. Przy lokacyach nowych osad zwykle akta nadawcze powtarząją pragnąc przez wykarczowanie lasów w naszej ziemi sandomierskiej sprowadzić warunki korzynine AGZ. , VII, str. 8. W tej kolonizacyi wójlein lub nołty sem bywa dość często, , szlachta bez ujmy dla swego klejnotu per. 1325, Kod. Kapit. I, 170; w Bogucicach komes Jakób, dziedzic z Krzczonowa, sołtysem. Godnem jednak uwagi rozporządzeniem swego prawodawstwa 107, wyd. Helcia ten sam Kazimierz W postanowił na mocy zdania baronów aby żaden rycerz lub dygnitarz illustris nie byt sołtysem, ile że ten urząd jest służebny, i podległy skinieniu pa. n, a, i nieprzystoi, by dostojniejsi i potężniejsi byli sołtysi od panów, Stale, mieszczanie zostąją stolnikami, i tą drogą w Sejmie się uszlachcają. Tak np. Mikołaj Wirsing, niemiec, z Krakowa jest 13411349 stolnikiem naudomiernkim, a jego syn Tomasz tytułuje. się 1375 famosus domicellus t. j. szlachetnym paniczem i strenuus dominus, to jest pasowany jak szlachta 1398 Kod. Małop. , I, 388, Księgi m. Krak. Mon. Med. Aevi, t. IV spisy. Jan Bork rajca krakowski 13 52 1364, 1366, 1367 providus et honestus t. j. opatrzny i sławetny jako mieszczanin 13 5 spisy i Kod. Mał, 1, 306 nietylko jest stolnikiem, oraz strenuus miles 1389 Kod. m. Krak. , 1, str. 88 ale dwie córki wydaje za szlachtę Katarzynę za Krzczona z Koziegłów kasztelana Sądcza potem Lublina itd, , a Małgorzatę za Piotra Rożna Kod m. Krak. , I, 80, r. 1388. Karwaciany mieszczanie krakowscy, występują w XV w. jako szlachta. Nadto mieszczanie sandomierscy, z laski Kazimierza W. posiadali oba prawa ziemskie polskie i niemieckie Helcel II, Nr 3146, r. 1450. Znaczy się to, że w ziemi S. jakby szczególniej demokratyczne było usposobienie. Decyzya króla z 1336 r. ustanawia nawet w ziemi S. dla osad samorząd posiadających z tytułu prawa niemieckiego, osobny sąd najwyższy prawa niemieckiego wójta i jego asesorów w mieście S. , dla uchronienia ich od przykrości sądownictwa w Krakowie i w ogóle w obcych miejscach Kod. Małop. , I, 243 por. 419. W tym sądzie bierze udział i ststa sandomierski znany od 1374 jako reprezentant władzy rządowej, królewskiej. Zatargi, jakie miały miejsce pomiędzy synami i dziedzicami donataryusza królewskiego Wojciecha Nozdraka, stolnika krakow. 1319 i 1315, właścicielami miasteczka Sokołów nad Nidzicą a bisk. krakowskim Janem Grotem, objaśniają jak konkurencyą ekonomiczna osad niemieckich prywatnych i biskupich jak tu Sokołowa i Skalmierza, na drodze handlu ostatnim groźna, rozstrzygała się klątwą biskupią i zniszczeniem osady prywatnej, konkurującej, na mocy rozkazu królewskiego, wyjednanego klątwą i zasługami biskupa Kod. kapit. , I, 220, Długosz Lib. Benef. , I, 516. Sokołów dostał biskup 1342 r. , a Skalmierz, zagrożony przezeń utratą targów, odtąd bezpiecznie się rozwijał. Ta walka ekonomiczna występuje przeciw osadomjure theut. tworzonym, to z powodu niby moralnego, że dają przytułek zbrodniarzom por. słobody Ukrainy w XVII i przywilej lokacyjny Tęczyna z 1317 u Paprock. Herby ryc. pol. to że wilikatorzy rycerze niedbają o egzekucya prawa niemieckiego oczywiście w razach 107 przewidzianych. Byłby to dowód prawodawczej reakcyi kleru i rycerstwa przeciw tworzeniu się autonomicznego mieszczaństwo pod opieką króla, na prawie niemieckiem. Jako przeciwwaga toż sądowi miejskiemu najwyższemu w mieście S. 1336 r. , zjawiają się sądy ziemskie sandomierskie 1338 i 1339, 1341 Kod. Małop. , III, 2745, Kapit. , I, 214, 215, Biby dowody samodzielności sądowniczej ziemian, którzy zaraz liczbę sędziów królewskich i woje Wodzińskich na całą ziemię S. ograniczyli do jednego Helcel, I, str. 191. Sesye tych sądów ziemiańskich odbywają się w Sandomierzu, Opocznie 1361 Bart. , III, 2734, Opatowie 1352 Kod. Małop. , III, 86, Wiślicy Bart. , III, 321. Sesya w Chęcinach zaznaczają akta z 1403 r. dopiero A. G. Z. , V; 31, wszakże już Łokietek odbywał tu wiece moze i sądowe ziemskie 1310, 1311, 1317, 1331, 1332 Kod. Małop. , I. Czacki znał chęcińskie akta dopiero od Sandomierz 1439 0 lit. i pol. pr. II, 71. W Szydłowie przy królu występuje podsędek sandomierski 1331, sądy wyraźne ziemskie tam są znane 1365 i 1408 Kod. Małop. , I, 220, III, 380, Bartosz. , III, 369. Lubo powiat pilzneński w ziemi sandomierskie znany jest już 1305 Kod. Małop. , III, str. 179 por. r. 1384, str. 96 7, wyroki sądowe znamy dopiero z 1467 i 1475 AGZ. , VII, 126, VI, 180. Za dowód dbałości Kazimierza W. o obronność ziemi S. i autonomią miast należy uważać wzniesienie zamków lub murów w S. , Wiślicy, Szydłowie, Radomiu, Opocznie, Wąwolnicy, Lublinic, Sieciechowie, Solcu, Zawichoście i Korczynie Mon. Pol. IL, II, 625. Za bezkrólewia, podczas rządów Ludwika, odznaczyła się już głośna za Kazimierza zjazdom prawodawczym Wiślica sandomicrnka, nowym aktem już natury prawnopaństwowej, bo odsunięciem margrabiego potom cesarza Zygmunta, męża Maryi córki Ludwika, od tronu polskiego tamże, str. 724. Rząd notabli będący wynikiem zjazdu w Radomsku 1384 r. miał w swym gronie następne osoby wojew. Ottona z Pilczy, kasztelanów Jana z Tarnowa, sandomierskiego, Piotra małagoskiego, Mikołaja Bogoryi zawichoskiego, Prandoty podsędka sandomierskiego, Krystyana z Ostrowa i dwu mieszczan z Sandomierza miasta stołecznego Cod. epist. XV s. I, str. 2. Jan z Tarnowa był najprzychylniejezy wszelkim projektom węgierskim, gdy znowu Przecław Wawelski z Wąwolnicy 1384 przeciw powiezieniu ponownemu ultimatum Jadwidze zaprotestował, dając tym sposobem narodziny w sandomierskiem pierwszemu liberum veto Mon Pol. H. , II, 754 5, Szujski, Dzieje Pols. , II. W 1386 wśród układających się z Jagiełłą w Wołkowysku, występują obok krakowian, Mikołaj zawichoski i Krystyan z Ostrowa kasztelan czy zarządzca tutor Kazimierza Bart. , III, 337, oraz Włodko z Cherubinowic ststa lubelski. Togoż r. 1386 w Korczynie Jagiełło zapewnił ziemian sandomierskich, na równi z innymi, że urzędy miejscowe będą piastować krajowcy, co powtórzył 1388 i 1430 Bandtke Jus Polonic. , 189, 191 w Piotrkowie i Jedlnie, co za dowód poczucia odrębności ziemskiej służyć musi. Za Jagiełły rozgłośnymi stają się już za Kazimierza W. forytowani Tarnowscy pod nazwą Mielsztyńskich, zwłaszcza Spytko woj. krakowski, obdarzony Samborem ruskim, bohater 1399 z pod Worskli, zwolennik Witolda. Drugi Spytko jako głowa ligi husyekiej, anty Zbigniewowej, kładzie głowę nad Nidą 1439 r. Oleśniccy sandomierscy od 1359 znani, owładają nawet losami kraju przez bisk. Zbigniewa f 1455, który ocaliwszy życie królowi 1410, później obala urok moralny jego władzy. Zawisza z Oleśnicy wojski lubelski 141011 AGZ. , VII str. 5859 Helcel IINr 1259, Dług. XIII, 222, stryj biskupa odznacza się jako pośrednik między Jadwigą i Jagiełłą oraz ostatnim i Zygmuntem. Szafrańce osiedleni przez Jagiełłę w Seceminie sandomierskim AGZ. , VII, 27 równie są głośni w życiu politycznem epoki. Zawisza Czarny Sulima z Garbowa upamiętniony śmiercią w boju z Turkami 1428, ststa lubowelski 14191425, Helcel TI, Nr. 1168 pochodzi takżo z ziemi sandomierskiej, jak jogo krewni Bernard z Garbowa zaborca Uniejowa 1381, Mikołaj z Garbowa, 1408 AGZ. , VII, 48, Helcel, II, Nr. 2340 i jednoimienny archidyakon Zawichoski 1375 Kod. Wielkp. , Nr. 1716 znany 1374 jako kanonik krakowski syn Stefana Kod. Małop. , Ill, 383. Wreszcie godni pamięci są Pólkozice z Bogumiłowic Kod. Małop, III, 105, 235 6, Helcel, II, Nr. 838, 1777 z których Michał kasztelan sandomierski buduje sobie wbrew Jagielle, zamek w Czyżowie z ruin klasztoru klarysrk w Zawichoście Długosz Lib. Ben. i ma bezpośrednim na tym urzędzie następcą swego syna Jana Czechamiela Michalioza, AGZ. , III, 200, namiestnika Warneńczyka. Potężny ten reprezentant możnowładców sandomierskich za nieobecności Warneńczyka w kraju, piastun autonomicznych zachcianek magnatów za Kazimierza III, nawykł niejako do tych myśli, będąc za małoletności Warneńczyka w liczbie tutorów państwa, w towarzystwie swego ziomka Jana z Ossolina kasztelana sandom. 1434 Helcel, II, 2599. Ród sandomierski Rytwiańskich Bart. , III, 280 przez Jana marszałka opozycyonistę Kazimierza III i Dersława, konkurenta do ręki księżniczki mazowieckiej Ofki, zyskuje głośną kartę w dziejach XV w. ze swych uroszczeń możnowładczych. Za sumy pożyczone Warneńczykowi i Kazimierzowi III, wziąwszy w zastaw ziemię sandomierską, scedowali ją dobrowolnie 1478 r. Vol. leg. I, 232, 106 na ręce podkanclerzego Stanisława z Kurozwęk. Statut nieszawski z 1454 t. powtarzający osnowę aktów Jagiełły z 1386, 1388 i 1430 co do, , ziem sandomierskiej, lubelskiej, radomskiej i wiślickiej podnosi żądania federacyi autonomicznych ziem, z osobnemi statutami i zjazdami, w którychby oczywiście możnowładzcy miejscowi rej wodzili. Tę odrębność prawodawczą cechuje zjazd korczyński 1456 dla Krakowskiego, Sandomierskiego, Lubelskiego i Rusi złożony Bandtke Jus Polon. , 294, 296, kwestyą poboru uchwalonych doraźnych podatków składający w ręce sandomierzan, nową wyprawę przeciw Prusom od zjazdu tych samych ziem i Podola czyniący zawisłym 299, ponawiający zobowiąza nia z 1386 co do rozdawnictwa urzędów włacznie z podkomorstwem i chorążostwem, i o opatrzeniu tych chorążych w razie wojny 300 W rozwoju ogólnego prawodawstwa ważne są zjazdy w Korczynie 1405, 1472, 1474, 1475 i Opatowcu 1474. Rok 1474 i z tego względu ważny dla ziemi S. że odtąd z niej wydzieliło się odrębne wojew, lubelskie. Charakter uposażenia królowych zachowała ziemia sandomierska w XV w, będąc 1438 r. wydzieloną, przez Warneńczyka, Barbarze Cylejskiej, niedoszłej żonie, i 1453 Elżbiecie Rakuskiej, żonie Kazimierza III Długosz, II, 595, XIII, 148. Szlachta atoli sandomierska, wymogła na królu 1478 zobowiązanie, że ziemi ich odtąd nigdy nioda w zastaw. Powtórzyli to ogólniej, potwierdzając nadane dawniej ziemi sandomierskiej prawa Aleksander 1504 i Zygmunt August 1562. Możnaby to uważać za reakcyą ogółu szlacheckiego przeciw możnowładztwu, li. 1434 na przywileju Warneńczyka figurują rajcy różnych miast a w ich liczbie Sandomierza i Wiślicy choć już ich niema na akcie 1436 pokoju brzeskiegol W 1491 r. Star. Pol. , II, 272 3 zapada niezwykłe postanowienie, aby szlachta i duchowni w mieście 8. mający posiadłości, uiszczali podatki do magistratu, ozem zwykła wyjątkowość takich posiadaczy miejskich w Polsce, została zniesioną. Ii. 1496 postanowił Jan Olbracht z panami rad, zjazd conventus do uchwał wojennych w N. M. Korczynie, zaś w 1519 r. Zygmunt I pozwolił na jeden sejmik conventus particularis dawnym zwyczajem w Sandomierzu, znosząc dawniej, wyjątkowo dozwolony skrzyński skrzynensis. Zjazd korczyński w 1512 Acta Tomic. , III, 138 podzieliwszy kraj pod względem podatkowym i wojennym na 5 okręgow, do okręgu sandomierskiego przyłączył powiaty chołmski, bełzki i lwowski. System ten znieniono 1515 tamże, III, 336. Z ziemi S. idzie ród Szydłowieckich, którzy w osobie Mikołaja, kanclerza od 1515 a przytem ststy krakow. Krzysztofa, sami lub przez związki rodzinne posiadają liczno siarostwa i zamki. W samej ziemi S. Mikołaj ma Radom, Krzysztof Sandomierz, Korczyn zjazdowy, nielicząc Łukowa na Podlaniu, Gostynina, Sochaczewa na MazowsZu, Sieradza, Bratowa i córka tegoż Krzysztofa są za Tarnowskimi Janem hetmanem i Spyikiem, przyszłym podskarbim T. . Lubomirskki Trzy rozdz. , str. 67 69. W r. 1539 z wdztwa 8. obiecano dostawić konnych 590 a pieszych 100 wojowników najemnych. W 1543 r. wyznaczono terminy wieców ziemi S. i miejsca ich odprawiania w S. , Radomiu i Wiślicy. Na sejmie 1558 1559 z raoyi wyroku kanclerza arcyb, gnieżnieńzkiego w sprawie rozwodowej Hieronima Zborzyńskiego z żoną, czego mało nie wszystek powiat sandomierski świadom, który to wyrok zniósł rozwód dany przez oficyała w Wiślicy, Sandomierzanie podnieśli krzyk charakterystyczny na sądy księży Zadworne, rozciągające juryzdykcyą bezprawną swoją i swego pana papieża rzymskiego, co jest wbrew powadze królewskiej. Podobną angaryją cytują w sprawie kasztelana bieckiego i Josta Dziennik sejmów 1555 i 1558, str. 222 3. Dostojny sandomierzanin, Jan Tarnowski kasztelan krakowski 1561, ceniony za ludzkość dla swych włościansąsia dów, kolonizator Rusi, wniósł tegoż 1558 9 roku na sejm ważny projekt ustanowienia sądu czasowego, dla załatwienia spraw zaległych, a dla ilości niemogących być przez króla zawyrokowanymi Geneza trybunału koron. Oswald Balzer, str. 1326. Nowy projekt trybunału najwyższego, na sejm koronacyjny Walezego złożony str. 207, ważny był między innemi z wezwania do udziału w tym trybunale, prócz deputatów szlacheckich, po 7 deputatów miejskich, z ważniejszych 14 miast Wielko i MałoPolski i Prus królewskich. W liczbie miast figuruje i Sandomierz. Zjazd sandomierski w Pokrzywnicy z 1573 r. , który elekcya Walezego wyprzedził, uchwala w deklaracyi o konfederacyi generalnej warszawskiej aby wyrażenie, że będzie wolno karać każdemu poddanego o nieposłuszeństwo tak w duchownych jako i świeckich było dopełnione tak w dotirach duchownych jako świeckich a nie o wiarę. Wojew, sandomierski Zborowski, zmówiwszy się z kanclerzem Dembińskim i szlachtą krakowską i sandomierską, odmówił pierwotnej zgody na uchwałę knyszyńską, zwołał senatorów małopolskich do Pokrzywnicy i znosił się z posłami cesarza, radząc im pobyt w Sandomierzu. Na elekta zaproponowali niektórzy sandomierzanie Stanisława Szafrańca, głowę luteranów, i chciano go pono wśród rokoszu obrać Heidenstein, I, 71, 154. Fundacya sądów ziemskich w mieście S. w imieniu Henryka wywołała rozruchy i kojący je referendarz Osowski był w niebezpieczeństwie. W 1574 zatwierdzono sądy najwyższej instancyi, wprowadzone przed elekcya Walezego, i sądy wojewódzkie. Z powodu że sądy wojewódzkie ziemi S. jak inne zagarnęły sprawy o dochody kleru pod swą konapetencyą, zaprotestował prymas 1574, i bisk Krasiński. Sandomierzanie pierwsi wystąpili z projektem wspólnego na całą Koronę sądu str. 1277. W 1580 r. król Stefan oparł reformacyą oprawę królowej Anny na królewszczyznach ziemi sandomierskiej, jak Korczyn, Wiślica, Żarnów, Radom, Stężyca, Zwoleń, Chęciny, Radoszyce Żród, dziej. , Pawiń Sandomierz Sandomierz ski, XI, str. 108. Mieszczanin ze Stężycy Stanisław Brześnicki, syn Jakuba Orpiszki, za odznaczenie się pod W. Łukami został uszlachcony 1584 pod nazwą Wielgołuckiego str. 188 a wybranieckich piechurów z dzierżawy Stromieckiej za zasługi w tej samej kampanii, nadaje król wolnością od robót, czynszów oraz używalnością lasów, łąk, wód królewskich 1582, str. 241. Za elekcyi Zygmunta I I, przychylni austryakowi Zborowscy zdobyli Wiślicę, Korczyn na sscie Firleju zarazem kasztelanie bieckim, Stopnicę na sscie Tarnowskim, kasztel, sandom, co było tem łatwiej, że przez zrzeczenie się wwdy sandom. Szafrańca, niebyło komu gwałtowników ogłosić za wrogów ojczyzny i przeciw nim szłachty zwołać Hejdn. , II, 248 250. Na konsultacyi w sprawach wdztwa Sandom, na zjeździe okazowania pod Pokrzywnicą 8 maja 1687, z powołaniem się na podobny zjazd za poprzedniego bezkrólewia, oświadczyli sandomierzanie, iż zjechali się, w moc uchwały konwokacyi warszawskiej bez nadęcia, bez fakcyi, bez pocztów niezwykłych. .. owszem z zachowaniem między sobą zgody i miłości braterskiej, bacząc jeśliby na konwokacyi nie stało się co przeciwnego prawu więc najprzód utrzymują confederacyą in causa religionis 1573 s niewiadomo czy z poprawką a nie o wiarę, później z zastrzeżeniem praw i swobód, potrzecie wbrew degradowaniu, chcą utrzymać na urzędach, po czwarte, co do elekcyi stanowią, by wszyscy jechali, trybem odprawowania służby wojennej, to jest chory zastąpi się przez syna dorosłego, panie dożywotnie przez sługi lub przyj acioły, z uchyleniem kary statutowej na niechcących jechać. Uważając obecność posłów cudzoziemskich za szkodliwą, żądają po piąte upomnienia prymasa, aby posła tureckiego, legata papieskiego i in. odprawił. Po szóste, z powodu zburzenia zboru krakowskiego, ma być upomnian woj. krakowski i żądana kara na sprawcę, bo pokój wszystkich obchodzi. Po siódme żądają pogodzenia się wojewody sandomierskiego Stanisława Szafrańca, z kasztelanem sandomierskim Stanisławem z Tarnowa, i kasztelanem bieckim Mikołajem Firlejem z Dąbrowicy. Po ósme przywileje w statut niewłoźone, by doń weszły, a zwłaszcza przywilej króla Aleksandra, po 9te obierają sędziów kapturowych, z miejscem sądów w Sandomierzu, do korektury praw jednego deputata Pawła Grabkowskiego który też w Lublinie 1589 na św. Marcin na narady miał zjechać, oraz egzekucyi konstytucyi de bonis nullo jure receptis. Po dziesiąte obierają po śmierci ststy opoczyńskiego surogatora, i wstrzymują złożenie podatków do Rawy do elekcyi. W 1588 księgi ziemskie chęcińskie zamiast do zamku dla pewnych przyczyn złożono na przechowanie do kościoła w Chęcinach Vol leg. ,. Zalecono, by z powodu jednoczesności roków ziemskich i wieców niedochodzenie pierwszych ustało, i by się odbywały w razie niedojścia wieców, jak zwykle w Sandomierzu, Wiślicy a potem w Pilznie, 1589 roki stężyckie, dla terminu spraw sandomierskich na trybunale, na inną porę naznaczono, 1590 uznano wieczność akt grodzkich wszystkich w ziemi sandom, na prośby posłów tejże ziemi, 1591 Ha prośby tychże sejm zezwolił z poborów wdztwa wziąć 3000 zł. na wykup Mikołaja Podlodowskiego rotmistrza, wziętego przez Tatar do niewoli pod Baworowem. W 1592 ze zjazdu w Jędrzejojowie, marzącego już o elekcyi Piasta i krzyczącego na małżeństwo króla raknskie, kanclerz Jan Zamojski, nieobecny na ślubie króla, pojechał by swą niechęć zamanifestować, na ślub swój z Barbarą córką Stanisława z Tarnowa wwdy sandom. , 14 września ze Stobnicy Hejdenszt. Piasecki. Przed 9 sierpnia 1595 kaznodzieja jakiś publicznie w Sandomierzu wyrzucał z kazalnicy Zamojskiemu że ucząc się gram atyki Rzpltę gubimy, mając na myśli jego zamiary oo do gimnazyum w Zamościu, gdy Tatarzy najeżdżają Rzpltę Mosbach, Wiad. d. dziej. Pol. , str. 235. Podobno w S. Litwini wracając z sejmu 1594 odrzucili jego uchwały Hejdenszt, II, 339. W 1606 r. w Stężycy zawiązuje się rokosz Zebrzydowskiego, poozem zjazd w Pokrzywnicy rokoszowy, królewski w Wiślicy, i walka pod Guzowem następuje. R. 1611 posłowie sandomierscy uzyskali potwierdzenie dla Proszowic przywileju szosowego z 1531 r. , oraz zwykły przywilej dla m. Pińczowa, a następnie na ich wniosek ustalono objętość korca we wszystkich miastach, pod dozorem podwojewodzego. Za prośbą też posłów ziemskich, w zastępstwie chorego ststy sandomierskiego Stanisława Lubomirskiego, który wyjechał za granicę, surogatorem uczyuił król z sejmem 1623 podstarościego Samuela Kuczkowskiego na trzy lecie. W 1631 speeyalną konstytucyą choć na wzór innych nakazano okazowanie własnymi pocztami robić po powiatach, dla większej gotowości, a tylko co czwarty rok wspólny zbór wojenny wszech powiatów pod Pokrzywnicą Koprzywnicą 67. Osobny też sklep w zamku sandomierskim wyznaczono na księgi spraw granicznych podkomorskie, które powiatami oprawne miały być pod opieką pisarza, utrzymującego się z ceł sandomierskich. W czasie wyprawy smoleńskiej zapadło laudum na zjeżdzie sandomierzan, stanowiące podatki i pospolite ruszenie, działalność jednak ta sejmów partykularnych z dziękczynieniem na ten mt przyjęta, została 1634 szabronioną. W 1638 z powodu jednoczesności sejmu i okazowania co cztery lata wszystkich powiatów to ostatnie nieodbyło się, naznaczono jo na rok 1639, znosząc kary. Togoż samego roku sejmik w Opatowie 27 maja uchwalił na potrzebę Rzpltej troje podymnego, zostawując sobie wolne obranie szafarza i poborcy, celem odniesienia tych sum do Lwowa. W 1640 uchwalił dwoje podymnego, W 1647 na prośby i skargi ziemian, odnowiono dawne uchwały sejmowe i ostatnich sejmów 1601 i 1623 co do otrzymywania soli suchedniowej bałwaniastej na użytek domowy przez szlachtę, oznaczono jej cenę, na 4 zł. 4 gr. za bałwan prosty soli, niebłotnej słusznej miary pod karą 1000 grzywien na żupników, winnych niewydania albo też podwyżki ceny. Następnie na prośby posłów ze względu na dezolaoyą S. przez pożar w 1646 r. , sejm na 4 lata zwolnił od podatków publicznych, przywracając miastu pobór sztukowego niederogują3 wolnościom szlacheckim, oraz na nowo stanowiąc w S. skład wina z Węgier na Tarnów przywożonych. Sejm tenże sam z 1646 usankcyonował objaw uczuć filantropijnych urodzonego. Jana Lipnickiego, który pobożnym i chwalebnym przykładem przeznaczył dochód z pewnej sumy, na zastępowanie w podatkach skarbowych Rzpltej ubogich komorników, chałupników i zagrodników dóbr ziemskich wdztwa i pow. sandomierskiego. Sejm zastrzegł, że coby niewystarczyło prowentu rocznego, libertowani będą winni sami dopłacić. Rodzina Lipnickich h. Hołobóg znaną jest w 1508 r. , zwłaszcza Paweł, posiadacz W. i Ml. Lipnik, źrebiów; Pełczyce, Rynarczyce, dwoje Wysokich, Dolne Góry, Gołkowice całe, i źreb Rychary, z czego czwartej części płacił 7 grzywien. Gniazdem rodowem była wś Lipnik Pawiński, Małop. . W 1653 na wzór obrony domowej z 1631 dla Wielkopolski uchwalonej 44, z wyjątkiem zaciągu kozaków, sejm nakazał takąż obronę stście sandomirskiemu. Do tej obrony należało wydawanie uniwersału przoz ststę jeneralnego, publikowanie go po grodach na zwołanie pospolitego ruszenia, ściągnięcie piechoty z miast, wedle asygnacyi ilościowej i wybrańców, pod komendą marszałka nadwornego 36. W 1654 znów wyszła na jaw sprawa solna 16 mimo uchwał 1601, 1623, 1647 przez żupników niezałatwiona. Załatwiono ją nakazem wydawania 2 bałwanów soli na każdy folwark w cenie 4 zł. 4 gr. za bałwan. W 1655 na prośbę posłów ziemskich sand. na sejmiku relacyjnym był dozwolony wybór 2 deputowanych z pow. i ziemi na sądzenie querell przy sądzie ziemskim i grodzkim, po złożeniu przysiąg trybem trybunału radomskiego w kwestyach porachunków z poborów 21. Wsławia się sandomierzanin Marcin Dębicki podczaszy, warcholeniem pod Beresteczkiem, potem na sejmie 1652. Jest to chwila najazdu i spustoszeń szwedzkich, które wyraziły się 1656 dla miasta S. przechodzeniem z rąk do rąki wyrzuceniem zamku przez Szwedów w powietrze. W 1655 r. Duglas był naczelnikiem szwedzkim w ziemi S. , lecz mało mając wojska swego obsadził tylko Sandomierz, Stopnicę, Kielce, Zawichost i Janowiec, polskie, wysyłając na Ruś. W sandomierskim teź Korczynie Karol Gustaw 1655 r. 26 października wyznaczył termin poddania się do 20 listopada, zaczem obaj hetmani Potocki i Lanckoroński w tymże Korczynie się poddali Szwedom z 17, 000, a w Sandomierzu na szubienicy in effigie powieszono wiernych Janowi Kazimierzowi. D. 4 kwietnia 1656 najazd szwedzki łączy się z Rakoczym w Ćmielowie koło Opatowa. W czasie najazdów tych, piękny zamek Kalinowskich w Ujaździe z wodozbiorem i żłobami z marmuru w stajniach zniszczyli Szwedzi 1655, w Kielcach ustały roboty górnicze, i akta gwareckie Szwedzi zabrali, Opoczno z 95 rzemieślników spadło na 15, opactwo w Sulejowie złupione, w Studziannie zrabowali obraz, w Drzewicy zniszczyli kuźnice i piece, w Jedlińsku miasto złupili a kościół spalili, w Janowie zamek dobywszy i miasto złupili, a potem spalili. W Pilznie z 204 domów 1629 po spustoszeniu przez swoich i obcych zostało 1663 36 lichych domów; Wąchock złupione, Żarnów zniszczony, stanął pustką 1686. W 1657 kozacy Rakoczego splondrowali Iwaniska, Raków choć ich tam 400 wyrżnięto, w Ćmielowie wiele szlachty, mimo glejtów, z któremi tam się schronili, wymordowano, zamek i miasto Zawichost, Wiślicę, Korczyn, gdzie kościoły i miasto złupione a domów 266 spalono, zaś mieszczan zabijano i męczono; Szwedzi zniszczyli i Pińczów, zkąd Gnoińskiego Mikołaja trzymającego zamek na rzecz Szwedów wyrugował Jan Kazimierz. W Stobnicy, mieszczanie w stawie pochowali swe droższe ruchomości; Rakoczego kozacy staw dla łupieży spuścili. Szydłów z 182 domów 1569 r. miał w 1663 tylko 54. W Pierzchnicy z 256 domow 1629, zostało 35. W Chęcinach z 317 1602 r. domów zostało 1660 34 wskutek spalenia i najazdu nieprzyjaciół. Małagoszcz spalony ze 146 spadł na 118 domów. Radom już 1629 spustoszony do 84 domów, po wojnach spadł na 37. W Połańcu z 322 1602 było 1663 tylko 100. W Kozienicach z 167 domów 20 zostało, ocalałe niedobitki mieszkały prawie w budach. Iłżę spalili Szwedzi 1655, 1656 polacy, 1657 Sandomierz Sandomierz Rakoczy szukając zdobyczy, groby naruszał, Solec mający 1653 r. domów 246, , po spaleniu przez nieprzyjaciela w 1660 miał 6 chałup na ustroniu; figarnie, ogród włoski wycięto, zwierzyniec zniszczono. W Stężycy 1630 r. było domów 120, po spaleniu zamku i miasta, 1660 odbudowano 40 domów. W S. przez Szwedów zginęło do 2000 ludności. Klęski te różne społecznej i ekonomicznej natury skutki za sobą pociągnęły. W niektórych miejscowościach, przez nowe przywileje ratowano przemysł po wojnie. Jak w Tarłowie garncarze 1664 zyskują spław Wisłą do Gdańska, a po drodze wolność przedaży, za opłatą zwykłego cła w Cmielowie toż samo od 1750 r. . Częściej tak Jan Kazimierz jak starostowie dają wtedy poparcie rzemiosłom i szynkarstwu żydowskiemu. Jak np. w Korczynie przywilej królewski 1689 dał żydom synagogę, kierkut, wyrób trunków, praktykę rzemiosł, a oni in duplo przyczyniają się do miejskich podatków 1663. Ludność skarżyła się na konkurencyą, i że ich może być tylko 4. Też wolności zyskali w Stobnicy 1663 gdy 1649 mają tylko swoją ulicę, a w Chęcinach już za Michała. I mieszczanie sami wpuszczali żydów; tak w Wiślicy ugoda 1719 dopuściła 4 żydom robić piwo, pod wawarunkiem że za miasto będą płacić podatki, w 1755 dopuszczono piątego. W Ropczycach mimo ograniczenia żydów do 2 przez Zygmunta III, już 1630 skarży się miasto na nadużycia celników żydów, a 1662 król ogranicza już ich pobyt do jurydyki starościńskiej. Zakazy szerzenia się żydów w Tarnowie 1633 i 1670 wskazują ich napływ. W S. , choć za zdradę 1656 zabrano im synagogę, z 8 w 1570, z domów 16 w 1611 urośli tak w moc, że 1656 król Jan Kazimierz pozwolił im zamieszkać w mieście i trudnić się handlem 1778 było domów żydow. 46. Do Radoszyc wcisnęło się 2 dopiero 1660, i 1740 sprobowało miasto się bronić przeciw nim. W Opocznie ststa wprowadził ich 12 w 1646 r. wbrew zakazowi króla 1588 a 1765 już mieli 35 placów. Pod tym więc, jak i politycznym względem czasy Jana Kazimiorza są dla Sandomierzan nieszczęśliwe. Według dystrybucyi soli, uczynionej na zjeździe deputatów wdztwa sandom, w N. M. Korczynie 12 sierpnia 1668 r. , należnej na dobra ziemskie szlacheckie za lata 1667 68 i rozdzielonej stosownie do ilości łanów, okazuje się, iż toż wwództwo zawierało 7962 łanów. Powiaty zaśmiały sandomierski 1445 3 4 łanów, radomski 1614 1 2 wiślicki 1285 3 4 pilzneński 1620 1 2, opoczyński 742 1 4, stężycki 722 3 4, chęciński 540 1 2, Na elekcyi 1669 r. Sandomierzanie dla zasług Jeremiego Wiśniowieckiego, ogłaszają królem jego syna Michała Korybuta za przewodem Dębickiego podkomorzego. Na sejmie 1670 r. wwdztwo S. na żołd wojska, dług furmańaki odwiezienia armat, wedle rachunków 1667 r. , na zastaw klejnotów koronnych, naznaczoną miało sumę 247, 325 zł 24 gr. do złożenia w 3 ratach, a to odpowiednią 12 poborom, według taryfy z 1662 r. Zniszczenia pow. stężyckiego spowodowane 1672 r. przez gromadne obozy pospolitego ruszenia, za walk gołąbskiej i szczebrzeszyńskiej konfederacyi, ocenić kazano 1673 r. Za Sobieskiego czasów, gdy ssta sandomierski a woj. krakowski Aleksander Lubomirski wyjechał za granicę, surogatorem został Marcin Dębicki. W 1677 r. komisya do zapłaty wojska odprawiała się w 8. a wdztwo obowiązało się wypłacić za niewyprawienie domowej piechoty dwo je podymnego wedle taryfy 1661 r. i 300, 000 zł odpowiednio 63 poborom wedle taryfy 1629 r. na wypłatę żołdu. Sumę 45, 000 zł. podatku szelążnego, do dyspozycyi województwa na wyprawę posłów do Turek zostawiono na drugi rok. W 1678 r. na prośbę posłów ziemskich sandom, nakazano rewizyę sstwa chęcińskiego, jako restaurowanego przez obecnego pisarza Stefana Bidzińskiego, strażnika koronnego i dla wygody sejmików w Opatowie 3 jarmarki tam naznaczono. Na prośby posłów w Dymlinie Dęblin pow. wiślicki drogę naprawić sejm 1678 r. kazał. W 1679 r. komisya na prośby ziemi sand. sprawdziła granice ziemi Stężyckiej i Lubelskiej w Borowie nad Wieprzem i Wisłą. W 1683 r. posłów sandom, na sejmie nie było, mimo ta sejm podatki nałożył na 2 lata wedle taryfy 1673 r. odpowiednie trojgu pogłównemu t. j. 890, 025 zł. 7 gr. Z powodu zaniedbania się sądów w Sandom. , naznaczono im kadenoyę 1685 r. W tymże roku, z powodu wysokości podatków 1683 r. naznaczonych, wyższych jak w innych ziemiach, na poparcie wonuy przeciwko nieprzyjacielowi krzyża Śgo zmniejszono je do 35 podymnych, wedle taryfy 1661 r. na 210, 000 złp. W 1690 r. znów posłów nic było na aojmie, naznaczono na sumę 90 podymnych t. j. 540, 000 zł, a na 16912 r. po 270, 000 zł. rocznie. W 1699 r, za Augusta II głosowali wszyscy kasztelani sandomierski, żarnowiecki, radomski, zawichonki, małagoski, połaniecki, Tarło podkanclerzy koronny, a jeden ze szlachty Żebrowski, cześnik łomżyński, zapisał swój protest przeciw Kontystom. Wogóle 1330 elektorów sandom, na wszystkich 13, 461, oświadczyło się za Sasem, ustępując honoru pierwszeństwa w uznaniu tego kandydata wschodniej polityki, ziemi nurskiej, w której 1976 głosowało za bijącym I medal pamiątkowy z dewizą non armie sed nummis u dra Rewolińskiego w Radomiu. W liczbie głosujących niebyło ks. Michała Jerzego Czartoryskiego, woj. sandomierskiego. W 1699 r. potwierdził sejm fundacyę owoozesnego wojów, sandom. Stefana Bidzińskiego, wynoszącą 100, 000 złp, na wykup szlachty sandom, w więzach pogańskich jęczących. W 1702 i 1704 r. na zjeździe walnym pod S. stanęła konfederacya sandom, w obronie Augusta II, pod laską Stanisława Denhoffa, miecznika koron. , hetm. w. lit, , za co w Grodnie przyznano mu nagrody 60, 000 złp. i wypłacić ją 1710 r. zalecono. Za bene morentes, polecanych przez posłów ziemi S. łasce Augusta II, uznał tenże sejm sandomierzan Stan. Dunina Karwickiego, cześnika sandomierskiego, Tarłę sstę pilzneńskiego i Jagodzińskiego, komornika sandom. Bokiem pierwej 1709 r. , Karwicki napisał dzieło de ordinanda ropublica Kraków, 1871 r. , domagające się elekoyi urzędników i rozdawania łask przez naród, królowi zostawiając tylko pierwszeństwo i dozór prawa. Gdyw 1717 r. za przyjaznem się wdaniem przez ks. Dołgorukowa, nastąpił pokój między królem a narodem na sejmie niemym; wypadło wojew. sandomierskiemu zapłacić na wojsko, co pół roku, 156, 487 zł. 1 gr. , przez co zajęło w liczbie kontrybuentów czwarte miejsce Prusy 311, 858 gr. 7, Krakow 238, 959 gr. 21, Poznań 170, 454 gr. 16, za co utrzymywano 110 husarzy, 400 pancernych, lekkich 50, dragonów 524 piechoty 231. Laudum sejmikowe musiało zapobiedz spustoszeniu i ciemiężeniu Opatowa w czasie zjazdów szlacheckich przez sługi tychże i innych swawolników przed 1733 r. W 1726 r. ustanowiono urzędników ziemskich w powiatach radomskim i stężyckim, 1736 r. w wiślickim, opoczyńskim i pilzneńskim. W Dzikowie 1734 r. stanęła konfederacya Adama Tarła, podnosząca prawa szwedzkiego kandydata do tronu Rzpltej, Stan. Leszczyńskiego. W1748 r. wybuchły dawno z 1670 r. spory wsi podmiejskich z Sandomierzem, a 1770 r, kazano im płacić za nicodrobionę przoz 12 lat pańszczyznę. Za Poniatowskiego siobniccy mieszczanie ulegli, w ugodzie 1773 r. przewadze ekonomicznej żydów, nadaucj im 1752 jeszcze roku. W 1779 r. król na kargi opata cynternów, kś. Szaniawskiego, surowo upomina mieszczan wąchockich, by oporu w sprawie należnych danin i robocizn opatowi zaniechali, buntów i schadzek wszelkich poprzestali. W Szydłowie reakcya taka wybuchła przeciw staroście w wyższym jeszcze stopniu, bo mieszczanie zebrali 300 ludzi ze wsi Potok, Życina, Gacki i Pierzchnica, pod wodzą wójta swego, poszli pod dwor wojew. Sołtyka i mimo uległości tegoż dla ich żądań, wypowiedzieli nieposłuszeństwo. Listem skarcił to król 1777 r. W 1789 r. rozpoczęła swoją działalność w S. komisya dobrego porządku, dla wojew, sandomierskiego. Komisya porządkowa cywilnowojskowa wojew. pow. sandomierskiego i Wiślickiego w 1791 r. zdała raport sejmowi, w którym doniosła, że chałupy po wsiach ponumerowała, opatrzyła w narzędzia pożarne, ustanowiła stróży na włóczęgów, porównała miary i wagi we wsiach dziedzicznych i miastach, zaprowadziła szkółki i murowane kominy kazała budować, wyprowadzając one nad dachy zamiast dotychczasowych kurnych chat, starała się polepszyć służbę zdrowia. W interesie podniesienia dobrobytu chłopa bosego i uchodzącego przed nędzą z kraju rzemieślnika, dla braku roboty, projektuje uprzątnienie zawad na Nidzie, by ożywić handel drzewem i zwraca uwagę, że w skutek prawa o rzezi i braku taksy, biorą za surowe skóry po 43 złp. i więcej. Dalej wnosi by włóczęgów użyto do wydzwignienia z gruzów Szydłowa, a fundusz na to wskazuje w swej kasie z szelążnego i kar powstały. Drugi projekt wnoszą o utrzymywanie z tejże kasy urzędowych lekarzy i felczerów, celem usunięcia weneryi. Stojący pod Kozienicami Józef ks. Poniatowski na skutek rozkazu, złożył dowództwo 6 sierpnia 1792 r. , a wojsko mu ofiarowało medal z napisem Miles Imperatori. Dnia 7 maja 1794 r. Kościuszko pod Połańcem wydał znany uniwersał poprawiający położenie wieśniaków, a pod Maciejowicami 10 października dostał się do niewoli. Z krajów po Bug i Pilicę utworzyła Austrya Galicyę zachodnią. W 1809 r. ks. Józef Poniatowski zdobył 18 maja Sandomierz, Austryacy go odebrali 15 czerwca, w końcu jednak wcielono sandomierskie do księstwa warszawskiego, jako departament radomski z 10 powiatami jako to radomski Radom, Skrzynno, Drzewica, Klwów, kozienicki zawiera główniejsze Kozienice, Sieciechów, Ryczywół, Białobrzegi, Jedlińsk, opatowski Opatów, Zawichost, Gliniany, Cmielów, Ożarow, Ostrowiec, Denkow, Tarłów, solecki Solec, Sienno, sandomierski z podprefoktcm Cypryanem Baszyńskim Sandomierz, Klimontów, Bogorya, staszowski Staszów, Koprzywnica, Osiek, Szydłowiecki Szydłowiec, Iłża, Grabowiec, Jastrząb, kielecki Kielce, Borzęcin, Miedziana Góra, konecki Końskie, Białaczów, Gowarczów, Radoszyce, opoczyński Opoczno, Przysucha, Gielniow, Drzewica, Korczyn. W 1815 r. ustanowiono w królestwie polskiem wojew, sandomierskie z 4 obwodami obwód sandomierski z powiatami sandomierskim i Staszewskim z komisarzem Ludwikiem Wierzbickim, obwód opatowski z pow. opatowskim i so Sandomierz Sandomierz leckim, obwód radomski z pow. radomskim i kozienickim, obwód opoczyński z powiatem koneckim opoczyńskim i szydłowieckim W porównaniu z województwem przed 1795, departament sandom, utracił z swego obszaru pow. szydłowski Szydłów, Busko, Chmielnik. Gdy departament zamieniono 1815 na województwo, z dawnego obszaru ubył pow. kielecki Kielce, Chęciny, Kurzelów, Małagoszcz, Włoszczowa i obwód stopnicki z powiatami; stopnickim i szydłowskim Stobnica, Korczyn, Wiślica, Pacanów, Busko, Oleśnica, Pińczów, Chmielnik, Pierzchnica, Kurozwęki, Sobków. Z temi zmianami torytoryalnemi szły w parze zmiany w urządzeniach. Za księstwa warszuwskiego zajęty przez księcia Poniatowskiego w 1809 a wciej lony do księstwa nowy departament sandomierski, miał w senacie reprezentantów bisk, kieleckiego, dawniej tarnowskiego, Wojciecha Bożą Wolę Górskiego 1808 1818; senatorem wojewodą był sandomierzanin Jan Nepomucen Małachowski, synowiec Jacka kanclerza f 1822 i Stanisława 1809; poseł na sejm 1788 1792, senator od 1810 1822 i pierwszy minister. Od 1815 wojew, sandomierskie obierało posłów szlacheckich i deputowanych z miast i wsi. Pierwszych obierano na sejmikach w S. , Staszowie, Opatowie, Radomiu, Kozienicach, Końskich, Opocznie i Szydłowcu, zgromadzenia gminne obierały deputowanych. Na liczbę 67 posłów, wybieranych po jednym z powiatu, wypadało zatem posłów 8 i 6 deputowanych na ogólną liczbę 51. Prócz tego każdy sejmik wybiera dwu członków rady wojewódzkiej a zgromadzenie jednego radcę tejże rady. Do senatu z urzędu należał bisk. sandomierski, ustanowiony 1818 r. W Kielcach był sąd kryminalny dla wojew, krakowskiego i sandomierskiego, sądy policyi poprawczej obwodu jędrzejowskiego w Chęcinach, radomskiego w Radomiu, sandomierskiego w Sandom. Trybunał cywilny osobny dla wojew, sandomierskiego miał siedlisko w Radomiu. Sądy pokoju dla powiatów były w Sandomierzu, Staszowie, Opatowie, Solcu, Radomiu, Kozienicach, Końskich, Opocznie, Szydłowcu. Urząd główny pocztowy był w Kielcach krakow. i Radomiu sandom. ; urzędy pośrednie w Końskich, Kozienicach, Opatowie. Komisarze więzień w Kielcach i Stopnicy. Komisya wojew. sandomierska zasiadała w Radomiu z wydziałem administracyi i oświaty publicznej, wojskowo policyjnym, skarbowym. Tamże była rada nadzorcza szpitali województwa, komora celna 1go rzędu w Zawichoście, konsumcyjna w Radomiu. Nowo utworzona 1845 gub. radomska objęła powiaty sandomierski, staBzowski, opatowski, sołecki, radomski, kozienicjki, konecki, opoczyński, szydłowiecki. Po biskupie Burzyńskim adminintratorem dyecezyi został sufragan kś. Dobrzańnki 1830 1831 a później kś. Bąkiewicz; biskup dopiero od 18401842 przed konnekraią zmarły, poczem po admininiracyi kś. Grzegorzewskiego, objął rządy biskup Goldman 1843 r. W peryodzie czasu od 1835 do 1864 r. utworzono w gub. radomskiej, 22 majoratów, z których dochód obliczono na 31, 500 rs. Objęły zaś ono 225 wsi, 107 folwarków, gruntu ornego mr. 118, 356, lasu mr. 23, 212. Granice ziemi sandomierskiej w najdawniejszych czasach znanych nam z dokumentów, a więc za Henryka, obcejmują na zachód Kije, Małagoszcz, Chroberz Bartosz. , III, 45; na północy i wschodzie Kochów pod Maciejowicami za Wisłą Kod. Małop. , I, 18, Zuzel nad Bugiem Kod, Małop. , 11, 4, Dziewcza Góra pod Wąwolnicą, Piotrawin, Lendo pod Stężycą, okolice Łęczny pod Lublinem Kod. Kap. ,, , 42, kędy stykały się z Rusią czyli Puhaczowem, t. j. Pogańszczyzną kś. Gacki, Klasztor Łysogórski, ntr. 56. Przed 1191 r. Bliskowice, Polichna za Wisłą, Pilzno, Ostrówek, Zaduszniki w Galicyi dzisiejszej Kod. Małop. , I, 5. W późniejszych czasach, mianowicie 1195 rz. Mozgawa koło Jędrzejowa Mon. V. P. IL, II, 433, Węgrzynów 1302 Bartosz. , III, 169, Jędrzejów i Skroniów 1355 Kod. Małp. , I, 284 5, Brus, Hoszków, Mokrsko 1438 Helcel, II, Nr. 1892, Lelów i Rokitno 1364 Kod. Małop. , I, 324, podobnie okolica Szczekocin 1307 Kod. Kap, I, 150; Małop. , III, 231, Przyrów są w Krakowskiem Kod. Małp. , I, 361, tymczasem Przedbórz na wschodnim brzegu Pilicy koło mostu celnego Dług. , L. B. , I, 509, Czarna koło Kurzelowa 1366 Kod. Małop. , I, 339, Secemin 1395 A. G. Z. , V, 77, Sulejów, Skrzynno 1308 Małop. , II, 213, Skarbimirz 1381 Małop. , III, 336, Chęciny, Małagoszcz 1295 Kod. Małop. , I, 105 6, Bolimin 1438 Helcel, II, Nr. 1892. w Sandomierskiem. Wedle spisu z 1490 Pawiński, Zródła dziej. , IX, 438 granica ta dokładniej tu wytycza się na Krakowskie Kuczków Stary, Czaryż, Bieganów, Radków, Chycza, Nagłowice, Brus, Mokrsko, Kotlice, Skarbimirz, Lubczą, Chodczę, Kaźmierze, Witów. Długosz Nidzicę podaje za granicę Sandomierskiego Lib. Ben, I, 516. Żabno nad Dunajem 1397 leźy w Krakowskiem A. G. Z. , VI, 10 a sąsiednia Dąbrowa 1354 r. jest granicą Sandomierskiego Rzysz, I, 210. W 1337 od czasów Leszka 1288 i księcia Władysława 1320 wieś Żukowice pod Lisią Górą w Pilzneńskiem leży Małop. , III, 24 25; Pawiń. , XV, 554, 260. W Sandomierskiem leżą Tuchów 1420 Helzel, II, Nr. 1693, Pilzno 1354 i 1384 Małop. , I, 282, III, 96; Baliński, Star, Pol, II, 476, Tarnów 1368 Kod. Tyn. , 140, 140, Brzostek 172, Tylkowiee 1341 Małop. , III, 29, Żelechów 1244 Małop. , III, 7172, gdy Jodłowa Małop. , II, , 113; Bart. , III, 258, r. 1357, 1359; Helcel, II, Nr. 1718, Jasło 1368, Frysztak, Glinnik, Kobyle 1374 Małop, III, 226, 280 leżą w Krakowskiem. Przedmieście ruskiego Krosna 1358, Małop. , III, 117 zależy od ziemi sandom. 1410 A. G. Z. , VII, 58. Dalej, w Sandom, od wschodu leżą Czudec, Zgłobień 1451 Helcel, III, Nr. 3456; A. G. Z. , VII, 173, Rzochów, Trześń, Bełk, Kośeiełów 1365, 1379, nad Wisłokiem Małop. , III, 181, 326, Żdżary A. G. Z. , V, str. 6 z 1365; por. Pawiń. , XV, 465, Kamizów 1366 i 1578 Małop. , III, 220; Pawiń. , XIV, 202, Rudnik 1277 Małop. , I 110; por. Star. PoL, 1562, II, 4, Borów i Kosin koło Sanny 1257, 1873 Małop. , I, 53, 379 Goraj, Radzięcin, Chrzanów, Zwoła, Kocudza, Biała, Bruszewka, Wiśnica, Rzeczyca, Kraśnik Małop. . III, 31, z czego 1405 r. tylko Goraj, Chrzanów, Łada i Radzięcin należą do sandom. , a Biała, Chooudza, Zwoła, Stróża, Botorz, Grambiany, Piaseczna Wola, Kraśnik, Wiśnia z Wolą Wisieńską, Suchę zaliczono do lubelskiej Helcel, II, 1093, dokąd Gościeradów i Końskowolę Długosz zalicza Lib. Ben. , I, 331, i 354. Wedle rejestrów z 1508 Pawiń, , XV, 457 pow. sandomierski obejmuje Sandomierz, Osiek, Opatów W. , Połaniec, Zawichost, Solec, Piórków, Łagów, Bodzętyn, Kunów, Cmielów Śćmielów; dalej idą pow. pilzneński, radomski, opoczyński, chęciński, wiślicki, urzędowski str. 461. W 1510 r. ziemia sandomierska miała powiaty sandomierski, radomski, stężycki, chęciński, tarnowski, pilzneński, opoczyński, szydłowski str. 343. W 1578 roku str. 165 powiat sandomierski obejmował parafie św. Piotra i św. Pawła w S. , Samborzec, Skotniki, Koprzywnica, Łoniów, Strzegomia, Dembno, Sulisławioe, Osiek, Niekrasów, Staszów, Połaniec, Szumsko, Wiązownica, Chobrzany, Obrazów, Kleczanów, Goślice, Olbierzowice, Kiełczyna, Szczeglice, Łukawa, Góry wysokie, Zawichost, Czyżów, Słup, Gryzikamień, Ujazd, Iwaniska, Mydłów, Włostów, Przybysławice, Malice, Sobótka, Bidziny, Wojciechowice, Ptkanów, Jankowice, Gierczyce, Ruszków, Szewna, Grzogorzowice, Strzyżewice, Modliborzyce, opatów, Momina, Michów, Ćmielów, Łagów, Borkowice, Zbilutka, Bodzętyn, Wzdół, Dębno, Pawłów, Dąbrowa, Tarżek, Swiętomarza, Krynki, Kunów, Chybice, Słup Stary i Nowy, Waśniów, Bałtów, Wąchocko, Gorzyce, Zalesiany, Trześnia, Michocin, Bieliny, Racławice, Charzowice, Baranów, Gawłuszowice, Dymitrów, Czarna, Chorzelów, Mielec, Raniszów Padew, Borowa, Wielowieś, Słownik Geograficzny T. X, Zeszyt 112 Dalej były powiaty wiślicki, pilzneński, chęciński, opoczyński, radomski, stężycki. 1571 r. ludności w Sandomierskiem było 221, 091, z tego na pow. sandomierski sam 46, 836 ludzi Pawiński, XIV, 41. Domów w miastach wykazuje lustracya w 1536 i 1564 r. 3267, licząc więc średnio po 8 główna dom, wypadłoby ludności miejskiej 26 do 28, 000. W r. 1662 ziemia sandomierska miała po miastach ludności 31, 231 na pow. sandomierski 8206, . chęciński 3311, wiślicki 4919, stężycki 1867, radomski 5392, opoczyński 1825, pilzneński 4649 V, 51 52. St. Karwicki De ordin. republ 1871, str. 87 podaje 45, 381 dymów na Sandomierskie w r. 1709, co daje ludności po 6 głów 272, 286. Komisya porządkowa cywilnowojskowa pow. sandomierskiego 1791 r. Gaz. nar. i obca, str. 337 podała w powiecie 48, 768 mężczyzn, 50, 615 kobiet; parafii katolickich 72, dysydenckich 2, wsi 639, miast wolnych 6, duchownych 5, dziedzicznych 14; płaci ofiary 10 grosza 175, 760 zl, półpodymnego 7060, czopowego 37, 130 gr. 18, kwarty ze starostw 24, 460 gr. 18, łanowego 1192 gr. 26, pogłównego żydowskiego 13, 854 gr. 24. W drugiej połowie XVIII w. Sandomierz miał 2062 ludności, z tego żydów 289 Kś. Buliński i Krótki Zbiór. W 1824 r. w wojew, sandomierskiem było 357, 500 dusz miast 64, wsi 2084. Obwód sandomierski złożony z pow. sandomierskiego i staszowskiego liczył 71, 500 dusz, miast 14, wsi 362. Sandomierz miał 3086 mk. 743 żyd. , 390 dm. 48 mur. . Zawichost, Tarłów, Klimontów, Ożarów, Lasocin, Gliniany w pow. sandomierskim, razem 6360. W gub. radomskiej, istniejącej od 1845 r. rozległej na 439 mil było w 1863 r. 966, 946 mk. Starostwo sandomierskie ma zdaje się początek w prokuratoryi komesa Bartłomieja, który 1290 r. tytułuje się prowizorem całej ziemi sandomierskiej Małop. , I, 139. Powieść o wcześniejszym staroście z 1259 r. najprzód nie zgadza się z bytem starostów, zastępców królewskich, datującym od epoki Czechów, a powtóre sama z sobą jest w niezgodzie Bielowski, Mon. Pol. IL, III, 307, 73, 362; Dług. , VII, 374. W r. 1303 występuje Ulryk Boskowicz, jako ststa Krakowa i Sandomierza z ramienia Czechów Kod. Kapit. I, 145. Rzekomy ststa czy dzierżawca sandomierski z 1324 Inwentarz Rykacz. str. 236; por. kś. Buliński, str. 114, Andrzej Ciołek zdaje się być Ciołkiem z Żelechowa 1422 1434 podkomorzym sandom. Kod. m. Krakowa, I, 177 A. G. Z. , IX, 42, V, 58; Rzysz. , I, 216; Cod. Vitoldi, 834 i 906 7; Dług. , XI, 452; Daniłłowicz, Skarb, dypl. . Nr. 1562. Podobnież nieautentycznym jest Jan Pieniążek, ststa sandom. , u którego miał po złamaniu 19 Sandomierz nogi stanąć Kazimierz W. 1370 kś. Buliński, str. 55. W 1374 r. Jan, marszałek królestwa, jest też ststą sandom. Naruszewicz, Hist. n. p. , X, 113, 1375 r. Drogosz z Chrobrza, 1376 1383, Otto z Pilczy, 1386 Jan z Tarnowa Kod. Małop. , I i III. Bezimienny ststa sandom. , za gonienie rozbójników z Korczyna do Krakowa dostał 1403 r. wedle listu Jagiełły 20 skojców i 3 kwartniki Życie dom. Jadw. i Jag. , str. 89. W 1405 r. na wiecach poznajemy Jana ststę A. G. Z. , VII, 49 może jedną z bezimiennym osobę. W 1415 r. jost J an ze Sprowy Bart. , Ul, 374 j ojcem zdaje się będący 1428 1438, sędziego sandom. Helcel, II, Nr. 2205; por. 2467, 2470; str. 394, Nr. 2595, str. 438, Jan z Czyżowa, kaszt. , potem wwoda i starosta sandom. 1434, 1436, 1437 Nr. 2599, 2638, 2718 b, 1440 był ststą krakowskim, Nr. 2881, Dersław z Rytwian 1447 Nr. 3302 b, 1464 Jan z Rytwian marszałek król jest i ststą A. G. Z, , III, Rafał z Jarosławia 1480, 1485, 1490 Buliń. , str. 115; A. G. Z. , X; Narusz, , X, 118; kś. Gacki, Klaszt. Łysogórski, 221, Jan Rabsztyński, 1502, 1503, 1504 A. G. Z. IX; kś. Gacki, Jedlnia, str. 32, Krzysztof z Szydłowca, Stanisław Szafraniec z Piaskowo Skały, ststa 1525 kś. Buliń. , 74, Jan z Tarnowa 1526 1549 kś Gacki, Klaszt. Łysog. , str. 225; A. G. Z. , IX, X, Nr. 392; Rzysz. II, str. 608, Andrzej Firlej 1571, 1577 kś. Buliń. , str. 81 84, Stanisław Pękoslawski od 1586 r. Źródta dziej. ,, XI, Stanisław Lubomirski 1611, 1635, Aleksan. Lubomirski, krajozy królowej 1643, Józef Ossoliński 1771 1789. Obejmowało Mąkoszyn dochód 1483 zł 18 gr. , Samborzec z Życia i Żukowem 4902 zł. 9 gr. 1 1 2 szok, Stodoły 10, 971 zł. ., czyli łącznie z miejskiemi dochodami 30, 705 zł. 18 gr. 1 1 2. W 1578 Jędrzej Firlej, ststa od 1572 był winien rocznie po 1705 zł. . 27 gr. 3 szel. W 1580 taksa wynosiła 5487 gr. 5, kwarta 1197 zł. 13 gr. Podług lustracyi z r. 1789 składało się z miasta Sędomierza i z wsi Mąkoszyn, Samborzec, Życia, Żuków i Stodoły, które od r. 1771 posiadał Jóssef hr. Ossoliński, starosta drohicki, opłacając zeń kwarty złp. 10, 564 gr. 22 a hyberny złp. 735 gr. 18. Sandomierski powiat gub. radomskiej zajmuje połudn. wschodnią częśó obszaru tej gubernii. Graniczy od płn. z opatowskim, od wschodu granicę tworzy Wisła, oddzielająca powiat od części pow. janowskiego naprzeciw Zawichosta, i w dalszym ciągu na wschod. , wsch. połud. i połudn, granicy od pow. tarnobrzeskiego w Galicyi. Powiat zajmuje 21 4 mil kwadr. Obszar ten pod względem układu warstw przedstawia dalszy ciąg Łysogór. Dwa łęki antyklinalne, cechujące uwarstwienie tych gór, schodzą sią ze sobą pod Sandomierzem. Nad niemi jako zwierzchni pokład rozpostarła się warstwa loessu, cechująca obszar pow. sandomierskiego i opatowskiego. Sród niej miejscami występują kwarcyty i wapienie. Loess ów wytworzył tę wyborną glebę pszenną, z której słynie Sandomierskie. Pod względem układu poziomego obszar powiatu przedstawia wyżynę lekko pochylającą się ku wschd. połudn. Wznies, poziomu opada od 800 średnio st. w części płn. zach. do 720 w pobliżu Wisły Sandomierz. Wody spływające z płd. stoków Łysogór powyżłabiały w loessie głębokie jary i doliny. Wody to odprowadzają rzeczki Czarna, Koprzywianka, Gorzyczanka i Opatówka do Wisły. Klimontów w dolinie Koprzywianki wznosi się 612 st. npm, , gdy krawędzie doliny sięgają w okolicy osady od 730 do 770 st. Wisła styka się z obszarem powiatu po za os. Podskale. Pod Połańcem krawędź wyżyny sięga na płd. od osady 878 et. a w pobliżu brzegu Wisły Winnica 780 st. Od ujścia rzki Czarny Schodni rozszerza się nizina nadwiślańska, łącząca się z doliną rz. Czarny, aź po Tursko Mało, gdzie wyniosłe krawędzie wyżyny zbliżają się ku Wiśle. Odtąd wyżyna środkowa oddala się coraz więcej od brzegu Wisły, której dolina rozszerza się coraz bardziej na lew. brzegu. Zmieniając często kierunek nurtu, Wisła tworzy tu liczne kępy, łachy, jeziora. Szerokość lewego wybrzeża dochodzi od 2 1 2 w. pod Osiekiem do 5 w. pod Koprzywnicą. Grupy drobnych jezior, łach wiślanych pod Matyaszowem, Łęgiem, Świniarami, Krzoinem, Zajezierzem, cechują tę nizinę. Gruba warstwa loessu utrudnia korzystanie z mineralnych zasobów, nie przedstawiających zresztą materyałów mających donioślejsze znaczenie dla przemysłu. Łomy kwarcytu i piaskowca istnieją we wsiach Lipnik, Uzarzów, Międzygorz, Lenarczyce, Góry Wysokie, Ki oh ary, Gałko wice, Dwikozy, Dmosice, Domaradzice, Żyznów i pod miastem Staszowem. Kamień wapienny dobywają w Zawichoście, Żyznowie i Górkach. Pod względem gleby to wschodnia część powiatu, dotykająca Wisły, posiada czarnoziem z głęboką warstwą rodzajną, przepuszczalną, bogatą w części organiczne ale ciężką do uprawy Południowa część powiatu ma glebę gliniastą, piaszczystą, z podłożem przepuszczalnem, z mocnemi spadkami, łatwą do uprawy. W zachodniej i północnej części znajdują się grunta przeważnie gliniaste, z głęboką warstwą rodzajną, ciepłe, przepuszczalne, lecz moono spadkowe. Z ogólnego obszaru; 207, 535 mr. przypada na ziemie orne 139, 376 mr. , na sady i ogrody 1644 mr. , na łąki 7467 mr. , na lasy 31, 715 mr. , na pastwiska i zarośla 16, 066 mr. , na wody i nieliżytki 11, 267 mr. Z obsza Sandomierz Sandomierz ru tego do większej posiadłości należy 107, 327 mr. , do włościaa 94, 024 mr. , do miast 6177 mr. Wedle urzędowych danych w r. 1887 na ziemiach dworskich wysiano czetw. pszenicy ozimej 6755, żyta 6292, pszen, jarej 28, owsa 6885, jęczmienia 5075, tatarki 10, innej jarzyny 2018, kartofli 16, 350; zebrano pszen. ozim. 33, 775, żyta 31, 460, pszen, jarej 84, owsa 55, 080, jęczmienia 35, 525, tatarki 40, innej jarzyny 16, 144, kartofli 163, 500; włościanie wysieli czetw. pszen. ozim. 1570, żyta 6540, pszen, jarej 16, owsa 4539, jęczmienia 3904, tatarki 6, innej jarzyny 1548, kartofli 12, 802; zebrali pszen. ozim. 7850, żyta 32, 700, pszen. jarej 48, owsa 36, 312, jęczmienia 28, 328, tatarki 24, innej jarzyny 12, 384, kartofli 128, 000; mieszczanie wysieli pszen. ozim. 400, żyta 572, owsa 660, jęczm. 525, innej jarzyny 130, kartofli 1243; zebrali pszen. ozim. 2000, żyta 2860, owsa 5280, jęczmienia 3675, innej jarzyny 1040, Icartofli 12, 430; w ogóle wysiano zbóż 47, 473 czetw. i kartofli 30, 395 czetw. ; zebrano zbóż 307, 609 czetw, i kartofli 303, 950 czetw. Główny przedmiot uprawy ze zbóż stanowią pszenica i żyto, zaś w nizinie nadwiślańskiej szczególniej udają się jęczmiona. Zbyt zboża odbywa się przeważnie na targach w Sandomierzu i Staszowie oraz osadach Koprzywnicy i Klimontowie. Chodowla bydła i koni wyróżniają się dobra Błonie Wacł. Zarzyckiego, Łoniów Jerzego hr. Moszyńskiego, Rytwiany Art. hr. Potockiego, Winiary Jul. Targowskiego. Chodowla owiec słabo rozwinięta. Ogrodnictwo przedstawia się korzystnie szczególniej w samem Sandomierzu, gdzie mieszkańcy nader starannie zakładają i prowadzą ogrody owocowe, również we wsiach Golębiów, Błonie, Nasławice, Winiary, Samborzec, Ostrołęka. Uprawą warzyw odznaczają się ogrodnicy z pod Sandomierza i wsi Gołębiow i Samborzec, oraz dobra Rytwiany. Włościanie idąc za przykładem miast i dworów zakładają przy swych siedzibach ogrody owocowe, i starają się o szczepy ulepszonych gatunków. Uprawą cebuli, czosnku, buraków i ogórków zajmuje się wieś Dwikozy na przestrzeni około 100 morgów. Ztąd warzywa te rozchodzą się na jarmarki i targi okolicznych miast i osad. Rybołóstwo i pszczolnictwo pozostają w uśpieniu. Z nowych gałęzi przemysłu rolnego rozwinął się wyrób masła i sera na wzór szwajcarskiego w majątkach Łoniów i Rytwiany. Chodowla trzody chlewnej przez dwory i włościan prowadzona jest postępowo, nierzadko spotkać można gatunki poprawne ras angielskich. Przemysł fabryczny związany jest przeważnie z produkcyą rolną, której płody przerabia. W powiecie znajdują się cukrownia Rytwiany 290 robot. z prod. roczną na rs. 312, 573; 6 gorzelni 36 rob. z prod. na rs. 151, 490; 3 browary 14 rob. z prod. na rs. 16, 680; warsztaty sukienne. przy więzieniu sandomierskim 80 rob. z prod. na rs. 6066; 4 garbarnie 10 rob. z prod. na rs. 2050; 5 cegielni 42 rob. z prod. na rs. 7825; garcarnia 5 rob. z prod. na rs. 500; wapielnia 4 rob. z prod. na rs. 960; olejarnia 4 rob. z prod. na rs. 500; w ogóle było 23 fabryk 485 rob. z prod. na 498, 644 rs. Przemysł rękodzielniczy miejski i wiejski jest w zupełnym zastoju. Wyroby krawców, szewców, stolarzy, ślusarzy, kowali, niezaspakajają potrzeb miejscowych, i dla tego bardzo wiele wyrobów rzemieślniczych przychodzi z Warszawy, Kielc i Radomia. We wsi Świątniki o 9 w. od Sandomierza istnieje około 60 warsztatów tkackich pierwotnej konstrukcyi. Wyrabiają na nich włościanie płótna konopne i lniane grube, do domowego wiejskiego użytku, lecz i ten drobny przemysł upada. Okoliczni włościanie zarzucają starodawną płócienną bieliznę swojską, przekładając perkale, kretony i inne wyroby fabryczne. Na powiślu istnieją liczne plantacye wierzby koszykowej, lecz dla braku uzdolnionych rzemieślników przemysł ten w zastoju, włościanie tylko na własne potrzeby wyrabiają kosze i opałki. Uprawa lnu i konopi, mogąca dać tu znaczne korzyści, jest prawie zaniedbaną. Głównym artykułem handlu wywozowego jest zboże. Zakupem i wysyłką trudni się znaczna liczba drobnych handlarzy, z większych przedsiębiorców Maurycy Fajans, właściciel statków parowych i gabar. W ogóle z powiatu idzie do Ostrowca st. kolei w przybliżeniu do 60, 000 czetw. , a Wisłą 5000 czetw. Około 5000 czetw, zboża rocznie wychodzi przez komory Sandomierz i Zawichost do Galicyi, oraz około 4000 czetw. karrtofli. Tamże wychodzi prawie cała produkcya nasienia koniczyny białej i czerwonej, w przybliżeniu 600 czetw. Idzie ona do stacyi Nadbrzozie a stamtąd do Hamburga. Z innych produktów przez komory Sandomierz i Zawichost wychodzi do Galicyi jaj corocznie w przybliżeniu za rs. 6, 000, skór za rs. 4, 900, pierza za rs. 3, 500, szczeciny za rs. 900. Całą produkcyą cukru fabryki Rytwiany nabywa stale jeden kupiec, który odprzedaje częściowo, wywołując przez to stosunkową drożyznę cukru po drobnych osadach. Przychodzi przez komory wina węgierskiego około 50 beczek rocznie, wyrobów płóciennych wartości około 1000 rs. , cegły i dachówki wartości 1000 rs. , węgla kamiennego za 600 rs. , materyałów budowlanych drzewnych za 2500 rs. , wyrobów koszykarskich za 1200 rs. , owoców za 600 rs. Dróg bitych 1go rzędu posia Sandort Sandraschuetz Sandraszyce da powiat tylko 1 1 2 w. , mianowicie od Zawłchosta do granicy gm. Czyżów w pow. opatowskim. Drugorzędnych gubernialnych jest 61 w. Łączą one Sandomierz z Opatowem, Staszów przez Bogoryę z Opatowem, Sandomierz z Zawichostem, Staszów przez Sielec z Stopnicą. Wydatek roczny na utrzymanie tych dróg i mostów wynosi do 12, 000 rs. Drogi żelazne w powiecie sandomierskim nie znajdują się, lecz przy samych granicach powiatu istnieją następujące ze strony wschodniej na prawym brzegu Wisły o 3 w. od miasta Sandomierza stacya kolei żelaznej austryackiej Nadbrzezie, drogi Karola Ludwika; ze strony zachodniej stacya kolei żelaznej iwangrodzkodąbrowskiej Ostrowiec, Bodzechów; pomiędzy temi dwoma drogami przestrzeń do połączenia wynosi wiorst 37, i jeśli kiedy połączenie to nastąpią to linia jednocząca będzie przechodzić przez najżyzniąjsze ziemie sandomierskie, i może sprowadzić dla rolnictwa wielkie dobrodziejstwa. Ludność stała powiatu wynosiła w 1866 r. 62, 250 głów, obecnie 1887 r. doszła do 87, 286. W tej liczbie było katol 71, 068, prawosł. 124, prot. 522, żydów 15, 572. W, 1887 r. urodziło się 3425, zmarło 2027 osób. W powiecie znajduje się 9683 nieruchomości mających wartość niższą nad 5000 rs. i 114 z wyższą wartością. Nieruchomości te składają się z 29, 64 budynków oszacowanych na 5, 974, 980 rs. i ubezpieczonych w instytucyi rządowej na 4, 817, 630 rs. , a co do reszty w towarzystwach prywatnych. Zakłady naukowe są seminaryum dyecezyalne katolickie, naucz 8, alumnów 52; progimnazyum męzkie naucz. 11, uczniów 200; progimnazum żeńskie naucz. 9, uczennic 60; szkół elementarnych męzkich 19, uczniów 1349, żeńskich 2, uczennic 168 Zakłady sanitarne i dobroczynne są szpital św. Ducha w Sandomierzu na 60 łóżek, szpital św, Adama w Staszowie 25 łóżek, dom przytułku dla starców i kalek w S. dla 16 osób, dom przytułku dla podupadłych obywateli we wsi Rożki dla 6 osób, dom przytułku dla starców i kalek w Staszowie dla 5 osób, dom przytułku dla podrzutków i sierot przy szpitalu w S. na 40 dzieci. Szpital sandomierski ma kapitału rs. 35, 502, staszowski rs. 13, 846, dom przytułku we wsi Rożki rs. 3154, w Staszowie rs. 2080. Wydatki szpitala sandomierskiego sięgają 14, 000 rs. , Staszewskiego 4000 rs. Przytułek w Rożkach wydaje 950 rs. , w Staszowie 220 rs. Prócz tego w powiecie istnieje 6 domów przytułku, w których utrzymuje się 30 starców, z rozchodem corocznym 570 rs. Pod względem kościelnym powiat tworzy sandomierski dekanat, składający się z 27 parafii Sandomierz 2 parafie, Bogorya, Ohobrzany, Goźlioe, Góry Wysokie, Jankowice, Kleczanów, Klimontów, Koprzywnica, Łoniów, Łukowa, Malice, Niekrasow, Obrazów, Olbierzowice, Osiek, Połaniec, Samborzec, Skotniki, Staszów, Sulisławice, Szczeglice, Wiązownica z filią Strzegom, Wiśniowa, Włostów i Zawichost. Co do kościołów 1 katedra, 25 kośc. paraf, 8 filial, 9 kaplic, 2 klasztory etatowe. Prócz tego jest 1 cerkiew, 11 domów modlitwy żydowskich. Duchowieństwo katolickie składa się z 56 księży i 52 kleryków, tudzież 9 zakonnic, 6 sióstr miłosierdzia i 2 zakonników. Pod względem sądowym stanowi dwa okręgi sądów pokoju i 4 okręgi sądów gminnych Sandomierz, Klimontów, Łoniów, Staszów. Władze sądowe są Sąd zjazdowy, 2 sędziów pokoju, 4 sędziów gminnych, 2 sędziów śledczych, 2 notaryuszów, 1 komornik al komisarz sadowy. Jest też 8 obrońców i 1 więzienie poprawcze. Pod względem administracyjnym powiat składa się z 2 miast 8. i Staszów i 15 gmin wiejskich Wilczyce, Lipnik, obrazów, Dwikozy, Łoniów, Koprzywnica, Klimontów, Górki, Wiśniowa, Połaniec, Tursko, Osiek, Samborzec, Rytwiany, Zawichost. Władze administracyjne są zarząd powiatu, 2 magistraty, 15 urzędów gminnych, komisarz włościański, 4 urzędy poczt. telegr. Pod względem geologicznym badali okolice 8. Zejszner, Trejdosiewicz, Siemiradzki. Por. J. Siemiradzkiego Sprawozdanie z badań geolog, w zachodniej części gór kieleckosando mierskich z mapą tego obszaru Pamięt. Fizyogr. , t. VII. Matieriały dla statistiozeskago opisania gub. radomskoj Radom, 1881 r. , 2 tomy. . Dane statystyczne do opisu miasta i powiatu dostarczył p. Cypr. Strużyński, ustęp o ziemi sandomierskiej opracowat E. S. Świeżawski, inne części obrobił Br. Ch Sandorowo, wś, pow. drysieński, własność Róży Zajkowskiej, ma 435 dzies, ziemi dworskiej. Sandort niem. , ob. Piaskowy Młyn. Sandraki, wś nad rz. Bohem, pow, lityń ski, gm. , sąd i par. katol Chmielnik o 6 w. , o 21 w. od Lityna, ma 97 osad, 608 mk. , 764 dzies, ziemi włośc, 825 dworskiej, 39 cer kiewnej. Cerkiew z 1790 r. , ma 907 wier nych. Gleba glinkowata. Własność Zaleskich. Michał Lubicz Zaleski, miecznik wendeński, przeniósł się pierwszy rodziny w te strony przy końcu zeszłego wieku i nabył w 1791 r. wś S. od Czeczela, ssty hajsyńskiego ZŁ księga, IX, 275. Dr. M. Sandraschuetz al Sandresche, kol, pow. mielicki, par. ew. i kat. Preihau Frejno. W 1842 r. 17 dm. , fol, leśnictwo, 108 mk. 11 kat. , hodowla owiec. Sandraszyce, niem. Sandraschuetz, wś i Sandorowo Sandorowo Sandraki Sangershausen Sangnitten Sangroda Sangródź Sanguniszki Sania Sanglau Sangielańce Sanglienen Sangen Sangawiten Sandziszki Sandyry Sandwory Sandweg Sandvorwerk Sandvorstadt fol. , pow. sycowski, par. ew. Twardogóra. W 1842 r. 21 dm. , fol. , 172 mk. 4 katol. Część wsi zwie się Struga. Sandroniszki, zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 86 w. od Poniewieża. Sandrowa, rzeczka, pow. rossieński, ob. Posandrów, Sandrowa, płd. wschodnie przedmieście Wieliczki. Sandrowekiszki, wś, pow. rossieński, gm. Szydłów, o 21 w. od Rossień. Sandrowiec, potok, ob. Szandrowiec. Sandrówka, grupa zabudowań w Wielicz ce, pow. wielicki. Br. G. SandSee, jezioro w pow. kościerskim, w lesie między Równem a Garczynem. Sandsee, pow, świecki, ob. Piaseczno t. VIII, 48. Sandung, nowa osada niemiecka, w pow. czarnkowskim Wieleń, pod Jędrzejowem Putzig, od Wielenia ku wschodowi; 25 dm. , 196, mk. Sandvorstadt, przedmieście Sierakowa. Sandvorwerk, ob. Piaski. Sandvorwerk, nazwa wielu folwarków na Szląsku pruskim; a pow. niemodliński w Nickoline; b pow. lubliniecki w Lisie; c pow. namysłowski w Biestrzykowicach; d pow. oleśnicki w Graben; e pow. rychbachowski w Peterswaldau; f pow. żegański, w Kuepper Ober i w Liebsen; g pow. stynawski w Pogrzebinie. Sandweg, wś, pow, gdański nizinny, 1 4 mili od Gdańska, par. kat. kość. św. Mikołaja w Gdańsku; gm. Buergerwiesen. W 1885 r. 51 dm, , 930 mk. Kś. Fr. Sandwory, wś, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 60 w. od Rossień. Sandyry, sioło przy ujściu Molitwinki do Moskwy, pow. kołomeński gub. moskiewskiej, o 2 w. od Kołomny, ma 113 dm. , 1008 mk. , 2 cerkwie. Dawne dziedrictwo Szeremietiewych. Sandziegelei, ob. Piaski t. VIII, 55. Sandziszki, zaśc. włośc. , pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Malaty, okr. wiejski Szylniki, o 12 w. od gminy, 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Białydwór. Sangawiten, pole w pow. licbarskim, na Warmii. Założono tu wieś Altkirch. Biskup Herman zapiuje inspectis multis obseq uiis per Tolledraus prutheum uostre Ecclesie exhibłtis 4 uncos in oampo S. , quos multis temporibus possedit cum omni iure et utilitate ac usufructu, quemadmodumi iamdictus T. hactenus tenuit dictos uncos. Ita tamen quod nullug Episooporum imposterum eundem. T. vel suos legitimos heredes a predicta possessione depellere debeat, nisi noatra Ecclesie Warmiensi de dictis uneis minor utilitatis posset infuturum provenire; extunc enim volumus, quod si aliquis Episcoporum aut adTocatorum predictum T. Tel suos heredes a possessione dictorum uncorum amovere voluerit, predicto T. aut suis heredibus alii 4 unci tam boni aut meliores erogentur. Przywilej ten rzuca światło na prawa własności ziemskiej, pochodzące może z czasów przedchrześciańskich ob. Sieniawski, II, 47. Ad. N. Sangen, rzeczka w gub. ryskiej, prawy dopływ Windawy, płynie w par. frauenbur skiej. Sangershausen, wybud, przy dobrach Neu Kussfeld, pow. prusko holądzki; 3 dm. , 42 mk. Sangielańce, okol. szlach, nad jez. Biebruk, pow, trocki, w 4 okr. poL, o 63 w. od Trok, 2 dm. , 29 mk. katol. Sanglau, wybud, przy dobrach Beichau, pow. , morąski, st. pocz. Reichau; 2 dm. , 36 mk. Sanglienen niem. , wś, pow. rybacki, blisko mta powiatowego, gdzie st. pocz. i tel. , 9 dm. , 72 mk. , 212 ha obszaru. Sangnitten, wś, pow. iławkowski, st. p. Wildenhoff, 48 dm. , 272 mk. , 478 ha. Sangroda al. Sangruda, fol. , pow. suwal ski, gm. Maćkowo, par. Puńsk, odl. od Su wałk 32 w. , ma 2 dm. , 51 mk. , 448 mr. W 1827 r. 1 dm. , 9 mk. Wchodzi w skład majo ratu rząd. Maćkowo ob. . Sangrodzkie staro stwo niegrodowe, w woj. i pow. trockim, po dług spisów podskarbińskich z r. 1766 obej mowało dobra Sangrodzkie i wsie Wojponiszki i Trumpole, które posiadał Kościesza Żaba, opłacając z nich kwarty złp. 523 gr. 21, a hyberny złp. 135. Br. Ch. Sangródź, w XVI w. Sangrocz, wś, foL, młyn nad rz. Piasecznicą, pow. brzeziński, gm. Łazisko, par. Ujazd; wś ma 19 dm. , 179 mk. , 340 mr. ; fol. 4 dm. , 23 mk. , 200 mr. ; młyn 1 dm. , 6 mk. , 18 mr. dwor. W 1827 r. było 12 dm. , 85 mk. ; par. Tobiasze. Na początku XVI w, S. należy do par. Tobiasze a w części do par. Małcz; dziesięcinę pobierał z folw. i łanów km. pleban w Chorzęcinie, ko lędę zaś po groszu z łanu pleb. w Małozu Łaski, L. B. , II, 180, 1, 320. Według reg. pob. pow. brzezińskiego, z r; 1576 Jakub i Jan Ojrzanowscy mieli tu 4 łany 4 zagr. , karczmę. młyn o 2 kołach, 1 łan pusty, 9 osad. W 1557 r. Łukasz Sangrooki miał 1 łan i 1 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, str. 94 i 153. Br. Ch. Sanguniszki, wś i dobra skarbowe, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Mejszagoła, okr. wiejski Bobrykowszczyzna, o 2 w. od gminy, 30 dusz rewiz. Należała do kościoła suderwiańskiego. Sania, wyb. do Swornigac, pow. chojnicki, st. pocz. Ciecholewy, par. kat. Konarzyny, Sandung Sandsee Sand Sandrówka Sandrowiec Sandrowekiszki Sandrowa Sandroniszki Sandroniszki Sanie Sanice Sankau Sankańce Sanica Sanica Sankalnis Sanka W 1885 r. 30 dm. , 240 mk. , szkoła katol 79 dzieci. Sanica, rzeczka, bierze początek pod Szladkowem, na płd. od Chmielnika, w pow. sto pnickim, płynie ku wschodowi przez Piłę do Szyszczyc, skręca następnie ku wschod. płd. , płynie przez Kotlice, Suskrajowice, Kosterę, Palonki. Za Zaborzem rozdziela się na dwa ramiona północnem płynie pod Żernikami, płd. pod Jastrzębią, wreszcie pod Niecisławicami uchodzi z praw. brzegu do Schodni Długa 22 wiorst. Pod Palonkami przyjmuje strumień Chotel z praw. brzegu, pod Zabo rzem strumień od Bugaja. J. Bliz, Sanice, ob. Samice. Sanie, w XVI w. Ssan, wś, kol i karcz. , pow. łódzki, gm. i par. Bełdów. Posiada szkołę początkową. . Wieś ma 8 dm. , 69 mk, , 79 mr. ; kol. 15 dm. , 130 mk. , 206 mr. ; karcz. 1 dm. , 2 mk. , 10 mr. dwor. W 1827 t. było 8 dm. , 98 mk. Wymieniona u Łaskiego w opisie par. Bełdowo L. B. , II, 378. Sanie Dąb, wś, pow. łomżyński, gm. Kossaki, par. Kołaki. Mieszka tu drobna szlachta Saniewscy. W 1827 r. było 24 dm. , 160 mk. Sanie, niem. Sayn, Saine, wś i folw. , pow. mielicki, par. kat. Powieko, ewang, Straburek. W 1842 r. 31 dm. , folw. , sołtystwo, 303 mk. 151 ew. , szkoła filialna ew. , hodowla owiec, Saniejkowo, wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol poleskim, gm. Czernin, ma 16 osad; miej scowość odludna, grunta piaszczyste. Prze chodzi tu drożyna z Mojsiejówki do Romaniszczy i Uhłów. Al. Jel Sanien, ob. Zanie, Sanikówka, potok, wypływa w obr. Piorunki, w pow. grybowskim, płynie na płn. przez zach. obszar Piorunki a płd. obszar Beresta, uchodząc do Berestówki ob. od praw. brzegu. Bługość biegu do 4 klm. Br. G. Saniuki 1. wś i dobra nad rzeką Mytwą, pow. mozyrski, gm. Michałki, par, kat. Mozyrz, dawniej Kimbarów, przy trakcie poczt. mozyrakowołyńskim, o 3 mile na płd. od Mozyrza. Wś ma 44 osad pełnonadziałowych, cerkiewka dobra; dość dawna własność Lenkiewiczów, razem folw. NowaRudnia mają 120 włók; grunta lekkie, łąk dużo. Była tu kapl katol, obecnie skasowana. 2. S. , wś, pow, słonimski, w 4 okr. pol, gm. Robotna, o 29 w. od Słonima. SaniukowskaRudnia, wś nad Mytwą, pow. mozyrski, ob. Rudnia Saniukowska. Sanka, nazwa średniego biegu rz. Zalaski, dopływu Wisły. Ob. Zalasha. Bk G. Sanka, pierwotnie Sosnka, wś w pow. chrzanowskim, w okolicy lesistej, przy kończynach lasu i skał mnikowskioh i drodze z Krzeszowic do Rybny. Dzieli mą na S. Małą i Wielką, aie tworzy jedną gminę i jeden obszar katastralny. Chaty i dwór leżą w zwar tej dolinie nad górnym biegiem Sanki, która przepłynąwszy staw zwraca się ku wschodo wi i uchodzi pod Piekarami do Wisły. Wieś składa się z 74 dm. 4 na obsz. więk. pos, Ewalda Miguli i 543 mk. ; 528 rzym. katol, 9 prot. i 12 izrael Obszar więk. pos. wynosi 294 mr. roii, 17 mr. łąk i ogr. , 57 mr. pastw. i 364 mr. lasu; pos. mn. ma 278 mr. roii, 29 mr. łąk i ogr. i 44 mr. pastw. Kośoiół par. pochodzi z r. 1323. Według Długosza dziedzi ce wsi Toporczykowie wybudowali kościół z białego kamienia. W 1440 posiadał wś Sta nisław Sośniecki. W XVI w. mieszka tu Mar cin Świrczewskl Wś ma 1581 Pawiński, Małop. , 35 6 łan. km. , 3 zagr. hm roli, 2 kom. z bydłem i 2 bez bydła, rzemieśl, piekarkę i dudę. W 1490 było 5 łanów km. ibid. , 433. Według Szematyzmu dyec. krak. i Łepkowskiego Rocznik Tow. nauk. krak. z r. 1861 zamienił Adam Swirczewski kościół na zbór kalwiński a wreszcie zburzył. Istniejący obe cnie mały murowany kościół z drewnianym pułapem zbudował Zygmunt Swirczewski między r. 1618 a 1624, a poświęcił w 1625 r. Tomasz Oborski, bisk. sufr, krak, , jak o tem świadczy tablica kamienna. W kościele są ta blice grobowe Marcina Swirczewskiego 1591, Stefana Swirozewskiego, plebana 1660, Zofii z Kochanowskich, , Adama Ko chańskiego 1665, Zygmunta Swirozewskie go 1640, Łukasza Kochańskiego 1659 i Anny z Brzezia Kochańskiej. Napisy podaje prof. Łepkowski Far. dek. nowogórski obej muje Prywałd. Wś graniczy na płd. z Ry bną, na płn. wschód z Frywałdem i zwie rzyńcem tęczyńskim, na zach. z Zalasem a na wschód z Baczynem. Mac. Sankalnis, góra w puszczy rominckiej, pow. gołdapski, pod Joduppą Czarnówko, wznies. 679 st npm. Sankańce, wś włośc, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Koniawa, okr. wiejski Krzywiło, o 3 1 2 w. od gminy, 42 dusz rewiz. Sankau, dok. Sandeków, dobra na niem. Warmii, pow. brunsbereki, st. pooz. , tel i kol żel Frombork; 11 dm. , 54 mk. , 237 ha. R. 1278 biskup warmiński Henryk nadaje bratu swemu Gerhardowi pole między Brunsberga a rz. Bandą, moczarem ciągnącym się aż pod fryską zatokę dziś fromborskie i brunsberskie łąki i zamkiem Sunnemberg gdzie dziś Althof. Jest to ten sam Gerhard Gerko, który Frombork założył i tamże sołectwo dzierżył. Syn jego Eberhard sprzedał je później bisku powi ob. Cod. dipl. Warm. , I. W spisie, oby wateli brunsberskich 1344 wymieniony Gerike sandekou. Ad. N. Rudnia Saniukowska Saniuki Sanikówka Sanien Saniejkowo Dąb Sanki Sanniki Sanniczki Sannickie Holendry Sanna Johann Sankt Sankowo Sanków Sanki Sanki, wś, pow. grójecki, gm. Rykały, par. Przybyszew, ma 50 mk. , 11 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 65 mk. Sanków, potok, powstaje w obr. Balioza Podgórnego, w pow. żydaczowskim. Nazwę bierze od przys. Sankowa. Od strony połudn, i wschod. , od granicy Turzy Wielkiej przebiega obszar Balioza ku północy mało płaskowzgórze Turze góry albo Bukłohowiec, przerżnięte doliną rz. Turzanki, a zniżające się nagle ku dolinie Świcy, opada tu ono stromemi skalistemi ścianami. Ostatnie kończyny tej wyniosłości od strony płn. zach. a raczej brzegowiska Świcy, należą do obszaru miasteczka Sokołowa, zowią się też Gńry za Świcą, dawniej Czarnym Lasem zwane. Ku płn. sięgają te wzgórza aż do wsi Korolówki, gdzie również opadają w dolinie Świcy. Grzbiet płaskowzgórza porosły dotąd jeszcze w części gęstym lasem dębowym, sięga w Baliczu do 388 mt. npm. Oo do. budowy, wyniosłość ta należy do formacyi piaskowca karpackiego, pomiędzy którym występują warstwy wapienia i piaskowca zielonawego. Na wierzchu leży obficie tłusta glina, a w nizinach dolnych czarny namuł rzeczny, pod którym w wielu miejscach są pokłady marglowe. Od strony płd. znachodzą się tutaj pokłady solne i tu tryskały dawniej źródła słone, z których surowicy używano do warzenia soli w Turzy Wielkiej. Wyżyna ta daje początek wielu strumykom, spływającym ku płn. zach. do Świcy i Turzanki. Pomiędzy nimi jest i potok Sauków. Płynie on na płn. zach. , a następnie płn. , uchodząc do Świcy od praw. brzegu. Długośó biegu do 6 klm. Br. G. Sankowo, wś, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kuryłowice, o 46 w. od Słonima. SanktJohann niem. , fol. do Kucborowa, pow. starogardzki; 1 dm. , 11 mk. SanktPetersburg, ob. Petersburg, Sanna, rzeczka, bierze początek w środkowej części pow, janowskiego we wsi Wierzchowiska gm. Modliborzyce. Źródła jej biją ze stoków lesistej wyżyny. Płynie od płn. wschodu ku płd. zachodowi do Modliborzyc, gdzie zmienia kierunek na zach. północny. Po nad S. leży fol. Dąbrowa z papiernią i osada fabr. Irena zakłady żelazne. Nawodnia łąki w dobrach Wolica, Lute i Potoczek. W Potoczku przyjmuje strumień b. n. od wsi Potok Stary nadpływający, pod Łążkiem płynie granicą od Galicyi, między Kosinem a Janiszowem, Karasiówkę z Jędrzej ówką a pod Janiszowem rzkę Tuczyn al. Olbientkę. Ubiegłszy 26 w. uchodzi do Wisły z praw. brzegu na obszarze dóbr Opoka. W biegu swym średnim i dolnym plynie ona u stóp wyżyny lubelskiej, opadającej stromo ku rozległej nizinie doliny Wisły, schodzącej się z doliną Sanu. Sannickie Holendry, niem. Sanniki Hauland, pow. średzki, o 7 klm. na płd. wschód od Pobiedzisk par. kat. , poczt. i st. dr. żeL w Kostrzynie i Pobiedziskach; 12 dm. , Ill mk. 84 kat. , 27 prot. i 27 ha 23 roii, 2 łąk. S. istniały w zeszłem stuleciu i stanowiły całość z Sannikami. Sanniczki, wś rządowa, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, o 35 1 2 w. od Dzisny, 5 dm. , 39 mk. katol. Sanniki 1 w 1462 r. Sannijki, wś, folw. i os. fabr. , pow. gostyński, gm. i par. Sanniki, odl. 26 w. od Łowicza, z którym łączy S. droga bita, 28 w. od Płocka, 35 w. od Gostynina a 19 w. od Wisły. Posiadają kościół par. murowany, szkołę początkową, dom przytułku dla ubogich fundusz, szpital dla robotników fabrycznych, sąd gminny, urząd gm. , st. pocz. , cukrownią, gorzelnią 1875 r. , tartak, cegielnią, zajazd z restauracyą, skład wódek, 6 sklepów, 3 piekarzy, 4 rzeźników, 12 innych rzemieśln. , 89 dm, 16 murow. , 1912 mk. 1807 katol. , 50 ewang. , 10 baptystów, 44 żydów; umie czytać i pisać 110. FoL Sanniki w 1875 r. rozl. mr. 1066 gr. or. i ogr. mr. 910, łąk mr. 1, nieuż, mr, 152; bud. mur. 26, z drzewa 11; płodozmian 4 i 12po lowy. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 44, z gr. mr. 952; wś Krubin os. 68, z gr. mr. 1091; wś Czyżewo os. 41, z gr. mr. 1209; wś Staropole os. 29, z gr. mr. 602; wś Brzeziny os. 2, z gr. mr. 25; wś Borki os. 28, z gr. mr. 424; wś Kępa Wołkowa os. 2, z gr. mr. 30; wś Piaski os. 38, z gr. mr. 281; wś Rumunki os. 25, z gr. mr. 263; wś Troszyn Niemiecki os. 52, z gr. mr. 446; wś Troszynek os. 18, z gr. mr. 214; wś Piotrkówek 08. 66, z gr. mr. 1260; wś Troszyn Polski 08. 54, z gr. mr. 526; wś Olszyny os. 25, z gr. mr. 95; os. NowoBudy z gr. mr. 15; os. Potrzebna z gr. mr. 5. Cukrownia Sanniki wzniesiona została w r. 1849 przez Pruszaków i spółkę. Powiększono fabrykę w 1854 i 1859 r. Ulepszenia w fabrykacyi wprowadzono w 1877 r. W 1880 r. zaprowadzono system dyffuzyjny. W 1882 r. fabryka przeszła na własność spółki akcyjnej z kapitalem zakładowym 1, 000, 000 rubli, rozdzielonym na 1000 akcyj. Akoyonaryuszami zostali bracia Natansonowie. Gmach fabryki składa się z kilku zabudowań, które stykają się z głównym korpusem o czterech piętrach. Fabryka posiada dwie baterye dyffuzyjne po 10 dyffuzerów. W każdy dyffuzer wchodzi po 35 pudów krajanki buraków. Apparatów miedzianych vacuum próżni jest cztery i jeden żelazny o podwójnym działaniu; kotłów parowych fabryka posiada 16; 4 piece dla wypalania kości, 16 maszyn parowych o sile 200 koni. Robotników stałych około 300. i Podczas kampanii pracuje do 800. Fabryka moze przerabiać do 250, 000 korcy buraków, przerabia przecięciowo około 200, 000 kor, z produkcyą roczną cukru przeszło 5 000, 000 funtów. Rafinada prawie wyłącznie wyrabia się gruboziarnista. Cukier przeważnie idzie do Rossyi. Przy fabryce jest szpital dla robotników Według danych dostarczonych przez p. K. Sęk. S. są dawną wsią książęcą. Parafią erygował tu w 1441 r. Ziemowit, ks. mazowiecki, jak świadczy oblata w aktach konsystorza poznań, z d. 12 grud. 1626 r. , której kopią posiada archiwum paraf. Kościół pierwotny przetrwał jeszcze do czasów bisk. Goślickiego, który mówi o nim w swojej wizycie. S, wś JKMości. We wsi tej znaduje się kościół drewniany p. t. św. Trójcy poświęcony, świeżo wewnątrz odmalowany, przed 160 laty wybudowany i wyświęcony. Posiada przywilej oryginalny Ziemowita ks. maksów. . Cały kościół miał być podówczas w dobrym stanie, dach na nim był nowy, cmentarz porządnie ogrodzony. Zawierał 3 ołtarze. Musiał więc być tak szczupłym, jak wszystkie wówczas wiejskie kościoły Mazowsza, Wspomina też wizytator, że naprzeciwko kościoła stał dom szkolny, w którym pleban utrzymywał rektora, kantora i kościelnego. Na miejsce starego, zrujnowanego kościoła w r. 1872 stanął nowy, staraniem ówczesnego prob. ks. Łukaszewskiego. Wystawiono go ze składek parafialnych, przy znacznej ofarności byłych właścicieli i kollatorów miejscowych. Niemałą też przyczynili się pomocą właściciele fabryki cukru p. Jakub Natanson łącznie ze współwłaścicielami, pod kierownic twem ówczesnego dyrektora fabryki Juliana Matłaszyńskiego. Kościół jednak okazał się za szczupły i powzięto zamiar rozszerzenia go podług planu Wojciechowskiego. Starożytne dzwony pomieszczone są w oddzielnej dzwonnicy. W 1462 r. Władysław, ks. mazowiecki, nadaje S. wraz z całą ziemią gostyńską matce swej ks. Annie Kod. Mazow. , 232. Według lustracyi z XVI w, Lustr. , 483 proboszcz miejscowy skarżył się lustratorom, że starostowie gostyńscy zabrali mu ogród z rolą, na dany przez ks. Ziemowita. Sannickie starostwo niegrodowe, w woj. rawskiem, ziemi gostyńskiej, podług spisów podskarbińskich z r. 1771 obejmowało Sanniki z przyległ. Posiadał je Józef Sołłohub, woj. witebski, opłacając kwarty złp. 1500 gr. 13, a hyberny złp. 269 gr. 21. Na sejmie z r. 1773 1775 Stany Rzpltej nadały to sstwo w posiadanie emfiteutyczne Wacławowi Zabłockiemu, pisarzowi ziem. gostyńskiemu. S. par. , dek. gostyński, 3139 dusz. 2. S. al. Saniki, fol. i os. , pow. noworadomski, gm. i par. Radomsk. Posiada tartak parowy, 5 dm. , m mk. Przy fol. dom przytułku dla starców i kalek przez gminę zarżądzany 1 dm. , 4 mk. , 2 mr. . W 1827 r. było 2 dm. , 20 mk. Fol Sanniki w 1867 r. rozl mr. 747 gr. or. i ogr. mr. 389, łąk mr. 42, pastw. mr. 42, lasu mr. 253, nieuż. mr. 21. Do folw. należały poprzednio wś Okraj szew os. 195 mr, 108; wś Eózia os. 6, mr. 93. 3. S. , wś włośc, i S. Dobkowskie, wś, pow, miazowiecki, gm. Stelmachowo, paraf. Ty kocin. 8. mają 694 mr. ; S. Dobkowskie 6 os. , 102 mr. Wchodziły w skład dóbr Bobki. W W 1827 r. m dm. , 177 mk Br. Ch. Sanniki 1. wś i dobra, pow. dzisieński, w 4 okr. poL, gm. Prozoroki, okr. wiejski Sanniki, o 3 w. od gminy a 30 w. od Dzisny. Fol. ma 1 dm. , 18 mk. , wś zaś 12 dm. , 93 mk w 1864 podano 37 dusz rewiz. ; własność Kossowów. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsie S. , Szałuszyno, Łapczyno, Zabołocie, Szwedy, Bułachy, Szyłowo, Catówka, Kosarowo, Dziegciarowo, Glebkowszczyzna, Rudniki, Kisielewo, Piskunowo, Szuty, Hilary, Kiety, Herasimienki, Kozyrowo, Chodorowo, Skrzypczyno, Czaszki, Kuholewka, Zastaryny, Sanniki i Buzynszczyzna, oraz zaśc. Babulin i Gródek Horodek, w ogóle w 1864 r. 393 dusz rewiz, włośc, uwłaszcz. , 95 dworskich, 11 jednodworców i 18 żołnierzy urlop. Dziedzictwo niegdyś Korsaków, z których Stefan w 1575 r. sprzedaje Aleksemu Kozarynowi, burmistrzowi dzisieńskiemu, ten zaś w 1580 r. odstępuje Piotrowi Ostrowskiemu. W tymże roku Ostrowski nabywa drugą częśó Sannik za 20 kóp gr. lit. od Romana Korsaka. W 1598 r. w zastawie u Mikołaja Przeborowskiego, W 1614 r. spadkobiercy Piotra 0strowskiego sprzedają S. Kasprowi Starzyńskiemu za 906 kóp gr. lit. W 1674 r. Michał Skarzyński sprzedaje częśó swoją Justynowi Szczytowi, od którego przechodzi do syna Krzysztofa, ten zaś w 1710 r. zapisuje żonie swej Annie Zawiszance. Krzysztof Szczyt w w 1691 r. nabywa drugą część. od Aleksandra Skarzyńskiego. 2. S. , wś i dobra nad jez. Hołownia, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Prozoroki, okr, wiejski Sanniki, o 4 w. od gminy, a 34 w. od Dzisny. Folw. ma 1 dm. ,. 15 mk. katol, wś zaś 8 dm. i 03 mk podług spisu z 1864 r. 24 dusz rewiz. ; własność Mienickich. 3. S. , wś włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Prozoroki, okr. wiejski i dobra skarbowe Cerkowno, o 5 w. od gminy, 10 dusz rewiz, 4. S. , wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol, gm. Krynki, o 33 w. od Grodna. 6. S. , wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol, gm. Grzebienie, o 30 w. od Sokółki. J. Krz. A. K. Ł. Sanniki, nazwa górnego biegu pot. Siekanicy ob. . Sanniki Sanniki Sanocka Posada Sanniki Sanniki Sannseitschen Sanoczany Sanoczek Sanniki, wś, pow. mościski, 10 Mm. na płd. wschód od Mościsk st. kol, urz, poczt. i tel. , 12 klm. od Sądowej Wiszni. Na płn. leżą Lipniki, na płn. wsch. Stojańce, na wsch. Mistycze, na płd. Podliski i Czyszowice, na zach. Czyszowice i Lipniki. Wś leży w do rzeczu Wisły za pośrednictwem pot. Sanniki, wchodzącego tu z Mistycz, a plynącego do Lipnik i zdążającego ku Wiszni dopł. Sanu. W dolinie potoku leżą zabudowania wiejskie 227 mt. . Na płd. wschód od nich folwark. Na zachód wznosi się wzgórze do 269 mt. Własn. więk. ma roli or. 441 łąk i ogr. 100, past. 12, lasu 38 mr. ; wł, mn. roli or. 196, łąk i ogr. 88, past. 23, lasu 2 mr. W r. 1880 było 62 dm. , 203 mk. w gminie, 6 dm. , 29 mk. na obsz, dwor. 15 rz. kat, , 299 gr. kat. , 8 izr. ; 292 Rusinów, 30 Polaków. Par. rz. kat. w Radenicach, gr. kai w Wołozyszczowicach. Za czasów Rzplitej należała wieś do dóbr kor. , do dzierżawy mistyckiej. W r. 1609 puścił ją Zygmunt III w stuletnią dzierżawę Hieronimowi Gostomskiemu z Le żenic, woj. poznańskiemu. Ze jednak linia jego w XVII w. jeszcze wygasła, dostały się potem S. niejakiemu Lesieckiemu, po którym otrzymał je w 1704 r. Jerzy Dzieduszycki, koniuszy w. kor. w dożywocie. W połowie XYIII w. posiadała je Franciszka z Cetnerów Rzewuska, wojewodzina podolska, opłacając kwarty złp. 1284 a hyberny złp. 208. Po za jęciu przez rząd austryacki sprzedane zosta ły w 1788 r. Hyacyntowi i Antoniemu Małachowskim za 24868 złr. Lu. Dz. Sanniki, majętność w pow. średzkim, o 67 klm. na płd. wschód od Pobiedzisk par. i ty leż na wsch. płn. od Kostrzyna poczta i st. dr. żel. , na bitym trakcie gnieźnieńskim; 9 dm. , 142 mk. kat. i 503 ha 424 roii, 49 łąk, 18 lasu; chów bydła holenderskiego; właści cielem jest Józef hr. Mielżyński na Iwnie. S. płaciły dziesięcinę poznańskim kawalerom św. Jana Jerozolim, przed r. 1218 Kod. Wiel kop. , n. 104. Około 1523 r. składały się z samych łanów kmiecych i sołeckich Łaski, L. B. , I, 60 i 63; wydawca miesza te S. z San nikami pod Radomskiem, I, 497 i 8. W 1580 r. należały do Elżbiety Góreckiej; było tu wtedy 4 łany osiadłe i zagrod. ; w r. 1618 leżały łany pustkami; natomiast istniał młyn, od którego płacono 1 złp. 22 gr. ; dziedzicem był Łukasz Łowęcki. Spisy z drugiej połowy XVIII w. wymieniają OnulVego Krasyokiego i Bogusława Unruga. E. Cal. Sannseitschen, wś, pow. stołupiański, st. poczt. Pillupoenen, 32 dm. , 171 mk. , 373 ha. Sanocka Posada, ob. Posada 1. . Sanoczany, wś, pow. przemyski, 24 klm. na płd. wsch. od Przemyśla, 11 klm. od st. kol w Niżankowicach, 5 klm. od urz. poczt. w Nowem Mieście. Na zach. leży Nowe Mia sto, na płn. Hruszatyce, na płn. wsch. Gdeszyce, na wsch. Czyszki pow. samborski, na płd. Błożew Górna pow. staromiejski. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem potoku Czyszki dopł. Wyrwy. Wchodzi on tu od wsch. ze wsi Czyszki, płynie wzdłuż granicy półn. na zach. do Hruszatyc a zabiera w obrę bie wsi od lew. brzegu strugę. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Płd. część wsi zajmuje las. Własn. więk. ma roli or. 239, łąk i ogr. U, past. 16, lasu 151 mr. ; wŁ mn. roii or. 228, łąk i ogr. 18, past. 8 mr. W 1880 r. było 37 dm. , 239 mk. w gminie, 1 dm. , 23 mk. na obsz. dwor. 60 rz. kat. , 196 gr. kat. , 6 izrael; 188 Rusinów, 74 Polaków. Par. rz. kat, w Czyszkach, gr. kat. w Hru szatycach. W dok. z r. 1406, którym Włady sław Jagiełło potwierdza i pomnaża nadanie Kazimierza Wielkiego dotyczące Bybła, wspo minane są Sanoczany Liske, A. G. Z. , t. V, str. 34. Lu. Dz. Sanoczek. rzeczka, powstaje w obr. To karni, pow. sanocki, w płd. zach. obszarze gminy, tuz nad granicą Woli Sękowej, na płn. wsch. stoku pasma górskiego Bukowca. Płynie na płn. wsch. , tworząc granicę mię dzy Tokarnią i Bukowskiem od wsch. a Wolą Sękową i Nagórzanami od zach. ; przepływa obszar Wolicy, następnie płynie granicą Zboisk a Pobidny, Prusicka a Markowiec, wresz cie granicą Sanoczka a Pisarowiec. W obrębie Sanoczka zwraca się na wschód, zrasza ob szar Zabłotca i Trepczy, wreszcie na przeciw ko Międzybrodzia uchodzi do Sanu od lewego brzegu. Długośó biegu 28 klm. Przyjmuje od praw. brzegu potoki Rostoki i Bukowice a od lew. brzegu Krzywy i Różowy. Br. G. Sanoczek, wś, pow. sanocki, , na prawym brzegu potoku t. n. dopł. Sanu, przy drodze z Dąbrówki Ruskiej do Buko wska a na zach. od mta Sanoka. Leży w okolicy pagórkowatej, wznies. 325 mt. npm. Posiada cerkiew gr. kat. , drewn. , filią par. w Prusieku. Przez wieś płynie potok uchodzący od Sanoczka. Od zach. otacza wieś las Budyn wznies, do 408 mt. , od wsch. małe gaje. Północną krawędź wpi zajmuje staw i folwark. We wsi szkoła, 97 dm. , 549 mk. ; 544 gr. kat. i 5 rz. kat. Ak. grodz, i ziem. t. XI podają przeszło 30 zapisków odnoszących się do S. Już w 1424 r. wś miała prawo niemieckie, młyn posiadał Stayn a w 1437 r. dziedzicem wsi był Mikołaj Zamby Zyaby, który na jej połowie ubezpieczył wiano żony Ewy. W 1441 r. toczył się o wieś proces między Mikołajem Zamby, sędzią sanockim, a Hlasconem. Odtąd dzierżawił wieś Jan Kobileński de Kobilany, ale potem przeszła na własność Jerzego Matyaszewicza z Humnisk 1443, któremu swych Sanog Sanodymki Sanok Sanogoszcz Sanogalis części ustąpili Jan Swynarski z żoną Elżbietą. W 1448 r. zabił kmieć Mikołaj Macieja kmie cia z Prusieka, o co go synowie zabitego przyzwali do grodu sanockiego. Mikołaj dał gardło, gdyż nowy proces wdowy Anny o po bicie przez synów Macieja rozstrzygał, z po lecenia sądu grodzkiego, sołtys z Prusieka. W 1451 r. jest tu sadzawka królewska. Wieś miała obowiązek naprawiania parkanów zam ku w Sanoku. W 1448 r. polecono dzierżaw cy Kobileńskiemu naprawę 16 przęseł. Lu dność już w XV w. była mieszana, jak świad czą nazwiska Baythko, Stayn młynarz, Stan karczmarz, Stefan, Mikołaj kmieć, Wawrzy niec i Wasil Onaczków. W 1446 r. Sanoczek major dzierżawił Kobileński. Zapewne jedna część była królewską a druga szlachecką. Obecnie S. graniczy na zach. z Podgajem i Pisarowcami, na płd. z Markową, na wschód z Płowoami i Posadą sanocką a na płn. z Dą brówką Ruską. Mac. Sanodymki, wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. Zabłociszki, okr. wiejski Szwinta, o 10 w. od gminy, 13 dusz rewiz, ; należy do dóbr skarbowych Swięciany. Sanog, al. Saunagen, wś w Kurlandyi, zamieszkana przez Liwów. Sanogalis, dwór, pow. nowoaleksandrowskl, w 5 okr. pok, o 83 w. od Nowoaleksandrowska. Sanogoszcz, w XVI w. Sannagoscza, wś i fol. , pow. rawski, gm. Regnów, par. Krze mienica; wś ma 13 dm. , 80 mk. , 195 mr. ; fol. 3 dm. , 29 mk. , 460 mr. W 1827 r. 14 dm. , 70 mk. Fol. S. wchodzi w skład dóbr Cielądz. Wieś ta w XVI w. należała do probostwa w Krzemienicy. Był w niej folw. plebański i 8 kmieci, z których 6 na półłankach dawało czynszu po pół grzyw. , 2 na ćwierciach po fertonie. Prócz tego każdy dawał po 30 jaj, 2 kury. Odrabiali po jednym dniu dla probo szcza i prócz tego obowiązani byli pewne role proboszcza uprawiać, zasiać i zebrać; toż sa mo i jedną łąkę. Dziesięciny i za konopną po groszu odbierał proboszcz w Krzemienicy Łaski, L. B. , IT, 303. Br. Ch. Sanok, mto powiatowe, pod 49 35 30 płn. szer. i 39 53 wschod, dług. od F. , zbudowane na wzgórzu stromo opadającem ku dolinie Sanu w stronę wschodnią, wznies. 362 mt. npm, , a 72 mt. nad poziom rzeki. Wzgórze to ciągnie się w stronę płn. zachodnią wąskim pasmem, które przerywa koryto Sanoczka. Pasmo to tworzy dalej ku zachodowi dział Sanu i Wisłoka. Przyjeżdżającemu od wschodu miasto przedstawia się malowniczo; domy i domki wieńczą stromo opadający szczyt góry. Pozór warownego grodu nadają S. dwie budowle stojące na krańcach miasta na wschodzie nad rzeką zamek królewski, obecnie c. k. starostwo, a na przeciwleggłym krańcu gimnazyum, zbudowane w r. 1883. W środkowej części górują dwa kościoły farny i klasztorny. Skoro Jednak opuścimy dworzec kolei, stojący na obszarze Posady Sanockiej, znajdziemy się w małem miasteczku, w którem niewiele zostało z świetniejszej przeszłości. Główna ulica pnąca się pod górę jest zabudowana częścią parterowymi, częścią piętrowymi domami; tu obok liejiych zajazdów znajduje się porządniejszy hotel Tą ulicą dochodzi się do rynku czworobocznego, otoczonego piętrowymi kamieniczkami. Wąska uliczka prowadzi na południo do kościoła i klasztoru franciszkanów. Kościół ciemny, eklepiony, w ziemię zapadnięty, zbudowany z cegły i kamienia, niema wyraźnego stylu, liczne przeróbki zatarły pierwotne cechy. Zamek składa się obecnie z piętrowej kamienicy o grubych murach i wąskich sklepionych korytarzach. Wewnętrzne sale niamają żadnych cech szczególnych. Stoi on nad Sanem, którego brzeg stromy został podmurowany. Śladów warowni niema. Od zamku ku północy opada teren stromo. Ulica zabudowana drewnianymi domami, między którymi stoi cerkiew gr. katol murowana, prowadzi nad San. Zwróciwszy się ku zachodowi i przeszedłszy kilka krętych uliczek zabudowanych dworkami, dochodzi się na drugi kraniec miasta, gdzie stoi kościół parafialny, którego budowę rozpoczęto w r. 1874, ale jeszcze nie dokończono. Wewnętrzne urządzenie jest tymczasowem. Ku zachodowi dalej znajduje się gimnazyum i kilkanaście domów z ogródkami, które w części należą już do gminy Posada Sanocka. Miasto brukowane i dosyó czyste, ma 318 dm. i 5121 mk. 3029 męż. , 2092 kob. , a pod względem, wyznania 2073 rz. kat. , 902gr. kat. , 17 prot. i 2129 izrael. Pod względem narodowości Spec. Ortsrepert. z r. 1883 4262 Polaków, 551 Rusinów, 270 Niemców i 21 innych. Załoga wojskowa składa się z 601 ludzi. Z powodu obszernych łąk w Posadzie Sanockiej i Olchowskiej stoi tu kawalerya, a w P. Olchowskiej znajduje się rząd. stadnina. W mieście jest ogród niby publiczny, z restauracyą. Zaraz po drugiej stronie Sanu znajduje się duży las i t. z. studnia królowej, najpiękniejsze miejsce wycieczek. Ludnośó miejska obok rękodzieł trudni się uprawą roli Gleba tu urodzajna, glinkowa. W dnie targowe prócz ruchliwej ludności żydowskiej spotyka się włościan polskich z okolicznych dolin od których różnią się postawą i opończą Rusini górale, podobnie jak w Rymanowie. Nagromadzenie licznych urzędów i pobyt wojska podniosły dobrobyt. Z władz rządowych mieszczą się tu starostwo z oddziałem i urzęd, podatk, początkowo w Sanodymki Sanok Lisku, sąd obwodowy, prokuratorya państwa, prokuratorya skarbu, urząd kontroli towarów z magazynem tytuniu i stempli, urząd miar i wag, a wreszcie urz. . pocz. i telegr. Sąd obwodowy, utworzony w r. 1885, obejmuje 76, 5 mil kw. 412 osad, 386 gmin, 242, 870 mk. . W obwodzie tym intuicjo sąd delegowany miejski i 9 sądów powiatowych Baligród, Bircza, Brzozów, Bukowsko, Dynów, Lisko, Lutowiska, Rymanów i Ustrzyki Dolne. Prokuratorya skarbu obejmuje powiaty sanocki, brzozowski, krośnieński, jasielski, dobromilski i liski. Z władz autonomicznych jest rada powiatowa i miejska. Magistrat składa się z burmistrza, zastępcy, 3 urzędników i lekarza. Majątek czynny gminy wynoHi 538, 779 złr. , bierny 124, 444 złr. a roczny dochód 40, 777 złr. Majątek składa się z budynków, kapitałów i ziemi 180 mr. roli, 31 mt. łąk, 13 mr. pastw, i 50 mr, lasu; pos. mn. ma 256 mr. roii, 49 mr. łąk, 119 mr. pastw, i 338 mr. lasu. Instytucye kościelne są par. rz. katol. dek. sanocki, klasztor franciszkanów, par. gr. kat. i rabinat. Szkół ludowych czteroklasowych dwie męzka i żeńska. Gimnazyum ośmioklasowe założono jako komunalne w r. 1880, ale już w r. 1881 zamieniono je na państwowe; liczy 329 uczniów. W mieście przebywa 6 adwokatów, 2 notaryuszów, 5 lekarzy, apteka. Sklepy żydowskie ubogie. W celach przemysłowych i handlowych utworzono w Sanoku wydział towarzystwa kredytowe go galicyjskiego i powiatowe towarzystwo zaliczkowe, liczące 3654 członków z 26, 738 udziałami i obrotom rocznym na 1, 521, 821 złr. W r. 1866 powstał ze składek fundusz dla przemysłowców i rękodzielników z kapit. 1807 złr. Szpital powiatowy założony został przez urząd powiatowy w r. 1857; fundusz dla ubogich, istniejący od 1485 r. , niewiadomej erekcyi, ma 3414 złr. majątku, i fundusz inwalidów, złożony został na pamiątkę pobytu w S. ces. Franciszka I w 1853 r, S. jest grodem starożytnym, stolicą ziemi sanockiej, kasztelana mniejszego, starosty grodowego. S. powitał za czasów książąt ruskich, prawdopodobnie na gruntach Posady, Wspominany w dok. z 1339 Kod. dypl. Bartosz. . W r. 1366 otrzymał od Kazimierza W. prawo magdeburskie. Król przebudował zamek i obwarował miasto. Dnia 2 maja 1417 t. w kościele farnym w 8. wziąt Władysław Jagiełło ślub z Elżbietą Pilecką i w zamku odprawił gody. Już od 1423, zatem jeszcze przed zaprowadzeniem prawa polskiego na Rusi w r. 1435, mamy zapiski sądowe tegoż grodu w XI t. Akt. grodz, i ziem. , a przechowały się luźne dawniejsze wyroki, n. p. z r. 1388 AGZ. , VIII, nr. 17 i 1402 ibid. , VII, nr. 23. W r. 1377 Władysław Opolski założył za murami miasta klasztor franciszkanów, który następnie Elżbieta matka Ludwika węgier. , przeniosła na miejsce, gdzie teraz stoi. W tymże czasie zbudowano kościół paraf, rz. kat. , którego fundacyą przypisują Kazimierzowi W. Uposażenie par. powiększył Władysław Jagiełło. Pierwotne obwarowanie miasta składało się z parkanów, które okoliczne wsi naprawiały AGZ. , XI, 338. Mianowicie w r. 1448 miały naprawić od mostu aż do baszty wieś Posada 26 przęseł, za nimi kmiecie z Hoczwi 45, dalej przedmieszczanie 12, za nimi kmiecie ze Strachociny tyle przęseł, ile tam było łanów, kmiecie z Wrocanki 13, z Dąbrówki 20, Czertaża 10, z Trzepczy 16, Międzybrodzia 7, Nowosłedlców 22, Krościenka sołtysi 36, z Iskrzynia Woli 13, z Przesieka 15, w tyle wieży glinianej, z Lubatowy 15, Rogów 23, Miejsca 20, Trzechniowy 16, Sanoczka 16, Gruszówki 8, Zahutyna 18, Stróżów 8; zamiast Targowsk i Lężan miała naprawić królowa Zofia, która tu po śmierci Władysława Jagiełły miała oprawę. W 1448 nawiedziła miasto zaraza, dla której zawieszono sądy AGZ. , XI, nr. 2533 na cztery tygodnie a 1470 pożar. Kazimierz Jagiellończyk ponowił przywilej ustanawiający w S. cło i skład towarów prowadzonych z Rusi na Węgry i uwalniający kupców przybywających na targi od wszelkich opłat. W 1510 r. Zygmunt I dozwolił przeprowadzić rury do wodociągów nawet przez królewskie grunta, zastrzegając sobie wodę bezpłatnie na potrzebę do zamku. Mieszczanom pozwolił zaciągnąć na ten cel 100 grzywien pożyczki, byle dochód na dobro miasta obracali. Po śmierci Zygmunta I przebywała w S. królowa Bona, która kościół par. przebudowała i ozdobiła, jakoteż z drugiej strony Sanu kazała zbudować studnią, zwaną dotąd studnią królowej. Przebywa tu następnie 1552 Izabela, wdowa po Janie Zapolyi, wygnana z Węgier przez Castaldę, wodza wojsk ces. Ferdynanda L Otrzymała ona od Zygmunta Augusta gród sanocki na swe utrzymanie. W 1620 uchwalił sejm obwarowanie miasta ze względu na jego pograniczne położenie. W jaki sposób wykonano uchwałę sejmu, niewiadomo, ale w czasach najazdów Karola Gustawa ueierpiało miasto szczególniej 1657 od Ispana, wodza Rakoczego. Lustracya z r. 1665 wymienia 8 garncarzy, 16 szewców, 11 piekarzów, 4 kramarzy i 10 rybitwów. Dawniej było nadto 10 tkaczów. Na przedmieściu, po dezolacyi, był tylko jeden łan osiadły przez 5 przedmieszczan, inne stały puste. Zamek był obwiedziony murem, ale wymagał naprawy, na którą nie starczyły dochody starostwa. Cło zamkowe wybierano na przykomorkach w Krośnie, Rymanowie, Brzozowie, Sanoka Sanowo Sanorzyski Wielkie Tyrawie, Szczawnem, Komańczy, Jaćmierzu, Solince, Prusieku, Kulasznem, Besku i Surowicy. W 15 lat później zniszczył pożar miasto i kościół parafialny, który dopiero w r. 1705 odbudował proboszcz Franciszek Goźliński. Lustracya z r. 1765 wymienia nowy drewniany ratusz, kilkadziesiąt domów zajezdnych i rzemieślników szewców, rzeźników, piekarzów, tkaczów i rybaków. Wielką ilość domów zajezdnych tłumaczą liczne zjazdy szlachty na kontrakty, odbywające się tu na nawrócenie św. Pawła. Zamek, otoczony starym murem, miał dwa piętra, na dolę izbę sądową i mieszkanie oficyalistów, na górze salę i pokoje grożące ruiną, porysowane ze starości. Przy bramie, do której prowadził most na filarach kamiennych, stał budynek sklepiony na akta grodzkie i wieża, w której odsiadywano kary. San podmył skałę zamkową tak, że się nad szczerbiła i na samym tylko skraju wisiał. Według Szem. duch. , zgorzał odbudowany kościół parafialny w r. 1728 a sterczące mury rozebrano z polecenia rządu austr, i plac sprzedano, nabożeństwo zaś i parafią przeniesiono do klasztoru, gdzie była do 1874 r. Od r. 1724 byli przy parafii ks. komuniści i ks. Goźliński używał tytułu prepozyta. Czy utrzymywali szkoły, jak zazwyczaj, nie wiadomo bo brak dowodów. Przy parafii były prebendy altarysty św. Anny i Wniebowzię cia. Prócz tego na przedmieściu był murowany kościół przy szpitalu ubogich z prepozytura ustanowioną 1518 r. przez bisk. przem. Piotra Tomickiego. Akta grodzkie przewieziono w końcu zeszłego wieku do Lwowa, do archiwum bernardyńskiego, z których częśó od 1423 do 1462 wydano w XI t. AGZ. S. jest miejscem urodzenia około 1400 r. znakomitego humanisty XV w. Grzegorza z Sanoka. Opisy S. z rycinami mieszczą Tyg Ilustr. t. VII, str. 83 i, , Kłosy Nr 1091. Florę obwodu sanockiego badał J. A. Knapp Sprawozd, komisyi fizyogr, t. III. Sanockie starostwo grodowe, w wojew, ruskim, ziemi sanockiej, podług spisów podskarbińskich z r. 1770 obejmowało miasto S. z zamkiem i wójtowstwem i wsi Stroże Wielkie i Małe, i Dąbrówka Buska. Posiadał je Józef Wandalin z Koń ozyc Mniszech, opłacając kwarty złp. 4117 gr. 29, a hyberny złp. 687 gr. 17, Po zajęciu w r. 1786 przez rząd austryacki Mniszech zamienił je, z wyjątkiem miasta, za dobra dziedziczne Szumina, które dla salin zajęto, sam zaś zamek oddano gminie. Powiat sanocki obejmuje część dawnej ziemi sanockiej. Obszar jego wynosi 1, 149, 02 klm. kwadr. Skiada się z 136 osad, 129 gmin katastr. , w których jest 13, 322 dm. i 86, 953 mk. 43, 139 męż. i 43, 814 kob. , zatem 75 mk. na 1 klm. kwadr. Podług wyznań jest 32, 604 rz. kat. , 46, 900 gr. kat. , 57 prot. i 7392 izr. 39, 875 Polaków, , 45, 591 Rusinów, 1138 Niemców i 65 innych. Powiat graniczy na połud, z Węgrami, na zachód z pow. krośnieńskim, na płn. z brzozowskim i birczańskim ana wschód z liskim. Prócz S. są tu miasteczka Bukowsko, Nowotaniec, Jaśliska, Rymanów, Jaćmierz i Mrzygłód. W Bukowsku i Rymano wie są sądy powiatowe. Z wyjątkiem porze cza Sanu, t. zw. Podola Sanockiego i dolin nad Wisłokiem, jest to kraina górska i lesista, na wodniona przez liczne dopływy obu rzek. Głównymi środkami komunikacyi są koleje transwersalna i przemyskołupkowska, łączące się na południowywschód od Sanoka w Za górzu. Przecinają one częśó północną i wscho dnią powiatu, Prócz tego rozchodzą się go ścińce murowaue z Sanoka na płd, doliną Sa nu i Osławy na granicę węgierską, na wschód oliną Sanu po praw brzegu najprzód ku płd. a następnie przez góry do Tyrawy Wołoskiej, z Zagórza do Liska i z Sanoka na zachód do Rymanowa. Ten gościniec przecina droga w Dąbrówce Ruskiej z płn. , t. j. Brzozowa, na płd. do Bukowca. Zachodnia część powiatu jest więcej górzysta i ma mało gościńców. Naj główniejszym źródłem bogactwa jest drze wo i dosyć liczne kopalnie nafty. W poprze dnich wiekach istniały warzelnie soli w Ty rawie. Charakterystyczną cechą tego obszaru były liczne rody szlachty, której nazwiska utrwalają się dopie, ro w XVI wieku aktora prawie do ostatnich dziesiątków bieżącego wieku, dzięki odosobnieniu śród górskich do lin, zachowała obyczaje dawne i ziemię i do piero w ostatnich czasach stacza ciężką wal kę z kapitałem obcym, wyzuwającym ją z da wnych osad. Liczne archiwa i tradycye ro dzinne dostarczyły Z. Kaczkowskiemu treści do większej części jego historycznych powie ści. Mac. Sanoka, wólka do Ilkowic, pow. tarnow ski, 23 dm. i 124 mk. , 118 rzym. kat. i 6 izr. Leży na lew. brzegu Dunajca, między Łęką, częścią Siedlec od południa a Biskupicami od północy. Ob. Ilkowice. Mac, Sanorzyski Wielkie, wś i S. Małe, wś, pow. maryampolskie gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 27 w. 8. Wielkie mają 8 dm. , 108 mk. W 1827 r. 5 d, m. , 59 mk. S. Małe 3 dm. , 27 mk. W 1827 r, . 3 dm. , 20 mk. S. os. 1 dm. Sanowie, w spisie urzęd. Sienowie, wś, pow. maryampolski, gm Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 18 w. , ma 3 dm. , 41 mk. W 1827 r. 2 dm. , 21 mk Sanowo 1. zaśc. włośc. , pow. wileński, w 4 okr. poL, gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Bujwidy, o 9 w. od gminy a 32 w. od Wilna, ma 1 dm. , 3 mk. kat, 2. S. , Sanoka Sanowie Santoczno Santok zaśc. szlach. , pow. wileńskie w 4 okr. poL, o 36 w. od Wilna, ma 3 dm. , 11 mk. prawosł, i 12 katol 3. S. , zaśc. szlach. , tamże, o 51 w. od Wilna, 2 dm. , 11 mk, katol 4. S. , folw. szlach. , tamże, o 42 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol Sansberg, folw. , pow. szremski, ob. Pysząca. Sansgarben, dobra ryc. , pow. rastemborski, st. pocz. Barciany, 21 dm. , 133 mk. , 478 ha. Sanskau niem. , ob. Zajączkowo. Sanskow niem, , ob. Zajączkowo. Sanssouci, kol. na obszarze Rudnika, w pow. raciborskim, Sanstangen, jezioro, pow. łecki, ob, Juchy Stare. Santen, dobra pryw. , w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandawska, Do dóbr należy folw. Klein Santen. Santilten, dobra, pow. wystrucki, st. pocz. Didlacken; 7 dm. , 57 mk. , 133 ha. Santoczno, wyb. do Kiedrowic, pow. człuohowskij it. p. Lipienice. Santok al Sątok, niem. Zantoch, dok. Santoc, Szantoch, Suthoc i Zutok, wś i st, dr. żeL berlińskokrólewieckiej, w Nowej marchii brandeburskiej, pow. Landsberg a. d. W. Wś leży o 10 klm. na wschód od Landsberga, na lew. brzegu Warty, w nizinie, wśród łąk, na ostrowiu utworzonem prez stare koryto Warty. Wś ma 1877 mk, prot. S. był niegdyś grodem kasztelańskim, stolicą ziemi santockiej, dzielnicy wielkopolskiejj wysuniętą ku zachodowi czatą, kluczem państwa Piastów regni custodia et clavis według Gallusa. W r. 1097 dnia 30 kwietnia, w przeddzień poświęcenia kościoła gnieźnieńskiego, Pomorzanie, przekupiwszy częśó załogi polskiej, napadli wśród nocy zamek santocki quoddam castrum Polonorum, Gallus, lecz przestraszeni widmem rycerza na białym koniu św. Wojciech, odstąpili w popłochu od przedsięwziętego zamachu. Straż polska przebudzona rzuciła się na pierzchających napastników. W dwa lata później r. 1099 znów się pojawili pod 8. Pomorzanie, którzy, jak się zdaje, wtargnęli na lewe porzecze Warty i obsaczali od zachodu zamek santocki. Przypuszczenie, jakoby wznieśli oni zamczysko oblężnicze na wyżynach praw. brzegu Warty, naprzeciw S. , trudno pogodzić z odsieczą Krzywoustego i z mostem, o którym następnie wspomina kronika. Kusząc się o zdobycie grodu, wystawili Pomorzanie zamczysko tak wysokie i tak bliskie nad staremi łożyskiem Warty, że wszystko widzieć i słyszeć mogli, co w S. się działo. Wysłany z wojskiem dla zniesienia zamku pomorskiego królewicz Zbigniew, wrócił, nie dopiąwszy celu; młody zaś Krzywousty przybiegł na odsiecz twierdzy i odparł rozzuchwalonych Pomorzan, zagnał ich pod same bramy zamku oblęźniczego i zniszczył most, który byli wystawili. Pomorzanie podpaliwszy swój zamek, odstąpili od oblężenia; wrócili atoli następnego roku 1100 tłumniej, ażeby raz jeszcze pokusić się o S. , lecz daremnie. Krzywousty przybiegł w sam czas i pogromił ich sromotnie Kron. Gallusa, Kr. Ks. polsk. w Monun. PoL his. , III, 456 i Script. R. Sil. I, 68. Oprócz zamku obronnego istniał w S. zamek książęcy, o którym wspominają późniejsze kroniki. W r. 1208 dnia 16 kwietnia przebywał tu Władysław Odonicz i potwierdził darowiznę wsi Turzy dla klasztoru łekneńskiego. Pod r. 1231 występuje pierwszy znany nam kasztelan santocki Paweł; a gdy z biegiem czasu S. odpadł od korony polskiej, pozostał tytuł kasztelana santockiego aż do upadku Rzpltej. Po Pawle nastąpili 2 Piotr r. 1232 3; 3 Benon 1236 r. ; 4 Borzysław 1245 r. ;, 5 Krystyn 1250 1; 6 Gedko 1255 r. ; 7 Eustachy 1256 r. ; 8 Gosław 1260 r. ; 9 Piotr 1278 r. ; 10 Wincenty syn Tomisława 1278 1281 r. ; 11 Dzierżykraj 1286 1290 r. ; 12 Piotr 1290 r. ; 13 Kiełcz 1294 r. ; 14 Olbracht Zaremba 1306 r. ; 15 Wojsław 1365 1372 r. ; 16 Przybysław 1374 r. ; 17 Dzierzysław Grochola Ostroróg 1383 7 r. ; 18 Jan Łopata z Kalinowy Zaremba 1393 1406 r. ; 19 Mikołaj z Błociszewa i Żydowa Błociszewski Ostoja 1407 1418 r. ; 20 Jan Głowacz z Łężenic i Graboszewa 1423 1432 r. ; 21 Jan Zaremba z Kalinowy i Siedlemina 1433 1456 r. ; 22 Sędziwoj Czarnkowski Nałęcz 1467 1470 r. ; 23 Piotr Opaliński Łodzia 1470 6 r. ; 24 Jan Sędziwój Czarnkowski Nałęcz 1476 1480 r. ; 25 Mikołaj Grodziecki Dryja 1519 r. ; 26 Wawrzyniec Grabieniecki 1532 3 r. ; 27 Jerzy Latalski Prawdzie 1544 r. ; 28 Wojciech Ostroróg Lwowski Nałęcz 1546 1559 r. ; 29 Jan Opaliliski 1560 1; 30 Stanisław Spławski Leliwa 1562 r. ; 31 Wojciech Sędziwój Czarnkowski Nałęcz 1564 9 r. ; 32 Mikołaj Borek Gostyński Gryżyna 1576 1580 r. ; 33 Piotr Grodziecki Dryja 1583 r. 34 Stanisław Rusocki Korab 1583 1597 r. ; 35 Jan Czarnkowski Nałęcz 1597 1600 r. ; 36 Jan Grudziński Grzymała 1600 2 r. ; 37 Jan Górka Roszkowski Łodzią 1602 4 r. ; 38 Piotr Ohojeński Abdank 1604 1614 r. ; 39 KrzysztofTuczyński 1615 1623 r. ; 40 Jan Potulicki Grzymała 1623 1534 r. ; 41 Jan Smoszewski Topór 1635 1643 r. ; 42 Jan Sierakowski Ogończyk 1649 r. ; 43 Chryzostom Jaskólski Leszczyc 1649 1654 r. ; 44 Wojciech Miaskowski Bończa 1634 1670 r. ; Adryan Miaskowski Bończa 1670 6 r. ; Adam Franciszek Breza 1682 1690 r. ; Sansberg Sansberg Santen Santilten Sansgarben Sanskau Sanskow Sanssouci Sanstangen Santok Łukasz Gajewski Ostoja 1690 1703 r, ; Stanisław Smoszewski Topór 1703 5 r. ; 40 Wojciech Święcicki Jastrzębiec 1705 1732 r. ; 50 Telesfor Zakrzewski Wyskota 1732 6 r. ; 51 Łukasz Kwilecki Szreniawa 1736 7 r. ; 52 Andrzej Zakrzewski Wyskota 1737 8 r. ; 53 Bartłomiej Szołdrski Łodzia 1738 1744 r. 54 Józef Zakrzewski Wyskota 1744 6 r. ; 55 Leonard Raczyński Nałęcz 1746 1756 r. ; 56 Antoni Zakrzewski Wyskota 1756 7 r. ; 57 Maciej Malczewski Abdank 1757 1769 r. ; 58 Stefan Moszczeński Nałęcz 1769 1772 r. ; 59 Prokop Szczaniecki Ossorya 1772 r. ; 60 Jakub Komorowski Korczak 1772 1781 r. ; 61 Jan Lipski Grabie 1781 6 r. ; 62 Michał Krzyżanowski Świnka 1786 1790 r. ; 63 Nikodem Zakrzewski Wyskota 1790 3 r. uzupełn. podług zapisków T. Żychlińskiego syna. Kościół p. w. św. Andrzeja istniał już w r. 1232; w tym bowiem czasie występuje Czesław, proboszcz; między następcami jego spotykamy, sądząc z imienia, jednego tylko Polaka, t. j. Bogumiła r. 1278 1280. W r. 1233 spotykamy znów w S. Władysława Odonicza, który klasztorowi lubiąźkiemu nadał tu 3000 łanów ziemi. Dnia 22 września 1234 r. stanęła między Odoniczem a Henrykiem Brodatym ugoda, mocą której S. dostał się Henrykowi Kod. Wlkop. , n. 168, 173; pod r. 1236 występuje wojski santocki; w r. 1238 zajęli Niemcy zamek miejscowy, odzyskany następnego roku przez ks. Henryka Pomn. Dziej. PoL, III, 8 i 9. W 1243 r. Bolesław Łysy przeznaczył 60 grzyw, na utrzymanie pro conservacione, Cod. Dipl. Sil. , VII, r. 609 zamku tego i r. 1244 ks. pomorski Barnim wystawił tuż pod S. nowy zamek, a Pomorzanie w służbie książąt szląskich wydali dobrowolnie zamek santocki Przemysławowi, ks. wielkopolskiemu Pomn. Dziej. PoL, II, 563; Bolesław Łysy atoli nie zrzekł się praw swoich do S. ; książęta Przemysław i Bolesław odstąpili mu go dobrowolnie wraz z Międzyrzeczem i Zbąszyniem w r. 1246 tamże, II, 564 i III 12; Gruenhagen, w Regestach, I, 297, upiera się przy r. 1248. W r. 1247 pojawił się Barnim na czele Pomorzan przed okopami santockiemi; na wieść o tem pośpieszył Przemysław na odsiecz, a gdy Bolesław Łysy także nadciągnął z rycerstwem, odstąpił Barnim od oblężenia. Za tę przysługę zwrócił Bolesław Przemysławowi zamek santocki Pomn. Dziej. , II, 565; III, 13. W r. 1251 Przemysław bawiąc w S. , zajmował się naprawą zamku; z. czynności jego urzędowych, podjętych w tom miejscu, przechowało się potwierdzenie zamiany połowy Chrząstowa na Konarskie, posiadłość klasztoru paradyskiego. tudzież potwierdzenie nadania wsi Karnina z następującego roku Kod, Wielkop. , n 295 i 306. W r. 1260 Bolesław Pobożny wydając Konstancyę, córkę Przemysława, za margrafa brandenburskiego Konrada, zastawił mu w miejsce posagu kasztelanię santocką z wyjątkiem zamku, gdzie też odbyły się gody weselne Pomn. Dz. PoL, II, 586. Zastaw ten stał się powodom długoletnich sporów, które zakończyły się utratą zamku i kasztelanii. W r. 1265 Niemcy, trudniący się łupieztwem i rozbojem na zachodnich krosach państwa polskiego, dowiedziawszy się o niedbałem strzeżeniu zamku santockiego, najechali go, opanowali i wydali Konradowi brandeburskiemu, Bolesław Pobożny wyruszył wprawdzie na odzyskanie zamku, lecz inaczej się stało; na mocy bowiem zawartej w tym czasie umowy, zburzył Bolesław zamek drzeński Drezdenko, Driesen, a Bramdeburczycy santocki Pom. Dziej. , II, 592. Nantępnego roku 1266 widzimy Bolesława w S. , gdzie z pośpiechem nowy stawiać kassa zamek; niebawem też pojawił się tam z wojskiem wojem Konrad. Nie przyszło do starcia zbrojnego; Bolesław bowiem przyrzekł, że umowy dotrzyma; zamek spalono Pomn. Dz. , II, 593 i III, 35. Tymczasem Otto brandeburnki, dogodną upatrzywszy chwilę, wystawił w r. 1270 przy kościele św. Andrzeja nowy, obszerny zamek, który objął i probostwo miejscowo, zależno od biskupów poznańskich tamże, II, 595 i III, 36. Nieobojętnem na to patrzał okiem Bolesław Pobożny; następnego roku 1271 wtargnął do ziemi santockiej, burzył wsie i miasteczka osadzone na prawie niemieckiem i wrócił z łupami, zostawiwszy zamek santocki w ręku Brandeburczyka tamże, II, 596 i III, 36. I wyprawa podjęta w r. 1272 pod wodzą młodego Przemysława, i klęska, którą poniósł Otto w r. 1278 Długosz, Hist. , nie przywróciły Wielkopolsce obszarów oderwanych. 8. atoli był w r. 1278 w posiadaniu Przemysława II; świadczy o tem pisany tam dokument, którym rzeczony książę w obocnośoi kasztelana miejscowego i innych dostojników potwierdził nadanie Policka Kod. Wielkp, , n. 475. W r. 1296 zagarnęli Brandeburczycy probostwo św. Andrzeja, uposażone wsią Kijowem i innemi dochodami, ażeby zaś zatrzeć wszelaki ślad związków probostwa tego z państwem polskiem i biskupstwem poznańskiem, do którego należało, przyłączyli jo do kapituły sołdyńskiej Pom. Dziej. , II, 595 i Długosz, II, 518. Probostwo santockie nie wróciło już do biskupów poznańskich. W r. 1335 margraf Ludwik sprzedał S. Wedlom, warując sobie prawo załogi, a do swej księgi ziemskiej z r. 1337, przy końcu rozdziału Terra Llandesberghe, zapisać kazał Opidum Szantoch est illorum de wedinge ut dicunt Neu Sapa Santoka Sapahów Sanżupy Sanżarycha Sany Santphor Santomischel Santoki Santoka maerkische Landbuch Markgr. Ludwig des Aelteren vom J. 1337, Ton Dr L. Gollmert, Frankfurt a. O. , 1862; około r. 1348 pobierano tu myto od obcych kupców; r. 1364 margrafowie Ludwik i Otto, dzieląc się zaborami swemi, uważali 8. za własność swoje. Równocześnie prawie, bo w r. 1365, Ostenowi otrzymując ręki króla Kazimierza Drżeń i Santok prawem, lennem, wyznali, że grody te od dawiendawna należały do korony polskiej Dogiel, Lim. Reg, PoL, I i Kod. Wielkop, , n. 1545. Po śmierci króla Kazimierza 1370 Hasso de Huchtenhayn, ststa Ottona brandeburskiego, za zdradą trzech przebywających w S. Niemców, rozłożył się z wojskiem swojem przed 8. i dobywać go począł. Bronił się mężnie Sędziwój z Ślesina w zastępstwie ststy Sędziwoja z Wir, kaszt, bnińskiego; nie doczekawszy się atoli odsieczy Przecława Gułtów, ststy wiölkopolskiego, poddał się Brandeburczykom Pomn. Dz. Pol, II, 642. W 3 lata potem, 1373 margrafowie sprzedali S. cesarzowi Karolowi IV, choć gród ten nie przestał jeszcze należeć do korony polskiej. W 1390 r. król Władysław ustanowił trakt handlowy dla kupców pogranicznych na 8. i Skwirzynę do Poznania Kod. Dypl m. Krak, str. 102, dokładniej aniżeli w Kod. Wielkop. , n. 901; r. 1406 pod d. 6 grudnia donosił ststa nowomarchijski Baldwin Stoi w. mistrzowi Krzyżaków, że król polski upiera się przy posiadaniu S. Osieczna, i Drzenia, które król węgierski zastawił joannitom. Brandebur cźycy tymczasem uważali r. 1408 S. za niezaprzeczoną własność swoje, wcieloną do Nowej marchii Cod. Epist. Vit. , 138 i 160. Odtąd zaczynają się skargi i spory niekrwawe o 8. Król Władysław w r. 1409 d. 9 września oskarża zakon o bezprawne zajęcie grodu tego tamże, 195, 198 i Kod. Lit. , wyd. Racz. , str. 97; d. 1 lutego 1411 r. zawarł król z w. mistrzem Henrykiem de Plauen pokój, na podstawie którego sąd polubowny roztrząsać miał spory o S. i Drzeń Kod. Lit. , 129138 i Dogiel, Cod. Dipl, IV, 84; w r. 1414 żądał król stanowczo zwrotu ziemi santockiej. W wydanym przez A. Prochaskę Kodeksie Witołdowym Cod. Bp. Vit. , 1048 znajduje się list króla Władysława, datowany z S. Santhok, w początku r. 1423 do papieża, w sprawie przyłączenia prepozytury św. Michała do bisk. włocławskiego. Pobyt króla w S. r. 1423 się nam wątpliwy. W r. 1433 stanęła w Bryskach ugoda z Krzyżakami, mocą której S. i Dreń zwrócone być miały koronie polskiej. W pewnym związku z tym traktatem stoi wiadomość, którą Długosz przechował o dziierżeniu S. przez Polaków za zezwoleniem Joannitów. Już jednak w 1438 r. znajdował się 8. pod zwierzchnictwem Krzyżaków, a w r. 1454 sprzedali go joannici elektorowi brandeburskiemu, który umiał skuteczniej bronić nabytku swego, aniżeli królowie polscy. S. przepadł na zawsze; został po nim czczy tytuł krzesła kasztelańskiego. Kasztelania santocka graniczyła na wschodzie z drzeńską, a na południu z międzyrzecką; ścisłych granic jej na północy i zachodzie nie dało się wyśledzić. E. Cal. Santoka 1. wś, pow. kalwaryjski, gm, i par. Łubów, odl. od Kalwaryi 14 w. ; wś ma 5 dm. , 34 mk. ; os. 1 dm. , 6 mk. W 1827 r. 3 dm. , 30 mk. 2, S. , wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 3 w. ; ma 23 dm. , 196 mk. W 1827 r. 20 dm. , 167 mk. Zdaje się, że ta nie zaś poprzednia wś wchodziła w skład majoratu rządow. Kalwarya ob. . 3. S. , wś, . pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłówka, odl. od Maryampola 16 w. , 3 dm. , 32 mk. W 1827 r. 3 dm. , 34 mk. 4. S. al. Santaki, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Syntowty, odl. od Władysławowa 13 w. , ma 12 dm. , 71 mk. W 1827 r. 14 dm. , 91 mk. Br. Ch. Santoki 1. futor, pow. oszmiański, w 1 okr, poL, o 30 w. od Oszmiany, 2 dm. , 17 mk. kai 2. S. , ferma, pow. rossieński, gm. Botoki, o 49 w. od Rossień. 3. S. , dobra, pow. wiłkomierski, gm. Wieprze, o 25 w. od Wiłkomierza. Santomischel niem. , os. Zaniemyśl. Santphor w dok. , ob. Romherg. Sany, wś włośc, pow. skierniewicki, gm. Korabiewice, ma 24 mk. , 68 mr. Sany, Sieny, ob. Hornastaj, fol. , pow. radomyski, III, 127. Sanżarycha, wś nad Taszłykiem, pow. czerkaski, w 3 okr. poL, gm. Taszłyk o 4 w. , o 39 w. od Czerkas, ma 471 mk. ; cerkiew p, w. św. Mikołaja, drewniana, wzniesiona w 1791 r. , uposażona jest 35 dz. ziemi W 1863 r. posiadali tu. Leonard Nowicki 623 dz. , Aleksander Butowicz 363 dz. i Michał oraz Stanisław Tnrynowscy 370 dz. Nadto włościanie nabyli od dwóch pierwszych 161 dz. Sanżupy, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 105 w. od Nowoaleksandrowska. Sapa, os, pow. gostyński, gm. Duninów, par. Radziwie, ma 35 mk. Wchodziła w skład dóbr. Górki. Sapahów z Antoniówką, wś, pow. stanisławowski, odl. 16 klm. od st. poczt. Halicz, o 15 klm. od st. tel. Jezupol. Obszar dworski 624 mr. , włośc. 550 mr. W 1870 r. 401 mk. ; 1880 r. w gm. , 355, na obsz. dwor. 20; rz. kat. 33, par. Halicz; gr. kat. par. w miejscu, dek. halicki. Cerkiew p. w. św. Mikołaja drewniana, z 1866 r. , metryki ma od 1784 r. Paroch mieszka we filii Bryń. Gr. kat. w S. 363, w Bryniu cerkiew św. Mikołaja 276. Sapiechów Sapallen Sapalska Góra Sapała Sapałówka Sapelino Saperna Sapiehów Sapianowo Sapieka Sapieniec Sapieianka Sapieżyszki Szkoła niesystemizowana. W Piotrkowie 28 stycznia 1549 r. Zygmunt August rozkazuje Mikołajowi z Sieniawy, woj, bełzkiemu, aby nie pozwolił Arnolfowi Bludnickiemu używać plonów ze wsi Sapohów, bo należą do Jana Herburta Kukizowskiego Ak gr. ziem. , X, str. 53, nn. 800. Była to wieś królewska. Dykcyonarz Echarda podaje S. jako miasto. Według dziełka Płata wojsk Warszawa 1771 r. wieś Sopochów p. Wojciecha Cheł stowskiego z małżonką, płaciła 658 zł. kwar ty. Obecny właściciel Julian ks. Swidrygieł ło Swiderski. B. R. Sapallen, ob. Sapałówka Sapalska Góra, szczyt górski, wznies. 826 mt, na granicy pow. grybowskiego i sądeckiego; ob. Królowa i Maciejowa. Sapała, niem. Sapalla, wyb. do Swięcinia, pow. pucki, st. p. Krokowo, par. katŻarno wiec, zawiera 8 włók i 22 mr. W 1885 r. 2 dm. , 14 mk. Była to własność benedyktynek w Żarnówcu, które tu miały młyn nad Ro goźnicą, między Święcinem a Karlikowem. R. 1686 czynszował klasztorowi 30 zł. R. 1735 trzyma go Jerzy Ceynowa, czynszu daje zł. 50, dwa skopy i parę kurcząt. R. 1746 aż do r. 1772 daje Andrzej Ceynowa zł. 30. R. 1780 jest w 8. tylko folw. i chałupa ob. Klasz tory źeńskie p. Ks. Fankidejskiego, 197. Zdaje się, że młyn ten przez pewien czas na leżał do cystersów w Oliwie. W 1396 r. roz porządza opat oliwski, że wsiami zobowiązanemi tu mleć zboże są Karlikowo, Kartoszyn, Sobieńczyce i Odargowo ob. Prutz, Gesch, d. Kr. Neustadt, str. 56. Kś. Fr. Sapałówka, wś i dobra, pow. węgoborski, st. p. Banie Bengheim, 64 dm. , 302 mk. , 605 ha. Jan v. Ostau, burgrabia węgoborski, oznajmia 1576 r. , że Maciej Sapała z Kleszczowa, w pow. oleckowskim, otrzymał za Wróblem 30 włók dla założenia wsi dannickiej, z nich nabył 3 włóki sołeckie, płacąc za włókę 45 grzyw. Ponieważ Sapała lokując wieś Dupki, założoną na 50 z 200 włók Skalicha, płacił już po 10 grzyw, rocznie, a że ta wieś w skutek morowego powietrza r. 1572 opustoszała, koszta tam poniesione uwzględniono przy niniejszem kupnie. Ad. iV. Sapelino, jezioro w pow. dzisieńskim, pod wsią Sapelino i Kowalonki. Sapelino, wś nad jez. t. n. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Wierzchnia, okr. pol. Udział, o 7 w. od gminy a 53 w. od Dzisny, ma 10 dm, , 85 mk. podług spisu z 1864 r. 67 dusz rewiz. . Saperna Słobódka, wś, pow. kijowski, w w 5 okr. poL, gm. Chotów, o 3 w. od Kijowa, ma 117 mk. Sapianowo, wś, pow. drysieński, w dobrach Sarya, ma 20 dzies. Sapiechów, właściwie Sapiehów, fol, pow. włodawski, gm. Romanów, par. Wisznice, odl. 30 w. od Włodawy a 10 w. od Sławatycz, 6 dm. , 36 mk. W 1886 r. fol S. rozl. mr. 857 gr. or. i ogr. mr. 539, łąk mr. 60, past. mr, 9, lasu mr. 233, nieuż. mr. 16; bud. mur. 2, z drzewa 24; płodozmian 7polowy, las nieurządzony. Do folw. należały poprzednio wsi Przechody 08. 26, mr. 808, Lipinki os. 31, mr. 593, Rzeszczynka os. 70, mr. 1216. Fol S. założył niegdyś ks. Aleksander Sapiecha wraz z obok położonym Aleksandrowem. Wchodziły w skład. dóbr wisznickich. Sapiehów, mylnie Saniechów, wś poradziwiłłowska, pow. bobrujski, w 3 okr. poL hłuskim, gm. Osowiec, ma 26 osad. Al. Jel. Sapieka, fol. , pow. ostródzki, st. p. Rychnowo. W spisie urzęd, z r. 1785 nie pomieszczony. Sapieniec, grupa zabudowań w Barcicach, pow. nowosądecki. Br, G. Sapieianka, wś, pow. jampolski, na południe od mka Dżuryna, okr. poL i par. kat. Morachwa, gm. Rożniatówka, sąd Wołodyowce, ma 89 osad, 533 mk. , 669 dzies, ziemi włośc, 445 dwor. , 37 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Jana, z 1790 r. , ma 665 wiernych. Mieszkańcy za. jmują się garncarstwem i szyciem obuwia. Własność Sobańskich. Lr. M. Sapieżanka, wś, pow. kamionecki, tuż na zach. od Kamionki urz. poczt. , sąsiaduje na płd. z Demowem, a na zach. z Batiatyczami pow. żółkiewski. Wzdłuż granicy wscho dniej płynie pot. Kamionka al. Sosnowiec le wy dopł. Bugu. Zabudowania wiejskie leżą w płn. stronie obszaru 241 mt. , na zach. od nich wznies, sięga do 254 mt. W r. 1880 było 55 dm. , 445 mk. 16 rz. kat. , 10 gr. kat. , 17 izraeL, 402 ewang. ; 428 Niemców, 7 Pola ków, 10 Rusinów. We wsi filial par. ewang. Józefów; kościół w budowie. Jest to niemiec ka osada, tworząca z Dernowem jedne gminę. We wsi szkoła niezorganizowana. Ób. Dernów. Lu Dz. Sapieżyn 1. folw. , pow. oszmiański, w 3 okr. poL, o 44 w. od Oszmiany a 20 w. od Dziewieniszek, ma 55 mk. katoL; własność Wolskich. 2. S. , dawna nazwa miasteczka Druja ob. , Sapieżyszki 1. litew. Zapiiszkiej, os. miejska, wś i foL nad Niemnem, z lew. brzegu, w pobliżu Kowna, odl 56 w. od Maryampola, 110 w. od Suwałk, pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Sapieżyszki. Posiada kościół par. murowany. Os. ma 45 dm. , 564 mk żydów przeważnie; wś 22 dm. , 246 mk. ; fol 3 dm. , 45 mk. W 1827 r. miasteczko miało 35 dm. , 386 mk. , wś i fol 13 dm. , 240 mk Według tradycyi istniała tu jedna z większych świątyń pogańskich litewskich. Posiadłości Sapallen Saple Sapocińcy tej świątyni i cały dalszy obszar przeszły na własność królewską. Zygmunt I nadał część tego obszaru Pawłowi Sapiezie, który na rui nach pogańskiej świątyni wzniósł 1530 r. kościół i dał początek miejskiej osadzie. We dług danych ze źródeł kościelnych kościół, fundacyi Sapiehów, pochodzi z 1578 r. Ra zem z osadą wznieśli Sapiehowie pałac, któ rego fundamenta tylko się dochowały. An drzej Sapieha, wojew, nowogrodzki, połocki i w końcu smoleński 1614 r. , sprzedał te dobra Grzegorzowi Massalskiemu, podkom. grodzieńskiemu. Syn tegoż Aleksander, kaszt, smoleński zostawił dobra w spadku córce, która, wstąpiwszy do bernardynek w Kownie, zapisała S. klasztorowi. Pamiątką po Massal skich jest monstrancya darowana przez nich kościołowi. Dobra te z całą ekonomią Dobro wola przeszły czasowo w ręce Jana Konce wicza a następnie dostały się benedyktynkom kowieńskim. Po zniesieniu klasztoru i zabra niu dóbr przez rząd pruski po 1795 r. , dobra stały się rządowemi. W 1825 r. S. odzyska ły prawa miejskie. Dobra Dobrowola, w skład których wchodziły S. , zostały w części odda ne w 1837 r. w posiadanie emfiteutyczne a później na zupełną własność ob. Dobrowola. Jedyny zabytek przeszłości kościół, przebudo wywany kilka razy z drewnianą kruchtą i dzwonnicą, był poświęcony p. w. św. Jana Chrzciciela w 1667 i 1698 r. Niewielka to budowla, z cegły, z trzema ołtarzami, wysta wiona jest na wylewy Niemna. W 1812 r. wojska francuskie użyły kościoła na stajnię. W 1887 r. folw. S. , z przyl. Gajżany, rozl. 173 mr. S. obręb leśny straży Wilemy, w le śnictwie rząd. Pilwiszki, obejmuje część ba gna Ażerelis. S. par. , dek. maryampolski dawniej sapieżyski, ma 5999 dusz. Przed 1795 r. była to jedna z największych parafii w tych stronach. 2. S, , wś, pow. sejneński, gm. Wiejsieje, par, Berżniki, odl. od Sejn 17 w. , ma 27 dm. , 166 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 64 mk. , par. Wiejsieje. Br, Ch. Sapieżyszki 1. wś, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, Żylińskich, Nie dzingi, o pół w. od gminy a 63 w. od Trok, ma 15 dm. , 192 mk, , w tej liczbie 2 prawosŁ, 186 katol i 4 machom, w 1884 r. 78 dusz rewiz. 2. S. , zaśc. nad rzką Żejmianką, pow. wileński, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Niemenczyn, o 12 w. od gminy a 40 w. od Wilna, ma 1 dm. , 7 mk, katol. w 1864 r. 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr Czarnydwór Parczewskich. J. Krz. Sapigirres, wybud, przy wsi Aleksen, pow. labiewski, 5 dm. , 62 mk. Sapigóra al. Sapyhora, młyn i winnica w gm. Zastawny, pow. kocmański. Br. G. Sapih, góra w Karpatach bukowińskich, Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 112. na płd. wsch. od wsi Waleputny, w pow. kimpoluńskim, na praw. brz. Putny. Wznies. 1428 mt. npm. Br. G. Sapijówka, ob. Pohrebyszcze t. VIII, 524. Saple, wś włośc, nad jez. Orzwieta, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Twerecz, okr. wiejski i dobra skarbowe Dzisna, o 6 w. od gminy a 44 w. od Święcian, ma 4 dm. , 45 mk. katol, w 1864 r. 16 dusz rewiz. . Saple w dok. , w pow. kartuskim, dziś Czaple Stare. Sapliza al. Saplinza, Zapliza dok. 1285 r. , struga pod Żarnowcem, pow. pucki ob. Perlbach, P. U. B. , str. 358. Sapocińcy al. Sopocińce, wś nad rzką Kotówką, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Rajcy; miejscowość wzgórzysta, bezleśna, grunta pszenne, łąki dobre. Sapoćkowce 1. wś, pow. sokólski, w 1 okr. poL, gm. Kruglany, o 20 w. od Sokółki. 2. S. , wś i dobra, tamże, gm. Grzebienie, o 35 i 36 w. od Sokółki. Sapohów 1. wś, pow. łucki, na wschód od mka Żydaczowa, własność niegdyś monasteru żydaczowskiego. 2. S. , opustoszała włość w sąsiedztwie Rublówki obecnie Wróblówki, t. j. na pograniczu pow. żytomierskiego i nowogradwołyńskiego, na południe mka Romanowa. Sapohów, wieś nad pot. Cyganką, pow. borszczowski, o 4 klm. od Krzywcza par. rz, kat. , urz. poczt. i teL. Obszar dwor. 1508 mr. , włośc. 1320 mr. W 1870 r. 1305 mk. , w 1880 r. 1299 mk. , na obsz. dwor. 45 w tem 50 rz. kat. . Gr. kat. par. w miejscu, dek. Kudryń ce. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, metryki od 1784 r. ; parafian 1280. Szkoła filialna syste mizowana 1858 r. Właśc. pos. dwor. Tadeusz hr. Koziebrodzki. Kś. Gabryel Rzączyński i kś. Ładowski w, , Historyi naturalnej króle stwa polskiego Kraków 1783 r. , str. 128 podają, że pod Krzywczom są pieczary z ciasnem wejściem, tak pomieszane, że w nich można zbłądzić. W ścianach są różnego ro dzaju kamienie szkliste, alabastrowe, marmu rowe, na których są wyrażone postacie ludzi, ptaków i zwierząt. Kirkor Wycieczka na Podole przekonał się, że w Krzywczu żadnej jaskini niema, ani też żadnego o niej podania. W bliskości jednak S. jest jaskinia, o tej za pewne słyszeli wymienieni pisarze, a za nimi powtórzyła Staroż. Polska. B. R. Sapolej al. Sopolej, potok w Karpatach wschodnich, dziale slcolskodelatyńskim, na obszarze gm. Mizunia, w pow. dolińskim. Wytryska z pod działu Dauszki, gniazda górskiego ciągnącego się od Ilnicy po Mizuńkę. Płynie ku płn. zach. parowem, między Dauszką a grzbietem Chomu 1347 mt. , z pod którego zabiera zaaczny dopływ. Zwróciwszy się na 20 Sapoćkowce Sapliza Sapohów Sapieżyszki Sapigirres Sapolej Sapieżyszki Sapigóra Sapih Sapijówka zach. uchodzi do Mizuńki od praw. brzegu naprzeciw Bukowca 1112 mt. . Długośó biegu 4 1 2 klm. Źródła 1050 mt. , ujście 653 mt. Sapot Mały i Wielki, ob. Sopot Sapotta, młyn wodny w Lonach, pow. lubliniecki. Sapoty, niem. Sapten, dok. Saputten, Szapot, dawniej Sapot, folw. do Białochowa, pow. gru dziądzki, st. p. Grudziądz, par. katol Mokre. R. 1501 był tu sołtysem Wojtko ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 65. W wizyt. Strzesza z r. 1667 czytamy Curia in villa Sapothy G. G. Białochowskich, desolata. Pendebat coretos 6 siliginis et totidem avenae, prout scriptum Generosi Andreaę Piwnicki olim villae haeredis plenam facit fideni str. 183. Wizyt. Potockiego z r. 1706 donosi, że S. , własność Hektora Ozarlińskiego, płaciły mesz nego 6 korcy żyta i tyleż owsa str. 327. W 1885 r. 4 dm. , 42 mk. Kś. Fr. Sapowa z Polesiukiem, wś, pow, podhajec ki, o 2 klm, od Wiśniowczyka rz. kai par. i poczta, o 20 klm. od urz. tel. w Buczaczu. Obszar dwor. 280 mr. , włośc. 455 mr. W 1870 r. 603 mk. , w 1880 r. w gm. 643 rz. kat. 85, gr. kat. par. Zarwanie. Kasa pożycz, z kapit. 265 złr. Właśc, posiadł, dwor. Władysław Ochocki. B. R. Sapowa, ob. Sopowa, Sapowice, wś i domin. , pow. poznański, o 5 1 2 klm. na zach. od Stęszewa poczta, na wschod, brzegu jez. Strykowskiego, par. Słu pia, st. dr. żeL w Buku o 10 klm. W r. 1580 było na S. 9 półłanków i jeden łan pusty; dziedzic Jan Strykowski; przy schyłku ze szłego wieku należały S. do Macieja Skaławskiego, później do Chełkowskich. Wieś ma 20 dm. , 163 mk. 160kat. , 3 prot. i 149 ha 141 roli, 3 łąk. Domin. , przezwane Eberhardslust, ma 11 dm. , 203 mk. 185 kat. , 18 prot. i 529 ha 480 roli, 12 łąk, 20 lasu; fabryka kroch malu i tucz bydła. E. Cal. Sapożek, mto powiatowe gub. riazańskiej, przy ujściu rzki Sapoźki do Maszki, pod 53 57 płn. szer. i 58 21 wsch. dług. , odl. o 128 w. na płd. wschd. od Riazania. Otoczona słobodami Biełomiestnaja, Kazaczja, Godskaja, Kukujewa, Puszkarskaja i Fedorowskaja, w 1869 r. miało 5 cerkwi, 414 dm. 28 mur. , 2966 mk, 27 katol i 22 żydów, 59 sklepów, szkołę powiatową, miejską i parafialną, szpital miejski, st. poczt. , 181 rzemieśl 106 majstrów, 6 niewielkich fabryk, produkujących rocznie za 12, 225 rs. ; 3 jarmarki. Do miasta należy 241 dzies, pastwisk i młyn wodny; dochody wynoszą około 3, 500 rs. S. założony został w 1605 r. z polecenia Borysa Godunowa i pod nazwą Sapoźkowskiogo horodyszcza wchodził w skład linii obronnej od napadów Tatarów. Za panowania Michała Fiedorowicza S. zostawał pod zarządem oddzielnego wojewody kn. Iw. Wołkońskiego, od 1778 r. został mtem pow. początkowo namiestnictwa a następnie od 1796 r. gub. riazańskiej. Miasto niejednokrotnie niszczone było przez pożary, mianowicie w 1745 i 1758 r. Sapożkowski powiat, znajdujący się w pld. wschod. części gub. riazańskiej, zajmuje po dług obliczenia pułk. Strelbickiego 75, 47 mil al 3651, 9 w. kw. Powierzchnia powiatu prze dzielona jest rz. Parą na część wschodnią i zachodnią, przedstawiające różnorodny cha rakter. Częśó leżąca po prawym brzegu rz. Pary jest wyniosłą, lesistą i ma przeważnie glebę piaszczystą, podczas gdy część zacho dnia, znajdująca się po lewym brzegu rzeki jest niską równiną, przerzniętą jarami i wą dołami, pozbawioną roślinności, z glebą prze ważnie czarnoziemną, przechodzącą miejscami w gliniastą. Powiat zroszony jest rzekami na leżącemi do systematu Oki, z których głów niejsze Fara z licznemi dopływami i Tyranioa. Nieznaczne jeziora znajdują się tylko w dolinie rz. Pary. Błota również spotykają się w dolinie Pary a zwłaszcza dopływu jej Wiodry. Lasy zajmują 70, 000 dzies. , t. j. 20 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w po wiecie 121, 897 mk. 585 rozko. , 11 katol i 8 ewang. , zamieszkałych w 276 osadach. Mieszkańcy prawie wyłącznie zajmują się rol nictwem, tylko w płn. wschod. części powia tu rozwinięty jest przemysł leśny. Oprócz zboża zajmują się uprawą konopi. W płd. wschodniej części powiatu kwitnie pszczolni ctwo. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty, za wyjątkiem gorzelni i fabryki zwierciadeł Wogóle w 1866 r. było w powiecie 237 fa bryk, z produkcyą na 323, 014 rs. , w tej licz bie 6 gorzelni produkowało za 213, 327 rs. i fabryka zwierciadeł w siole Karłowka za 85, 000 rs. J Krz. Sapożyn, wś, pow. ostrogski, w pobliżu szosy kijowskobrzeskiej, o 50 w. na wschód od Ostroga, na pograniczu pow. rówieńskiego i nowogradwołyńskiego. Należała niegdyś do ks. Ostrogskich, następnie do ks. Jabło nowskich, w 1804 r. przez kolokacyę prze szła na własność Jełowickich i Sierzputowskich, obecnie w całości należy do Włady sława Jełowickiego. Grunt równy, gleba czar noziem II klasy, pola od północy zasłonięte lasami. Włościanie wyłącznie zajmują się rolnictwem, utrzymują dostateczny inwen tarz i są wogóle zamożni Przysiołek 8. sta nowi wś Ostaszówka ob. . Z Róż. Sappeln, folw. dóbr koron. Pikstern, w okr, zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. Sapratschine Nieder i Ober, 1342 r. Zomprauschino, 1357 r, Soprasin, 1373 Sapraschin, Sapowa Sapot Sapratschine Sappeln Sapowice Sapożyn Sapotta Sapoty Sapożek Sapot Sarafiniszki wś i dobra, pow. trzebnicki, par. ew. i katol. Lossen. W 1842 r. 8. Nieder miało 15 dm. , 148 mk. 1 kat. , zamek, folw. , olejarnię, gorzelnię, wiatrak, karczmę Hoelle Kretscham. S. Ober 19 dm. , 155 mk. 8 kai, folw. Sapronczyki, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski Krasnopol, o 24 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 62 mk. prawosł. ; należy do dóbr Różanpol, Korsaków. Sapronowa, wś w gub. witebskiej, niedaleko rz. Łowaci. Sapucewicze, wś nad bezim. dopł. Usy, pow. miński, w 2 okr. poL rakowskim, gm. Iwieniec, ma 15 osad; miejscowość wzgórzy sta, grunta szczerkowe. Al. Jel. Sapuhnen, ob. Zapuny. Sapun, wś nad rz. Oką, pow. muromski gub. włodzimierskiej, o 50 w. od Muroma, ma 65 dm. , 608 mk. ; bogato pokłady wybornego gipsu. Sapuńce 1. folw. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 36 w. od Lidy a 27 w. od Wasiliszek, ma 1 dm. , 7 mk. żydów; własność Berdowskich. 2. S. , folw. , tamże, graniczy z po przednim, ma 11 mk. katol. ; własność Kamiń skich. 3. S. , folw. nad strum. Dolipiny, tam że, o 36 1 2 w. od Lidy a 29 w. od Wasiliszek, ma 1 dm. , 9 mk. katol. 4. S. , folw. nad stru mieniem Dołek, tamże, ma 9 mk. katol. ; wła sność Kalińskich. 5. S. , folw. nad strum. Tuło, tamże, ma 18 mk. katol. ; własność Las kowskich. J. Krz, Sapy 1. wś włośc, i os. leśna, pow. łowic ki, gm, Dąbkowice, par. Domaniewice, odl. 16 w. od Łowicza, ma 35 osad, 40 dm. , 286 mk. , 826 mr. w tem 484 mr. pastw, i 24 mr. nieuż. , S. obręb straży leśnej Bobrowa w la sach rządowych, z porębami Środek, Łazy, Błoty, Zaniwie. 2. S. , pow. janowski, gm. Chrzanów, par. Goraj. Br, Ch. Saraceja, mylnie Sarakcya, , wś nad Dnie strem, pow. bałcki, okr. pol. i st. poczt. Kru te, gm. Mołokisz o 15 w. , sąd w Oknach, par. kat. Rybnica, o 55 w. od Bałty, ma 42 osad, 186 mk. , 645 dzies, ziemi włośc, 532 dworskiej; cerkiew. Wś bezleśna, grunta gó rzyste. Dziedzictwo dawniej Lubomirnkich klucz jahorłycki, następnie Brudzowskicli. Tu urodził się d. 23 marca 1824 r. Zygmunt Miłkowski T, T. Jez. Dr. M. Saraczanka, , rzeczka, lewy dopływ Wilii, uchodzi między Pilścią a Byotr yozanką. Sarafaniszki, 2 zaśc. włośc. , pow. wileński, w 2 okr, poL, gm. Szyrwinty, okr, wiejski Rubikańce, o 16 w. od gminy, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szeszole. Sarafany, wś, pow. lidzki, w 4 okr, poL, gm. Myto, okr. wiejski i dobra Kostrowickich Papiernia, 56 dusz rewiz. Sarafiniszki, wieś, pow. rossieński, gm. Erżwiłek, o 38 w. od Rossień. Saraj, potok, prawy dopływ Jabłonki do pływu Stryja. Powstaje w płd. zach. kącie obszaru Jabłonki Wyźniej, w pow. turczań skim. Długość biegu 4 klm. Br. G. Sarajście 1. dobra, pow. wiłkomierski, gm. Konstantynowo, o 12 w. od Wiłkomierza. 2. S. , folw. , pow. wiłkomierski, gm. Siesiki, o 14 w. od Wiłkomierza. Sarakcya, ob. Saraceja. Sarakuły, grupa zabudowań w obr. Sokola, pow. mościski, nad granicą Czerniawy. Wznies. 203 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Sarana, wś, pow. wiłkomierski, gm. Konstantynowo, o 3 w. od Wiłkomierza. Saranciszki, osada, pow. sejneński, gm. Wiejsieje, par. Berżniki, odl. od Sejn 15 w. , ma 2 dm. , 14 mk. Sarańczuki al. Szarańczuki, w dok. 1476 r. Scharanczuky, w 1509 r. Saraniczaki, wieś z przys, Baźnikówką, pow. brzeźański, nad rze ką Złotą Lipą, o 8 klm. od st. poczt. Litiatyn, o 18 klm. od Brzeżan par. rz. kat. i tel. . Obszar dwor. ról, łąk i past. 1145, łasu 1175 mr. , włośc. 1168 mr. W 1870 r. 1362 mk. , w 1880 r. w gm. 1415, na obszarze dwor. 67, rz. kat. 88. Gr. kat. cerkiew par. w miejscu dek. podhajecki, 1460 dusz, szkoła etat. , ka sa pożyczk, gminna z kapit. 190 złr. Wła sność Stanisława hr. Potockiego spadkobier ców. Istniała tu papiernia i jest dotąd staw ma jący 400 mr. obszaru, utworzony na rzece Złotej Lipie. W wodach tutejszych poławiają się ryby zwane tu szaranami. W Haliczu 1437 r. Jakub Skarbek z Góry zapisuje sumę posagową żony swojej Pyeny na wsi swojej Sarańczuki Akta gr. i ziem, I, 25. W Sarańczukach 2 maja 1476 r. Jan Buczacki, dziedzic Litwinowa, i Jan Skarbek ze Szarańczuk uposażają kościół w Litwinowie, a pierw szy potwierdza zarazem zapisy ojca swego Jana Litwinowskiego, ssty trembowolskiego, temuż kościołowi uczynione t. II, str. 219. W Litwinowie 31 stycznia 1483 r. Anna z Litwinowa i Jan Skarbek z S. uposażają ko ściół w Litwinowie, już poprzednio ufundo wany i lit, str. 243. Według lustracyi z XVI w. Archiw, akt. dawn. warsz. , 4 62 dziedzic wsi Skarbek otrzymał w 1509 r. przywilej na pobór mostowego i grobelnego po pół gr. od wozu, a od sztuki bydła szeląg. Staw tutejszy osłaniał zameczek we wsi Ko tów na przeciwnym brzegu rzeki, stawu i grobli kręto wysypanej. Ślady zameczka do tąd w ogrodzie dworskim w Kotowie się znaj dują. A. R. Sarańsk, mto pow. gub. penzeńskiej, nad rzką Insarą i Saranką, pod 54 11 płn. szer. i a 62 51 wsch. dłg, o 131 w. na płn. od Peu Sarańsk Sapronczyki Sapronowa Sapucewicze Sapuhnen Sapun Sapuńce Sapy Saraceja Saraczanka Sarafaniszki Sarafany Saraj Sarajście Sarakcya Sarakuły Sarana Saranciszki Sarańczuki Sapronczyki Sarapony zy, otoczone słobodami Treswiatską, Nagorna, Puszkarską i Kozaczą, ma 14 cerkwi murow. , monaster męzki Petropawłowski z 2ma cerkwiami, 1682 dm. 31 murow. , 14284 mk. 4 kat. , 22 ew. i 8 żyd, , 258 sklepów, szkołę powiat. , paraf, i miejską, szpital miejski na 14 łóżek, aptekę, bank miejski od 1863 r. . Do miasta należą 2 dm. , dwór gościnny, młyn i 3210 dz. ziemi 659 dz. gr. orn. i 626 lasu. Dochody mta w 1861 r. wynosiły 13568 rs. W 1868 r. było tu 866 rzemieśl. 382 majstrów, w tej liczbie 236 kowalów i i05 cieśli. W tymże roku było 37 fabryk, produkujących przeszło 200, 000 rs. Handel znaczny, zwłaszcza zbożem, pieńką, sadłem, spirytusem, skórami, olejem konopnym, suknem. Targi odbywają się co środę i sobotę, jarmark zaś, z obrotem do 200, 000 rs. , od 25 sierpnia do 8 września. Mto założone w 1680 r. , od 1780 r. zostało mtem pow. namiestnictwa penzeńskiego, od 1798 r. przyłączono do gub. symbirskiej, powróciło wkrótce w 1801 r. do gub. penzeńskiej. Pożar d. 9 lipca 1852 r. zniszczył większą część miasta, przyczem zgorzało 6 cerkwi, 480 dm. i mnóstwo sklepów. Sarański powiat zajmuje płn. wschod. część gubernii i podług obliczenia pułkownika Strelbickiego ma 60, 89 mil al. 2946 8 w. kw. Powierzchnia powiatu opada ku płn. wschodowi, dla tego też i rzeki w tym kierunku płyną. Częśó południowa jest wyniosłą i tworzy w niektórych miejscach szereg wzgórków stożkowatych, pokrytych lasami i stanowiących dział wodny pomiędzy systematem rz. Sury i Insary. Wyniosłość ta stanowi najbardziej zalesioną część powiatu i składa się z wapienia z przymieszką gliny. Płn. wsch. część powiatu stopniowo podnosi się ku granicom pow. insarskiego i lukojanowskiego. Jest ona przerznięta mnóstwem ruczajów i jarów i w ogóle jest falistą, zupełnie bezleśną. Gleba przeważnie czarnoziemną, na podłożu gliniastem, pod którem znajduje się margiel i wapień. Piaski spotykają się w dorzeczu rz. Sury. Wapień tutejszy jest miękki przy dobywaniu, łatwo dający się obrabiać i twardniejący na powierzchni. Należy on do formacyi jurajskiej. Nad brzegami rzki Amordy dopł. Insary znajdują rudę żelazną, na brzegach zaś lusary wydobywają często kości zwierząt przedpotopowych. Cała powierzchnia powiatu należy do systematu rz. Sury. Rzeka Insara dopŁ Alatyra, dopł. Sury zrasza powiat na przestrzeni 75 w. Jezior wiele, lecz w ogóle nieznaczne i po większej części wysychające w czasie posuchy letniej i napełniające się wodą podczas rozlewu rz. Sury i Insary. Również nie ma w powiecie znaczniejszych błot, pomniejszych za to bagnisk jest dość wiele. W lasy niezbyt obfituje powiat; obejmują one około 77, 000 dz. , to jest 17 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w powiecie bez mta pow. 182, 894 mk. , w tej liczbie 225 rozkoln. , 10 katol, 14 prot. , 1 żyd i 8547 machom. Pod względem etnograficz nym, oprócz Wielkorossyan, było tu 12, 238 Mordwinów, stanowiących tuziemną ludność, i 8029 Tatarów. W tymże roku było w po wiecie 76 cerkwi 26 murow. , 1 monaster męzki i 11 meczetów. Ludność zamieszkiwa ła w 190 osadach. Z powoda urodzajności gleby rolnictwo stanowi wyłączne zajęcie mieszkańców; sieją przeważnie żyto, owies i tatarkę oraz w wielkiej ilości konopie, pod które jedynie nawożą rolę. Hodowla bydła, jak również ogrodnictwo i sadownictwo, stoją na niskim stopniu. W 1868 r. było w powie cie 162 fabryk, w liczbie których 116 ole jarni, 4 gorzelnie, 2 cukrownio i 1 fabryka sukna żołnierskiego z prod. na 24, 500 rs. . Sarapony, wś nad bezim, strum. , pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Mańkowicze, okr. wiejski i dobra hr. Tyzenbauzów Smycz, o 12 w. od gminy a 65 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. połockiej, ma 5 dm. , 45 mk. praw. i 23 kat. 22 dusz rewiz, podług spisu z 1864 r. . Sarapul al. Serapul, mto powiat, gub. wiackiej, na lew. brzegu rz. Kamy, pod 56 27 płn. szer. a 70 40 wsch. dłg. , o 583 w. od Wiatki odległe. Ma 5 cerkwi prawosł. , 1 jedynowierców, 1185 dm. 69 murow. , 7153 mk. 254 jedynow. , 279 rozkol, 9 katol, 7 machom. , 37 żyd. ; szkoła pow. i par. , szkoła duchowna, szkoła żeńska, biblioteka publiczna od 1834 r. , dom przytułku na 10 ubogich, szpital, bank miejski w 1869 r. . Mto posiada 2 domy murow. , 26 sklepów i 3964 dz. ziemi 274 dz. gr. or. , 820 łąk i 1587 lasów. Dochód miejski wynosi przeszło 6000 rs. S. zawdzięcza położeniu swemu nad żeglowną Kamą, dość ważne znaczenie pod względem handlowoprzemysłowym. W 1868 r. było tu 3053 rzemieśl 986 majstrów, w tej liczbie 1771 szewców, 61 rękawiczników, 72 garba rzy. Z fabryk, produkujących w ogóle prze szło za 400, 000 rubli, ważniejsze garbarnie z prod. 280, 000 rs. , mydlarnie 35, 000 rs. , fabryki świec łojowych 35, 000 rs. , wosko wych 15, 000 rs. , kleju 6000 rs. , lin 6000 rs. , wyrobów żelaznych 22, 000 rs. . Na tutejszej przystani w 1868 r. naładowano 962, 772 pudów, wartości 615, 617 rs. Głó wnemi przedmiotami zbytu 8ą zboże, siemię lniane, gałgany i spirytus. Targi odbywają się co niedziela i wtorek, jarmark zaś od 15 do 25 grudnia. Miasto powstało około 1559 r. , pierwotnie pod nazwą sioła Wozniesieńskiego. Pod obecną nazwą występuje w 1639 r. ; w 1707 r. byłe obwarowane, w 1780 r. Sarapony Sarapul Sarata Saratów zostało mtem powiat. namieBtnictwa a następnie gub. wiackiej. Sarapulski powiat loży w płd. wschodniej części gubernii i podług pułkownika Strelbic kiego zajmuje 270, 8 mil al. 14, 094 w. kw. Część północna, wschodnia i południowa po wiatu górzysta, środkowa zaś i zachodnia ró wne, w niektórych tylko miejscach faliste. Najbardziej wyniosłą jest część północna, ob niżająca się stopniowo ku południowi. Gleba gliniasta, na równinach czarnoziemną, pod la sami zaś piaszczysta. Pod względem geogno stycznym znajduje się tu wapień, używany na fundamenta i do wypalania na wapno, oraz spotykają się ślady rudy żelaznej i miedzia nej. Cała powierzclmia powiatu należy do systematu rz. Kamy, która na przestrzeni 150 w. oddziela pow. sarapulski od gub. perm skiej i ufimskiej. Z innych rzek ważniejsze Siwa, Czepca, Iż, Sarkan, Wotka, Krckmas i Bima. Jezior nie ma prawie wcale, natomiast błota liczne, zwłaszcza w części półn. powia tu, gdzie zajmują wielkie przestrzenie. W la sy obfituje część półn. , zachod, i środkowa, natomiast część wschodnia a zwłaszcza płd. wschodnia są prawie zupełnie bezleśne. Drze wostan stanowi sosna, jodła i w niektórych okolicach brzoza. W 1867 r, było w powie cie bez mta powiat. 252, 241 mk. , w tej licz bie 3381 jedynow. , 4583 rozkol, , 31 katol, 58 ewang. , 7182 machom. , 144 żyd. i 534 po gan. Pod względem etnograficznym, oprócz Wielkorossyan, przebywają tu Wotyacy do 50, 000 dusz, Tatarzy 7134 i Czeremisi 534. W 1868 r. było 61 cerkwi prawosł. , 39 murow. , 2 jednowier. , 1 dom modlitwy ewang. i 10 meczetów; znajdowało się 735 miejsc zamieszkałych, w liczbie których 22 miało przeszło 1000 mk. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem, hodowlą bydła, rybołóstwem, kowalstwem, wypalaniem wapna i cegły, wy robem rogóżek, wyprawą skór i poczęści pszczolnictwem; oprócz tego część ludności zajmuje się furmaństwem i obróbką drzewa. Przemysł fabryczny reprezentowało 1868 r. 55 fabryk, produkujących za 2, 262, 446 rs. , z których ważniejsze 1 fabryka wyrobów żelaznych 559, 400 rs. , 1 odlewnia żelaza j 64, 755 rs. , fabryka broni 1, 500, 000 rs. , 4 gorzelnie 181, 858 rs. . J. Krz, Sarata, kolonia nad rzką t. n. , pow. akkiermański gub. bessarabskiej, o 60 w. od mta pow. , ma 120 dm. , 943 mk. kolonistów Niemców, kośc. ewang. , szkołę miejską, st. poczt. Założona w 1822 r, , odznacza się zamożnością mieszkańców, Sarata, rzeczka górska na Bukowinie, wypływa na obszarze Szypotu Kameralnego, w pow. radowieckim, z połudn, stoków Tomnatyka 1567 mt. ; płynie parowem na płn. zach. , a zabrawszy pot. Bazani z pod Starej Wipczyny, 1433 mt. i pot. z Czarnego działu 1473 mt. , zwraca się na płn. a potem na płn. płn. zach. , uchodząc do Czeremoszu Bia łego od praw. brzegu. Prawe brzegowisko S. tworzą działy górskie Tomnaiyk 1567 mt. i Jarowec 1588 mt. , z których spły wają do S. liczne strugi. Na lew. brzegu roz pościera się potężny Czarny dział, oddzielają cy dolinę Czeremoszu Białego od doliny Sa raty. Długość biegu 15 klm. Ujście leży 957 mt. npm. Na średnim biegu, na lew. brzegu leży polana Sarata. Br. G. Saratów, mto główne gub. saratowskiej, na praw. brzegu Wołgi, pod 51 32 pln. szer. a 63 44 wsch. dłg. geogr. , odl. o 1589 r. od Petersburga a 915 w. od Moskwy. Miasto zbudowane jest na wyniosłej miejscowości, opadającej ku Wołdze i otoczonej amfiteatralnie łańcuchem pagórków sięgających do 560 stóp w Sokolej Górze, wznoszącej się na płn. od miasta. Na zachód wznosi się góra Łysa, na płd. zachód zaś góra Ałtynna. Dwa znaczne jary dzielą S. na trzy nierówne części, z których środkowa jest największą i stanowi właściwe miasto, dwie drugie zaś stanowią jakoby przedmieścia. Po drugiej stronie Wołgi, w gub. samarskiej, rozciąga się rozległa słoboda Pokrowska, będąca w skutek ożywionych stosunków z Saratowem, właśeiwem jego przedmieściem. Samo mto otoczone jest mnóstwem sadów i fabryk. W 1885 r. było 122, 829 mk. W 1867 r. miało 11, 672 dm. 898 mur. i 93, 218 mk. , w tej liczbie 2676 jedynow. , 2025 rozkol, 1509 katol, 1400 ewang. i 143 machom. O szybkim wzroście ludności świadczą następujące dane w 1810 r. było tu 15, 000 mk. , w 1830 r. 49, 664mk. ; w 1850 r. 53, 396 mk. ; w 1850 r. 66, 660 mk. W mieście znajdują się 24 cerkwie prawosł. 2 drewn. , monaster żeński, 3 cerkwie jedynowierców, 2 kościoły katol. 1 drewn. , 1 kośc. ewang. drewniany i 1 meczet. Z cerkwi odznacza się sobór p. w. św. Aleksandra Newskiego, wzniesiony w 1825 r. na pamiątkę poległych w wojnie 1812 r. i stary sobór z 1697 r. z cudownym obrazem Zbawiciela. Pierwotny kościół katolicki wznieśli około 1770 r. Polacy przy pomocy osiadłych tu Niemców katolików; dzisiejszą okazałą świątynię katedralną p. w. św. Franciszka Ksawerego. , wzniesiono w 1880 r. kosztem dyecezyan. Par. kat. , dyec. tyraspolskiej, ma 2627 wiernych i rozciąga się na cały powiat saratowski Z zakładów naukowych znajdują się w S. 2 gimnazya męzkie i żeńskie, instytut wychowania panien, szkoła powiatowa i 3 parafialne, 2 szkoły żeńskie, seminaryum duchowne prawosł. , szkoła duchowna prawosł. , seminaryum dyecezyalne katol 7 profesorów, 57 alumnów. Dalej jest Saratów tu szpital miejskie dom przytułku, szpit. obłąkanych, ochrona, więzienie, rota aresztancka, dom poprawy i kary, teatr murowany i drewniany, dwór gościnny z szeregiem sklepów, 2137 sklepów 604 murow. , 176 magazynów składowych, biblioteka publiczna od 1857 r. , bank miejski od 1863 r. z kapitałem zakładowym 100, 000 rs. , 4 drukarnie, 3 litografie, 6 fotografii. Miasto posiada wodociągi, zbudowane w 1856 7 r. Majątek miasta stanowią 2 domy murow. , 120 sklepów i 81, 097 dz. ziemi, wypuszczanej przeważnie około 62, 000 dz. w dzierżawę. Dochody miejskie wynoszą 120, 000 rs. W 1867 r. było w S. 3186 rzemieślników 1102 majstrów, 1327 czeladników i 757 uczniów. Przemysł fabryczny dość rozwinięty; w 1861 r. produkcya roczna wynosiła przeszło 882, 000 rs. Oddawna już S. ma ważne znaczenie pod względem handlu, o czem świadczy już ta okoliczność, że w 1865 r. na tutejszej przystani naładowano 4, 623, 292 pud. , wartości 4, 880, 117 rs. , wyładowano zaś 4, 249, 824 pud. , wartości 1, 604, 146 rs. Głównemi przedmiotami wywozu były zboże 3, 415, 739 pudów, łój 218, 607 pud. , siemię 155, 499 pud. , spirytus 117, 883 pud. , potaż 87, 925 pud. , olej 81, 026 pud. i in. ; przywozu zaś ryby 932, 069 pud. , sól 751, 782, drzewo 205, 525 pud. , metale 100, 887 pud. i in. Wielu mieszkańców zajmuje się także rolnictwom 2432 rodzin oraz sadownictwem około 800 sadów, zajmujących 2252 dz. . Jarmarki odbywają się 9 maja, trwający do początku czerwca, 6 8 lipca i 22 24 listopada; w ostatnich jednak czasach podupadły i nie mają wielkiego znaczenia. Niewiadomo kiedy został założony S. , powstał on jednak prawdopodobnie za panowania Feodora Iwanowicza. Niektórzy badacze twierdzą, że na miejscu dzisiejszego S. znajdowała się osada tatarska Sarytau Żółta góra, będąca podług Sękowskiego głównem miastem Burtarów. W r. 1591 S. nazwany jest nowym i posiadał wojewodów w osobach kn. Zasiekina i Turowa. Pierwotnie mto znajdowało się na lewym brzegu Wołgi, przy ujściu do niej rzeczki Saratówki, o 10 w. od dzisiejszego 8. Na prawy brzeg Wołgi przeniesiony został około 1605 r. Poniewaź miasto nie było nigdy silnie obwarowane, ulegało przeto częstym napadom. I tak w 1671 r. zajął je Stenko Razin; w 1677 r. ograbili tu Kozacy kasę carską; w końcu XVII i na początku XVIII w. kilkakrotnie niszczone przez Kałmyków; w r. 1708 zniszczone przez Kozaków dońskich pod Bułaninem i Nekrasowem, w końcu 1774 r. zajęte przez Pugaczewa. Przyłączone początkowo do gub. kazańskiej a następnie astrachańskiej, zostało w 1780 r. mtem gubernialnem namiestnictwa saratowskiego, zamienionego w 1797 r. na gubernię. Od 1857 r. S. jest stolicą biskupstwa katol, tyraspolskiego, utworzonego w 1880 r. i obejmującego gubernie saratowską, astrachańską, samarską, ekaterynosławską, chersońską, taurycką i Krym, bessarabską oraz Kaukaz. Dyecezya ta obejmuje 85 parafii łacińskich polskonie mieckich oraz 56 filii i kaplic i 44 parafii ormiańskich i liczy 203, 886 katol, łacińskich około 100, 000 Polaków i 21759 Ormian. Saratowski powiat, znajdujący się we wschodniej części guberniii, zajmuje podług pułk. Strelbicldego 145 mil al 7015, 8 w. kwadr. Powierzchnia powiatu wzgórzysta; przerzyna go szereg pagórków idących wzdłuż Wołgi, od którego odbiegają liczno gałęzie idące ku zachodowi w głąb powiatu. Pomiędzy łańcuchami pagórków znajdują się doliny, będące łożyskami licznych rzek i rzeczek. Pod względem geognostycznym przeważa w powiecie formacya kredowa, występująca w wielu miejscowościach. Na niewielkich przestrzeniach występuje formacya jurajska i trzeciorzędowa. Gleba, zwłaszcza, w części północnej, przeważnie czarnoziemna, na podłożu gliniastem lub marglowem. Cały prawie powiat zroszony jest rzekami systematu Wołgi, w zachodniej tylko części znajdują się Wierzchowiska rzek należących do systematu Donu i Sury. Wołga przechodzi granicą powiatu na przestrzeni 92 w. , przybierając rz. Tereszkę, Suchą, Elszankę, Czardym, Stary Kurdium, Guselkę, Podstępny Erik, Tokmakówkę, Saszinskę i Gubernatorkę. Do systematu Sury należy Uza, do systematu Donu zaś Medwedica. Długośó wszystkich rzek i rzeczek przerzynających powiat wynosi do 1812 w. Jezior większych nic ma wcale, błota spotykają się rzadko. Lasów nie wiele, zajmują one 99, 774 dz. , t. j. 12 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w powiecie bez mta pow. 130, 352 mk. , w tej liczbie 1016 rozkol, 56 katol. , 8448 ewang. Pod względom etnograficznym było 1859 r. w powiecie, oprócz Wielkorossyan, 8561 Małorusów, 9983 Niemców kolonistów i 4799 Mbrdwinów Ludnośó zamieszkuje 265 osad, mianowicie 4 kolonie, 50 siół, 168 wsi, 53 chutorów i in. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem i chodowla bydła; nad brzegami Wołgi kwitnie ogrodnictwo i sadownictwo, w wielu wsiach pszczolnictwo. Nadto pomiędzy mieszkańcami jest wielu kowalów, cieśli, krawców i farbiarzy. Przemysł fabryczny nieznaczny; w 1867 r. było tu 18 fabryk, mianowicie 1 fabryka sukna, 3 garbarnie, 1 fabryka kleju, 1 pralnia wełny, 5 gorzelni, 3 krochmalnie, 3 potażarnie, 1 młyn parowy. Saratowska gubernia, jedna z gub. nad Woł Saratów Saraunen Saratowszczyzna Sarażyn Sarażyńce gą leżących, graniczy od płn. z gub. Symbirska, od wsch. z samarską i astrachańską, od płd. zach. z ziemią wojska dońskiego, od zachodu zaś z gub. woroneską i podług obliczenia pułk. Strelbickiego zajmuje 1539, 89 mil al. 74, 2201 w. kw. Powierzchnia gubernii, sądząc podług biegu przerzynających ją głównych rzek, ma spadek od płn. wschodu ku płd. zach. . i da się podzielić na dwie połowy północną, górzystolesistą i południową, stepową. Za granicę pomiędzy obu temi częściami można przyjąć w przybliżeniu linię dr. żel. tambowskosaratowskiej. Pod względem geognostycznym przeważa w gubernii formacya kredowa. Obnażenia jej stanowi kreda, margiel gliniasty, gliniastożelaziste piaskowce i gliny krzemieniste. Zawiera ona mnóstwo charakterystycznych skamieniałości. W górach nad Wołgą występuje na niewielkich przestrzeniach formacyą jurajska. Trzeciorzędowa formacyą eoceńska, rozwinięta w pow. kamyszyńskim i saratowskim, składa się z piasków, niebieskiego marglu, gliny krzemicnistej i drobnych ziarnistych piaskowców. W półn. części gubernii przeważa gleba czarnoziemna, przechodząca ku południowi w piaszczystą i gliniastą. Z bogactw mineralnych znajduje się ruda żelazna w pow. atkarskim, piaskowiec, kreda, wapno, glina biała. Pod względem hydrograficznym rzeki gubernii należą do zlewów morza Kaspijskiego i Azowskiego. Przedstawicielką pierwszego jest Wołga, oddzielająca na przestrzeni 706 w. gub. saratowską od astrachańskiej i samarskiej i przybierającą w jej granicach 75 rzek i rzeczek, niemających pod względem ekonomicznym wielkiego znaczenia. Ważniejszo z nich Tereszka, Tersa, Czardym, Kurdium i Sura. Do rzek zlewu morza Azowskiego należą Choper, Medwedica i Iłówka, uchodzące po za granicą gubernii do Donu. Gubernia nie jest bogatą w wody stojące. Niewielkie jeziora i błota znajdują się tylko w dolinach rzek, przeważnie większych. Za wyjątkiem pow. północnych, mianowicie serdobskiego, petrowskiego a zwłaszcza kuźnieckiego, gub. saratowska jest w ogółe maloleśną; południowo jej powiaty, jak kamyszyński a szczególniej carycyński, są zupełnie bezleśne. W ogóle lasy zajmują 12 całej przestrzeni. Brak drzewa i trudność przywozu są przyczyną, że w części stepowej domy po większej części stawiają z ubitej gliny, pomieszanej ze słomą. Klimat umiarkowany, chociaż odznacza się gwałtownemi przeskokami od ciepła do zimna. Średnia roczna temperatura wynosi w części północnej 4 w środkowej 4 1 2, w południowej przeszło 5. W 1867 r. było w gubernii 1, 725, 478 mk. , t. j. średnio 1124 mk, na 1 milę kwadr. Pod względem wyznania było 1, 495, 015 prawosŁ, 11, 323 jedynow. , 32, 958 rozko. , 24, 205 katol, 100, 221 protest. , 51 żyd. , 61, 537 machomet. , U63 pogan. Pod względem etnograficznym, oprócz Wielkoros syan 1, 184, 000 dusz, przebywają w gub. Małorossyanie 119, 000, Kozacy astrachańscy 3642, Niemcy 118, 000, Mordwini 94, 000, Czuwasze 10, 000, Meszczeryacy 3000, Ta tarzy 55, 000 i Kałmycy 147. Główne za jęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, chodo wla bydła, w powiatach północnych przemysł leśny, nad Wołgą zaś i innemi większemi rzekami rybołóstwo i flisactwo. Sieją głównie pszenicę, proso, tatarkę, jęczmień, owies, groch, oraz słoneczniki, gorczycę i tytuń. Ogrodnictwo i sadownictwo w kwitnącym sta nie; rosną tu wyborne kawony i melony, tu dzież wino w połudn, powiatach. Pola orne zajmują 2, 265, 000 dzies. , czyli 30 przestrzeni. Hodowla bydła znacznie rozwinięta, zwłaszcza w pow. południowych bałaszewskim, atkarskim, kamyszyńskim i carycyńskim. Przemysł fabryczny, zajmujący się zwłaszcza przeróbką materyałów roślinnych i zwierzęcych, dość rozwinięty, W 1867 r. było w gubernii 659 fabryk, zatrudniających 6943 robotn, i produkujących za 4, 894, 000 rs. Najważniejsze gorzelnie 45 fabryk, z prod. 1, 696, 731 rs. , fabryki sukna 12, z prod. 744, 304 rs. , młyny parowe 8, z produkcyą 477, 300 rs. , olejarnie 109, z prod. 190, 820 rs. , garbarnie 138, z prod. 235, 019 rs. . Han del ożywiony. Pod względem administracyj nym gubernia podzieloną jest na 10 powia tów atkarski, bałaszowski, carycyński, chwatyński, kamyszyński, kuźniecki, petrowski, saratowski, serdobski i wolski. Są one nieje dnostajne pod względem rozległości. Najwię kszy z nich atkarski zajmuje 14 8Vo ogólnej przestrzeni, najmiejszy zaś kuźniecki tylko 6, 2. W 1859 r. było w gubernii 2098 miejsc zaludnionych, w tej liczbie 10 miast, 1 osada, 51 kolonii, 2 stanice, 43 słobód, 644 siół, 1130 wsi i 217 innych nomenklatur. W 1867 r. było w gubernii 643 cerkwi pra wosł. 284 murow. , 3 monastery, 26 kaplic 2 murow. , 10 cerkwi jedynowierców 6 mu row. , 11 domów modlitwy rozkoln. , 16 ko ściołów katol. 1 murow. , 36 kośc. ewang. 4 murow. i 132 meczetów. J. Krz. Saratowska, słoboda, pow. szawelski, gm. Poszwityń, o 30 w. od Szawel. Saratowszczyzna, dobra, pow. słonimski, w 4 okr. poL, gm. Pacowszczyzna, o 50 w. od Słonima. Saraunen, dobra, pow. iławkowski, st. p. Landsberg; 19 dm. , 98 mk. , 327 ha. Sarażyn, ob. Sarażynka. Sarażyńce, wś nad rz. Rosią, pow. berdy Saratowska Saratowska Sarbia czowski, w 2 okr. poL, gm. Dziuńków o 6 w. , o 80 w. od Berdyczowa, ma 314 mk. Podług Pochilewicza było tu w 1863 r. 643 mk. prawosł, i 14 katol. ; 1473 dzies. Cerkiew Pokrowska, drewniana, wzniesiona w 1734 r. a w 1821 r. odnowiona, uposażona jest 60 dz. ziemi. Do par. prawosł, należy wś Junaszki. W 1651 r. dział ks. Dymitra Wiszniowieckiegę. Do 1829 r. należała do klucza pohrebyszczańskiego, następnie własność Hejbowiczów. Sarażyneczka, wś rząd. , pow. bałcki, ob. Nowipol. Sarażynka, rzeczka, w pow. bałckim, ob. Perejma. Sarażynka, mylnie Sarażyn, wś nad rz. Perejmą Sarażynką, dopł. Sawrania, pow. bałcki, okr. pol. Krute, gm. Perejma o 4 w. , sąd w Aleksandrówce, par. katol. Bałta o 20 w. , ma 308 osad, 1675 mk. , 1814 dzies, ziemi włośc, 1831 dzies, dworskiej, 47 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. Maryi P. , z 1865 r. , ma 1404 wiernych. Gorzelnia za łożona w 1885 r. , przerabia rocznie około 66, 000 pudów; w 1866 r. wydała 1, 097, 910 stopni spirytpsu. Gleba czarna, urodzajna. Należała do Czetwertyńskich, Lipińskich, obecnie Owczynnikowa. Dr. M. Sarąg, jezioro na Warmii, w zlewie rzki Passarya ob. . Sarbia 1. dawniej Sarby, niem. Sarhen, wś i domin. , pow. czarnkowski, o 7 1 2 klm. na płn. wschód od Czarnkowa par. i poczta, w okolicy lesistej i pagórkowatej, pochylonej ku dolinie Noteci; st. dr. żel. w Trzciance Schoenlanke o 16 klm. Lud miejscowy nosi się po niemiecku, chodzi w drewniakach. Na S. kopie się torf, glina i margiel siny; bursztyn znajduje się prawie wszędzie. W r. 1393 pozywał Jan z Strzałkowa Wincentego z Czarnkowa o szkody, wyrządzane mu na S. , którą trzymał w zastawie Akta gr. pozn. , wyd. r. 1888, n. 1685, obj. mylnie tę osadę Sarbią w pow. szamotulskim; w r, 1580 należała S. do Jadwigi Czarnkowskiej i Barbary Rogozińskiej kasztelanowej; pierwsza z nich posiadała tu 9 półłanków, 1 łan sołecki, 2 ćwierci karczm, i 2 zagrodn. , a druga 4 łany osiadłe, 2 ćwierci karczm, i 2 zagrodników. Około 1677 r. dziedziczył S. Andrzej Franciszek Gębicki, ststa nowodworski, w r. 1773 Kajetan Iwański, kasztelanio brzeskokujawski, później Świnarscy. Wś ma 45 dm. , 545 mk. 393 kai, 144 prot. , 8 żyd. i 1096 ha 742 roli, 96 łąk, 112 lasu. Domin, z fol. Klaralust 1 dm. , 22 mk. ma 9 dm. gorzelnię i cegielnio, 189 mk. 153 kat. , 36 prot. i 1420 ha 596 roli, 34 łąk, 467 lasu. 2. Ś. , majętność, pow. szamotulski, o 9 1 2 klm. na płn. zach. od Buku; 10 dm. , 159 mk. 154 kat. , 5 prot. i 342 ha 279 roli, 23 łąk, 6 lasu; cz. doch, z ha roii wynosi 13, 80, z ha łąk 10, 80, z ha lasu 2, 40 mrk; właścicielem jest Penryk Prusimski. W r. 1394 pisał się ztąd Swiętosław Akta gr. pozn. , wyd. w r. 1888, n. 1924; r. 1580 należała S. do Jana i Urszuli Sarbskich; pierwszy z nich posiadał tam 1 łan, 1 zagr. i komorn. , a druga 2 łany os. , 3 zagrodn, i 1 osadn. ; około 1793 r. był dzie dzicem Chłapowski, podsędek poznań. 3. S. , wś i dom. , pow, wągrowiecki, o 5 klm. na za chód od Mieściska, par. Podlesie Kościelne, poczta w Popowie Kościelnem, st. dr. żel. w Janowcu o 15 klm. Około r. 1523 należała S, w połowie do par. popowskiej a w drugiej do podleskiej; składała się z łanów kmiecych i dziedzicznych. W r. 1580 było 4 1 2 łanów osiadł. , 2 półłanki spustoszono i 4 zagrodn. ; dziedzicami byli Janusz Grzymułtowski r. 1618, Podoscy około r. 1773 Konst. Sejm. , II, 155 i Stanisław Brodziński, pisarz grodz ki, około r. 1793. Wś ma obecnie 22 dm. , 171 mk. 130 kat. , 41 prot. i 293 ha 210 roii, 17 łąk, 5 łasu. Domin, z folw. Auenstein ma 11 dm. , 140 mk. 102 kat. , 38 prot. i 448 ha 275 roii, 29 łąk, 26 łasu. 4. S. , ob. Sarbskie huby. E. Cal Sarbice 1. w XVI w. Szarbycze i Sarbycze, kol. nad rz. Wartą, pow. kolski, gm. Koźmin, par. Wilamów, odl. od Koła 17 w. , ma 15 dm. , 93 mk. , 17 os. , 248 mr. W 1827 r. 8 dm. , 64 mk. Na początku XVI w. S. i przyległe Łęg Wielki, Brzozówka, Kozubów były to osady na wyspach lub kępach przez Wartę utwo rzonych. Ludność żyła przeważnie z rybo łóstwa. Za dziesięcinę dawali po kilka gro szy wikaryuszowi kollegiaty uniejowskiej Łaski, L. B. I, 395 i 363. S. wchodziły pó źniej w skład dóbr Janiszew. 2. S. , w XVI w. Sarbicze, wś włośc, pow. kielecki, gm. Łopuszno, par. Mnin, w pobliżu Radoszyc. W 1827 r. 41 dm. , 277 mk. W połowie XV w. wieś królewska, w par. Mnin, miała łany kmiece, z których dawano dziesięcinę snopo wą i konopną, wartości 3 grzyw. , prebendzie św. Jerzego Dług. , Lib. Ben. , I, 596, 599. W 1540 r. wś królewska do Chęcin, należąca, leżała w par. Radoszyce. W r. 1573 miała 9 1 2 łan. , 1 2 łanu pust. Pawiński, Małop. , 278, 568. Br. Ch. Sarbicko, w XVI w. Szarbyczko, wś nad rzką Pokrzywnicą, pow. koniński, gm. i par. Tuliszków, odl. od Konina 18 w. , ma 17 dm. , 257 mk. W 1827 r. 20 dm. , 256 mk. W połowie XII w. należy do klasztoru norbertanek w Strzelnie ob. t. VIII, 662. Na początku XVI w. kmiecie dawali pleb. w Tuliszkowie za dziesięcinę po 7 1 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , II, 27i. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś Sarbiczko, własność Sarażyneczka Sarażyneczka Sarbicko Sarbice Sarażynka Sarbin Sarbiewo Sarbinowo Sarbinówko Sarbiewo Złotkowskiego, miała 8 łan. Pawiński, Wiel kop. , I, 239. Br. Ch. Sarbiewo, może pierwotnie Sarbsko ob. , wś nad rz. Raciążnicą, pow. płoński, gm. i par. Sarbiewo, odl. o 9 w. od Płońska, po siada kościół par. drewniany, urząd gminny, wiatrak, 25 dm. , 185 mk. , 304 mr. W 1827 r. były tu dwie części jedna miała 16 dm. , 145 mk. , druga 3 dm. , 27 mk. Wś S, i przyle głośó t. n. wchodziły w skład dóbr Dłużniewo ob. . S. leży w równinie otoczonej w oddali borem, pokrywającym wzgórza piaszczyste. Rzeczka Raciąźnica, płynąc środkiem, zrasza pola i łąki. Kościół p. w. św. Stanisława bi skupa, z drzewa kostkowego, pod dachówką, otaczają stare lipy. Z powodu braku erekcyi niewiadomo kiody zbudowany. Obecny od nowiony w 1862 r. Z prawej strony ołtarza zamieszczona jest biała, marmurowa tablica, poświęcona pamięci Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, najznakomitszego poety łaciń skiego czasów nowożytnych. Urodził się on w S. , starom gnieździe rodowem, d. 24 lutego 1595 r. , z ojca Mateusza i matki Anastazyi Milewskiej. Przy kościele istniał fundusz na szpital dla kalek. O nagrobku w S. pisał Ka jetan Kwiatkowski Bibl, Warsz. 1851, II, 137. S. par. , dek. płoński, 2234 dusz. S. gm. , należy do sądu gm. I okr. , ma 14, 875 mr. ob szaru 132 mr. nieuż. , 397 dm. , 3689 mk. W gminie znajdują się; 2 kościoły, ewang. dom modlitwy, sąd gm. , dwie szkoły, 8 wia traków. W skład gminy wchodzą Aniszewko, Baboszewo, Brzeście, BudyRadzymiń skie, Ćwiklinek, Cieszkowo, O. Stare i Nowe, Dłużniewo, Dłużniewska Wola, Galomin, Galominek, Jarocin, KorzybieWielkie, K. Małe, K. Kruszewo, K. Czerwonki, Krościn, Mar szewo, Sarbiewo, Słoszewo, Sokolniki, Tyski, Szymaki, ZbyszewoReszki. Br. Ch. Sarbin, w XVI w. Sarbin Wola, wś, pow. konecki, gm. Blizin, par. Odrowąż, odl. od Końskich 30 w. , ma 55 dm. , 395 mk. , 527 mr. włośc, 1 mr. dwor. W 1827 r. 26 dm. , 167 mk. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś Sarbin Wola, w par. Odrowąż, własność kaszt, sandomierskiego, miała 2 1 2 łan. , 1 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 286. Sarbin, Sarbino r. 1282, Skarbno r. 1548, osada niegdyś pod Krzywiniem, w pow. kościańskim, graniczyła z Czerwoną Wsią i Górką Kod. Wielkop. , n. 506. Sarbinówko al. Sarbinowskie Huby, wieś, pow. wągrowiecki Żnin, powstała w nowszych czasach; par. Kołdrąb, poczta w Janowcu, st. dr. żel. w Janowcu i Łopiennie; 6 dm. , 58 mk. kat. i 50 ha 42 roli, 6 łąk. Sarbinowo 1. wś i domin. , pow. krobski Gostyń, o 7 klm. na wsch. płd. od Ponieca par. i poczta, szkoła w miejscu, st. dr. żel. w Bojanowie o 10 klm, W r. 1310 wchodziło S. w skład pow. ponieckiego; między r. 1386 1390 toczyły się spory o S. i pobliskie 11 klm. Oczkowice Akta gr. pozn. , wyd. r. 1888, n. 47 i 766, mylnie objaśn. S. w pow. średzkim; r. 1397 pisał się Janusz z S. Kod. Wielkop. , n. 1977. Około 1564 r. płaciło S. bisk. poznańskim z 6 łanów po 12 gr. fertonów; w r. 1580 było 15 1 2 osiadł. Około r. 1793 dziedziczyli 8. Szczanieccy. Odkryto tu cmentarzysko z popielnicami, w których znaleziono paciorki szklane. Podanie o 2 chłopcach bliźniakach, którzy dla zażegnania zarazy oborali całą osadę 2 wołami blizniemi, zamieścił Przyjaciel Ludu IV, 251. Wś ma 19 dm. , 145 mk. 126 kat. , 19 prot. i 177 ha 134 roli, 20 łąk. Domin, z folw. Włostki 2 dm. , 34 mk. ma 8 dm. , 201 mk. 194 kat. , 7 prot. i 914 ha 410 roii, 26 łąk, 355 lasu; czysty dochód z ha roii i łąk 10, 18 mrk, z ha łasu 3, 52 mrk; chów bydła oldenburskiego; właścicielami są ks. Czartoryscy. 2. S. , wś i fol. , pow. średzki, o 5 1 2 klm. na wsch. płn. od Swarzędza poczta; par. Uzarzewo, szkoła w miejscu, st. dr. żel. w Kobylnicy Kobelnitz. S. było własnością kapituły poznańskiej; w r. 1349 Maciej syn Wacława z Trzeku nabył sołectwo miejscowe od braci Bogusława i Krzyżana Kod. Wielkop. , n. 1283. W r. 1580 posiadała tu kapituła 7 półłanków, 2 zagrodn, i 1 komorn. Rząd pruski zabrał S. i wcielił do domeny swarzędzkiej. Następnie S. przeszedł w posiadanie ks. Bogusława Radziwiłła, namiestnika w w. ks. poznańskiem. Tu urodził się w 1839 r. ks. Roman Czartoryski, syn Adama i Wandy córki Bogusława, zmarły w 1887 r, w Jabłonowie pow. husiatyński. Obecnie wieś ma 21 dm. , 138 mk. a fol. 6 dm. , 86 mk. i 159, 98 ha. Wś i folw. tworzą okr. wiejski, który ma 27 dm. , 224 mk. 175 kat. , 49 prot. i 331 ha 310 roii, 9 łąk. 3. S. , wś i wójtostwo, w pow. szubińskim Żnin, o 3 1 2 klm, na zachód od Żnina par. i poczta, na bitym trakcie wągrowieckim, w okolicy wzgórzystej; szkoła w miejscu; st. dr. źel. w Damasławku Elsenau o 11 1 2 klm. ; 27 dm. , 324 mk. 318 kai, 6 prot. i 720 ha 614 roli, 13 łąk; czysty doch, z ha roli 8 22, z ba łąk 10 57 mrk; właścicielem jest Karol Kubicki. S. odwieczna własność arcyb, gnieźn. , uzyskało w r. 1357 potwierdzenie króla Kazimierza; około 1523 r. składało się z samych łanów kmiec, i sołtysich; r. 1578 było 8 śladów osiadł, a w 1618 r. 6 śladów osiadł. , 5 pustych, 1 łan wcielony do folw. , 1 łan karczm, i 3 zagrodn. Rząd pruski włączył S. do domeny gąsawskiej. 4. S. , majętność, pow. wągrowiecki Żnin, o 5 klm. od Łopienna poczta i st. dr. żeL, par. Kołdrąb, szkoła w miejscu; ma z Rzy Sarbintupis Sarbka Sarbsk Sarbskie Sarbsko Sarca Sardęga Sardienen Sardyki niem 6 dm. , 60 mk. 13 dm. , cegielnię, 173 mk. 169 kai, 4 prot. i 759 ha 485 roli, 52 łąk, 60 lasu; właścicielem jest Kazimierz Kowalski. W r. 1390 pisał się Wygłosz z S. , około r. 1523 składało się S. z łanów kmiecych i dziedzicznych, tudzież z 2 części, które następnie zlały się w jednę całość. Część mniejsza nie jest dzisiejszym Sarbinówkiem, które powstało w nowszych dopiero czasach. Reg. pobor, z r. 1580 wykazują przy S. tylko 2 komorników; r. 1618 dziedzicem jest Jan łan osiadły, 1 puokoło 1793 r. byli Spławski, który posiada 1 sty, wiatrak i 2 komorn. ; dziedzicami Krzyżanowscy na Niedźwiadach a później Iłowieccy. E. Cal. Sarbinowo, fol. do Kuczwał, pow. toruński, st. p. Chełmża. W 1885 r. 1 dm. , 10 mk Dziedzic Antoni Kalkstein na Pluskowęsach. Sarbintupis, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 46 w. od Nowoaleksandrowska. Sarbka, rzeczka, lewy dopływ Mogilnicy, uchodzącej do Obry. Wypływa z jez. Wil czyńskiego, o 12 klm. na wsch. płd. od Pniew, w pow. szamotulskim; płynie od płn. ku płd. na Młynkowe, Sarbię, Sędzinki, Wiktorowo i Wojnowice, gdzie łączy się z Mogilnica wschodnią i z nią uchodzi do Mogilnicy wła ściwej czyli do Prutu pod Dakowami Mokremi, o 4 1 2 klm, na płd. wschód od Opalenicy, w pow. bukowskim. Z lew. brzegu przyjmuje strumyk od Wilkowa i strugę od Otusza. Długość biegu od Wilczyna do Woj nowie wynosi około 17 klm. E. Cal. Sarbka, Szarp 1523 r. , Sarpka r. 1578, Szarpka r. 1793, wś, pow. wągrowiecki, o 8 klm. na wsch. płd. od Budzynia poczta i st. dr. żeL, na praw. brzegu Rudki, dopł. Weł ny, par. Zoń; 17 dm. , 153 mk. 54 kat. , 94 prot. , 5 żyd. i 680 ha 491 roli, 37 łąk, 69 lasu; czysty dochód z ha roli 6 66 mrk, z ha łąk 7, 44, z ha lasu 1, 57 mrk. S. była dawną własnością klasztoru wągrowieckiego; około 1523 r. składała się z łanów kmieo. i sołec kich. W r. 1578 było 6 śladów osiadłych, a w 1618 r. 3 łany os. , 1 sołecki i 1 pusty. 8. zabrana przez rząd, wcieloną została do do meny wągrowieckiej. E. Cal Sarbsk 1. niem. Sarbske, dok. Serpsk, wś w Pomeranii, nad jez. t. n. , pow. lęborski, par. kat. Lębork, 138 ha. W 1885 r. 7 dm. , 11 dym. , 52 mk, 50 ew. , 2 źyd. We wsi jest kośc. fil. ewang. 2. S. , dobra ryc, tamże, st. p. Wieleń Uhlingen, o 2, 5 klm, 657 ha. W 1885 r. 14 dm. , 26 dym. , 154 mk. 153 ew. , 1 żyd. W S. istniał przed reformacyą kościół filialny do pobliskiej Łeby, z którą równocześnie przeszedł w ręce luteranów. W 1658 r. co trzecią niedzielę pastor z Łeby odprawiał tu nabożeństwo. Obecnie jest w S. I kaplica ew. ob. Utr. kość p. kś. Fankidejs. , str. 229. Dobra tutejsze miały jeszcze 1437 r. prawo polskie i dawały jako podatek świ nie, krowy i przewód prowot, ob. Gesch. d. Lande Lauenburg und Buetow von Cramer ir, 292. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny i akcyzę potrójną, płacił Sarbsk pobór od 200 owiee ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 200. Około 1400 r. posiadał te dobra Wojciocli ze Sarbaka woyzechs von serpczk; ob. Zeitsch, d. West preus. Gesch. Ver. , 17, 20. Kś. Fr. Sarbskie Huby, niem. SarbiaAbbau, osada wiejska, pow. szamotulski, par. Ceradz Kościelny, poczta w Dusznikach, st. dr. źel. w Buku; 8 dm. , 67 mk. 7 kat. , 60 prot. i 107 ha 96 roii, 2 łąk. Sarbsko al. Sarbskie, jezioro w Pomeranii, nad Bałtykiem, pow. lęborski, oddzielone od morza przesmykiem, 1 klm. szerokim. Leżą nad nim wieś i dobra Sarbsk. R. 1447 odnawia, w. m. krzyżacki Konrad Ton Erlichshausen Mikołajowi Weger przywilej na wolne rybołówstwo w jez. Sarbskie, który w. mistrz Winrich v. Kniprode r. 1372 był wystawił trzem braciom Mścigniewowi Konuskowiozowi, Jaśkowi Jeszken i Kunistowi. Dan w Sztumie. Por. Kierzkowo i Łeba, Sarbsko, wś wymienioną w akcie rozgraniczenia 1349 r. kasztel, płockiej od wyszogrodzkiej, jako należącą z Karolinom do kasztel, płockiej, możnaby uważać za Sarbiewo. Sarca, rzeczka w pow. telszewskim, płynie pod wsią Judkajcie. Sardęga, nad Pilicą, ob. Mojkowice. Sardienen, dobra, pow. iławkowski, st. p. Iławka, 19 dm. , 113 mk. , 413 ha. Sardyki. zaśc, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. i dobra, Łopacińskich, Leonpol, o 407 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 16 mk. kat. Sareja, karcz, nad stawom, pow. wileński, w 1 okr. poL, o 15 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. żydów. Sarejki al. Szarejki, wś na pol. prus. Ma zurach, pow. łecki, 8t. p Bajtkowo, 20 dm. , 112 mk. , 210 ha. 8. istniały już około 1574 r. Nazwa wskazuje, że założyciele byli Li twinami. Prędko się jednak spolszczyli W r. 1662 mieszkali tam Mojżesz Janowicz Janowitz, Adam Wojkowicz Woitkoitz, Tomek Koszorzuk, Krzysztof Janowioz J anoitz i Jan Wojkowicz. Ail N, Sarejkiszki, zaśc. szl. nad potokiem, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 53 w. od Wilna, 3 dm. , 22 mk katol. Sarek, jezioro w pow. łeckim, o 1 2 klm. od wsi t. n. , a 1 klm. od jez. Łeckiego, ma przeszło 2 klm. długości a około 3 4 szerokości. Obszar wynosi 132 ha. Sarbinowo Sareja Sarejki Sarejkiszki Sarek Sarbinowo Sarem Sarek Sareka Sarepta Sarewo Sargen Sargiele Sargielcie Sargleliszki Sarglinie Sargówka Sarguny Sarkanie Sarkasten Sarkau Sarkawice Sarkenkrug Sarki Sarkiszki Sarkojady Sarkowicze Sarkowo Sarkupis Sarlowitz Sarek 1. alSzarek, ws na poLprus. Mazurach, pow. łecki, 5 klm. na płd. zach. od Ełku st. pocz. toL i par. nad traktem; 18 dm. , 72 mk. , 190 ba. Jarzy Ramung v. Ramek, komtur ryński, nadaje r, 1483 Piotrowi I Juchnie 5 włók nad jeziorem Sarek na prawie magd. i 3 morgi łąk pod Rochosakami i Nową I Wsią. Świadkiem był zakonnik Paweł Ska rżyński. 2. S. , dobra, tamże, 14 dm. , 73 mk. , 191 ha. Ad N. Sareka, terytoryum ziemi szaławskiej w Starych Prusach. Leżało podług Dusburga w czyści Szaławii, z Litwą graniczącej. Ad. N, SaremLin al. Kurresare, ob. Aremhurg. Sarepta al Sarpa, kolonia nad rzką Śarpą, w pobliżu ujścia jej do Wołgi, pow. carycyński gub. saratowskiej, o 28 w. na płd. wschód od Carycyna, przy trakcie pocz. astrachańskim, ma 63 dm. , 446 mk. , 2 szkoły, kośc. ewang. , fabrykę wyr. bawełnianych, fabr. wyr. tabacznych w 1867 r. wyprodukowano 287 pud. tytuniu, 105 pud. tabaki, 429, 000 sztuk cygar i 8150 sztuk papierosów i 2 fabr. musztardy wartość produkcyi których w 1869 r. wynosiła 76, 000 rs. . Kolonia założoną została przez Hernhutów w 1766 r. i do 180i r. zostawała pod zarządem Daniela Henryka Ficka. Koloniści otrzymali początkowo 5870 dzies, ziemi obecnie zaś posiadają 17, 170 dzies. i wskutek rozmaitych przywilejów, pomiędzy innemi zwolnienia w ciągu pierwszych 30 lat od wszelkich podatków, wkrótce doszli do zamożności. Sarewo dok. , dziś Czaple Nowe, wś, ob. Kokierzyna IV, 456, Fzerszna i por. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. X, 112. Sargen, wś, pow. świętosiekierski, st. p. Lichtenfeld; 21 dm. , 105 mk. , 382 ha. Sargiele, wś, pow. rossieński, gm. Szydłowo, o 23 w. od Rossień. Sargielcie, wś, pow. wiłkomierski, gm, Wojtkuny, o 7 w. od Wiłkomierza. Sargleliszki, wś, w gub. witebskiej. Sarglinie, wś nad rz. Jesią, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 27 w. , ma 33 dm. , 274 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 180 mk Sargówka, grupa zabudowań w obr. Pcimia, pow. myślenicki, na praw, brzegu Raby, u zach. podnóża góry Krzywicy 691 m, t. . Sarguny 1. wś, pow. szawelski, gm. Ja niszki, o 46 w. od Szawel. 2. S, os. szlach. , pow. wiłkomierski, gm, i par. Kurkle, o 23 w. od Wiłkomierza, o, 3 w. od drogi bitej warsz. potersb. Ziemia dość urodzajna, właścicieli kilku. Karol Kozłowski posiada 3 włóki, Buksza 3 wł. , Piottueh 2 wł. , Bujkowa 6 wŁ, Ja giełło w icz 2 wł, Kiewlicz 1 wł. J. M. Sarkanie, łotew. Sorkoni, dawniej Kokenhof al. Cymacany prawdop. Cyrmacany folw. nad jez. Cyrma, pow. rzeżycki, gm. Rezenmujża, na pograniczu pow. lucyńskiego, o 18 w. od Rzeżycy a 12 w. od Lucyna, posiada kośc. par. p. w. Niepok. Poczęcia N. P. M. , wznie siony z muru w r. 1860 kosztem parafian, głównie z funduszu ówczesnego proboszcza kś. Latkowskiego, z obrazem Bogarodzicy, cudami słynącym. Par. katol. , dekanatu rzeżycko raźnieńskiego, ma 1687 wiernych i ka plicę w Pakuminie. Już w XVII w. był tu kościołek drewniany, który przed zbudowa niem nowego zapadał w ruinę, jednak prze trwał aż do ukończenia obecnie istniejącego kościoła. S. stanowiły dawniej całość z sąsie dnimi folw. Poznań i Zaleś. W pierwszej po łowie XVII w. należały do DuninBalaszków al. Bałaszkowskich. Około 1650 r. Jerzy Weyss al. Weyssenhoff, syn Jana, przybyw szy do ks. inflanckiego z Kurlandyi, dostał po żonie swojej Elżbiecie Bałaszkowskiej ma jętność Cymaeany al. Sarkanie dok. z r. 1774 w arochiwum w Samoklęskach. S. roz padły się później i różne przechodziły koleje. Obecnie fol. S. należy do małoletnich Świerzbińskich i ma 586 dzies, przestrzeni dworskiej. Przed uwłaszczeniem należały do S. wsie Krzyżany, Cimoły, Dańskie, Miedzia ny i Skobulniki. J. E. W. Sarkasten, dobra prywat. , w okr. tukumsldm, pow. talseilski, par. arwaleńska Kurlandya. Sarkau, Sarkowo, wś, pow. rybacki, st. p. Cranz, 69 dm. , 325 mk. , 92 ha. Leży na Kurońskiej mierzei. Istniała tu st. pocz. na dawnym trakcie do Rossyi. Sarkawice, ob. Sartawice. Sarkenkrug, fol. przy wsi Stenken, pow. labiewski, st. p. Wulfshoefen; 1 dm. , 3 mk. Sarki, wś, pow. bracławski, ob. Monasterek 3. Sarkiszki, wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Łyntupy, o 6 w. od gminy, 4 dusze rewiz. Sarkojady, wś włośc, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Liszkowo, odl. od Sejn 51 w. , ma 10 dm. , 88 mk. , 5 os. , 176 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 29 mk. Wchodziła w skład dóbr Poniemoń. Sarkowicze, wś, pow. piński, w 3 okr. pol. , gm. Chojno, ma 45 mk. ; własność Suro wicza. Ks. M. Sarkowo, ob. Sarkau, Sarkupis, rzka, dopływ Imieży. Sarlowitz w dok. z r. 1363 Samowicz, wś i dobra, pow. grotkowski, par. kat. Odmuchów, odl. około pół mili od Odmuohowa. Część wsi dawniej własność bisk. wrocławskich, następnie królewska. W 1842 r. 61 dm. , 293 mk. kat. Sarek W 1861 r. 57 dm. , 342 mk lew. . Obszar gminy 1184 mr. 877 mr. roli; ob. szar większej własności 14 mr. Sarmacya, nazwa oznaczająca u rozmaitych hi. storyków greckich, rzymskich i humanistów XV i X. VI w. obszar północnowschodniej Europy, między morzom Baltyckiem, Czarnem i Wisłą. Brak dokładnych wiadomości o krajach i ludach środkowej i północnowschodniej Europy był powodem, iż historycy i geografowie starożytni rozciągali nazwę najbliższego plemienia, z którym mieli styczność, na cały dalszy nieznany im obszar ziem i zamieszkujących je plemion. Ztąd wynikła nieokreśloność i dowolna rozciągłość takich nazw plemiennych i terytoryalnych, jak Scytya, Germania, Sarmacya. Sarmatowie, lud pasterski, koczowniczy, grec. Sauromatai, podobno aryjskiego pochodzenia, znani byli już Herodotowi ks. IV, 117. Owładnęli oni około I wieku przed Chrystusem bujne stepowe pastwiska, ciągnące się na północ od morza Czarnego i zajmowane przez scytyjskie plemię Skolotow. Pomponiusz Mela 48 r. po Chr. i Pliniusz 78 r. dzielą całą środkową i północuą Europę na Germanią i Sarmacya. Tacyt rozciąga Germanią do Wisły. Ptolemeusz i kompilator Pliniusza Solinus 220 r. opierają się na pracach poprzedników i zachowują nazwę Sarmacyi dla płn. wschod. Europy. Podbici przez Hunnów znikają z widowni Sarmatowie w Vw. po Chr. , zatracając zapewne swe odrębne cechy przez pomieszanie z innemi plemionami. Gdy rozkwit humanizmu wywołał w XV i XVI w. powszechny u łacińskich pisarzów zwrot do nazw geograficznych starożytnych i usiłowanie by pochodzenie i dzieje ludów nowożytnych powiązać z życiem świata starożytnego, wtedy przy pomocy pism Ptolomeusza, Solinusa i Pliniusza, starożytne nazwy geograficzno rozpowszechniają się i wchodzą w użycie zarówno u poetów jak historyków i geografów. Długosz w zarysie geograficznym Polski, idąc za Solinuaem którego rękopis przywiózł do Krakowa nazywa Karpaty Sarmackimi górami, Bałtyk Sarmackiem morzem, powiada, ie nad tym morzem mają siedziby Sarmaci czyli Polacydalej twierdzi, że u pisarzy starożytnych Polska nazywa się Sarmaoyą europejską a tak Rusini jako i Polacy zwani są Sarmatami. W rodowodzie plemiennym Polaków znów okazuje skłonność do zaliczenia w poczet dziejowych faktów, tyczących się plemienia Polaków al. Lechitów, szczegółów jakie wyczytał o walkach toczonych przez Sarmatów. Tenże sam prąd humanistyczny odbii ja się u Długosza w nadaniu bóstwom słowiańskim nazw grekoitalskich Mars, Wenera, Pluto, Dyana, Cerera. Jednakże w dalszym ciągu dzieła nie używa nigdy nazwy Sarmacya lub Sarmatowie na oznaczeniu Polski lub Polaków. Najwięcej przyczynić się mogła do rozpowszechnienia nazwy Sarmacyi na oznaczenie Polski ważna praca Miechowity Tractatus de duabus Sarmatiis Asiana et Europiana Kraków 1517, przetlamaczona w krótce na język niemiecki 1518, polski 1535, włoski 1561 i kikakrotnie przedrukowywana. Ten pierwszy opis północnowschodniej Europy stanowił wówczas jedyne źródło dokładniejszych wiadomości geograficznych. Wydany przoz AL Guagnina a opracowany przez Stryjkowskiego opis togo obszaru nosi tytuł; Sarmatiae Europeae descriptio Kraków, 1578. Dziełko to miało 6 wydań łacińskich i dwa w przekładzie polskim 1611 i 1768 r. . Poeci łacińscy pierwszej połowy XVI w. więcej jeszcze mogli się przyczynić do spopularyzowania tej nazwy. Owidyusz w elegiach swych pisanych w czasie pobytu na wygnaniu, w okolicach nad Dunajem, opowiada jak zaznajomił się z osiedlonemi tam Sarmatami i poznał ich język. Rzecz naturalna, iż historycy Stryjkowski i poeci wyprowadzali ztąd wniosek, iż Sarmatowie, zajmujący okolice zamieszkane następnie przez Słowian, byli sami Słowianami. Poeci łacińscy używają coraz częściej nazw Sarmacya, Sarmatowie w znaczeniu Polska i Polacy. Wapowski w tytule swego wiersza na zwycięztwo pod Orszą 1515 i. nazywa Zygmuuta I Sarmatieque Europee dominum, Celtes i Janicki często używają tej nazwy. Stopniowo przeświadczenie o tożsamości Polaków z Sarmatami przechodzi z książek do umysłów ogółu. Autor pierwszej obszernej historyi polskiej w języku polskim Joachim Bielski 1597 r. , idąc za Miechowitą, Wapowskim i Kromerem, tak zaczyna swą kronikę Królestwo polskie zasiadło w Eui opie, w krainie Sauromaoyey, od Assarmota syna Jaktanowego, abo raczej od ludzi z jaszczurczemi oczoma tak rzeczoney saurosjaszczurka, ommaoko po grecku. Dalej przytacza świadectwo Owidyusza i daje charakterystykę dzikiej dzielności Sarmatów co się ani Boga ani Rzymskiej mocy nie boją i dochodzi wreszcie do stanowczego twierdzenia tedy to jawna y iasna rzecz iest żechmy są Sarmatae właśni y przeto cokolwiek o Sarmatach pisano, to się stusznie ma rozumieć o przodkach naszych. Wynikiem dalszym rozszerzenia tych pojęć było odnoszenie nazwy plemienia Roksolanów scytyjskiego czy też sarmackiego do Rusi, skutkiem czego Klonowicz nadaje swemu poematowi łacińskiemu miano Roxolania. Starowolski wydając olbrzymi zbiór napisów grobowych, zgromadzo Sarmacya Sarmacya Sarnaki Sarna Sarmaczuny nych z kościołów całego kraju, daje księdze tytuł Monumenta Sarmatorum. W drugiej połowie XVIII w. miano Sarmata, w pismach przedstawicieli obozu postępowego, nadawane bywa często tym, którzy bezmyślnie i uporczywie trzymają się zarówno staroszlaoheckich pojęć i obyczajów a nadewszystko wad, jak i dawnych urządzeń politycznych Sarmatyzm Zabłockiego. Nie przeszkadza to jednak zarówno Karpińskiemu wypowiadać gorących i podniosłych uczuć w wierszu p. t. Żałe Sarmaty jak i Woroniczowi w Świątyni Sybilli wywodzić Słowian i Polaków od Sarmatów, i rozpoczynać zamierzoną wielką epopeję historyczną odj postaci Assarmota. Jan Potocki ogłasza swe uczono Essay sur l histoire universelle et rechorches sur celle de la Surmatie Warszawa, 1789 92, 4 tomy. Staszyc swe badania geologiczne wydaje p. t. O ziemiorodztwie gór dawnej Sarmacyi Warszawa 1805. Naruszewicz w pośmiertnym początkowym tomie Historyi narodu polskiego Warszawa 1824 poświęca obszerny ustęp rozwikłaniu stosunku Sarmatów do różnych ludów wymienionych przez starożytnych pisarzów. Współcześnie z pośmiertną pracą Naruszewicza ukazała się rozprawa Wawrz. ,, Surowieckiego O śledzeniu początków narodów słowiańskich, w której uczony badacz odrzucał wszelką łączność Polaków z Sarmatami. Dalsze badania historyczne wyzwoliły początkowe dzieje Polski od niczem nieuzasadnionego związku ze znikłym zdawna ludem a poezya i piśmiennictwo pod wpływem narodowego odrodzenia odrzuciły tę humanistyczną naleciałość XV w. Mimo to dotąd utrzymuje się w geologii nazwa Sarmackiego morza okres mioceniczny, a geografowie mianem Sarmackiej niziny, oznaczają równiny płn. wschodniej Europy. Br, Ch. Sarrmaczuny wś i kol u źródeł rzki Olksni, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, odl od Wyłkowyszek 7 w. , ma 14 dm. , 110 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 67 mk. Kol Sarmaczuny powstała, z uwłaszczonych osad, rozl mr. 02 gr. or. i ogr. mr. 56, łąk mr. 36 nieuż. mr. 1; bud. z drzewa 4. Sarna al Sarnaki, rzka, ob. Bużecka. Sarna 1. Mała Saarne Klein, wś i dobra, pow. niemodliński, odl milę od S. Wielkiej. Par. kat. Grasz Niemodlin, ewang. Loewen. 1861 r. 56 dm. , 346 mk. 267 ewang. , szkoła ewang. Obszar dworski należał do dóbr Loewen i obejmował 1683 inr. 1140 mr. roii, 158 mr. łąk i 277 mn lasu; gmina wiejska miała 2272 mr. 1717 mr. roii. 2. S. Wielka, niem. Saarne Gross, 1534 r. Sary, wś i dobra nad Nissą, pow. niemodliński, 1 3 5 mili od Niemodlina par. katol, kościół filialny w Graszu. W 1861 r. 48 dm. , 324 mk. 212 ew. , 1518 mr. 1117 roli ziemi dwor. i 2112 mr. włośc. 1555 mr. roli i 329 mr. łąk. Sarnaki, os. miejska i fol nad rzką Sarną al. Bużecka, pow. konstantynowski, gm. Chlebczyn, par. Sarnaki, st. poczt. Łosice. Miasteczko leży o kilka wiorst od Bugu a około 2 mil od drogi bitej z Siedlec na Łosice do Biały wiodącej, posiada kościół par. drewniany, aptekę, olejarnią, 78 dm, 1240 mk. , 406 mr. ziemi do mieszczan należącej. Fol. S. należy do dóbr Klimczyce. W 1827 r. było 99 dm. , 792 mk. ; 1862 r. 64 dm. , 872 mk. Jest to dawna osada, utworzona zapewne przez posuwających się ku wschodowi małopolskich mazurskich osadników ob. Wisła z 1887 r. , str. 204. Kościół par. , p. w. św. Stanisława bisk. , założony został podobno w 1430 r. przez dziedziców wsi. Obecny wzniósł na miejsce dawnego w 1816 r. Stanisław hr. Ossoliński, ststa sulejowski Pierwotnie wioska, gniazdo licznie rozrodzonej familii Sarnackich h. Ślepowron u Nies. Sarneccy, z których Jan został w r. 1524 sędzią ziemskim mielnickim, a przed nim dziad i ojciec piastowali ten urząd Metr. Lit. , 15. W 1547 r. dziedziczyli na S. Serafin, Adam, Zacharyasz, Stanisław, Kacper, Ewa i Elżbieta, dzieci niegdy Jana Sarnackiego, sędziego ziemi mielnickiej, i Heleny M. L. , 47. Po zgonie Stanisława Sarnackiekiego córki jego AnnaDorota, zona Bartł. Piotrowicza i Jadwiga, żona Stan. Marcinkowicza, sprzedały przypadające na nich części w S. ojczymowi Kacprowi Miłoszewskiemu, co Zygm. August stwierdził w Wilnie dnia 3 marca 1547 r. M. L. , 211 f. 287. W r. 1571 dziedzicem S. , Lisowa, Marek i Smorklewic jest Adam Kosiński h. Rawicz, kaszt, podlaski Metr. Kor. 110, f. 63, choć po półwtóczku posiadali jeszcze Szliachetni Mikołaj z bratem Stanisławem, oraz Piotr Sarnaccy Podszretkowicze sic Akta podskarb, z r. 1576. Według starego rękopisu w posiadaniu autora, około r. 1597 dziedzicem na S. i Chlebczynie był Wawrzyniec RawiczWita nowski syn Jerzego. Od Witanowskich przeszły S. w posiadanie Butlerów, lecz nie wcześniej zapewne jak około r. 1627, gdyż dopiero w tym roku otrzymali oni indygenat polski Vol. leg. , III, 552. Łukasz Aleksander hr. na Międzylesiu Butler, ststa mielnicki, w r. 1754 wyrobił u Augusta III przywilej wynoszący wś S. na stopień miasta, z 6 jarmarkami do roku Sigil, 27, p. 337. On to sprowadził rzemieślników. Córka jego Rozalia wniosła dobra te w dom Antoniego Ossolińskiego, ststy sulejowskiego. Syn ich Stanisław, ststa sulejowski i przyłucki, starał się podźwignąć osadę po zniszczeniu jakiemu uległa podczas przejścia wojsk Napoleona, wracających z pod Sarrmaczuny Moskwy w 1813 r. Dziś S. są własnością Bron. Podczaskiego. Podług taryfy z r. 1775 liczyły S. 56 dm. , w r. zaś 1789 Mko Sarnaki, dziedzictwo JW. Stan. Ossolińskiego, ststy sulejow. , posiada dymów żydowskich 31, dworskich 1, browarnych 1, karczmarskich 2, z chałup o 1 gospodarzu 25, z chałup ogrodowych 3, z chałup bez gruntów i ogrodów 5, rzemieślniczych 3, razem dymów 71 Extrakt taryfy dymów. Akt. podskarb, , Nr. 34, opłacając t. z. ofiary 387 złp. 12 gr. 3 den. tamże, Nr. 18. W r. 1825 8. czynią dochodu konsumcyjnego 3, 666 złp. Gazet. Warsz. , Nr. 120. S. par. , dek. konstantynowski, obejmowała w 1861 r. 4412 głów, w tej liczbie 2533 katol, i 562 żydów. W 1870 r. było 3150 dusz kat. M. R. Witan. Sarnecki, zaśc, pow. borysowski, ob. Nowosiołki 95. Sarneczek, potok, wypływa w obr. gm. Dobrotworu, w pow. kamioneckostrumiłow skim, koło grupy zabudowań Rokity, płynie na płn. , tworząc granicę między Dobrotwo rem a Stryhanką, poniżej której wpada do Bugu. Długośó biegu 4 klm. Br. G. Sarnia, fol. , pow. łęczycki, gm. Rogoźno, par. Gieczno, odl. od Łęczycy 20 w. , ma 2 dm. , 12 mk. Sarnia, węg. Szarnya, ws, w hr. oraw skiem Węgry, pow. trzciańskim, tuż nad granicą galicyjską, nad Czarną Orawą. Gra niczy od wsch. z Harkabuzem, od zach. z Po dwilkiem, od płd. z Podszklem, a od płn. z Spytkowicami pow. myślenicki. Czarna Orawa rozdziela obszar S. na dwie połaci, z których płn. , mniejsza, tworzy dział wodny między Czarną Orawą a Wsiowym pot. dopł. Skawy; tu przypada dział wodny europej ski, między Bałtykiem a Czarnym morzom. Wznies, w szczycie Łysej Góry 805 mt. npm. Połud, obszar górzysty sięga 845 mt. npm. Przezeń płynie pot. Bukowiński dopł. Czar nej Orawy. W r. 1880 było 107 dm. , 487 mk. Polaków. Obszar 1540 sążni kw. katastr. Sąd pow. w Trzcianie, urz. podatk, w Twar doszynie, par, łać. w Podwilku, st. p. w Ja błonce, Br. G. Sarnia Góra, os. leś. rząd. , pow. rawski, gm. Budziszewice, 1 dm. , 5 mk. , 15 mr. ; ob. Leszczyny, Sarnia Córa, szczyt wznoszący się nad ujściem Skawicy do Skawy, na płn. od wsi Juszczyna, w pow. myślenickim. Wznies. 514 mt. npm. Br. G. Sarnia Góra, niem. Rehherg, os. , pow. szubiński, o 6 klm. na płd. wschód od Rynarzowa par. i poczta, na lew. brzegu Noteci, okr. wiejski Annoniewo, 2 dm. , 16 mk. Sarnia Góra 1. niem. Rehberg, król. leśn. , pow. świecki, należy do nadleśn, w Błędnie i Wildingen, w pow. starogardzkim. 2. S. G. wyb. do Kołaczkowa, pow, wejherowski. Sarnia Skała 1. szczyt w Tatrach nowo tarskich, w pasmie Regli zakopiańskich, na płd. od Zakopanego, w pow. nowotarskim między doliną Strążysk od zach. a doliną Białą od wsch. . Wznies. 1375 mi npm. szt, gen. . 2. S. G. al Rehberg, szczyt w Beskidzie Spiskim, nad źródłami pot. Ruszkinowskiego, w obr. gm. . Hradziska niem. Konscheibchen, w pow. lewockim, na Spiżu. Wznies. 949 mt. npm. Br. G. Sarnia Zwola, w 1578 r. Sarnina Wola, wś i fol nad rzką b. n. , pow. opatowski, gm. i par. Grzegorzewice, odl od Opatowa 18 w. , ma 18 dm. , 312 mk. W 1885 r. folw. Sarnia Zwoła rozl mr. 508 gr. or. i ogr. mr. 294, łąk mr. 35, łanu mir. 63, nieuż. mr. 116; bud. z drzewa 21; płodozmian S polowy; las nieurządzony. Wś S. Zwoła ob. 14, gr. mr. 148. Według reg. pob. pow, Bandomiorskiogo z r. 1578 wś Sarnina Wola, własność Kochowskich, miała 5 osad. , 2 1 2 łan. , 3 osad. , 3 4 łan. 9 zag. z rolą, 2 biedn. Pawiński, Małop. , 185. Sarniak 1. niem. Rehhof, król leśn. , pow. świecki, należy do nadleśn. Wierzchlasu; st. pocz. Brunstplatz, par. kat. Świekatowo. W 1868 r. 3 bud. , 8 mk. , 2 kai, 6 ew. 2. S. , niem. Rehkrug, wyb. do Dubielna, pow. świecki, 1868 r. 2 dm. , 15 mk. ew. Sarnicki Potok al Samka, wypływa ze wzgórzy lesistych koło Augastynówki, w obr. Sarnik, pow. bobrecki; płynie na płnzach. a potem na zach. przez Sarniki i Łany, gdzie wpada do Boberki od praw. brzegu. Bługość biegu 6 klm. W Sarnikach przyjmuje od pr. brzegu pot. z pod Wołowej, Br. G. Sarwiewo, os. szl, w pow. szamotulskim, rozgraniczoną była w r. 1487 z Sokolnikami, Pierskiem, Sękowem, Otorowem i Krzeszkowicami. Z S. pisali się w r. 1391 3 Mikołaj i Zbilut Sarniowscy Akia grodz. pozn. wyd. r. 1888, n. 104l, 1074, 1545. Dziś nie istnieje. Sarniki, ob. Sarninki. Sarniki, nm. Sarnyki z Rehfeldem, wś, pow. bobrecki, 8 klm. na płd. wsch. od Bobrki urz. poczt. i tel. Na płn. leżą Lanki Mało, na płn. wsch. Stoki, na wsch, Lubeszka Wołochowa, na płd. wsch. Źabokruki, na płd. Pietniczany, na zach. Łany. We wschod. stronie wsi powstaje z połączenia dwa strug potok dopł Boberki, płynący na zach. doŁanów. W dolinie potoku leży wś, na zach. od niej kol niem. Rehfeld ob. . Na płd. wsch. Augustynówka, na płn. wsch. grupa domów Wałowa Wołowa. Najwyższe wzznies. 382 mt. w płn. lesistej części obszaru; najniżHze 289 mt. na granicy zach. W łanu. wdęk. tu i w Rehfeldzie Jana Czajkowskiego ma roli or. Sarnecki Sarnecki Sarneczek Sarnia Sarnia Góra Sarnia Córa Sarnia Skała Sarnia Zwola Sarniak Sarnicki Potok Sarwiewo Sarniki Sarnki Sarnopol Sarnów Sarninki 239, łąk i ogr. 23, pastw. 20, lasu 830 mt; wł. mn. roii or. 786, łąk i ogr. 101, past. 113, lasu 7 mr. W r. 1880 było w S. 79 dm. , 509 mk. w gm. , 4 dm. , 26 mk. na obsz. dwor. 474 gr. kat. , 55 rz. kat. , 6 izrael; 497 Rusinów, 38 Polaków, a w Rehfeldzie 15 dm. , 117 mk. 87 rz. kat. , 30 gr. kat. ; 22 Rusinów, 1 Polak, 94 Niemców. Par. rz. kat. w Bóbrce, gr. kat. w Łanach, We wsi jest cerkiew i szkoła filialna. Szkoła filialna w Rehfeldzie. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr starostwa bobreckiego. W lustracyi z r. 1665 Rkp. Ossol, Nr. 2835, fol 80 czytamy Ta wieś zasiadła na łanach 7. Poddanych w tej wsi bywało przed wojną 50, a teraz jeden, który na półdworzyszczu siedzi, inne łany pusto leżą, chrustami zarosły. Czynszu z półdworzyszcza daje po gr. 6, owsa półmiarków 2 po gr. 15 1 zł, kapłona jednego za gr. 6, kur prostych 2 po gr. 3 6 gr. , jajec l5 2 gr. Dziesięcinę pszczelną dziesiąty pień dawać powinni. Zagrodników w tej jest 4, czynszu dają po gr. 12 1 zł 18 gr. Robić powinni osiadli jako i zagrodnicy tak jako i w Łanach. Komorników dwócb, powinności ich jako i w Łanach. Popostwo tu puste. Karczma przy wsi do arendy generalnej należy. Młynek jest w tej wsi na kałuży krynicznej o jednem kole i ten do arendy generalnej. Summa prowentu z tej wsi facit zł. 3 gr. 8. Lu. Dz. Sarninki al Sarniki, wś, pow. owrucki, na płd. wschód od Owrucza. Sarninów, sioło, pow. borecki, w pobliżu mka Dubrowna. Sarniszki, os. , pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 33 w. , 1 dm. , 14 mk. W 1827 r. 2 dm. , 21 mk. Sarnki 1. Dolne z Czortołomami, ws, pow. rohatyński, o 11 25 klm. od Bursztyna rzym. katol par. , urz. poczt. i tel. . Obszar dwor. 582 mr. , włośc. 992 mr. W 1870 r. 874 mk. , w 1880 r. w gm. 762, na obsz. dwor. 43; rz. kat. 372. Gr. kat. par. Sarnki Średnie 442 gr. kat, . Właśc. poe. dwor. Helena Krzeczunowicz. 2. S. Górne, wś, pow. rohatyński, o 5, 3 klm. od st. poczt. w Lipicy. Dolnej, a o 15 klm. od Bursztyna. Obszar dworski 1105 mr. , włośc. 1923 mr. W 1870 r. 1042 mk. , w 1880 r. w gm. 1043, na obsz. dwor. 42; rzym. kat 38, par. Podwysokie; gr. kai 1051, par. w miejscu, dek. rohatyński. Szkoła etat. Właśc. pos. dwor. Aleksandra Morawska. Na obszarze wsi znajduje się jaskinia. 3. S. Średnie, wś, pow. rohatyński, o 11, 26 klm. od Bursztyna rz. kat. par. , urz. poczt. i tel. . Obszar dwor. 647 mr. , wlośc. 1487 mr. W 1870 r. 1031 mk. , w 1880 r. w gm. 1019; rz. kat. 7, gr. kat. 987, par. w miejscu, z filią Sarnki Dolne. Szkoła etat. o 1 naucz. Właśc. pos. dwor. Helena Krzeczunowicz. Te trzy wsie ciągną się jednym pasem nad Zgniłą Lipą, łącząc się prawie ze sobą. Stanowiły dawniej zapewne jedną majętność. Piotr Dobiejowski ze Sarnek Petro Dobyeyowski de Sarnek podpisał jako świadek dokum, wystawiony w Haliczu i maja 1447 r. , którym Ihnat z Kutyszcz, sędzia, i Ścibor z Wasiczyna, podsędek ziemscy haliccy, poświadczają układ o staw między Knyhyniczami a Wasiczynem zawarty, za pośrednictwem rozjemców pomiędzy Mikołajem z Knyhynicz a samym Sciborem z Wasiczyna Ak. gr. i ziem. , IV, 156. B. R. Sarnopol, ob. Sarnowicze. Sarnów 1. wś i trzy folw. , pow. będziński, gm. Gzichów, par. Będzie, na północ od Będzina. Posiada kopalnię węgla kamiennego. W 1887 r. kopalnia Sylwester wydała 2232 pud. węgla. Wś włośc, ma 51 dm. , 427 mk. , 342 mr. ; fol. lit. A. 277 mr. ; fol lit. B. ma 2 dm. , 8 mk. , 270 mr. ; fol lit. C. ma 2 dm. , 6 mk. , 148 mr. W 1881 r. pożar zniszczył całą niemal osadę. W 1827 r. było 32 dm. , 246 mk. W połowie XV w. wś S. , w par Bendzin w ziemi siewierskiej, własność Mateusza i Jakuba h. Nowina, miała 5 łan. km. i 2 zagr. Długosz, L. B. , II, 190. Według reg. pob. ks. siewierskiego z r. 1667 wś S. miała 3 kmieci Pawiński, Małop. , 452, 453. 2. S. , wś, fol. i młyn nad rz. Widawką, pow. łaski, gm. Chociw, par. Restarzew, odl. 21 w. od Łasku a 10 w. od Widawy. Posiada pokłady wapna. Wś ma 18 dm. , 135 mk. ; fol 6 dm. , 73 mk. ; młyn 1 dm. , 8 mk. , 30 mr. W 1827 r. było 22 dm. , 206 mk. Dobra S. składały się w 1886 r. z folw. S. i Przyborów, rozl. mr. 912 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 340, łąk mr. 35, past. mr. 42, lasu mr. 20; w os. młyn. mr. 31, nieuż. mr. 17; bud. mur. 7, z drzewa 12; płodozm. 10polowy; folw. Przyborów gr. orn. i ogr. mr. 277, past. mr. 68, łasu mr. 72, nieuż. mr. 8; bud. mur. 2, z drzewa 1, las nieurządzony. Wś S. osad 31, mr. 206; wś Sewerynów os. 12, mr. 79; wś Wincentów os. 11, mr, 85; wś Lucyanów os. 15, mr. 83. Na początku XVI w. dziesięcinę ze wszystkich łanów pobierał pleban w Restarzewie. Według reg. pob. pow. sieradzkiego wś Sarnów i Tuklęcz miały w 1553 r. 3 1 2 łanów Pawiński, Wielkp. , II, 216. 2. S. , wś, fol i młyn nad rz. Bełdówką, pow. łódzki, gm. Puczniew, par. Dalików, na lewo od drogi z Aleksandrowa do Poddębic, o 24 w. od Łodzi Wieś ma 21 dm. , 295 mk. ; fol. 11 dm. , 32 mlv. ; młyn 1 dm. , 6 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 253 mk. Dobra S. składały się w 1888 r. z folw. S. , nomekl Marysinek i Romanów, rozl mr. 1201 gr. or. i ogr. mr. 697, łąk mr. 199, past. mr. 25, lasu mr. 232, nieuż mr. 48; bud. mur. 15, z drzewa 13; płodozm. 8 i 13pol, las nieurzą Sarninki Sarninów Sarniszki dzony. Młyn wodny, pokłady torfu, Wś S. os. 26, mr. 142, wś Kołoszyn os. 26, mr. 203. Na początku XVI w. łany folwarczne, zdawna odrębne od kmiecych, dawały dziesięcinę plebanowi w Dalikowie, kmiece zaś tylko kolędę a dziesięcinę kollegiacie łęczyckiej Łaski, L. B. , II, 376. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Sarnowo Major, własność Sarnowskich, miała 15 łan. , 7 zagr. , 2 karczmy, młyn, 1 rzem. , 20 osadn. Pawiński, Wielkp. , II, 67. 4. S. , wś i fol. w pobliżu Wisły, pow. kozienicki, gm. Sarnów, par. Oleksów, odl. od Kozienic 16 w. a 7 w. od Iwangrodu; wś ma 47 dm. , 654 mk. W 1827 r. było 41 dm. , 372 mk. , par. Regów. Dobra S. składały się w 1875 r. z fol. S. i Gradobicie, rozl. mr. 1975 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 808, łąk mr. 113, past. mr. 62, wody mr. 13, lasu mr 594, nieuż. mr. 54; bud. mur. 8, z drzewa 30; płodozm. 1polowy, las nieurządzony; fol. Gradobicie gr. or. i ogr. mr. 319, past. mr. 10, nieuż. mr. 10; bud. mur. 3; płodozm. 9pol. W dobrach istniały gorzelnia, browar, dwa młyny wodno, tartak i cegielnia. W skład dóbr poprzednio wchodziły os. miejska Gniewoszów os. 120, mr. 301; wś Sarnów os. 70, mr. 534; wś Berdzieża os. 23, mr. 361; wś Mieszczysko os. 9, mr. 174; wś Zawady os. 42, mr. 747; wś Oleksów os. 26, mr. 416; wś Sławczyna os. 24, mr. 374; wś Wólka Bachońska os. 14, mr. 221; wś Borki os. 68, mr. 740; osada Grzywacz mr. 1. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wś S. , w par. Oleksów, własność Jana Gniewosza, miała 2 1 2 łan. , 2 kom. , 1 rzem. Pawiński, Małop. , 318. S. gm. należy do s. gm. , okr. II w Gniewoszowie tamże st. poczt. , urząd gm. w Oleksowie. Gmina ma 15, 476 mr. w tem 7832 mr. włośc. W gm. są trzy jeziora, mające do 30 mr. obszaru. W skład gm. wchodzą Berdzieża, Boguszówka, Borek, Chechły, Chechelska Kolonia, Gaj, Gradobicie, Grzywacz, Helenów, Markowola, Maryanów, Mieścisko, Młynek, Oleksów, Regów, R. Nowy Sarnów, Sławczyn, Tartak, Teodorów, WólkaBachońska, Wysokie Koło, Zawada, Zdunków, Zwola. 5. S. , wś i fol. nad rzką Bystrzycą, pow. łukowski, gm. Łuków, par. Tuchowicz, odl. 7 w. od Łukowa, posiada młyn wodny, 33 dm. , 283 mk. W 1827 r. było 30 dm. , 193 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z folw. S. , Dobra Dola i Borowina, attyn. Podgórze al. Podborze, rozl. mr, 2103 fol S. gr. or. i ogr. mr. 338, łąk mr. 116, past. mr. 33, lasu mr. 624, nieuż. mr. 45; bud. mur. 4, z drzewa 20; płodozm. 7pol; folw. Dobra Dola gr. or. i ogr, mr. 285, łąk mr. 12, past. mr. 8, lasu mr. 85, nieuż. mr. 25; bud, z drzewa 3; płodozm. 7pol; folw. Borowina gr. or. i ogr. mr. 312, łąk mr. 58, lasu mr. 147, nieuż. mr. 15; bud. z drzewa 7; płodozm. l0pol. , lasy nieurządzone. Wś 8. os. 38, mr. 592; wś Kierzków os. 14, mr. 328; wś Szczy gły os. 6, mr, 130. W połowie XV w. wś Sarnów par. Tuchowiec miała łany kmiece, z których dziesięcinę snopową i konopną, war tości 4 grzyw. , dawano pleb. w Tuchowcu. Był też folwark Długosz, L, B. , II, 559. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś S. miała 3 łany. W r. 1555 S, , wś szlach. , własność Goskich, miała 20 osad. , 1 rzem. , 1 kom. W 1580 r. płaci p. Piotr komornik od 2 włók osiadł, fl. 2, p. Adam od 2 włók osiadł, fl. 2, suma fl, 4 Pawiński, Małop. , 378, 393, 430. W 1531 r. Sarnowska Wola miała 3 łany, 1 młyn. W r, 1562 miała 22 osad Pa wiński, Małop. , 378, 393. 6. S, ob. Sarnowo. Br. Ch. Sarnów, wś nad rzką Medwedówka, dopł. Zbrucza, pow. proskurowski, okr. poi. i sąd Satanów, gm. w miejscu, par. kat. Kumanów, ma 85 osad, 386 mk. , 533 dzies, ziemi włośc, 1042. dworskiej z Kuróweczką, 36 cerkiew nej. Cerkiew p. w. św. Krzyża, z 1856 r. , ma 1384 wiernych. Jest tu młyn wodny na rozległym stawie, utworzonym z rozlewu rzeczki Medwedówki. Mieszkańcy trudnią się garncarstwem i wyrobem sit. Wieś bez leśna, grunta wszędzie płaskio. Gmina ma 20 starostw wiejskich, 2129 osad, 11, 647 dzies, ziemi włośc. 11, 441 ornej, 12, 137 dworskiej i rządowej 9618 ornej i 13, 913 mk. W skład gminy wchodzą S. , Kaniówka, Krzywaczyńce, Kurniki, Kuróweczką, Moczulińce, Petrykowce, Pustałówka, Rypina, Serbinówką, Sołomna, Tarnoruda, Zajączki i Zawale. Jest podanie, że przed jednem z na padów Tatarów na Podole S. był przedmie ściem nieistniejącego dziś mta Brułowa. Być może, że obok łożąca wś Broniówka nosiła niegdyś tę nazwę, na co naprowadzają ślady wałów i murów, znajdujące się około dzisiej szego dworu. Zameczek miał się znajdować w miejscowości zwanej dziś Wołowszczyzna, tu bowiem mieli się zatrzymywać kupcy z Wołoch, przyjeżdżający do miasta, Bru łowa. Dr. M. Sarnów 1. al Sarnowo, Sarnowo duplex, os. niegdyś w pat. Staw Ostrów, w okolicy Wrześni, Mielżyna i Słupcy, leżała już pustkami około 1523 r. W aktach konsystora. wspomniana pod r. 1445 Łaski, L. B. , I, 318, 322. Nazwa 8. przechowała się dotąd, tak bowiem zowią się też holendry Skąpe w pow. wrzesińskim, par. Staw. 2. S. , ob, Ołobok pod świebodzinem. 3. S. , ob. Sarnowa, Sarnów, wieś i dobra ryc. ze st. poczt. w Pomeranii, pow. nakielski Anclam; 13 klm. na płd. zach. od Nakła. Sarnów 1. niem. Sarnau, wś i dobra nad Sarnów Sarnów Sarnowa rz. Pratwą, pow. kluczborski, pat. Dobiercice. Odl. 1 1 2 mili od Kluczborka. W 1861 r. 26 dm. , 264 mk. 16 katol. Dobra, należące dawniej do domeny kluczborskiej, przeszły 1874 r. w ręce prywatne. Wś miała 680 mr. Były tu wielkie stawy ale zostały spuszczone. 2. S. , niem. Sarnau, 1534 r. Sarnuow, fol i wś, pow. toszeckogliwicki, par. Toszek o 1 4 mili. W 1861 r. 53 dm. , 469 mk. 6 ew. , 4 żyd. ; folw. miał 1140 mr. , owczarnią, piec wapienny; wś 960 mr. roli i łąk. We wsi szkoła katol Sarnowa al Sarnowo i Sarnów, niem. Sarne, miasto dotąd w pow. i dek. krobskim, obecnie w pow. rawickim, o 87 klm na płd. od Poznania, 4 1 2 klm. na wschódpółn. od Rawicza, o 2 klm. od Dąbrożny, dopł. Orli, na trakcie rawickokrobskim, między Rawiczem a Górką Miejską. Ma dwa kościoły paraf. katolicki i protest. , st. telegr. , urz. poczt. , 201 dm. , 1822 mk. 978 katol, 825 prot, 19 żyd. ; 820 męż. , 1002 kob. i 484 ha 341 roli, 103 łąk. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem i handlem bydła. Cztery jarmarki do roku. Herb miasta wyobraża rogacza, u spodu tarczy wstęga z datą r. 1407. W r. 1580 było w S. 8 łan. miejskich, 6 wiatraków, 2 młyny, 8 rzemieśl, 7 komorn, i 4 zagr, soszu płacono 4 złp. 24 gr. a od szynkarzy 24 gr. ; około r. 1770 płacili żydzi 158 złp. Przy schyłku zeszłego stulecia było 21 wiatraków, 191 dm. i 1285 mk. 88 żydów, 108 handlarzy bydła, . 85 płócienników, 21 młynarzy, 20 szewców, 17 rzeźników, 16 gręplarzy, 16 furmanów, 11 sukienników, 9 krawców, 8 golarzy, 3 stolarzy i tyluż muzykantów; inni w mniejszej liczbie. Dochody miasta wynosiły 125 talarów. W r. 1811 było 192 dm. , 1231 mk. ; 1843 r. 191 dm. , 1513 mk. 687 kat. , 770 prot. , 56 żyd. ; 1858 r. 1676 mk. ; 1871 r. 181 dm. , 1602 mk. 774 kat. , 805 prot. , 23 żyd. , 739 męż. i 863 kob. . Kościół katolicki p. w. św. Andrzeja i Doroty wystawili w r. 1421 Jerzy i Małgorzata Duninowie; w miejsce starego stanął w r. 1718 nowy z cegły palonej, w formie krzyża, z wieżą, kosztem dziedziczki Joanny z Szołdrskich Zakrzewskiej, W r, 1739 dysydenci mając zatargi z proboszczem Lisieokim, zelżyli go publicznie. Jedni z nich skazani byli za to na karę pieniężną, drndzy na więzienie a inni na wystawienie kosztem swoim muru w około cmentarza katolickiego. Mur ten wykończono w r. 1741, jak o tem świadczy napis łaciński Przy kościele zaprowadzono bractwa szkaplerzowe w r. 1636 i różańcowe w r. 1631. W kościele znajduje się skromny nagrobek Józefa Szczanieckiego, podkoniuszego w. kor. 1787 r. i drugi na cmentarzu ks. Pawła Kołłacza t 1788 r. . Księgi kościelne zaczynają się Słownik geograficzny T. X, Zeszyt 113. od r. 1675. Par. , liczącą 1465 dusz, składają Folusz, Sarnowa i Sarnówka. Kościół prot. stanął około r. 1788. Par. prot. liczyła w r. 1860 w 3 os. 1041 dusz obok 1076 katolików. Szkoła kat. istniała w r. 1610, a szpital w r. 1667. Dzieje S. mieszane bywają z historyą innych osad. Mylnie wyprawiają niektórzy synów Władysława Hermana z S, na Siecie cha i Sieciechów w r. 1096 Pomn. Dz. Pol, III, 455 przyp. . W r. 1248 Przemysław I uwolnił mieszkańców osady Żarnowo, wła sność klasztoru trzebnickiego, od wszelkich ciężarów państwowych i pozwolił im podró żować w granicach dzierżaw książęcych. Gruenhagen Cod. Dipl. Sil VII, Nr. 672 uważa miejscowość tę za Sarnowę. Mosbach Wiadom. , str. 19 waha się, a wydawca Kod. Wielkp. Nr. 271 przypuszcza, że to jaka posiadłość klasztorna, leżąca poza granicami późniejszej Wielkopolski, np. Ołobok czyli Sarnowo pod Świebodzinem, gdzie zakonnice trzebnickie znaczne posiadały włości. W związ ku z tym dyplomatom stoi przywilej ks. Bo lesława z r. 1262 spisany w Dankowie, mocą którego książe zwalnia od ciężarów państwo wych miasto swoje Sarnov et omnes villas adiacentes eidem, należące do klaszt, trzeb nickiego w granicach dzierżaw książęcych. Pierwszem pewnem świadectwem istnienia S. jest dyplomat z r. 1387 Małgorzata z S. i mąż jej Jan Dunin Dohna nabyli Jasień, Zakrzewo i Kawcze od Wincentego z Grano wa, kaszt, nakielskiego Kod. Wielkp. , Nr. 1866. Zachodzący w aktach grodz. pozn. wyd. w r. 1888 Sarnovecz nie jest Sarno wa. W r, 1407 dnia 11 listop. Levin Dunin, dziedzic S. nadał miastu prawo niemieckie; w r. 1458 dostawiła S. 4 żołnierzy pieszych na wyprawę malborską. W 1498 r. dziedzicem 8. jest Jan Górka Roszkowski Resign. Cost. , 1498, fol 29. W r. 1516 miał być dziedzi cem Grzegorz Obornicki Skora z Gaju i wy jednać od Zygmunta I przywilej lokacyjny z targami i 2 jarmarkami. Późniejszy dziedzic Mieszkowski miał uzyskać w r. 1539 pozwo lenie królewskie na jeden jeszcze jarmark Star. Pol, I, 110, 111. W czasie wojny 30letniej chronili się do Ś. Niemcy protestanci. Około r. 1718 byli dziedzicami Zakrzewscy, później Rogalińscy, a w nowszych czasach znów Zakrzewscy. Do r. 1791 wchodziła S. w skład pow. kaliskiego, później wchodziła w skład ziemi wschowskiej. W r. 1835 dnia 28 marca otrzymała ordynacyę miejską. W r. 1848 żądali Niemcy tutejsi, ażeby S. wcielo no do Szląska. E. Cal. Sarnowa Góra, wś, fol. i dobra, pow. ciechanowski, gm. i par. Śońsk, odl. o 10 w. od Ciechanowa, ma 33 dm. , 258 mk. , 954 mr. W 1827 r. 25 dm. , 155 mk. S. Góra, dobra 21 Sarnowa Góra Sarnowa Rudnia Sarnowo Sarnówko Sarnówka Sarnowitz Sarnowicze Sarnowicka Sarnówek hr. Krasińskiego składają się z fol Sarnowo i Drążewo, z obszarem 1706 mr. w tem obszar włośc. Drążewa i Soboklęszcza. Sarnówek 1. w XVI w. Sarnowko, wś i fol, pow. łódzki, gm. Puczniew, par. Bełdów, odl. 22 w. od Łodzi. Wś ma 5 dm. , 98 mk; fol. 3 dm. , 22 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 102 mk. W 1883 r. fol S. rozl mr. 283 gr. or. i ogr. mr. 194, łąk mr. 35, past. mr. 31, nieuż. mr. 18; bud. z drzewa 14; płodozm. 7pol. Wś S. os. 8, mr. 44; kol Dobrzań os. 10, mr. 240. Na początku XVI w. dziesięcinę dawano kollegiacie łęczyckiej. Pleb. bełdowski miał tu nadany łan roli, lecz go nie posia dał Łaski, L. B. , II, 377. 2. S. , kol, pow. noworadomski, ob. Ojrzeń. 3. S. Duży, wś nad rz. Kamionna, pow. opatowski, gm. Ruda Kościelna, par. Sienno, odl od Opatowa 24 w. , ma 35 dm. , 212 mk. , 772 mr. 4. S. Mały, wś, pow. iłżecki, gm. i par. Sienno, odl od Iłży 22 w. , ma 9 dm. , 46 mk. , 175 mr. 5. S. , fol, pow. rypiński, gm. i par. Chrostkowo, odl o 18 w. od Rypina, ma 2 dm. , 9 mk, 60 mr. Br. Ch. Sarnówek, niem. Rehberg, kol szlach. , założona w 1821 r. na wykarczowanem polu w Ostrowitem, pow. świecki. Sarnowicka Rudnia, wś nad prawym dopływem Użu, pow. owrucki, w pobliżu wsi Sarno wicze. Sarnowicze al. Sarnowice, w dokum. Sarnopol i Sernowicze, wś nad rzką Oleszna, dopł. Użu, pow. owrucki, na płd. wsohód od mka Wiazówka, przy wsi Obychody. Niegdyś mko i zamek, zapisane w 1633 r. przez Jerzego Lassotę wnukom Moszczeńskim. Sarnowitz, ob. Żarnowice. Sarnówka, kol. włośc, pow. nieszawski, gm. i par, Lubanie, ma 177 mk. , 457 mr. W 1827 r. 15 dm. , 141 mk Sarnówka, grupa zabudowań w obr. Rajczy, pow żywiecki, 3 dm. , 12 mk. Br. G. Sarnówka 1. al Sarnówko, wś i domin. , pow. krobski Rawicz, tuż pod Sarnowa ku północy, wzn. 104, 845 mt. npm. , par. i poczta Sarnowa, st. dr. żel w Rawiczu o 5 klm. S. istniała już przed r. 1480 i wspólnych z Sarnowa miewała dziedziców. Wś z cegielnią 2 dm. , 12 mk. ma 45 dm. , 411 mk. 288 kai, 123 prot. i 196 ha 165 roli, 23 łąk. Domin, z folw. Folusz ma 6 dm. , 144 mk. 123 kat. , 21 prot. i 477 ha. Właścicielką jest Anna Schloesser. 2. S. , niem. Rehhorst, leśnictwo, pow. mogilnicki Żnin, par. i poczta w Gościeszynie, okr. domin. Ryszewskio nadleśnictwo Taubenwalde, 1 dm. , 7 mk. Sarnówko 1. niem. Sarnowken, dokum. Scharnow, dobra ryc, pow. grudziądzki, w wyniosłej okolicy między Ossą a traktem grudziądzkołasińskim, st. poczt. , kol tel. i par. katol Rogoźno o 3 klm. . Wieś ma 489 ha 368 roii oraej, 22 łąk, 29 lasu. W 1885 r. 9 dm. , 19 dym. , 121 mk, 112 kat, , 9 ew. Przywilej Łysakowa z 1533 r. przy opisaniu granie wspomina 8. Dziedzicami byli r. 1680 Max Chełstowski, 1603 r. posiadał S. i Kłódkę Maciej Kozłowski, r. 1611 kupił oba dobra Andrzej Bagniewski za 4000 fl. pol; 6 włók Sarnowskich sprzedano w tymże roku Fabianowi i Janowi Kukowskim, a 1620 r. także 6 wł do S. naleźącyoh braciom Wierzbowskim za 1700 fl. R. 1667 posiadał S. Szymon Jelitowski. Simpla wynosiła 1682 r. 12 gr. R. 1696 sprzedał Stanisław Jelitowski dobra te Stanisławowi Kalksteinowi Stolińskiemu, w którego rodzinie pozostała 8. aż do bieżącego stulecia. Za czasów okupacyi pruskiej posiadał Kazimierz Stoliński Bialobłoty i Białobłotki, Maciej zaś Sarnówko. R. 1776 należało do S. 10 włók, ponieważ gleba była piaszczysta, otaksowano roczny dochód na 460 tal 85 gr. Do dóbr należał dwor do połowy z cegły a w polowie z pruskiego muru, ogród owocowy i warzywny, las dotąd nie rozmierzony, 3 małe stawki, karczma, dalej prawo łowów, juryzdykcyi, warzenia piwa i pędzenia wódki. R. 1789 liczyło S. wraz z karczmą 17 dym. W 1868 r. posiadali 8. Kaweczyńcy, r. 1885 Richard Osamann ob. Gesch, d. Graudenzer Kr. Ton Froehlich. I, 290. 2. S. , niem. Sarnowken, wyb. do Żukowa, pow. pucki, przez Mestwina r. 1270 pannom norbertankom w Żukowie zapisane. R. 1790 trzymał ten folw. w dzierżawie Chrystyan Droewing ob. Klaszt, żeńs. p. ks. Fankidejskiego, 57. Osada ta dziś już nie istnieje. 3. S. , niem. Sarnowken, wyb. do Brodnicy należące, pow. kartuski, st. p. Szymbark, par. katol Chmielno, 1885 r. 2 dm. , 18 mk. Kś. Fr. Sarnowo 1. wś i fol, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Izbica, posiada szkołę początkowe, olejarnię, ma 175 mk. , 231 mr. ziemi dwors. , 426 włośc. W 1827 r. było 17 dm. , 136 mk. Dobra rządowe 8. , pozostałe po wydzieleniu donacyi dóbr Lubotyń, rozl mr. 4708. W skład dóbr wchodziły fol 8. mr. 303, fol Świętosławice mr. 261, fol Psary mr. 246, fol Skaszyn mr. 362, lasy mr. 986, os. miejska Brdów mr. 266, wś Swiętosławice mr. 254, wś Psary mr. 261, wś Skaszyn mr. 442, wś Gaj Stolarski mr. 64, kol Skaszyn mr. 164, wś Sarnów mr. 628, wś Ostrów mr. 187, wś Wiktorów mr, 214, wś Bugaj mr. 240Według reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1557 wś S. , w par. Izbica, miała 16 łan. , 1 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 21. 2. a, wś i fol, pow. koniński, gm. Sławosasewek, par. Ślesin; odl. od Konina 18 w. Wś ma 23 dm. , 159 mk. , fol 3 dm. , 34 mk. Dobra S, częśó I i II, w r. Sarnówek Sarnowo Sarnowo 1872 połączone z dobrami Biskupie, składały I się w 1882 r. z fol. S. i Biskupie, rozl. mr. 1285 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 442, łąk mr. 29, lasu mr. 45, nieuż. mr. 9; bud. mur. 9, z drzewa 1; płodozm. 9pol. ; fol. Biskupie gr. or. i ogr. 694, łąk mr. 33, nieuż. mr. 33; bud. mur. 17, z drzewa 7; płodozm. 12poL Wś. S. os. 28, mr. 192; wś Biskupie os. 29, mr. 90; wś Rożnowo os. 11, mr. 56. 3. S. Góry, wś i fol. i S. Grady Grądy, wś, pow. płoński, gm. Sarnowo, par. Skołatowo, odl. 10 w. od Płońska. S. Góry ma 12 dm. , 108 mk. , 289 mr. ; S. Grądy 31 dm. , 380 mk. , 1038 mr. obszaru, wiatrak. W 1827 r. było 21 dm. , 112 mk. PoL S. Grądy lit. A. rozl. mr. 315 gr. or. i ogr. mr. 167, łąk mr. 18, past. mr. 18, wody mr. 1, lasu mr. 85, zarośli mr. 15, nieuż. mr. 11; bud. z drzewa 5, las nieurządzony. Wś S. Grądy os. 34, mr. 356. S. gmina należy do sąd. gm. I okr. , ma 365 dm. , 4314 mk. , 13, 252 mr. obszaru w tem 622 mr. nieuż. . W gminie znajdują się 2 kościoły, ewang. dom modlitwy, urz. gminny, 2 szkoły, 2 młyny wodne, 9 wiatraków. W skład gminy wchodzą BłominoGumowskie, B. Gule, B. Jeże, Dzierzążna, Gumowo, Kadłubowe, Korytowe, Kucice, KucicePoduchowne, Pomianowo Wyżgi, P. Kuźmy, P. Borzewójki, Pluskocin, Podmarszczyn, SarnowoGóry, S. Gra dy, Skołatowo, SadkowoMajory, S. Ohrzyp ty, S. Żury, StarczewoPobodzie, S. Wielkie, S. Kanie, Wierzbica Szlachecka, W. Pańska, Zbyszyno Wielkie. 4. S. , wś i fol. nad jeziorem, pow. lipnowski, gm. Skąpe, par. Rogowo, odl. o 16 w. od Lipna, ma 17 dm. , 183 mk. , wiatrak należy do dóbr Skąpe. W 1827 r. 9 dm. , 61 mk. Fol. S. , z nomenkl. Krzyżówki, rozl. w 1877 r. mr. 415 gr. or. i ogr. mr. 199, łąk mr. 15, wody mr. 11, łasu mr. 46, zarośli mr. 120, nieuż. mr. 24; bud. z drzewa 14, las nieurządzony. Wś S. należała do dóbr Makowiec, ma 19 os. , 170 mr. W 1564 r. wś S. , w par. Rogowo, własność Mateusza Sarnowskiego, miała 1 łan Pawiński, Wielkp. , I, 290. R. 1789 właściciel Jan Brzuski wysiewał tu 11 kor. żyta, pobierał czynszu 120 złp. 5. S. , wś, fol i dobra nad rzką Szronka al Przylepnicą, pow. mławski, gm. Niechłonin, par. Sarnowo. Odl. 20 w. od Mławy, posiada kościół par. , 28 dm. , 193 mk. ; 1827 r. 36 dm. , 182 mk. Leży w płn. zach. części powiatu, na obszarze wyżyny pojezierza baltyckiego, zajmującej półn. połowę pow. mławskiego, śród tej wyżyny, w jarze wyzłobionem przez wody, spływające rzeczką Przylepnicą Szronka, rozpostarła się dawna osada. Część wsi, leżąca na lew. brzegu Szronki, zowie się Nową Wsią, na Praw. brzegu Sarnowem. W ostatniej znajduje się kościół i dwor. Kościół murowany, ukończony w 1880 r. Poprzedni kościół, nieznanej erekcyi, spłonął w 185, 4 r. wraz z aktami. Nabożeń stwo potem odprawiało się w Niechłoninie. Wieś została prawdopodobnie założona śród puszcz pojezierza przez rodzinę Swinków. W 1367 r. król Kazimierz wydaje w Płocku akt pozwalający Piotrowi Swince de Strzygi i jego synom Jakuszowi i Pietraszowi dziedziczyć według prawa polskiego ich posiadłości w ziemi zawkrzyńskiej Sarnouske, Choynowske, Zaleszyske Kod. dypl. Rzysz. , II, 751. O S. wspomina też Długosz, określając położenie góry Niecko. Pogra niczne położenie wymagało zabezpieczenia dóbr, w tym celu więc Swinkowie zapewne jeszcze wznieśli tu zameczek, którego szcząt ki okopy i nasypy przechowały się do tąd w ogrodzie dworskim. O zwaliskach krą ży pomiędzy ludem mnóstwo podań. Sar nowskie dobra wchodziły na początku bieżą cego stulecia w skład dóbr dłutowskich, obecnie należą do Erazma Zaremby. Dobra te obejmowały przeszło 200 włók. Do S. nale żały Sarnowo, Nowawieś, Zalesie, Gruszka, Niechłonin i Szronka. Przy uwłaszczeniu grunta Szronki i Gruszki odeszły na rzecz włościan, pozostały się tylko Sarnowo, łąki i las na Gruszce i kilkowłókowe folw. na Za lesiu i Niechłoninie. Znajdował tu się kiedyś młyn; obecnie wypalają wapno, dobywane z okolicznych wzgórz, zwanych Nieckiemi. Ce gielnia. Pokłady torfu. Grunta wzgórzyste, szczerkowate, ale urodzajne. W 1887 r. do bra S. składały się z fol. S. i Nowa Wieś al. Kubcin, rozl. mr. 978 fol. S, gr. or. i ogr. mr. 53Ó, łąk mr. 34, past. mr. 33, nieuż. mr. 15; bud. mur. 9, z drzewa 12; płodozm. 13po lowy; fol. Nowa Wieś gr. or. i ogr. mr. 58, łąk mr. 10, past. mr. 14, łasu mr. 279, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 5, las nieurządzony, są pokłady wapna i torfu. W skład dóbr po przednio wchodziły Wś S. os. 20, z gr. mr. 176; wś Nowawieś os. 41, z gr. mr. 643; wś Zalesie os. 48, z gr. mr. 1176; wś Niechłonin 08. 70, z gr. mr. 1583; wś Szronka os. 13, z gr. 407; wś Gruszka os. 20, z gr. mr. 660. S. par. , dek. mławski filia w Niechłoninie, 3117 dusz. Opis S. , z ryciną przedstawiającą nasyp zamkowy, podał Tyg. Illustr. 1870 r. , Nr. 128. Br. Ch. L. Krz. Sarnowo al. Sarnowy 1. niem. Sarnowen, dobra ryc. nad rz. Wierzycą i jez. Zagnanie, pow. kościerski, par. kat. i ew. Kościerzyna o 6 klm. , bliżej jest Zblewo 2, 5 klm. odl. , st. p. Klińcz. Wś ma 560 ha 339 roii or. , 25 łąk, 51 lasn. W 1885 r. 12 dm. , 20 dym. , 139 mk. , 97 kat. , 42 ew. , cegielnia; dziedzice Schnee i Gruchałła. Szkoła 2klas. bezwyznaniowa, 1887 r. 2 nauczyc, 75 chłopców i 95 dziewcząt. S. składa się z dóbr ryc. w 2 Sarnowski Sarnowo działach i z wsi szlach. o 3 osadach i 1 zagrodzie. Według taryfy pobor z r. 1648 płacił w S. Aleksander Sarnowski od 4 włók folw. , 2 ogr. 4 fl. 16 gr. ob. Rocz. Tow. Prz. Nauk Pozn. , 1871, str. 173. S. należały wówczas do pow. tczewskogdańskiego. Podług wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 dawały S. mesznego 3 1 2 kor. żyta i 4 kor. owsa. Lustracya komisyi pruskiej z r. 1772 donosi, że trzy czwate należą do Józefa Pawłowskiego w Blumfelde a ćwierć do Stanisława Piechowskiego. Obaj są Polacy i katolicy; mieszkańcy są po większej części ewang. Na dziale Pawłowskiego mieszkają 3 gburzy; dawniej było 4. Teraz 2 1 2 osady leżą odłogiem a na 1 1 2 siedzi 3 gburów. Każdy wysiewa 5 kor. żyta, 1 kor. jęczmienia, 2 owsa, pół grochu, 1 4 siemienia lnianego; zbierają 2 1 2 ziarna. Płacą po 5 tal. czynszu, 2 gęsi, 4 kury i są zobowiązani na folw. w W. Podlesiu 3 dni kosą i 3 dni grabiami pracować, nadto 1 dzień gnój wozić i 1 1 2dnia orać. Na dziale Piechowskingo mieszka on sam i 2 zagrod. Z tymi razem wysiewa 9 kor. żyta, 2 jęczm. , 4 owsa, 2 grochu i 1 4 siemienia lnianego. Zagrodnicy płacą 2 tal. za chałupę i ogród, którą to sumę odrabiają pracą ręczną. Pogłównego płaci S. 9 fl. 9 gr. Mały lasek oszczędza się, za to dzierżawią las królewski. Trzej gburzy Pawłowskiego dają po 2 korce owsa, Piechowski zaś za siebie i zagrodników 6 kor. , za to mogą brać tyle leżaka ile chcą ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XT, str. 86. 2. S. , niem. Sarnau, 1223 Szarno, 1340 Rutenberg, Rautenberg, dobra ryc. z kat. kośc. paraf. , nad strugą do Wisły uchodzącą, pow. chełmiński, st. p. , tel. i kol. Gorzuchowo o 2 klm. , okr, urz. stanu cywiln. Trzebieluch; ma 333 ha 12 łąk i 292 roli. W 1868 r. 27 bud. , 7 dm. , 113 mk. , 46 kat. , 67 ew. ; 1885 r. 9 dm. , 24 dym. , 126 mk. , 102 kat, , 24 ew. ; mlekarnia, hodowla owiec. Szkoła kat. Kościół kat. p. w. św. Marcina był dawniej patronatu kapitulnego, dziś rządowego, przy nim istnieje bractwo Przemian. Pańskiego od 1865 r i bractwo trzeźwości, oprócz tego jest tu szpital. Do par. dek. chełmiński należą S. , Pilewice, Brzeziny, Pląchawy, Działowe, Dąbrówka, Gorzuchowo, Robakowo, Trzebieluch, Klęczkowo, Gogolin, Steinwaage, Adamowo, Stryjówka, Ruda Szlach. i Król, Biały Bór Weissheide, Weisshof, Wałdowo Szlach. Król. i Piaski. W 1867 r. liczyła parafia 1041 dusz; 1887 r. zaś 1435. Kościół, z pol nych kamieni zbudowany, pochodzi z końca XIII w. ob. Bauund Kunstdenkmaeler der Prov. Westpreussen, V, 88. We wsi blisko kościoła, na prawo od drogi z Pilewic, stoi dobrze zachowany okop starożytny ob. Objaśn, do mapy Ossowskiego, str. 8. W XIII w. należało S. do pierwszego biskupa pruskiego Krystyana. Za czasów krzyżackich było przy łączone do komturstwa starogrodzkiego. Od Krzyżaków też pochodzi nazwa Rutenberg ob. Kętrz. , O ludn. poL, str. 98. W 1340 r. oficyał chełmiński Jan Ritter, pozwala ma gistratowi chełmińskiemu wybudować kościół w Szynychu absque praejudicio ecclesiae in Rutemberg. Dan w Chełmnie ob. Urk. B. d. Bist. Culm von Woelky, str. 206. R. 1517 zamienia bisk. Jan Konopacki wś S. i inne na dwie wsi kapitulne str. 675; odtąd należało S. do kapituły chełmińskiej. Wizyt. Strzesz zastał tu około r. 1667 kościół w lichym sta nie. Patronat i wówczas przysługiwał kapi tule chełmińskiej, która r. 1541 dobra te na dała Mik. Głuchowskiemu za czynsz 7 grzy wien, ale prawo patronatu sobie zastrzegła. Proboszcz posiadał 2 włoki. R. 1658 srożyło się tu morowe powietrze; srebra kościelne wtedy zakopano, ksiądz umarł i skarbu tego nieodnaleziono. Prob. był od r. 1662 Tomasz Grabowski. Mesznego z dworu pobierał 2 korce żyta i tyleż owsa. Komunikantów było 400, wówczas tylko 250. Szkoła znikła ob. str. 102 105. 3. S. , pustkowie, pow. kar tuski, gm. Górne Grzybno; 1885 r. 2 dm. , 10 mk. 4. S. i S. Nowe, niem. Rehdorf i Neu Rehdorf, kol. z 4 wybud. , pow. świecki, gm. Dubielno, par. kat. Jeżewo. Kś. Fr. Sarnowo 1. al. Sarnówko, niem. Scharnowen, dok. Scharnoffen, wś, pow. szczycieński Kętrz. wymienia ją, spisy urzędowe pomija ją. Założone już r. 1617 na 2 włók. 2. S. , dok. Schernaw, Szernaw, wś, pow. niborski, st. p. Kozłówko; 150 dm. , 800 mk. , 1860 ha. Gunter v. Hohenstein, komtur ostródzki, za łożył r. 1352 w S. wieś dannicką na prawie chełm. ; sołectwo dostaje. R. 1387 otrzymał tu Hans Scharfenstein karczmę. Przed 1426 r. założono tam nad Szkotówką młyn. R. 1467 oddał Henryk Reuss z Pławna, komtur morą ski, Paśkowi Negockiemu wś 8. w zastaw za 450 zł. R. 1564 nadaje ks. Olbracht Dzieszkowi Lanckorońskiemu pustą włókę tamże. S. posiada r. 1542 tylko polską ludnośó. 3. S. , niem. Scharnau, wybud. przy wsi Miswalde, pow. morąski; 4 dm. , 37 mk. Ad. N. Sarnowski, młyn, pow. niborski, przy wsi Sarnowie. Ad. N. Sarny 1. w XVI w. Scharny, wś i młyn, pow. sieradzki, gm. i par. Gruszczyce, odl 20 w. od Sieradza, ma 12 dm. i ze wsią Zaborów 191 mk. W 1827 r. 17 dm. , 129 mk. W. XVI w. kmiecie dawali pleban. w Gruszczycach tylko po groszu z domu Łaski, L. B. , II, 57. 2. S. , wś, fol i dobra nad rz. Wieprz, pow. garwoliński, gm. Ułęż, par. Żabianka, odl 42 w. od Garwolina, mają 8 dm. , 72 mk. W 1827 r. 29 dm. , 185 mk. Dobra S. składały się Sarnowo Sarosieki w 1882 r. z fol. S. , Korzeniew i Romanów, rozl mr. 1666 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 337, łąk mr. 249, past. mr. 50, wody mr. 42, lasu mr. 445, nieuż. mr. 53; bud. mur. 1, drewn. 15; płodozm. 6pol. ; fol. Korzeniew gr. or. i ogr. mr. 155, past. mr. 14, lasu mr, 150, nie użyt. mr. 1; bud. drewn 4; płodozm. 10pol. ; fol. Romanów 171 mr. W skład dóbr poprze dnio wchodziły wś S. os. 25, mr. 166; wś Korzeniew os. 10, mr. 63; wś Milosze os. 5, mr. 74. Sarny wchodziły w skład starostwa stężyckiego 1564 r. a następnie starostwa ryckiego. Br. Ch. Sarny 1. dawniej Ochrymowo, mko nad rzką Odaja, pow. lipowiecki, w 2 okr. poL, gm. Sarny, par. kat. Monastyrzyszcze, o 80 w. od Lipowca, przy trakcie z Monastyrzyszcza do Humania, ma 2673 mk. W 1863 r. było tu 207 dm. , 966 mk. prawosł. , 32 kat, i 212 żyd. ; 2645 dz. ziemi. Cerkiew p. w. św. Koźmy i Damiana, drewniana, wzniesiona 1751 r. , uposażona jest 35 dzies. ziemi. Do par. praw. należy wś Korolówka o 3 w. odl. . W mku znajduje się kaplica katol. , dom mo dlitwy żydowski, młyn parowy murow. , go rzelnia, owczarnia; odbywają się 3 nieznaczne jarmarki 29 maja, 29 sierpnia i 26 paździer nika, oraz targi co drugą niedzielę. Niegdyś, jako wś Ochrymowo, wchodziła w skład klu cza borowieckiego dóbr hr. Rzewuskich, na stępnie drogą kupna przeszła do Sarneckich, z których Marek w 1845 r. uzyskał przywilej na miasteczko pod nazwą Sarny, dozwolił osiedlać się żydom i założył piękny ogród z oranżeryą. W 1857 r. od syna jego Igna cego kupił S. Włodzimierz Czarnowski wraz z sąsiednią wsią Popudnią. Gmina S. składa się z 11 okr. wiejskich starostw, obejmuje 17 miejsc zaludnionych w tej liczbie mko S. , 5 chutorów i 1 karczma, mających 1313 osad, 9587 mk. , 12105 dzies. 5014 dz. ziemi włośc, 6817 dwor, , 274 cerkiew. . 2. S. , wś i dobra, pow. łucki, par. kat. Bereżnica, w widłach między rz. Horyniem i Słuczą, przy linii dr. żel. poleskiej, na przestrzeni RównoWilno, ze st. dr. żeL, pomiędzy st. Dą browica o 24 w. a Stepań o 15 w. , o 397 w. od Wilna a 81 w. od Równego odległą. Posiada kaplicę katol. Dobra, mające do 1000 włók ziemi leśnej, zostawały oddawna w po siadaniu rodziny Pruszyńskich, lecz za długi ostatniego ich posiadacza zlicytowane zostały w ostatnich czasach w Kijowie za 6000 rubli. J. Krz. Sarny, rus. Serny, z Rehbergiem i Wolą Sarnowaką, wś, pow. jaworowski, o 17 klm. na płd. zach. od Jaworowa, 5 klm. od urz. poczt. w Krakowcu. Na płn. zach. leży Gnojnica, na płn. Krakowiec i Morańce, na wsch. Lubienie, na płd. Sokola pow. mościski, na zachód Wola Małnowska pow. mościski. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem pot. Łęg i Mielnik. Łęg powstaje w płn. zach. stronie wsi a płynie na wschód do wsi Lu bienie; Mielnik z płd. zach. płynie na płn. wschód do wsi Lubienie. Oba dążą do Szcza nu dopł. Szkła. Na płd. zach. od wsi leży kol. niemiecka Rehberg; na zachód od niej część wsi Wola Sarnowska; na płd. od wsi część Mielniki i grupa domów Za Horbiskiem. Jest tu jeszcze folw. Pod Olszyną, leśniczówka Pod Sosnami, grupa domów W Łęgu i karcz ma Łapajówka al. Za Browarkiem. Na zach. wzgórze Rehberg sięga 253 mt. ; na płd. doli na Łęgu do 228 mt. Wł. więk. Adama Łuc kiego ma roli or. 390, łąk i ogr. 103, pastw. 4, lasu 460 mr. ; wł. mn. roli or. 1427, łąk i ogr. 330, past. 237, lasu 49 mr. W r. 1880 było 164 dm. , 963 mk. w gm. S. a 8 dm. , 52 mk. na obsz. dwor. 977 gr. kat. , 14 rz. kat. , 16 izrael. , 8 innych wyznań; 963 Rusinów, 50 Polaków; w Rehbergu zaś 19 dm. , 160 mk. 18 gr. kat. , 142 Niemców ew. . Par. rz. kat. w Krakowcu, gr. kat. w miejscu, dek. mościski. Do par. należą Morańce. We wsi jest cerkiew p. w. św. Eliasza i szkoła filial na. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr starostwa mościskiego. Lu. Dz. Saro, jezioro w pow. sieńskim, o 6 w. na płd. od rz. Dźwiny, w obrębie gm. Łatyhowo i Ostrowno, w pobliżu wsi Chołm, Soryca, Nowosiołki i Siniapa. Ma kształt podłużny, długie do 8 w. , szerokie zaś około 400 sążni, zajmuje 427 dzies. Brzegi wyniosłe, w nie których tylko miejscach zarosłe trzciną; dno błotniste; głębokość dochodzi do 15 sążni. Wpada do niego rzeczka Grudnica i ruczaj Rów, wypływa zaś rzka Czernohost, dopływ Dźwiny. Na płn. zach. od jeziora S. leży je zioro Ostrowskie, na zach. jez. Białe, na płd. zaś jez. Lipno. J. Krz. Saroczyno, wś, włośc, nad rzką Mendelicą, pow. wilejski, w 3 okr. poL, o 62 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. połockiej, ma 4 dm. , 21 mk. prawosł. i 22 katol. Sarodczyn, potok, wypływa na granicy gm. Kamionki i Wołczyńca, w pow. sereckim, ubiegłszy 3 klm. wpada do Seretu z pra wego brzegu. Br. G. Sarokiszki, zaśc. włośc. , pow. wileński, w 5 okr. poL, o 29 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. Saroliszki, wś nad stawem, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra, hr. Tyszkiewiczów, Dubinki, o 8 w, od gminy a 54 w. od Wilna, ma 1 dm. , 15 mk. kat. 8 dusz rewiz. . Sarosche, ob. Zarosie. Sarosieki, wś, pow. grodzieński, w 2 okr. poL, gm. Indura, o 36 w. od Grodna. Sarny Sarodczyn Sarny Saroczyno Sarokiszki Saroliszki Sarosche Sartaniszki Sar Sarta Sartana Sarosia Sarosla Zarośle, fol dóbr pryw. Warnoi wiz Warnowice, w okr. zelburskim, pow. I iłukszteński, par. ueberlautzka Kurlandya. Sarospatak Szaroszpatak al. SarosNagy patok, miasteczko w hr. ziemneńskiem Zemplin, Węgry, w Hegyallyi, nad rz. Bodrogiem, st. dr. żeL węgier. wschod. Kośoiół paraf. rz. kat. , gr. kat. i ewang. , synagoga, 5059; mk. W okolicy żyzna gleba, bujne łąki, obfite winnico, znaczne rybołówstwo, dębowe lasy, obszerne kamieniołomy, dostarczające dobrych kamieni młyńskich. Parafia rz. kat. istniała już w XIV w. , kościół r. 1201 Słynne na całe Węgry luterskie kollegium, bogato uposażone, założone r. 1550. Biblioteka tego kollegium posiada rękopis polskiego przekładu biblii Biblia Królowej Zofii z XV w. , przywieziony tu zapewne przez Komeńskiego znanego pedagoga, który pełnił w S. obowiązki pastora. Nowy zamek zbudowany w stylu włoskim, siedziba obecnej właścicielki wdowy ks. Bretzenheim, połączony jest ze starym zamkiem Rakoczego, częściowo rozwalonym. Jedyne to miejsce, gdzie w czasach germanizacyjnych Bacha nie zdołano wprowadzić do szkół języka niemieckiego. W grobach kościołów tutejszych spoczywają członkowie słynnych rodzin Paloczych, Perenyich, Rakoczych i Batorych. Sarowicze, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. poL, gm. Dubno, o 43 w. od Grodna. Sarowo, kolonia, pow. brzeski, w 4 okr. poL, gm. Kamieniec Litewski, o 38 w. od Brześcia. SarPatak węg. , ob. Mohroluh, Sarta, rzeczka w pow. tylżyckim, dopływ Kamienia, uchodzącego do Jegi dopł. Niemna. Płynie z płn. wsch. na płd. zach. w licznych zakrętach. Ad. N. Sartana, wś nad rzką Kalmiusą, pow. aleksandrowski gub. ekaterynosławskiej, o 12 w. na płn. zach. od Mariupola, ma 327 dm. , 2182 mk. Greków, przodkowie których przesiedlili się tu w 1778 r. z Krymu. Sartaniszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Kurklany, o 47 w. od Wiłkomierza. Sartawice Górne, niem. OberSartawitz al. Sartowitz, dok. 1243 Sartawiz, 1235 Zartawicza, 1307 Sartawitz, 1330 Schartowicz, Dusburg około 1326 Sardewicz, 1400 Scartowicz, Klonowicz we Flisie Sarkawice, dobra ryc. z katol. kośc. filial. , na wyniosłym lew. brzegu Wisły, pow. świecki, w malowniczym położeniu, o 7, 5 klm. na północ od Świecia kośc. paraf. i st. kol żel; od 1888 r. mają S. agenturę poczt. Szkoła ewang. liczyła 1888 r. 99 dzieci. Razem z fol Grabówką Andreashof obejmują dobra 3703 ha 995 ha roli, 178 ha łąk i 2198 lasu. W 1885 r. 16 dm. , 47 dym. , 281 mk. , 93 kat. , 188 ewang. w Grabówce 1 dm, , 29 mk; gorzelnia, browar i cegielnia. Obecnie S. stanowią majorat, w którego skład wchodzą 8. , Grabówka, W. święte, folw. Ernsthof niem. , Dziki, młyn w W. Swiętem, działy we wsiach Mniszka, Marzach i Wiągu, karczma z rolą w W. Czaplach, posiadłość wraz z przewozem przez Wisłę w Michalach i prawo rybołówstwa we Wiśle. Podanie ludowe głosi, iż Świętopełk nazwał tutejszy zamek Czartownice ob. Wegner, Gesch. d. Kr. Schwetz, I, 62. Okolica S. stanowiła zapewne jeden z głównych centrów kultu w epoce pogańskiej. Wskazują to nazwy jak Święte wś i jezioro, dalej wś Biała i Bolno, w której znajduje się głaz eratyczny dyabli kamień, służący zapewne za ołtarz ofiarny, oprócz tego znaleziono po. d Białą noże kamienne, a pod Wstążkami naczynia bronzowe, do ofiar służące ob. Wegner, II, 257. S. posiadają też zarówno groby skrzynkowe i urny odosobnione, jak i cmentarzysko na górze przy kościele, sięgające w granice ogrodu dworskiego ob. Ossowskiego, Objaśn. do mapy archeol, 37. Znaleziono też w urnie ostrogi starożytne, miedzianą monetę rzymską z wizerunkiem Dyoklecyana 305 po Chr. , srebrną z IX w. po Chr. tamże, str. 76. Jako gród warowny S. miały wielkie znaczenie w życiu politycznym Pomorza. W XIV w. Mikołaj z Jaroszyna w swej wierszowanej kronice niemieckiej poświęcił tej osadzie 393 wierszy ob. Script. ror. Pruss. , I, a Borek w Echu sepulchralis str. 587 zalicza ją do najsławniejszych miejscowości locus celeberrimus tam ob arcem ibidem Svontopelcianam, tam ob Caput 8. Barbarae ibidem inventum. Świętopełk, ks. pomorski, dla obrony przeciw Krzyżakom, czychającym w grodzie chełmińskim na sposobność zaboru Pomorza, założył 1242 r. dwa zamki obronne S. i Świecie, by przeciąć na Wiśle żeglugę Krzyżakom ob, Szkice przez Lubińskiego, str. 274. Zamek, którego dziś ślady zniknęły, stał w 8. na wysokiej ku Wiśle wysuniętej górze, panując nad całą okolicą. Święttopełk przechowywał tu skarby swoje pod strażą 50 ludzi Gdy Świętopełk wyprawił się w ziemię chołmińską w 1243 r. w nocy z dnia 3 na 4 grudnia, Teodoryk v. Bernheim, marszałek zakonu, z 4 rycerzami i 24 żołnierzami podszedł niepostrzeżony pod mury zamku erat enim Ulixes in pectore nec manu minor Hectore, mówi Dusburg ob. Ser. v. prus. , I, 70. Rozbudzona załoga dzielnie się broniła, lecz Krzyżacy zajęli zamek. W skarbcu książęcym znaleźli zdobywcy skrzynkę srebrną z głową św. Barbary, której święto właśnie w tym dniu przypadało. Marszałek, otrzymawszy posiłki, zostawił Sarosla Sarospatak Sarowicze Sarowo Sartawiczki Sartawiczki część ludzi w twierdzy, a sam udał się do Chełmna, niosąc znalezione relikwie. Duchowieństwo i lud wyszli z procesyą naprzeciw i zanieśli głowę świętej do kościoła. Swiętopełk napróżno usiłował odebrać zamek. Po kilkotygodniowym oblężeniu musiał odstąpić. Wtedy zawarto pokój, w którym Świętopełk oddał S. Krzyżakom, dając im nadto najstarszego syna Mestwina jako jednego z zakładników. Po zajęciu Pomorza przez Krzyżaków, straciły S. swoje znaczenie i zamek w gruzy się rozpadł. W 1307 występuje jako świadek Psretslaus de Sartawitz ob. Pom. U. B. T. Perlbach, str. 577. Około r. 1430 nadał mistrz krzyżacki S. Bernardowi Zeibersdorff, odtąd zwali się dziedzice tutejsi Sartawscy z Zeibersdorff. Familia ta pochodzi z Bawaryi, gdzie do nich należały dobra Ritterswert. Jeden z nich był biskupem we Freisingen ob. Niesiecki, 1. IV, 42. W 1565 r. dzierżyli S. Czapscy, r. 1649 Bąkowscy, od r. 1676 do 1686 Andrzej Wierzbowski, woj. brzeskokujawski, potem Stanisław Szczuka, kanclerz litewski, dalej Eustachy Potocki, gen. art. poL, a r. 1779 Ignacy Potocki, skarbnik litewski. Od niego nabył je r. 1780 Piotr FergusonTepper, bankier warszawski, za 20, 000 duk. , a od tego r, 1792 radca legacyjny Ernest Sartorius von Schwanenfeld za 25, 000 duk. W rodzinie tej utrzymały się dobra do dziś dnia. R. 1676 liczyły dobra tutejsze 63 mk. ; pobór na symplę wynosił r. 1682 i 1717 gr. 16. W 1773 r. obejmowały dobra szlach. wraz z fol. 12 włók chełm. , 19 dym. , 82 mk. kat. i ew. Do dóbr należały też Święte Wielkie i Małe. R. 1785 było tu 98 mk. kat. i 42 innowierców. R. 1796 obejmował klucz sartawicki Dolne i Górne S. , zamieszkałe przez chałupników, płacących czynsz i czyniących tłokę, Czaple Wielkie i Małe, Mniszek, święte Wielkie i Małe, Marze Stare i Nowe, Michale i Dziki. Główny fol. obejmował 40 chełm. włók, miał łąki nad Wisłą, kępy, las pod Czaplami i Świętem, wielki las sartawicki i lasek Grabówkę pod Sartawicami, lasek dębowy przy Marzach, las brzozowy pod Czaplami, zagajenie sosnowe pod Świętem Sauerweiss zwane, dalej dwa wielkie i dwa małe jeziora przy Czaplach, małe i duże jezioro przy świętem, rzeczkę Mątawę od granicy sartowickiej aż do michalskiej, leśnictwo przy Mniszku, t. z. garncarstwo przy Świętem, wodny młyn i tartak przy W. świętem młyn ten za opłatą kanonu i wolnem mieliwem puszczony był w wieczystą dzierżawę, karczmy w wymienionych wsiach, patronat kościołów w Świętem i Sartawicach, prawo egzekucyjne co do obowiązków dotyczących utrzymywania grobli nad Wisłą we wsiach nadwiślańskich, do tutejszego klucza należących. Wreszcie miał dwór pra wo warzenia piwa, pędzenia wódki i ło wów jako też juryzdykcyą. Mesznego da wały S. 1710 r. 6 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 269. W 1773 r. było w S. koni 14, wołów 24, krów 17, mło dego bydła 12, owiec 60, świń 14. Wysiew pszenicy 15 kor. , żyta 162, jęcz. 70, owsa 30, grochu 12, tatarki 10, lnu 1, siana zbierano 30 fur ob. Gesch. d. Schwetzer Kr. von Maercker, str. 366. Tutejszy kościół filialny p. w. św. Barbary służy dla wsi S. Górne i Dolne, Marze Stare i Nowe, Dziki al. Zdzikowy, Czaple al. Czapelki Pol. i Niemieckie, Stwolno, święte, Wiągskie, Piaski. Dziewięciołók, Michale, Bratwin, Grabówko i Pieka ry. Kościół stoi na stromej górze nad Wisłą, , in promontorio ad ripam Vistulae in loco, ubi ajunt Suentopelci Ducis Pomeraniae, arcem olim fuisse ob. Borck Echo sepulchra lis, II, 594, manuskrypt w Peplinie. Już w XIV wzniesiono tu na cześć św. Barbary, pa tronki żeglarzów, kościołek z drzewa, które flisacy przywieść mieli. Według wizyt. Roz drażewskiego z r. 1583 należał on wówczas do paraf. w Świętem ob. str. 72. Przed 1649 r. wystawił tu dziedzic Jerzy Bąkowski w miejsce starej nową kaplicę. Wizyt. Madalińskiego z r. 1686 podaje, że była cała dre wniana i stała na wyspie in Insula prope ri pam Vistulae; miała 3 ołtarze. Nad Wisłą stał też szpital dla 3 ubogich sir. 113. W 1747 r. staraniem prob. i dziekana świeckiego Jana Maurzyckiego stanął nowy kościołek. Około r. 1852 wzniesiono teraźniejszy kościół w pruski mur. Z dawniejszego zachowano chorągiewkę żelazną, na której wyrznięte są litery M. V. M. E. R. , herby Mortęski i Do łęga, liczba 1368. Jeden z dzwonów ma u góry w około napis niemiecki gotyckiemi lite rami, drugi mniejszy, w Gdańsku r. 1690 lany, nosi między innemi napis St. Michael ora pro nobis patrone regni Poloniae. Ilekroć fli sacy do Gdańska płyną, zatrzymują się dla ofiarowania się św. Barbarze, jako broniącej przed nagłą śmiercią. Klonowicz w Flisie po wiada Tam Sartowice, gdzie więc on wiek stary Ofiarował się do świętej Barbary, Tam wstępowali nasi pradziadowie Dawni szypro wie. Tam mądry rotman siedząc na swej bar ce, Złożył onę pieśń o świętej Barbarce; Tej pieśni jadąc imo Sartawice Nauczał frycze. Rysunek kaplicy podał Wegner w historyi pow. świeckiego. Kś. Fr. Sartawiczki, 1710 Sartawice Dolne, niem. NiederSartawitz, wś szl. , pow. świecki, st. p. , kol. i tel. i paraf. kat. Świecie, kościół filialny Sartawiec, 32 ha 1 lasu, 2 łąk, 14 roli. W 1885 r. 26 dm. , 46 dym. , 217 mk. , 90 katol, 127 ew. Przez Wiąg, Sartawiczki i Stwolno Sartschin Sartis Sartupie 1 Sartyniki Sarum Sarwicie Sarwy Sary Sarya szła stara droga do Grudziądza już za czasów krzyżackich. Tutejszy młyn płacił 1415 r. 2 grzyw. czyli 8 wiardunków, z których trzecią część pobierał sołtys. Dawniej był tu fol. , do którego r. 1699 należało 2 ogrod. i 1 karczmarz, lecz już przed r. 1710 został folw. rozparcelowany między olędrów; obejmował on wtedy 12 włók. Wizyt. Szaniawskiego r. 1710 podaje, że S. miały dawniej 12 włók, z których 9 przyłączono do Stwolenka, resztę trzymali w dzierżawie włościanie z Sartawic i Wiąga i dawali mesznego 6 kor. żyta str. 269. R. 1773 należały S. do Sartawic i obejmowały 41 dym. i 157 mk. katol, ewang. i menon. Ogrodników liczono 25 ob. Gesch. d. Schwetzer Kr. von Maercker, 299. Kś. Fr. Sartis, rzka, dopł. Piżarosi dopł. Bartowa. Sartschin, pow. węgrowiecki, ob. Żarczyn. Sartupie 1. fol. , pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 59 w. od Szawel. 2. S. , okolica, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 88 w. od Telsz. Sartyniki, żmujdz. Sartynikaj, mko rząd. , pow. rossieński, gm. Sartyniki, par. Woj nuta, o 84 w. od Rossień, przy trakcie poczt. z Tau rogów do Połągi, posiada przykomorek celny, ma 9 dm. , 94 mk. w 1859 r. , kościół filial ny p. w. św. Jerzego, wzniesiony w 1787 r. przez Billewiczów i uposażony ziemnym fun duszem przez Stan. Augusta; st. pocz. mię dzy Taurogami o 15 w. a Nowem Miastem o 21 w. ; szkoła gminna 24 dzieci w 1879 r. . Gmina S. dzieli się na 5 okręgów wiejskich starostw i obejmuje 42 miejsc zaludnionych i 2185 mk. J. Krz. Sarum u Ptolemeusza, starożytne miasto, pomiędzy Dźwiną a Dnieprem, w okolicach dzisiejszej Orszy, słynne z handlu bursztynem. Sarwicie, wś, pow. rossieński, gm. Konstantynowo, par. Ławkowe, o 75 w. od Rossień; własność dawniej Stankiewiczów dziś Zaleskich. Ma ślady warowni z czasów krzyżackich na górze Piłkałnas. Sarwy, dawna nazwa mka Hrynkiszki ob. . Porów. też Worniany. Sary, sioło nad rz. Psłą, pow. hadiacki gub, połtawskiej, o 8 w. od Hadiacza, ma 111 dm. , 2, 602 mk. , cerkiew. Sarya, rzeka. w gub. witebskiej, ob. Saryanka. , Sarya, wś i dobra nad rz. Saryanką, pow. drysieński, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. Sarya, par. kat. Rosica, w 1863 r. 379 dusz rewiz. Znajduje się tu wspaniały pałac, z obszernym parkiem i cieplarniami, oraz kościół p. w. N. M. P. , wzniesiony w 1852 r. przez Ignacego Łopacińskiego konsekrowany w 1857 r. , w stylu ostrołukowym, na wzór kościoła św. Anny w Wilnie. Przy kościele, przedzielone od niego drogą prowadzącą do Oświeja, są groby familijne fundatora i jego rodziny. W dworze znajduje się znaczne archiwum, porządnie utrzymane, doborowa biblioteka z kilku tysięcy dzieł składająca się, portrety familijne pędzla Regulskiego, ciekawe rękopisy i inne pamiątki familijne rodu Łopacińskich. Widok kościoła podał Napoleon Orda w swej tece; porów też Tygodnik ilustr. z 1867 r. , t. XV, str. 256. Dobra liczyły przeszło 2000 dusz męzkich i 20, 162 1 2 dzies. , z czego wydzielono włościanom przy uwłaszczeniu 8454 dzies. a 11708 1 2 dzies. w tem 6410 1 2 dz. lasów pozostało przy dworze, mianowicio wś Sarya z Gajem i Muszyną 583 dzies, , wś Raksznie 40 dzies. , uroczysko Wisielnica 15 1 2 dz. , wś Dziegciarowo Górne 55 dz. , folw. Sielanka 116 dz. , wś Sokołowo 50 1 2 dz. , wś Popartno 117 1 2 dz. , wś Boby 80 dz. , wś Sapianowo 20 dz. , zaśc. Żarnosieki 35 dz. , zaśc. Trybachowo 80 dz. , folw. Elżunin 161 dz. , fol. Maryengródek 213 dz. , wś Moskalki 109 3 4 dz. , wś Satczuki 128 dz. , wś Leśnikowo 174 1 4 dz. , zaśc. Zajcy 60 dz. , zaśc. Żurawy 67 1 2 dz. , zaśc. Wasilki 83 1 2 dz. , zaśc. Palaje 135 dz. , zaśc. Chomkowo 48 1 2 dz. , folw. Dworzyszcze 206 dz. , fol. Grzybowce 104 1 2 dz. , fol. Pokojowce 369 3 4 dz. , zaśc. Iłgacze 42 1 2 dz. , fol. Wazany 261 dz. , folw. Antonczynki 91 1 4 dz. , folw. Otoki 80 1 2 dz. , fol. Zapasiszki 375 dz. , wś Trościeniec 143 1 4 dz. , zaśc. Potasznia 33 1 3 dz. , słoboda Rosica 13 3 4 dz. , zaśc. Czymowo 71 dz. , folw. Wyhary 106 1 2 dz. , fol Kozłowo 334 1 2 dz. , zaśc. Osunica 33 1 2 dz. , zaśc. Woronino 56 1 4 dz. , we wsi Pakalewo 20 dz. , we wsi Izyłowie 115 dz. , zaśc. Olchówka 44 1 3 dz. i zaśc. Kołobsy 106 1 2 dz. W dobrach przepływają rzki Sarya, Osunica, Użyca, Wirynka, Turya, oraz znajdują się jeziora Rosica, Chramiejowo, Szaryppy, Buły wspólne z Newlanami, Mowkiakowo, Turya wspólne z Oświejem i Parna. Gmina S. w 1863 r. składała się z 6 okr. wiejskich starostw S. 379 dusz rewiz. , Maryengródek 316 dusz, Pokojowce 324, Zapasiszki 340, Rosica 330 i Kozłowo 322, w ogóle 2011 dusz rewiz. Do dóbr Sarya należą dobra Leonopol nad Dźwiną w pow. dzisieńskim, obejmujące przed uwłaszczeniem 8739 dzies. w tem 1700 lasu, z czego nadano włościanom 4319 dzies. , w ogóle więc dobra Sarya wraz z Leonopolem obejmują 28, 901 1 2 dzies. Dziedzictwo niegdyś ks. Sapiehów, nabyte w 1506 r. przez Iwana Sapiehę, marszałka nadw. litew. ; w 1710 r. puszczone w zastaw przez Aleksandra Sapiehę, marszałka lit. , Mikołajowi Aleksandrowiczowi, podstol. smoleńskiemu, wraz z Idołtą; w 1713 r. dostało się, również drogą zastawu, Sarysz Sarynka Saryanka wraz z Rosicą Jakubowi i Helenie z Kimbarów bar. Benetom, stoln. mozyrskim, za 5500 tal. bitych. W 1742 r. Mikołaj Łopaciński, wojski mścisławski, spłaca zastaw Janowi i Róży z Korsaków Benetom i obejmuje te dobra, a w 1753 r. Aleksander Sapieha, wwda płocki, sprzedał te dobra Łopacińskiemu. Po śmierci Mikołaja Łopacińskiego w 1778 r. odziedziozył S. syn jego Tomasz, szambelan królewski, po nim zaś w 1817 r. otrzymuje w spadku jego syn Józef, marszałek drysieński, od 1839 r. własność jego syna Ignacego, marsz. szL pow. drysieńskiego. A. K. Ł. Saryanka al. Sarya, dawniej Szara, rzeka w pow. lucyńskim i drysieńskim, prawy dopływ Dźwiny. Bierze początek z jez. Biży pow. lucyński, o 37 w. od mta Lucyna, płynie w kierunku południowym na przestrzeni 75 w. ; szeroka od 3 do 11 sąż. głęb. od 3 do 9 stóp, pęd ma bystry. Zrazu jest małoznaczącym strumykiem, płynącym nadzwyczaj kręto wśród łąk i bagnisk, brzegi ma płaskie i w latach suchych wysycha zupełnie. O 3 w. od początku zasila ją bystry strumyk, poczem około folw. Krynica Mała i Wielka wpadają do niej dwa inne ruczaje. O 6 w. dalej przecina S. trakt handlowy z Siebieża do Rygi, i z tego powodu znajduje się na niej długi most w pobliżu wsi Brycowa. Płynąc ciągle w kierunku południowym przecina o 12 w. dalej jez. Krasnopolskie i wychodząc z niego zmienia swą postać; wody ma daleko obfitsze, znacznie się rozszerza dochodzi do 6 sąż. , brzegi ma wyniosłe i strome, koryto mniej kręte i odtąd już prawie ciągle kamieniami usłanco Przerznąwszy drugie jeszcze jezioro pomiędzy dobrami Tymanowce i Lejmany pow. lucyński, wpływa do pow. drysieńskiego nieopodal wysoko położonego oswiejskiego folw. Zamosza, który w pewnem oddaleniu na lewym brzegu pozostawia, i o 7 w. ztąd napotyka groblę i młyn w Pustelnikach, wreszcio o 4 w. dalej wpływa do rozległych dóbr poSapieżyńskich Sarya, gdzie na samej granicy wpada do niej znaczny strum. Osunica, tworzący zarazem granicę pomiędzy Saryańszczyzną a byłem sstwem osuńskiem, wchodzącem niegdyś w skład dóbr zamkowych rzeżyckich. Skała wapienna okazuje się w S. w znacznej ilości dopiero w Saryańszczyznie około wsi Kaluty, jakkolwiek i w górnym biegu znajdują się ślady tej skały w pobliżu dóbr Lejman. Począwszy od Kalut koryto strumienia najczęściej jest kamieniste, żwirowate, miejscami piaszczyste. Dalszym dopływem S. jest potok Turya. Nadto uchodzi do niej mnóstwo mniejszych potoczków, tworzących na wiosnę głębokie wąwozy. Rz. S. w porze wiosennych wylewów nadzwyczaj wzbiera. Atoli wiecie staje się miejscami płytką i dla tego nie jest spławną, a w gór nym przebiegu ma nawet tu i owdzie brody. Wpada do Dźwiny przy osadzie saryańskiej Ujście i folw. Pokojowce. Obraca dwa mły ny, znajduje się na niej 10 mostów i 1 prom, na trakcie łączącym Oswiej z Saryą. Saryankę i jej dopływ Osunicę wspomina częstokroć lustracya dóbr zamkowych rzeżyckich doko nana w 1599 r. G. Mant. Sarynka, wś, pow. piński, w 1693 r. nadana przez Jana Karola kn. Dolskiego pijarom lubieszowskim. Sarysz 1. fol. w Czermny, pow. jasielski. 2. S. , fol. w Roztoce, pow. nowosądecki. Sarysz, wólka do Mordarki, w pow. lima nowskim, składa się z fol. i os, mającej 50 dm. i 373 mk. 365 kat. i 8 izrael. . Dwa go ścińce z Limanowy 2, 2 klm. do Męciny i do Starego Sącza otaczają obszar wólki, zroszo ny potokiem. Mac. Sarzyn, wś nad rz. Płonką, pow. płocki, gm. Staroźreby, par. Góra, odl. o 28 w. od Płocka, ma 9 dm. , 129 mk. , 444 mr. 63 mr. nieuż. . W 1827 r. 4 dm. , 34 mk. Sarzyna 1. wś, pow. łańcucki, przy ujściu Trzebośny z lew. brzegu do Sanu, w piaszczy stej równinie, wznies. 179 mt. npm. Składa się z dwóch części wsi mającej 308 dm. , 1515 mk. i wólki Poręba 10 dm. , 51 mk. . Co do wyznania jest 1501 katolików, 5 ewangeli ków i 60 izraelitów. We wsi jest kościół parafialny rzym. katol. , urząd poczt. Szko ły ludowej nieurządzone. Kościół drewniany erygował Zygmunt III w 1596 r. a uposaże nie powiększył Łukasz z Bnina Opaliński, ststa leżajski, S. bowiem była atyn. ststwa leżajskiego. Par, należy do dyec. przemyskiej, dek. leżajskiego, i obejmuje Rudę z Jandą. Obszar więk. pos. Alfr. hr. Potockiego składa się z 64 roli, 86 łąk i 5 mr. past. ; pos. mn. ma 2123 roli, 152 łąk, 581 past. i 421 mr. lasu. Gleba piaszczysta nieurodzajna, tworzy wydmy z lotnego piasku, które starają się ustalić przez zalesienie. Wólka Poręba leży na zach. od wsi S. Graniczy na płn. z Tarno górą, na płd, z Rudą i Łukową; od wsch. ob lewa wś San, od zach. otaczają obszerne bo ry, zwane na płn. Kuligami, a na płd. Cie szyną górą. Specialortsrepertorium podaje Poręby jako wieś a Sarzyny jako wólkę, co jednak jest mylnem por. t. VIII, 819. 2 S. , wólka do Korabiny, w pow. niskim, leży na połudn. stoku Sądowej góry 206 mt. , na wschód od wsi i składa się z 17 dm. i 74 mk. katol. Mac. Sasanka al. Sosanka, os. , pow. grójecki, gm. i par. Czersk, ma 4 dm. Sasawki, os. w Siemianowicach, pow. bytomski. Saryanka Sasawki Sasanka Sarzyn Sasek Sasek Sasin Sasek, niem. Matter See, jezioro w pow. ni borskim, na granicy pow. szczycieńskiego, śród napiwodzkich lasów, ciągnie się w kształ cie półksiężyca, dług. 6 klm. , przy szerokości do 1 1 2 klm. Rzeczka Szawraz łączy je z jez. Sędańskiem. W pobliżu jez. S. leżą wsi Małszewko i Mzwierzuty ob. Toeppen, Gesch. Masurens, str. XVI. Ad. N. Sasek 1. Wielkie niem. Mater Schobensee, wś, pow. szczycieński, st. p. Szymany; 51 dm. , 249 mk. , 296 ha. 2. S. Mały, niem. Pater Schobensee, wś, tamże, 48 dm. , 224 mk. , 405 ha. 3. S. , wś, tamże, 6 dm. , 34 mk. 97 ha. Istniał już około r. 1414. Saseniówka, część Horocholicy i folw. tamże, pow. bohorodczański. Sasin, jezioro między Bągartem a Trzcianem, w pow. sztumskim. Sasin, Sasińska al. Saska ziemia, terytoryum staropruskie. Leżało między ziemią lubawską a gołędzką. Od ostatniej dzieliła je puszcza zwana Patrąkiem. Północną granicę Patrąka stanowiły dzisiejsze wsi Burdąg w pow. niborskim i Jurgi w szczycieńskim. Wykazują to przywileje z XV w. Do Patrąka należały teź, według Webera, okolice około Jedwabna, Rudy czyli Malgi i Wielbarku. Sama ziemia saska zajmowała niemal całe dzisiejszo powiaty niborski i ostródzki. Zachodnia granica zgadza się z granicą dzisiejszą pow. suskiego i lubawskiego. Ku północy zaś ziemia saska dotykała jez. Drwęckiego i Szelągowskiego pod Ostrodem, bo Nastajki, Grabin i Grabinek jeszcze do niej należały. Na wschód od jez. 8zelągowskiego zbaczała granica nieco na północ aż do jez. Grazymowskiego, bo Rapaty i Łęguty leżą jeszcze w ziemi saskiej. Ze względu, że jeszcze dalej na północ od Łukty leżała wś Sassendorf, dziś Hasendorf Zajączki, to może i cały obwód łukciński należałoby do tejże ziemi zaliczyć. Sassendorf byłoby taką metą graniczną, jak Sassenpile dziś Hasenberg, Zajączkowo przy granicy lubawskiej. Wschodnia granica ziemi saskiej trzymała się granicy dzisiejszej warmińskiej, jak tego dowodzą saskie miojscowości Łęguty, Makruty, Gębiny i Witałty Dalsza granica jest mniej ściśle oznaczona, to pewna, że obwód olsztynkowski do ziemi saskiej należał, bo w obrębie jej były jez. Świętańskie i ws Kunki. Prawdopodobnie graniczyła ta ziemia w dalszym ciągu bezpośrednio z Patrąkiem, bo Mielno i Mielińskie jezioro, Tymawa, Michałowo, Rączki i Załuski w niej jeszcze leżały. Że ziemia saska rzeczywiście sięgała dalej na wschód, tego dowodem jest wś saska Muszaki, leżąca w pośrodku pomiędzy Niborkiem a Wielbarkiem, a więc już nad brzegiem Patrąka. Południowa granica z początku była nieustaloną, ale już r. 1343 Bolesław, ks. mazowiecki, porozumiał się z w. mistrzem co do jej biegu, zgodnego z dzisiejszą granicą od król polskiego. Że ziemia saska aż do samej granicy sięgała, tego dowodzą wsi Łęck, Iłowo, Napierki i Siemionki, założone w tejże ziemi tuż nad granicą. W ścisłym związku z ziemią saską stoi ziemia lubawska ob. Lubawa. Ziemia saska była w chwili przybycia Krzyżaków puszczą bezludną, choć niewątpliwie kiedyś zamieszkaną, jak o tem świadczą grodziska i groby tamże odkopane. To co Gall o mieszkańcach Prus pisze, mianowicie Tempore namque Karoli magni, Frankorum regis, cum Saxonia sibi rebellis existeret nec dominationis iugum nec fidei christianae suaciperet, populus iste cum navibus de Saxonia transmeavit et regionem istam et regionis nomen occupavit, jest bajką, nie mającą żadnej podstawy historycznej, bo Prusacy nie byli Niemcami i z Niemiec nie przybyli. Prawdopodobnie mniemanie to spowodowała nazwa Sasinów i ziemi sasińskiej czyli saskiej. Za czasów więc Galla Sasini byli jeszcze znani Polakom, a wyprawa Krzywoustego była zapewne przeciw nim skierowaną. Około 1100 r. tedy jeszcze Sasini istnieli. W jaki sposób wyginęli i kto zagładę im zgotował, nie wiadomo. To pewna, że w sto kilkadziesiąt lat później, w walce Prusaków przeciw zakonowi, dzieje nigdzie nazwiska ich nie wspominają. Krzyżacy bez wałki posiedli te ziemie. Opór stawiać mogli tylko książęta polscy. Tak ziemia saska jak lubawska w ciągu XII wieku przez Polaków zdobyte zostały ale nie były zasiedlone. Pograniczne Mazowsze, wówczas słabo zaludnione, miało dla swych mieszkańców podostatkiem ziemi nieuprawionej; nie było więc potrzeby, ani możności kolonizacyi tych ziem. Sąsiadująca ziemia lubawska michałowska była zdobytą i zajętą przez Polaków; miała już ludność i wsie polskie i stała pod Jurysdykoyą zamku michałowskiego. Że ziemię Basińską ogólnie za polską własność uważano, dowodzi i ta okoliczność, że r. 1257 ks. kujawski Kazimierz praw swoich do niej się zrzeka. W ziemi saskiej, o której po r. 1300 więcej mamy wiadomości, mieszkała wówczas dość gęsta ludnośó pruska tylko w północnych stronach pod Ostródem i Olsztynkiem. Były to prawdopodobnie szczątki dawnej ludności sasińskiej, którą biskup Krystyan już był nawrócił. Jako następcy po Krystyanie rościli potem biskupi chełmińscy pretensye do ziemi saskiej, a pretensye te musiały być słuszne, skoro uznali je nawet w. mistrzowie. R. 1298 napomina w. m. Gotfryd Hohenlohe dygnitarzy zakonnych, aby stosownie do rozporządzenia legata Wilhelma dzielili się ziemią saską z bisk. chełmińskim. Saseniówka Sasinowa Wola Sasino Sasino Saska Kępa Saska Huta Saska Sasiny Działy t rzeczywiście nastąpiły. W r. 1440 jednak należała cała ziemia saska do dyece zyi pomezańskiej ob. Kętrzyński, O lud. pol. w Prusach krzyż. i Toeppen, Hist. comp. Geogr. v. Preusson. Ad. N. Sasino 1. 1437 r. Sassyno, niem. Sossin, wś w Pomeranii, pow. lęborski, par. kai Lę bork. W 1885 r. 30 dm. , 50 dym. , 241 mk. , 234 ew. , 6 żyd. 2. S. , dobra ryc, tamże, st. p. Wieleń niem. Uhlingen. Jeszcze przed r. 1437 płaciło S. staropomorski podatek i to od 2 radeł ob. Gesch. d. Lande Lauenburg und Buetow Ton Cramer, TI, 292. Kś. Fr. Sasinowa Wola, w XV w. Saszniowa Wola, wś nie istniejąca obecnie. Leżała w pow. lelowskim, par. Dzierzgów. W połowie XV w. była własnością Mikołaja h. Prawdzie, miała łany km. , z których dawano dziesięcinę snopową i konopną po 4 pęki prepozyturze krakowskiej. Była też karczma, zagrodnicy, folw. , z których dziesięcinę dawano pleban. w Dzierzgowie Długosz, L. B. , I, str. 24, VI, 100. W 1581 r. Stanisław Szafraniec ma tu 4 łany km, 1 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 69. Br. Ch. SasinyŁętownica, wś szlach. , pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo. W 1827 r. 10 dm. , 65 mk. Istniała już w XVI w. Ob. Łętownica. Sasiny 1. wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Malesze, o 20 w. od Bielska. 2. S. , sioło i dobra, pow. brzeski, w 5 okr. poL, gm. Rogacze, o 68 w. od Brześcia. Saska, rzeczka, dopł. Zelwy dopł. Niemna. Saska 1. Dominikalna al. Szlachecka, wś, pow. rudecki, 34 klm. na płd, wschód od Rudek, 20 klm. na płd. wschód od Komarna, 8 klm. na zach. od urz. poczt. w Mikołajowie. Na zach. leżą Kołodruby i Podwysokie, na pln. Nowosiólki, na wsch. Horożana Mała, na płd. Saska Kameralna pow. drohobycki. Płd. część wsi przepływa Dniestr i przyjmuje w obrębie wsi od lew. brzegu pot. Kożuszny. W r. 1880 było 35 dm. , 262 mk. 259 obrz. gr. kat. Rusinów, 3 ewang. Niemców. Por. Homżana Mała. 2. S. Kameralna, wś, pow. drohobycki, 34 klm. na płd. wsch. od Drohobycza, 14 klm. na pln. wschód od Medenic, 10 klm. od urz. pocz. w Mikołajowie. Na płn. loży Radelicz, na zach. Kołodruby, na płn. Saska Dominikalna i Horożana Mała, na wsch. Sajków wszystkie prócz Radelicza w pow. rudeckim. Przez wś płynie Dniestr. W r. 1880 było 26 dm. , 162 mk 140 obrz. gr. kat. , 13 izrael. ; 153 Rusinów, 9 Niemców. Par. gr. kat. w Horożanie Małej. Wś tworzy wraz z Radeliczem ob. jedną gminę. Lu. Dz. Saska Góra, przedmieście Cieszyna. Saska Huta, niem. Zasherhuette, wś, pow. czarnkowski, o 2 klm. na płn. od Trzcianki par. , poczta i st. dr. żel. , nad jez. Saskiem; 12 dm. , 96 mk 4 kat. , 92 prot. i 350 ha 180 roli, 72 łąk; 51 lasu. Około r. 1830 było 7 dm. i 91 mk, 35 katol, 56 prot. . S. H. wchodziła w skład dóbr Trzcianka, które Świnarscy sprzedali królowi pruskiemu w r. 1789. Saska Kępa, pierwotnie Kawcza, później Olędry, jedna z licznych wysp utworzonych przez zmieniającą swój główny nurt Wisłę, leży pod Warszawą, naprzeciwko przedmieścia Solec, należy do gm. Wawer i par. Praga. Odnoga wiślana łacha oddziela ją od kępy gocławskiej i od obszarów wsi i fol. Kamionka, przytykającego do Pragi. Most drewniany na łasze łączy kępę z Pragą. Obszar kępy zajmują osady wieczystoczynszowe, których właściciele trudnią się hodowlą bydła i utrzymują zakłady służące za miejsca zabawy i posiłku dla przybywających tu z Warszawy gości. W święta jest to ulubione miejsce wycieczek klasy rzemieślniczej. Statki parowe i łodzie utrzymują komunikacyą z brzegiem warszawskim. Zakłady same urządzone są odpowiednio do upodobań i środków świątecznych gości. Kępa stanowi posiadłość miasta, które pobiera stały czynsz od właścicieli kolonii. Pierwotnie stanowiła ona część wsi Solec. Zwrócenie się nurtu Wisły, która płynęła podobno między Kępą Saską a wsią Kamionek, sprowadzić miało oderwanie obszaru Kępy od wsi Solec. W 1382 r. Piotr Brun i Mikołaj Panczatka darowali miastu Warszawie wieś Solec a z nią zapewne i Kępę, która nosiła nazwę Kawczej. Domysł Al. Wejnerta Star. Warszawy, III, jakoby na Kępie mieściła się pierwotnie wieś Solec, nie ma żadnej podstawy. Owszem z podanych przez niogo dokumentów widzimy, że jeszcze w końcu XVI w. kępa porosła była gęstym lasem złożonym z wielkich starych dębów, topoli, brzostów brzescziny, tudzież, olsz, osiny i wierzb chrustów różnych. Dzierżawca wsi Kamion Stanisław Baryczka, mieszczanin i rajca warszawski, został oskarżony o samowolne wycinanie lasu na budowle w Kamionie Kamionek. Świadkowie zeznali, że ściął przeszło 100 dębów a z wielu starych poobcinał konary. Miało to miejsce w 1597 r. Zarzucano mu też samowolne koszenie łąk i wypasanie. Kiedy po klęsce cecorskiej na rozkaz królewski w 1620 r. obwałowano przedmieścia Warszawy, używano do umocnienia wałów chrustów z Kępy, mieszanych z ziemią. Wyrównywano niemi też doły i wyboje na Krakowskiem Przedmieściu. W tym czasie rozpoczęło się trzebienie lasów i zarośli na Kępie przez osadników holenderskich, którzy przybywszy tu w 1624 r. , zawarli zmagistrą Saska Kępa tem Warszawy umowę w dniu 13 listopada 1628 r. , potwierdzoną przez Jana Kazimierza w 1650 r. Aktem tym magistrat oddawałużywalność kępy osadnikom holenderskim Ollendrom, z wyjątkiem łąk na Kawcu i Kosku, należących do poddanych ze wsi Solec Szulec. Osadnicy nie mogli urządzać sobie świątyń, schodzić się na wspólne nabożeństwo i obowiązani byli śluby i chrzty odprawiać w katolickich parafiach Warszawy. W razie rozszerzania swych zasad religijnych między służbą katolicką, podpadną wygnaniu i konfiskacie majątku. Za używalność Kępy będą, po 5 latach wolności, płacić po 24 gr. z morga. Magistrat będzie sądzić wszelkie ich spory. Mają prawo rybołóstwa, wolno im młyny wystawić, palić gorzałkę, szynkować i sprzedawać, piwo warzyć, chleb piec, tylko nie mogą się handlem trudnić. W 163. 6 r. siedziało tu 5 kolonistów Hanus Puczek, Joachim Olender, Piekarz Olender, Hanus Pokręty i Chiliński, którzy płacili czynsz od 138 mr. Z rachunków, jakie przedstawili wysłani przez magistrat delegaci, widzimy, że u kolonistów można było dostać wina i piwa, mleka, śmietany, chleba, drobiu i ogrodowizn. Uchwałą z 1643 r. magistrat zabronił Holendrom sprzedawać czy oddawać w inne ręce zajmowanych przez nich osad z wyjątkiem prawowitych sukcesorów. Zdaje się, że w czasie wojen szwedzkich i toczącej się pod Pragą trzydniowej bitwy w 1656 r. , po której Skaryszew i Kamionek uległy zniszczeniu, kolonie Kępy również padły ofiarą rabunku i pożogi. W 1676 r. magistrat bacząc, iż place zarosłe chrustami gruntu miejskiego dziedzicznego z lewej strony Wisły, Kępa a raczej Kosk i Kawcza dawniej zwanego nie dają dochodu, połowę tegoż gruntu dla wykarczowania z chrustu, wypuszcza za czynsz roczny kupcowi warszawskiemu Chrystyanowi Makin. Inna część Kępy pozostawała od dość dawna w czynszowem władaniu Doenhofów. W 1680 r. Ernest Doenhoff, gen. artyleryi, woj. malborski, winien był 4000 złp. zaległego czynszu magistratowi. Jan III umorzył połowę tej zaległości, zastrzegając by nadal płacił regularnie po 60 złr. rocznie. W aktach miejskich przechowało się kilka tranzakcyi tyczących się folwarków i domów z ogrodami, na Kępie istniejących. Właścicielami są zwykle kupcy z nazwiskami cudzoziemskiemi Tryszen, Fantuccia, Menge, Bening, czasami tylko polskie, jak Rembowicz, pisarz miejski. W czasie morowej zarazy przenoszono się z miasta na Kępę. W 1694 r. Jakub Sobieski nabył prawem emfiteutycznem na lat 20 część gruntów Kępy. Tu po śmierci ojca 1696 r. zgromadził on żołnierstwo i swych stronników, w nadziei uzyskania tronu. W 1699 r. odstąpił swych praw do tej osady Stanisł. Szczuce, referend. koron. Jak żołdactwo zebrano przez Jakuba Sobieskiego, tak później stojący tu regiment Doenhoffa dał się we znaki spokojnym osadom. August II część wojsk saskich umieścił obozem na Kępie, która w 1704 r. , w czasie szturmu Warszawy, zajętej przez wojska Karola XII, była widownią operacyi wojennych. Około 1720 r. część Kępy posiada ks. Lubomirska, od której magistrat domaga się zalegającego od kilku lat czynszu. August II lubił nawiedzać to leśne ustronie. W 17, 30 r. wyprawiał tu wesele jednemu ze swych pokojowców, żeniącemu się z córką kupca. W1735 r. Kępa rozdzielona była na pięć posiadłości ks. Lubomirski, generał lejtn. , Ryacour, radca miejski, Loupia, radca miejski, sukcesorowie Rumbowicza i pustka zarosła krzakami. August III przez swego marszałka nadwor. Jana Jerzego von Einsiedel zawarł z miastem kontrakt na lat 35, obowiązując się płacić 1000 tynfów czynszu. Miasto zaś zastrzegło, między innemi, by w razie powietrza wolno było tam rejterować się. Według spisanego wtedy szczegółowego inwentarza, na części dawniej Doenhofów były ruiny pałacyku bez dachu, drewnianego, na fundamencie z cegieł. W 1754 r. imieniny króla 3 sierpnia obchodzono wspaniałym fajerwerkiem na Kępie puszczanym był drukowany program ogni. Nim upłynęły lata kontraktu, król wznowił umowę, przedłużając ją do 1795 r. Zdaje się, że czynsz podwyższono. Według sprawozdania komisyi dobrego porządku, do 1766 r. płacono po 1200 a następnie po 1900 złp. rocznie. W 1794 r. podniszczono znacznie las na Kępie, gdyż brano stąd gałęzie i drzewa do fortyfikacyi Pragi. Od 1795 r. wypuszcza magistrat Kępę w dzierżawę krótkotrwałą i otrzymuje coraz wyższy czynsz w 1801 r. 5600 złp. . Podług pomiarów z 1804 r. było obszaru 24 włók 4 mr. i 115 prętów. W 1806 r. puszczono Kępę drogą licytacyi w wieczystą dzierżawę małżonkom Habelmanom za 7160 talar, wkupnego i 638 tal. kanonu rocznego. Nabywcy otrzymali prawo częściowego poddzierżawiania gruntu. W 1808 i 1812 r. wycięto resztę dawnego lasu brzostów zwłaszcza dla fortyfikacyi Pragi. Zwrócenie się nurtu Wisły ku Kępie wywołało potrzebę osłaniania jej przez odpowiednie tamy wzniesiono w 1819 r. W 1827 r. było 14 dm. i 114 mk. ; 1870 r. 9 osad, 203 mk. i 264 mr. Niezabezpieczona przed wylewami Wisły, nie może się ta powabna tak miejscowość rozwijać pod względem udogodnień i upiększeń, któreby odpowiadały wybredniejszym wymaganiom warszawskiej publiczności por. Al. Wajnert, Staroż. Warszawy, III, str. 26 156. Br. Ch. Saski Folwark Saska Kępa Saska Kępa, karczma w obr. Kęt, pow. bialski. Br. G. Saska Lipka, wś, pow. nowogródzki, ob. Lipia Saska. AL Jel Saska Ziemia, ob. Sasin. Saskie Budy, wś, pow. szczycieński Kętrz. , w spisach urzędowych nie podana. , Saskie Jezioro, niem. Zaskersee, jezioro, pow. czarnkowski, o 2 klm. na północ od Trzcianki, 2 klm, długie, około 300 mt. sze rokie, wznies. 77 mt. npm. Zasila jo struga płynąca z lasów królewskich, odpływająca na wschodzie do Silnicy al. Trzcianki dopł. No teci; Półn. zach. i połud. wybrzeża wznies. 94 mt. npm. Na półn. wybrzeżu leżą Saska Huta i Saski Folwark. E. Cal Saskie Pole, niem. Sachsenfelde, os. wiejska, pow. szremski, o 4 klm. na wschódpółn. od Mosiny st. dr. żeL, na prawym brzegu Warty, śród lasów; par. katol Rogalinek, prot. Krośno, poczta na Holendrach Radzewskich Hohensee, 22 dm. , 153 mk. 76 kat. , 77 prot. i 107 ha 79 roli, 4 lasu. Założona w r. 1828 na gruntach kapituły poznańskiej, u ludu nosi nazwę Kusajdy. Saski Folwark, niem. Zaskerwerder, pow. czarnkowski, o 2 klm. na półn. zachód od Trzcianki, nad jez. Sasklem, wznies. 94 mt. npm. , 2 dm. , 28 mk. Sasławki 1. wś i dwór własność Syćkowej, pow. rossieński, par. Chwejdany, gm. Konstantynowo, o 84 w. od Rossień. 2. S. , wś, pow. rossieński, par. girdyska. 3. S. , wś i dwór Ejnika, pow. rossieński, par. Odachowo, gm. Skawdwile, o 31 w. od Rossień. 4. S. , wś, pow, rossieński, par. Retowo, gm. Łabardzie, o 91 w. od Rossień. Sasmaken al. Esser, jezioro w okr. tukumskim, w par. arwaleńskiej, przeszło 5 w. dług. , pół w. szerokie, równoległe z jez. Arwaleńskiem. Przepływa przez nie rzeczka Roja Rohje. Sasmaken, mko i dobra nad jez. Arwaleńskiem, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. arwaleńska, ma 24 dm. , 1423 mk. w 1863 r. , w tej liczbie 241 prot. 1182 żyd, kośoiół ewang. mur. , synagoga, dom modlitwy żydowski, 2 szkoły żydowskie, apteka; st. poczt. o 15 3 4 w. na płn. zach. od Talsen. Bo dóbr należy folw. Ambruren i Friedrichshof. Mko założone zostało w XVII w. Sasoki, polana w obr. Kamesznicy, pow. żywiecki, 3 dm, , 23 mk. Br. G. Sasów al. Sassów, rus. Sassiw, mko nad Bugiem, pow. złoczowski. Leży pod 49 52 półn. szer. a 42 38 wsch. dług. od F. , 9 klm. na płn. wsch. od sądu pow. i st. kol. w Złoczowie, urz. poczt. w miejscu. Na płn. wsch. leży Usznia, na płn. Pobocz, na wschód Opaki i Buda Kołtowska, na płd, Chmielowa, Zazule i Horodyłów, na zach. Żulice. Bug wchodzi tu od płd. wsch. z Rudy Kołtowskiej a płynie krętym biegiem przez płn. część obszaru na płn. zach. do Uszni. W obrębie mka przyjmuje od praw. brzegu pot. Spinohę od Pobocza, a od lew. brzegu pot. b. n. z folw. Kalinka. Miasteczko leży w dolinie Bugu, na płaszczyznie pokrytej w części lasem szpilkowym, otwartej ku płd. a otoczonej z innych stron wzgórzami, wznies. 100 do 150 mt. nad poziom płaszczyzny. Wzgórza te okryte lasem bukowym i grabowym, ciągną się oderwanymi grupami od strony Oleska i Białego Kamienia, a na płn. , przy drodze do Podhorzec, zwarły się w jednolity łańcuch, sięgający tu do 415 mt. npm. Obszar wynosi 2467 ha. Gmina posiada roli or. 629, łąk i ogr. 249, past. 100, lasu 23 ha; dwór zaś roli or. 86, łąk i ogr. 52, past. 57, lasu 1100 ha. Gleba przeważnie piaszczysta i romuszowata, miejscami czarnoziem i glinka, zdatna na wyroby. W r. 1880 było we dworze i gminie 160 koni, 460 świń, 770 pni pszczół. W tymże roku liczono 438 dm. , 3282 mk. w S i wólkach Dębina, Folwarki, Gaje, Papiernia, Piasek, Staryki 676 rzym. kat. , 691 gr. kat. , 1906 izrael, 9 innych wyznań; 1082 Polaków, 499 Rusinów, 1685 Niemców, a na obszarze dwor 32 dm. , 146 mk. 60 rz. kat. , 47 gr. kat. , 39 izrael; 114 Polaków, 4 Rusinów, 23 Niemców. Par. rz. kat. w miejscu, dek. złoczowski. Fundował ją Jan Daniłowicz, woj. ruski, w r. 1631, wybudowawszy kościół jeszcze przed r. 1628. Dzisiejszy kościół murowany wzniesiono w r. 1868 a konsekrowano w r. 1873 p. w. św. Jana. Do par. należą Chmielowa, Huta Werchobuzka, Kołtów, Kruhów, Nuszcze, Opaki, Perepelniki, Pobocz, Ruda i Werchobuż. Par. gr. kat. w miejscu, dek. oleski. Należą do niej Chmielowa, Pobocz i Usznia. Cerkiew drewniana p. w. Przemienienia. Szkoła etat. 2 klas. z językiem wykład. polskim od r. 1853. Ponieważ gleba nieurodzajna, przeto gospodarstwo rolne słabo rozwinięte. Ludność trudni się głównie przemysłem rękodzielniczym. Istnieje tu fabryka bibułki do cygaret papierosów. Założona pierwotnie na fabrykę wyrobów glinianych, przemienioną została na papiernię w r. 1865. Wyrabiała ona przez 3 lata gruby papier pakowy. Dopiero w r. 1868 rozpoczął Weiser fabrykacya cieńkiego papieru cygaretkowego i wyrobił sobie stałą klientelę w Austryi i na Wschodzie. W r. 1885 ustawił właściciel fabryki drugą maszynę papierową i zwiększył cały zakład w dwójnasób. Obecnie posiada fabryka maszynę parową o sile 350 koni, 2 maszyny parowe każda o sile 12 koni przy maszynie papierowej i jednę maszynę o sile 4 koni dla warsztatów. Do Saska Ziemia Saska Lipka Saska Kępa Saskie Budy Sasów Sasoki Sasmaken Saskie Jezioro Saskie Pole Sasławki wytwarzania pary służą 4 kotły parowe po 130 kwadr. metr. płaszczyzny opałowej i jeden kocioł rezerwowy. W fabryce pracuje do 250 robotników i robotnic, a produkcya roczna wynosi około 460, 000 złr. Fabryka ta przyczynia się wielce do rozwoju miejscowego przemysłu rękodzielniczego. Drugiem ważnem źródłem dochodu jest garncarstwo. Trudnią się niem prawie wszyscy mieszkańcy przedmieści a i części miasteczka zwanej Borem. Niektórzy mieszkańcy trudnią się jeszcze bednarstwem, sitarstwem, wyrobem łyżek i tkactwem. Są też tu zręczni kowale i stelmachowie, których wyroby, zwłaszcza wózki węgierskie, słyną nawet w dalszej okolicy. Izraelici wyrabiają tałesy, tkane złotem i srebrem i trudnią się laniem świec łojowych. Opodatkowanych przemysłowców było w S. według Sokalskiego, Rys geogr. stat. złoczowskiego okr. szkoln. 10 szewców, 9 kowali, 10 rzeźników, 7 stelmachów, 6 garncarzy, 3 piekarzy, 5 stolarzy, ślusarz, rymarz, murarz, mechanik, 2 rzeźbiarzy, 2 grzebieniarzy, złotnik, bednarz i garbarz, Handel spoczywa w ręku izraelitów. Kramów istnieje 14, handlarzy mąką było 6, zbożem 12; inni prowadzą handel szmatami, naczyniem fajansowem, przędzą, bydłem, żelazem i skórą, o 2 klm. na wschód leży nad Bugiem tak zw. Zofiówka, gdzie się znajduje gorzelnia i papiernia małych rozmiarów, poruszana siłą wody a wyrabiająca tylko bibułę. Istnieje także w S. zakład wodoleczniczy, opodal gościńca ze Złoczowa do Brodów, w malowniczej lesistej okolicy, oddzielony korytem Bugu od właściwego miasteczka. Obok zakładu kąpielowego leży park. Do środka parku wpuszczono wodę pot. Bużek Oleski, który się rozlewa w rodzaj sadzawki, przeciętej kilku wyspami i kanałami. Zakład składa się z obszernych łazienek, niedawno przerobionych i zaopatrzonych w nowe przyrządy, i z kilku domów parterowych. W S. jest apteka i kasa pożycz. gra. z kapit. 5327 złr. Założycielem S. był Jan Daniłowicz, woj. ruski. Około r. 1616 utworzył on na gruntach swej wsi Komorowa należącej do dobr oleskich a przypadłej w r. 1511 w dziale Annie Siemińskiej, Barącz, Kronika Oleska, str. 415 miasteczko i nazwał je od swego herbu Sas Sasowom. W 1615 r. wyjednał przywilej u Zygmunta III, w którym czytamy między innemi Oznajmujemy, iż gdyśmy zrozumieli W. Jana Daniłowicza, wojew. ruskiego, iż zamyślił albo raczej począł podnosić i sadzić nowe miasteczko na gruncie swym dziedzicznym wsi Komorowa, na miejscu bardzo godnem, między błoty Rakowica zwanemi leżące, jemuż też od siebie i od swych przodków herbów przezwisko i nazwanie Sas naznaczył, łaską i dobrodziejstwy naszemi podeprzeć i wspomóc umyśliliśmy. Gdyż tedy przez miejsce i grunt ten, na którym to miasteczko wyniesione jest, pospolity i zwykły gościniec z Rusi i z Podola na Wołyń jest i używają go, gdy też miejsce to na przechodzie albo szlaku od najazdu nieprzyjacielskiego położone jest, bardzo potrzebnie i słusznie to miasteczko zda się nam tam posadzić, które zarazem jakąkolwiek obroną opatrzone dla bezpieczeństwa obywatelów być może, przeto dla tej przyczyny na osadę nowego miasteczka pozwoliliśmy i przyzwalamy. W dalszym ciągu obdarza król miasteczko prawem magdeburskiem, ustanawia jarmarki na św. Stanisław w maju, na św. Michał i św. Mikołaj, targi zaś we środę i sobotę; uwalnia mieszkańców od wszelkich podatków publicznych na lat 4 a na wieczne czasy od opłaty ceł, myt, mostowego i grobelnego w ziemiach ruskich, wyjąwszy od cła pogranicznego; nakazuje, ażeby gościniec ze Lwowa, Kamieńca, Baru, Trembowli i Tarnopola tędy przechodził do Krzemieńca, Łucka, Horodła i Sokala. Ale snać osadnicy miasteczka w pierwszych latach mało korzystali z dobrodziejstw przywileju, skoro S. przez długi czas pozostawał bez żadnej magistratury, jakkolwiek elekcye wójtów i burmistrzów miejskich powinny były odbyć się zaraz po założeniu miasteczka. Dopiero w 23 lat później, kiedy przez Teofilę Daniłowiczównę przeszły te dobra w r. 1637 w posiadanie Sobieskich, taż Teofila wraz z mężem Jakubom Sobieskim, wojew. bełzkim, wydali przywilej, mocą którego odstąpiono od prawa urządzającego wolne elekcye magistratu, a przez wzgląd na szczególne zasługi i praco Sławetnego Sebastyana Bujnowskiego, który własną pracą miasteczko to osadził, postanowiono tegoż Bujnowskiego wójtem dożywotnim. Tymże przywilejom uregulowano stosunki dziedziców i mieszczan. Żydów przy założeniu S. nie było prawdopodobnie. Handel prowadzili mieszczanie przeważnie miodem i rybami. Przoz lat 37 zażywał S. spokoju i przyszedł do pewnej zamożności. Na początku jednakże r. 1675, w czasie wojny tureckiej, Tatarzy zdobywszy obronny zamek, złupili i miasteczko. Niezwłocznie potem przybył tu Jan III osobiście i zajął się restauracyą, a chcąc mieszczan zasłonić opieką swoją, wydał na dniu 10 maja 1675 r. najsurowszy rozkaz do wszystkich komend wojskowych, aby żaden z przechodzących pułków, pod rygorem praw wojskowych, nie ważył się tu stawać, noclegów, popasów odprawować, ani eksakty pobocznych wyciągać. Ktokolwiekby zaś za pokazaniem sobie tego ordynansu naszego pomienionych mieszczan naszych sassowskich ważył się aggrawować, Sasów takiego za doniesieniem najmniejszej skargi, nieodwłocznie sądzić i karać bez żadnego ka żemy respektu. W r. 1682 bawił tu Sobieski kończąc objazd dóbr czerwonoruskich Helcel, Listy Jana III, str. 53. Syn Sobieskiego Ja kub otaczał 8. opieką. Od Sobieskich prze szedł S. do Radziwiłłów, następnie do hr. Starzeńskich. Dnia 28 lipca 1887 r. około godzi ny 12 1 2 w południe wszczął się w jednej z bocznych uliczek pożar, który z taką gwał townością się rozszerzył, że w przeciągu go dziny cały S. stał w płomieniach. Pastwą ży wiołu padło 170 nieruchomości a przeszło 400 zabudowań. Szkody obliczono na 200, 000 złr. Niegdyś S. otoczony był wałami, z których śla dy dotąd pozostały. Na przedmieściu zwanem Staryki jest studnia, zwana królewską, z której według podania Jan III zwykł był pi jać wodę. W płd. wsch. stronie obszaru wzno si się 357 mt. wzgórze Horodysko, na któ rem według podania stała cerkiewka. Dziś na tej górze, pokrytej lasem, stoi kilka chat i wi dać ślady wałów. W kościele parafialnym znajduje się puszka srebrna, wyzłacana, z herbem i cyfrą Jana Sobieskiego ob. Pamią tki po Sobieskim, Kołaczkowski, Przewodnik naukowy i literacki, Lwów, 1883 r. , str. 238 i 255. Według Kołaczkowskiego Wiadomo ści tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Kraków, 1888 r. wyrabiano tu fajans str. 166 i istniała garbarnia Schmicda str. 172. Bibliografia Grzegorzewski S. i jego okolice, Lwów 1872 r. ; S. , zakład wodoleczniczy, Lwów, 1883 r. ; S. w dziełku Sokalskie go Rys geogr. statyst. złoczowskiego okrę gu szkolnego Złoczów 1885 r. , str. 171 nn. . Widoki S. w zbiorze rycin Pawlikowskiego Nr. 4819 i 4820 i w Muzeum Ossolińskich, w tece Widoki Galicyi Nr. 1758, widok szkoły żydowskiej w S. . Lu. Dz. Sasowa, strumień, dopływ Szpołki, pod wsią Pawłówką, w pow. zwinogródzkim. Sasowka, słoboda nad rzkami Potudanią i Murawlanką, pow. korotojaski gub. woroneskiej, o 25 w. od mta powiat. , ma 40 dm. , 513 mk. , gorzelnia Sasówka al. Sasów, niem. Sachsenberg część Cieszyna, na Szląsku austr. , 27 dm. , 682 mk. Sasowo, sioło nad rz. Sasówką, pow. ełatowski gub. tambowskiej, o 78 w. od mta powiat. , ma 622 dm. , 5890 mk. , 2 cerkwie, st. poczt. Sasowszczyzna, w spisie z 1866 r. Sałowszczyzna, fol. nad strum. Niewisze, pow. lidzki, w 4 okr. pol, gm. Wasiliszki, okr. wiejski Szejbakpol. , o 7 w. od Wasiliszek a 43 w. od Lidy, ma 1 dm. , 16 mk. kat. ; do 1864 r. własność Berdowskich. Sasquirken, ob. Zaskwierki. Sassau 1. terytoryum ziemi szaławskiej w Starych Prusach, prawdopodobnie okolica dzisiejszej wsi Sassupoenen, blisko rzki Wy struci. 2. S. , ws, pow. rybacki, st. p. S. Lo renz, 27 dm. , 120 mk. , 184 ha, kopalnia bur sztynu. Ad. N. Sassen 1. ob. Sasin. 2. S. , dobra ryc, pow. morąski, st. p. Reichenbach; 41 dm. , 227 mk. , 779 ha. Sassendorf, dziś Hasendorf, , ob. Zajączki. Sassenpile, pow. ostródzki, dziś Hasenberg, ob. Zajączku Sassnitz, wś ze st. poczt. i kąpielami morskiemi, na Rugii, na półwyspie Jasmundzkim. Naokoło są bujne lasy bukowe, ciągnące się aż do sławnej Śtopnicy Stubbenkammer. Od płn. zasłaniają osadę pasma wzgórzyste, tak że łagodny klimat licznych tu sprowadza w lecie gości. W 1885 r. było 76 dm. , 84 dym. , 332 mk. 2 kat. . Kś. Fr. Sassów, ob. Sasów, Sassupoenen 1. al. Mitszen, wś, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken, 19 dm. , 105 mk. , 282 ha. 2. S. al. Runkehlen, wś, pow. pilkałowski, st. p. Mallwischken, 17 dm. , 108 mk. , 254 ha. Sasterhausen, 1295 Sastrushe, 1444 Sostrzose al. Susterhusen, 1473 Asterhawsen, zapewne Zastróże, wś i dobra nad Strzygłowską wodą, pow. strzygłowski Szląsk. W 1842 r. istniał tu kościół kat, filia Bertholdsdorfu, zamek z wieżą i parkiem, szkoła kat. , młyn, gorzelnia, cegielnia, 26 dm. , folw. , 237 mk. 21 ew. . Do 1810 r. dobra należały do klasztoru w Gryzoborze. Kościół założony został w 1565 r. , szkoła w 1819 r. Park, obejmujący 28 mr. , utworzono w 1812 r. na miejscu dawnego bagna. Obfituje on w różne budowle, ozdoby. Sastuben, wybud. przy wsi Rupkalwen, pow. szyłokarczemski, 8 dm. , 51 mk. Saswa, rzka, dopływ Zelwy, uchodzącej z lewego brzegu do Niemna. Sasy, wś przy ujściu Landy do Niewiaży, pow. kowieński, na pograniczu poniewieskiego, niedaleko Surwiliszek, między Surwiliszkami a Krakinowem, w nowszych spisach niewykazana. Osada znana już około 1394 r. , stanowiła ststwo niegrodowe. Znajduje się tu szaniec dwa morgi powierzchni zajmujący, z warstw kamieni i ziemi usypany, w rogu osobną bateryę mający a pochodzący podług podania z czasów wojen szwedzkich za Augusta II. Sasykino, sioło nad rzką Iberdą i Szuszorą, pow. spaski gub. riazańskiej, o 32 w. od Spaska, ma 252 dm. , 2378 mk. , st. poczt. , fabryka sukna. W pobliżu sioła odkryto pokład węgla kamiennego, w głębokości 4 saż. , gruby od l 1 2 do 2 arszynów. Sasza, wś, pow. hajsyński, okr. pol. i gm. Teplik, sąd Granów, par. kat. Ternówka, o 42 Sasowa Sasowa Sasowka Sasowszczyzna Sassenpile Sassów Sassupoenen Sasterhausen Sastuben Saswa Sasy Sasykino Sassendorf Sasza Zaskwierki Sassau Sasówka Sasowo Saszczyn Saszkina Saszlauken Satanów Sasznigany Saszniki Sasznikiele Saszynia Saszów w. od Hajsyna, ma 90 osad, 660 mk. , 901 dzies. ziemi włośc. Należy do klucza teplickiego Aleksandry hr. Potockiej. Dr. M. Saszczyn al. Suszczyn, przys. Krasowa, pow. lwowski. Saszkina, wś nad rzką Opoczna, pow. tarusski gub. kałuskiej, o 28 w. od Tarussy, ma 41 dm. , 501 mk. , targi tygodniowe, 4 jarmarki; mieszkańcy zajmują się wyrobem kapeluszy włościan. do 2000 sztuk rocznie. Saszlauken, dobra, pow. rybacki, st. pocz. Gruenhof, 9 dm. , 47 mk. , 149 ha. Sasznigany, zaśc. szL, pow. trocki, w 1 okr. poL, o 25 w. od Trok, 1 dm. , 7 mk. kat. Saszniki, wś włośc. nad jez. i n. , pow. trocki, w 1 okr. . pol. , o 24 w. od Trok, 14 dm. , 156 mk. kat. Sasznikiele, wś włośc. nad jeż. Saszniki, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 24 w. od Trok, 2 dm. , 11 mk. kat. Saszów, szczyt górski w pow. jabłonkowskim, nad doliną rzki Głuchowa ob. . Saszynia, wś, pow. poniewieski, w 1 okr, poL, o 18 w. od Poniewieża. Satan al. Sacin, szczyt tatrzański, ob. Szatan. Satanów, mko nad Zbruczem, stanowiącym granicę pomiędzy gub. podolską a Galicyą, pow. proskurowski, okr. poL, parafia, st. poczt. i sąd w miejscu, gm. Juryńce, o 60 w, od Kamieńca i Proskurowa a 30 w. od Wołoczysk st. dr. żel. i telegr. . Mko leży w dolinie, okolone zewsząd wzgórzami okrytemi lasem i otoczone przedmieściami i sadami. Ma 454 dm. , po większej części drewnianych 157 na prawie własności i 297 na prawach czynszowych, 3042 mk. , w tej liczbie 1815 żydów, 2 cerkwie murowane w mieście i 3 na przedmieściach, kośc. par. katol. , kapl. cmentarna, synagoga ze wspaniałem plaskiem sklepieniem, nakształt baszty, 7 domów modlitwy żydowskich; zarząd policyjny stan dla gmin Juryńce i Sarnów, sąd pokoju, inkwirent sądowy, szkoła ludowa jednoklasowa, st. poczt. , punkt przechodni pograniczny, przez który w 1876 r. wywieziono zboża za 52, 521 rs. Znajduje się tu apteka, 2 lekarzy, 100 rzemieślników, 81 sklepów, 2 młyny, browar, gorzelnia obecnie nieczynna, garbarnia, cegielnia. W mieście odbywa się 9 jarmarków dorocznie oraz 26 targów. Ziemi dworskiej w całym kluczu Satanowskim jest 5464 dzies. Mieszkańcy zajmują się szyciem kożuchów i wyprawą skór. Miasteczko całe opasane było murem i wałami, które w części się zachowały; zamek miał kształt twierdzy. Przed bramą Grodecką stoi na słupie murowana figura Pana Jezusa płaczącego nad Jerozolimą, a w samem mieście blisko kościoła statua N. M. P. na ciosowej kolumnie 12 stóp wysokiej, z różnemi nieczytelnemi dziś napisami, oprócz wyrazów u góry Culpae non pietatis opus i roku 1744. Podług Marczyńskiego w magistracie tutejszym przechowywały się akta miejskie i dwa miecze do wymiaru sprawiedliwości, jeden dla chrzedrugi dla żydów, zwany koszernym; scian, obecnie niema tu ich jednak. S. , dziś uboga mieścina, przed 50 laty liczył do 5000 samych żydów, trudniących się handlem sukna, miodu, wosku i płótna. Przed kilkunastu laty pokazywano dom, w którym podług podań nocował ces. Piotr W. jadąc w 1711 r. do swej armii na Wołoszczyznę. W znajdującym się o 2 w. od mka monasterze prawosł. przebywał mnich Arsenii, który wydał w Moskwie słownik słowiańskogrecko łaciński. Pod miastem ciągnie się t. zw. wał Trajana, zaczynający się od Dniestru, ciągnący się równolegle ze Zbruczem, mający miejscami do 5 st. wysokości i przechodzący w końcu do Galicyi. W okolicznych wzgórzach i skałach znajdują się jaskinie, w których ukrywali się mieszkańcy podczas napadów tatarskich. Podług miejscowego podania, jeden z mieszkańców przed 100 laty dobywał tu złoto z rudy i sprzedawał je we Lwowie Marczyński, Przeździecki. Nad Zbruczem znajdują się łomy kamienia wapiennego i ciosu. W 1820 r. zmarł w S. Stanisław Pac, niegdyś lekarz nadworny Stanisława Augusta, przeżywszy 120 lat. Pac wybudował tu oryginalny pałac, cały z ciosu sprowadzonego z Galicyi, ozdobiony dziwaczną rzeźbą. Trzy piętra pałacu były w ziemi a tylko jedno na wierzchu. Słynny w późniejszych czasach Michałko Wojciechowski, był u Paca na usługach i zbierając dla niego zioła poczuł w sobie powołanie lekarskie Przeździecki. Kościół par. katol. p. w. św. Trójcy, wymurowany w gotyckim stylu, na miejscu dawnego drewnianego, wzniesionego jeszcze w 1581 r. przez Kostków podług Marczyńskiego, i przez nich hojnie uposażonego. Par. katol. , dekanatu proskurowskiego, ma 4932 wiernych, w następujących miejscowościach 8. , Aleksandrówka, Bębnówka, Bohosłówka, Borszczówka, Horbanówka, Iwańkowce, Juryńce, Kręciłów, Księżówka, Kurówka, Martynkowce, Pokrówka, Radkowioa, Satanówka, Spasówką, Turczyńce, Wierzchowce Zwierzchowce, Wojtowin, Zabielany i Żaglówka. Niewiadomo kiedy i przez kogo S. został założony, jak również skąd powstało dziwaczne jego nazwisko, to tylko pewne, że należy on do najdawniejszych osad na Podolu. W okolicy jego spotykamy mnóstwo mogił, oraz liczne jaskinie w skałach wykute, które otoczone niegdyś nieprzebytemi borami, służyły za schronienie ukrywającym się tu oprysz Saszczyn Satanów kom. Ciągnący się obok miasteczka wał zwany Trajana, niewiadomo kiedy usypany i czy był rzeczywiście granicą państwa rzymskiego. Pierwszą pewną wzmiankę o S. spotykamy pod 1404 r. , w którym Władysław Jagiełło darował go Piotr. Szafrańcowi. Prawdopodobnie było to tylko dożywocie, gdyż w 1431 r. król Władysław w dzień Narodzenia N. P. w sobotę, na zamku włodzimierskim S. z Jabłonowem, Stryjowem, Postułowcami i Borszczówką, przyległemi sobie, prawem dziedzicznem, wieczystem, nadał Piotrowi Odrowążowi ze Sprowy, sście samborskiemu. S. był wtedy wsią, dopiero Władysław III w 1444 r. przywilejem wydanym w Waradynie w poniedziałek, w. dzień św. Bartłomieja, pozwolił Odrowążom miasto założyć i nadał prawa, jakie miał Zińkow i inne polskie miasta. Stanisław Odrowąż syn Jana, wojew. ruskiego według Paprockiego syn Andrzeja, z Tarnowskiej urodzony 1546, dziedzic Jatosławia i in. , po śmierci bezdzietnej Katarzyny z Gorków, poślubił Annę ks. mazowiecką, córkę ks. Konrada, z której zostawił jedyną córkę Zofię 1580. Ta świętobliwa pani, o której Paprocki powiada, że życiem swojem miano świętej zasłużyła, a Niesiecki, że nawet Zygm. August chciał ją mieć vitae et sceptri sociam, po bezpotomnem małżeństwie z Janom Tarnowskim, wyszła powtórnie za Jana Kostkę, woj. sandomierskiego i całą fortunę Odrowążów w ten dom wniosła. Mylnie przeto Przeździecki utrzymuje, że po Odrowążach władali S. Chodorowscy, żadnych bowiem śladów o tem niezniajdujemy. Miasteczko położone na szlakach tatarskich, ulegało częstym zniszczeniom, to też królowie na prośbę właścicieli udarowywali je przywilejami i dobrodziejstwy. Tak Zygmunt I w 1532 r. uwolnił je od opłaty szosu, czopowego i wszelkich podatków publicznych na 8 lat. Z małżeństwa Zofii Odrowążanki z Janem Kostką zostały 3 córki, z tych Anna wyszła za ks. Ostrogskiego, woj. wołyńskiego, Katarzyna za Adama Hieronima Sieniawskiego, podczasz. koronnego, a Magdalena zmarła w dzieciństwie. Mylnie także Przeździecki wymienia 3 synów, gdyż ci byli z pierwszej żony Jana Kostki, Jadwigi Przerębskiej. W 1594 r. siostry zrobiły w Przemyślu dział majątków po matce. Anna wniosła Ostrogskim Jarosław i dobra w dzisiejszej Galicyi i Koronie, Katarzyna zaś otrzymała dobra podolskie, w skład których wchodziły wówczas S. z zamkiem i przedmieściami, mko Tarnoruda, wieś Kurówka, Satanówka, Ziejańce dziś nieistniejące, Bubnówka, Pustułówka, Sołomna, Reczyna al. Nastaszówka dziś Hreczana, Lipowica Lipewka, Turczyńce, Borszczówka i Czerniakowa dziś nieSłownik Geograficzny T. X. Zeszyt 113 istniejąca. Dalej włość zinkowską mto Zinków z przedmieściami, myty, młynami, stawy, wójtostwem i wsiami Janczyńcami, Buzykowcami Bozykowce, Głuszkowcami, Ochrymowcami i Parchaniówką. Oprócz tego otrzymała sędziszewską włość w Galicyi. Katarzyna Sieniawska energicznie zajęła się podźwignięciem majętności swoich, zniszczonych przez Tatarów. Ona to kościół wybudowany przez Kostków i szpital znacznemi funduszami opatrzyła i miastu na zamku brzeżańskim dnia 30 marca 1641 r. takowy udzieliła przywilej Ponieważ wszystkie rzeczy, jako porządkiem w swej całości zatrzymane bywają, tak też bez niego odmianie podledz i upadać muszą przeto i ja, chcąc miasto moje dziedziczne we wszelakim porządku zachować, i żeby mieszkańcy i obywatele tameczni, w prawach i wolnościach swoich żyjąc, byli w nich zatrzymani, za prośbą ich usilną, którą do mnie wnieśli, skłoniłam się do tego widąc rzecz słuszną i do zachowania całości ich potrzebną, abym im pozwoliła, jakoż niniejszym przywilejem pozwalam i potomkom ich wiecznemi czasy, aby się prawem magdeb. sądzili, i wszystkie sprawy także i porządek prawem mageburskiem, zwyczajem innych miast w koronie polskiej odprawowali jednakże prawu memu dziedzicznemu i potomkom moim nie derogując. Sądy jednak sposobem takim odprawiać się mają, najprzód u wójta, który z ramienia mego i potomków moich podany będzie, stamtąd u sądu radzieckiego, a potem w zamku u namiestnika mego Satanowskiego, skąd apelacya do mnie i potomków moich ma we wszystkich sprawach być, dla otrzymania ostatniego dekretu itd. W dalszym ciągu potwierdza jarmarki nadane przez Zygm. Augusta, nakazuje opatrywać wały około miasta, dawać straż do zamku, jako w mieście na inkursye nieprzyjaciół krzyża św. wystawionem i armatę zwyczajną, to jest hakownice, szmigownice, prochy i ołów dostarczać, nakoniec ustanawia wszelkie powinności i podatki Przeździecki, Wołyń, Podole i Ukraina, II, 43. Nastały jednak wkrótce wojny kozackie i okolice w gruzy zamieniły. Pułki Chmielnickiego zajmowały kilkakrotnie miasto i okolice. Tatarzy stali pod Felsztynem 1651 r. . W 1676 r. S. był zajęty przez Turków, przyczem, podług świadectw współczesnych, zginęło do 4000 mk. Po uspokojeniu kraju widzimy ciągłe starania Sieniawskich do podźwignienia miasta, największym jednak dobroczyńcą S. był ostatni z rodu Adam Mikołaj, kaszt. krakowski, hetm. w. kor. On to założył zamek, w kształcie pięciokąta z 5 basztami na rogach, z których obecnie trzy tylko zrujnowane stoją. W 1722 r. miasto 23 Satanów opasał murem, z którego pozostała brama od j południa, z napisem podanym przez Marczyńskiego i powtórzonym w Starożytnej Polsce II, 963. Bóżnica żydowska służyła także za warownię w razie napadu Tatarów. Mieszkańcy, jak wspomnieliśmy, sądzili się własnem prawem, którego często nadużywali. Za najmniejszą kradzież wieszano cyganów i żydów, skazywano na tortury, oblewano oliwą i smołą itp. Groźni sędziowie najczęściej nieumieli pisać a namiestnicy al. gubernatorowie Satanowscy czasem tylko potwierdzali wyroki podpisując je w dekretarzu Dekretarz Magdeb. sądów w Satanowie, u Przeździeckiego. Jedyna córka hetmana Sieniawskiego Zofia 1voto Denhofowa, 2do małżonka Augusta Aleksandra Czartoryskiego, wojew. ruskiego, chwilowo wniosła w dom ten cały majątek. Z czasów władania Czartoryskich miasto otrzymało w 1744 r. przywilej zaprowadzający 4 tygodniowy jarmark na św. Piotr, podług kalendarza dawnego. Znaczny napływ kupców przyczynił się do wzrostu miasta i dobrego bytu mieszkańców; zamieszkali tu Grecy i Ormianie mieli sklepy z wszelkiego rodzaju towarami. W 1780 r. liczyło miasto 527 dm. , a 22 do juryzdyki bazylianów należących. Córka Czartoryskich Elżbieta Lubomirska wzięła majętność tę w posagu i oddała córce swej Aleksandrze Stanisławowej Potockiej, po niej odziedziczyła ks. Romanowa Sanguszkowa, ta zaś przekazała córce swej a dzisiejszej właścicielce Maryi Potockiej, żonie b. namiestnika Galicyi hr. Alfreda Potockiego. W skutek przeprowadzenia granicy od Galicyi, miasto zaczęło upadać. Była tu dawniej przez pewien czas komora pograniczna, obecnie zniesiona. Ks. Roman Sanguszko utrzymywał tu liczne stado koni arabskich. O 2 w. na płd. od S. , nad Zbruczem, znajduje się monaster męzki p. w. św. Trójcy, niewiadomo kiedy założony. Istniał on już w 1600 r. ; w 1707 r. przeszedł we władanie unitów a po 1793 roku przywrócony został prawosławnym. Jeden z unickich igumenów, zarządzających monastrem Satanowskim, Modest Silnicki w 1770 r. począł pisać pamiętnik o przeszłości monasteru, który następcy jego doprowadzili do 1793 r. Pamiętnik ten, znajdujący się obecnie w bibliotece Ossolińskich we Lwowie Nr. 2106, pisany po polsku, złożony jest z 56 arkuszy in fol. i nosi tytuł Xięga historyi monasteru Satanowskiego, zakonu św. Bazylego w prowincyi Ruskiej r. 1770 die 5 miesiąca czerwca sporządzona. Do księgi tej dołączono 17 arkuszy cyrkularzy i rozporządzeń prowincyałów. Prof. uniwersytetu kijowskiego Wł. Antonowicz podał streszczenie tych pamiętników, najprzód w artykule pomieszczonym w Kijewakoj Starinie 1882 r. , luty a następnie w Monografiach do historyi zachodniej i płd. zachodniej Rusi Kijów 1885, t. I, 345 351. Z artykułu tego przytaczaliby ciekawsze szczegóły W 1770 r. niektórzy mnisi pamiętali jeszcze, że u podnóża góry, na której stoi teraźniejszy monaster, był drewniany kościół, rozebrany w 1774 r. z przyczyny starości; na wieży jego oznaczony był rok 1600; po nim pozostały podziemia wyżłobione w skale. W czasie panowania w S. Turków 1672 1699 monaster istniał ciągle; z tych czasów mnisi pamiętali igumena Izaaka Rudyka zm. w 1701; w 70 lat później pokazywali jabłoń przez niego zasadzoną. Następcą jego był Sylwester, który utonął w Zbruczu, o czem świadczył napis na krzyżu kamiennym, postawionym na jego mogile w ogrodzie klasztornym. Po jego śmierci klasztor przeszedł we władanie unitów, pierwszym igumenem których był Bartłomiej Chołodziński. W czasie napadu Tatarów o. Bartłomiej był ściętym w cerkwi, w czasie odprawiania nabożeństwa. Za jego rządów Piotr W. , wracając z nad Prutu, bawił przez kilka dni w S. u hetmana Adama Sieniawskiego, przyczem zwiedził monaster, powitany mową przez jeromonacha Józefa Czyżewskiego. Czyżewski znany był jako wyborny kaznodzieja, w skutek czego miał wielkie wpływy u hetmana, od którego otrzymał dla klasztoru ogród i do 200 dz. ziemi, a także wolny wręb w lasach dworskich. Następnie pamiętniki wspominają 4 igumenów Leona Ordyńskiego, Mojżesza Stopczańskiego, Dobrzańskiego i Dyonizego Wiszniewskiego, nie podając żadnych prawie szczegółów. Od 1732 do 1762 r. igumenem był Waarłam Sawicki, człowiek czynny, energiczny; on to z zebranych ofiar wymurował teraźniejszą cerkiew, ukończoną w 1774 r. , a następnie postawił dwupiętrowy budynek na klasztor. Po przeniesieniu Sawickiego do Uniewa, nastąpił po nim Bonifacy Rychłowski 1762 1765, lecz w 1765 r. znowu wrócił Sawicki i tu zmarł w 1766 r. Następcą jego był Modest Silnicki 1766 1771, który zebrał powyższe wiadomości i zaczął pisać pamiętnik. Przy nim Mikołaj Potocki, ststa kaniowski, ofiarował na klasztor 30, 000 złp. Wspomina on o dżumie silnie grasującej nu Podolu w r. 1770, ofiarą której padło 6 mnichów i do 150 włościan należących do klasztoru. Po przeniesieniu Silnickiego do Kamieńca, igumenem był Anatol Wodliński 1771 1772, który drobiazgowo zapisywał ofiary na klasztor i rozporządzenia prowincyała. Po nim był igumenem. Konstanty Ułasewicz od 1772 1775, przeniesiony do Lublina, a na jego miejsce naznaczony Leon Zasławski 1776 1777. Przy nim klasztor Satanowski przeznaczono Satanowska Saten Sattikken Satticken Satanówka Sataszyski Satkuny Satanówka Satkowskie Satingen Satoralja na więzienie dla mnichów, skazanych na do żywotnio odosobnienie. Kopię powyższego rozporządzenia igamen wniósł do pamiętnika, w którym znajduje się szczegółowy opis celi przeznaczonej dla mnicha skazanego na zamu rowanie. Cela wkrótce została zajęta przez jeromonacha Filimona Wituszyńskiego, zbie ga z klasztoru, skazanego na dożywotnie wię zienie. D. 12 paźdz. był on wprowadzony do celi, według instrukcyi, po odbytem pogrzebowem nabożeństwie i żywcem zamurowany; zostawiono tylko mały otwór, przez który otrzymywał pokarm, spowiadał się i komuni kował. W następnych latach nie ma żadnej o nim wzmianki w pamiętnikach. Po Zasław skim nastąpił Ambroży Gnatowicz 17771785. Wspomina on o zawaleniu się wieży klasztornej; o sprawieniu srebrnej sukni na obraz; o odlaniu dzwonu 38 1 2 pudów ważą cego, przez Bazylego Ostrowskiego z Czarne go Ostrowia; o dżumie i szarańczy w 1782 r. ; o wizycie Stanisława Augusta w Wiszniowcu; nakoniec o śmierci Mikołaja Potockiego, zna nego awanturnika, a dobrodzieja klasztorów unickich. Po przeniesieniu Gnatowskiego do Milcza nastąpił Ipacius Kuchalski 1785 1788. Z jego czasów jest wzmianka o śmier ci generała zakonu bazylianów Józefa Morgulca 1786 i o wzięciu Chocima przez woj ska austryackie i ruskie. W końcu jowialny mnich zamieszcza dwuwiersz Dzban gdy wypił wieczorem, rano bolał Janek; Wolałby sto wieczorów, niźli jeden ranek. Mihi hoc aplicui p. Hipatius Kuchalski. Następca je go Onufry Tuczański 1789 1793 notuje, że kapitan wojsk ruskich Hin, odbierał przysię gę od mnichów na wierność cesarzowej Kata rzynie, a 16 lipca naznaczony nowy igumen Benedykt Oraczewski, przy którym kończą się pamiętniki. Dr. M. Satanówka, wś nad Zbruczem, pow. proskurowski, okr. poL, sąd i par. kat. Satanów, gm. Juryńce, ma 130 osad, 806 mk. , 793 dz. ziemi włośc, 36 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Michała, ma 684 wiernych. Jost tu gorzelnia, szkoła miejska, posterunek straży pogranicznej. Należy do klucza Satanowskiego Maryi z Sanguszków hr. Potockiej. Dr. M. Satanówka, góra lesista, w obr. Kamesznicy, w pow. żywieckim, na zach. brzegu pot. Głębówki, tuż nad granicą galicyjskoszląską. Wznies. 767 mt. npm. szt. gen. , Satanowska 1. Jurydyka al. Księdzówka, wś nad Zbruczem, pow. proskurowski, obok Satanowa, ma 48 osad, 358 mk. , 315 dz. ziemi włośc. Stanowiła uposażenie kościoła Satanowskiego, dziś własność rządowa. 2. S. Słobódka, nad Zbruczem, pow. proskurowski, gm. Juryńce, ma 32 osad, 86 mk. , 102 dzies. ziemi. Należy do Maryi hr. Potockiej. Lr. M. Sataszyski, odnogi górskie szczytu Lackowa, w Beskidzie wschodnim, na granicy Galicyi i Węgier. Ob. Lackowa. Saten 1. Alt, fol. dóbr rycer. Grendsen, w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. 2. S. Neu, dobra prywatne z kośc. ewang. , tamże. Satern al. Saturnus turnia we wschodniej ścianie doliny Kościeliskiej, nad polaną Pisaną; między Straszakiem, turnią, dalej na płd. położoną, a turniami Nad Zamkiem i Spadami od płn. Wznies. 1866 mt. npm. Loschan. Satingen 1. dobra koronne, w okr. i pow. goldyńskim, par. frauenburska Kurlandya. Do dóbr należy fol. Petersberg. 2. S. , folw. dóbr pryw. Gross Essern, tamże. Satkowskie, okolica, pow. szawelski, gm. Kruki, o 46 w. od Szawel. Satkuny 1. wś, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 29 w. od Szawel. 2. S. , dobra, tamże, o 43 w. od Szawel. 3. S. , fol. , pow. wiłkomierski, ob. Markuciszki 1. . SatoraljaUjhely, miasteczko w hr. ziemneńskiem Zemplin, Węg. , nad pot. Ronywa w Hegyallyi, st. węg. kol. żeL wschod. , st. poczt. i tel. Posiada kościół par. rz. kat. , gr. kat. i ewang. , synagogę, 10, 767 mk. 3662 żydów. Żyzna gleba, uprawa wina, lasy dębowe, łomy granitu. W rynku miasta wytryska źródło, a w pobliżu stoi pomnik granitowy na cześć poległych 1809 r. w bitwie pod Raaben. O kwadrans od miasteczka znajduje się 300 w skale kutych piwnic. Kościół rz. kat. fundował Emeryk Palocz, woj. siedmiogrodzki; kościół gr. kat. ks. Teodor Koryatowicz a ewang. Piotr Perenyi. Z okolicznych gór wyróźnia się Sator Szator, którego szczyt z kilku pobliższemi przedstawia się jakby szereg wielkich namiotów. W r. 1241 zniszczyli S. Tatarzy; 1250 r. odbudowano ją ponownie. Król Ludwik I darował miasteczko ks. Teodorowi Koryatowiczowi, który na górze Varhegy zbudował zamek, zburzony następnie r. 1558 przez Emeryka Telekessego. Parafia istniała już r. 1360. Tu urodziła się węgierska poetka Barbara Molnar, H. M. Sattel, wś, pow. zielonogórski Szląsk, par. ew. Zabor. W 1842 r. 17 dm. , 169 mk. 6 kat. , fol. do dóbr Loos należący. Satteldorf, 1361 r. Settelerdorf, fol. i wś, pow. grotkowski, par. Lindenau. W 1861 r. 16 dm. , 123 mk. kat. Fol. , dawniej biskupi, potem królewski, nadany Humboldtowi, miał 423 mr. ; wś, nad potokiem położona, miała 517 mr. Satticken al. Zatyki, ob. Krzymek, Sattikken 1. Alt, dobra pryw. , w okr. i pow. goldyńskim, par. frauenburska Kurlandya. 2. S. Gross, dobra prywatne, tamże. Saubole Satkow Sattlershuette Satulmare Saturnus Saturyna Satyjów Satzkowen Saubernitz Saubsdorf Saubucht Saubwsch Sauden Sauerbaum Sauer Sauermueehle Sauerteig Saugie Saugucie Saugwethelen Sattkau, 1345 Satkow, fol. , pow. wrocławski, ob. Rothsyrben. Sattlershuette al. Querbachsuette, osada, pow. czarnkowski Wieleń, okr. wiej. Drawsko Dratzig; 5 dm. , 98 mk. Satulmare Niemieckie i Rusińskie, dwie wsi w pow. i obw. sąd. radowieckim. Graniczą od zach. z Radowcami, od płn. z Andrasfalva, od płn. wsch. z Hadikfalva, od wsch. z Czybenami al. Istensegits pow. serecki, a od płd. z Badowcami. Wschodnią granicę tworzy rz. Suczawa. Przez S. przechodzi gościniec z Ra dowiec do Suczawy. Obie wsi tworzą jedną gminę. W r. 1869 ich obszar wynosił 1799 ha 68 ar. ; było 404 dm. , 2014 mk. W 1880 r. w S. Niemieckiem było 173 dm. , 931 mk. ; kat. 252, gr. orm. 3, żyd. 8, innych wyznań przeważnie ewang. 668; co do narodowości 925 Niem. , 3 Rusin. , 3 Rumun. S. Rumuń skie miało 265 dm. , 1146 mk. ; 36 kat. , 1063 gr. orm. , 30 żyd. , 17 innego wyzn. ; 53 Niem. , 1060 Rumun. , 33 innej narodow. Kat. i ew. par. w Radowcach. Nieunici mają cerkiew par. drewnianą w miejscu, p. w. Archaniołów Michała i Gabryela. Zbudowana w r. 1772, w r. 1845 rozszerzona. Do par. należy wieś Hadifalva. Szkoła ludowa lklasowa. St. poczt. Radowce. Własność funduszu religij nego gr. ormiań. Br. G. Saturnus, os. włośc, pow. noworadomski, gm. Konary, par. Widzów, 1 dm. , 9 mk. , 53 mr. W 1927 r. 2 dm. , 9 mk. , par. Kruszyna. Saturyna al. Saturino słobódka, pow. latyczowski, poniżej wsi Karyczyniec, par. Deraźnia, ma 9 osad. Satyjów, wś nad rz. Stubłą, pow. dubieński, na pograniczu rówieńskiego, na półn. wschód od Dubna, posiada kaplicę kat. parafii Ołyka. Wchodziła niegdyś w skład ordynacyi ostrogskiej. W 1538 r. zapisana przez ks. Illja Ostrogskiego żonie jego Beacie Kościeleckiej, matce Halszki. W 1618 r. w dziale ks. Janusza Włodzimierza Ostrogskiego. Satyna, potok górski, wypływa z pod Ły sej Hory 1325 mt. , w Beskidzie jabłonkow skim, płynie na płn. zach. przez obszar Ma lenowic i Nowejwsi, w pow. cieszyńskim. W dolnym swym biegu płynie na zachód i wpada do Ostrawicy pod Nowąwsią. Długość biegu 6 klm. Br. G. Satzkowen, Baczkowo, wś na pruskich Mazurach, ob. Krzywy róg. Saubernitz Gross, wś, pow. rozborski, par. GebelzigOber. Do 1815 r. należała do saskich Łużyc. W 1842 r. 34 dm. , 185 mk. ew. , Serbów przeważnie. Saubole, ob. Saużbole. Saubsdorf, ob. Supikowice. Saubucht, leśnictwo, pow. obornicki, na praw. brzegu Wełny, o 5 klm. na płn. wsch. od Obornik, zwane teź Kowanówko ob. . Saubucht, , leśn. , pow. wystrucki, należy do nadleśnictwa Kranichbruch. Saubwsch, , ob. Żywiec. Sauden, ob. Sudwa, Sawdyniki, Sawdyniki, wieś kośc, zwana mkiem, nad Dubissą, pow. rossieński, gmina Kielmy o 5 w. , par. Lidowiany, o 26 w. od Rossień, przy drodze zwycz. z Cytowian do Kielm. Ma 23 dm. , 84 mk. ; kościół fil. drewniany p. w. N. M. P. , wzniesiony w 1782 r. podług rubryceli, podług zaś Buszyńskiego w 1817 r. przez Ksawerego Staniewicza, który wyznaczył oddzielny fundusz ziemny na utrzymanie filialisty. Pod wsią znajduje się most drewniany na palach przez Dubissę. O 2 w. od wsi dwór dziedziców, zwany też Józefowem, nad urwiskiem Dubissy, z obszernym parkiem, oraz piętrowym domem mieszkalnym i zabudowaniami gospodarczemi, z muru wzniesionem. Dziedzictwo niegdyś Staniewiczów, następnie własność Szemiotów. Saudice moraw. , Zauditz al. Sauderwitz niem. , targowisko w pow. raciborskim. Sawdrowa, rzeka w pow. rosieńskim, dopływ Łukny ob. . Sauerbaum, , ob. Zerbuń, Sauerbrunn, wś, pow. bystrzycki Szląsk, par. kat. Lomnitz Łomnica. W 1842 r. 15 dm. , 66 mk. kai, młyn wodny. Źródło wody mineralnej szczawa. Sauerken 1. Gross, wś, pow. morąski, st. poczt. Jaśkowe, 21 dm. , 121 mk. , 286 ha. 2. S. Klein, fol, tamże, przy wsi Jaśkowie, 3 dm. , 64 mk. Sauermueehle niem. , ob. Żur, Sauerschienen 1. wś, pow. frydlądzki, st. p. , tel. i kol. żel. Bartoszyce, 7 dm. , 34 mk. 2. S. , fol. przy wsi Liesken, tamże, 3 dm. , 86 mk. Sauerteig niem. , ob. Sortyka. Sauerwalde, dobra, pow. ragnecki, st. p. Lengwethen, 6 dm. , 36 mk. , 75 ha. Sauerwitz 1. ob. Zubrzyce, 2. S. , ob. Zubrzyce, Saugen al. MatzMantrum, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kukoreiten; 50 dm. , 211 mk. , 241 ha, Saugie, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 50 w. od Poniewieża. Saugucie, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Iwie, okr. wiejski Łukoszyn, dobra hr. Zamoyskich, Urciszki, o 5 w. od gminy, 61 w. od Oszmiany a 33 w. od Dziewieniszek, ma 49 dm. , 203 mk. kat. podług spisu z 1864 r. 69 dusz rewiz. . Saugwethelen, ws, pow. wystrucki, st. p. Pelleningken; 2 dm. , 14 mk. , 46 ha. Sattkau Sauseries Sawsgoerken Sausie Sausieniki Sauskeppen Sauskoyen Sausleszowen Saugwethen, wś, pow. wystrucki, st. . p. Pelleningken; 22 dm. , 129 mk. , 198 ha. Sauka, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 84 w. od Poniewieża. Saulsen, jezioro w okr, zelburskim Kurlandya, wysoko położone, pomiędzy górnym biegiem rz. Sussej i Salwy, długie 6 w. , szerokie na 1 w. ; obfituje w wyborowe leszcze. Przybiera odpływy trzech jezior Klauzen, wypływa zaś z niego rzka Sanken, dopływ rz. Sussej. W pobliżu wznosi się wzgórze Ohrman OrmanKałns, dochodzące do 513 stóp. Sauken 1. Alt, dobra koronne, z kośc. ewang. i leśn. rządowem, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. Do dóbr należy fol. Lunen i Ekhof. 2. S. Neu, dobra koron. , tamże, z fol. Sallien. Saul 1. Gross, wś, pow. górowski Guhrau. Posiada kościół par. ewang. pierwszy pastor znany w 1566 r. , szkołę ewang. , 27 dm. , sołtystwo, 166 mk. ew. 2. S. Klein, 1489 Saulche, wś i dobra, tamże, par. ew. Saul Gross. W 1842 r. 22 dm. , fol, sołtystwo, 187 mk. 2 kat. . Część włościańska była dawniej wsią królewską. Do obszaru większej własności należał fol. Waldvorwerk, Saule, pow. kościański, ob. Sulejewo, Saule 1. wś nad jeziorem t. n. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki, okr. wiejski i dobra, Gołowninów, Cejkin, odl. 14 w. od Święcian, ma 6 dm. , 67 mk. 14 dusz rewiz. . 2. S. , wś, tamże, o 5 w. od gminy, 12 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zacisze, dawniej Konstantynowiczów, następnie Świąteckich. Saulen, ob. Grutscheit Jurge, Saulin niem. , ob. Sawulino. Saulwitz, ob. Solencin, Sausenberg, ob. Szimirad, Sauseries, wś, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 26 w, od Telsz. Sausgallen al. Sauagallwen, Faul Sausgallies, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Jugnaten; 98 dm. , 367 mk. , 800 ha. Sausgarten 1. Gross, dobra, pow. iławkowski, st. p. , tel. i kol. żeL w Iławie, 22 dm. , 124 mk. , 584 ha. 2. S. Mein, wś, tamże, 31 dm. , 171 mk. , 323 ha. Sawsgoerken 1. wś, pow. rastemborski, st. p. Barciany; 23 dm. , 85 mk, , 20 ha. 2. S. , dobra, tamże; 30 dm. , 168 mk. , 553 ha. Sausie, wś, pow. rossieński, gm. i parafia Szweksznie, o 128 w. od Rossień. Sausieniki, wś włośc, pow. wyłkowski, gm. Bartniki, par. Pojewoń, odl. od Wyłkowyszek 16 w. Przy wsi ciągną się błota między Pogierniewem i fol. Bartniki, mające do 3 w. wszerz a 2 1 2 w. wzdłuż. Wś ma 41 dm. , 434 mk. , 1634 mr. W 1827 r. 43 dm. , 369 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Królowe Krzesło, Sausinie, zaśc. , pow. kowieński, w 1 okr. poL, o 19 w. od Kowna. Sauskeppen al. Barsden, wś, pow. wystrucki, st. p. Pelleningken; 30 dm. , 121 mk. , 200 ha. Sauskoyen 1. Alt, wś na prus. Litwie, pow. darkiejmski, st. p. Launingken; 53 dm. , 234 mk. , 176 ha. 2. S. Neu, wś, tamże; 19 dm. , 94 mk. , 141 ha. Sausleszowen, wś, pow. gołdapski, st. p. Szittkehmen; 48 dm. , 235 mk. , 426 ha. Sausmarken, wś, pow. tylżycki, st. p. Coadjuthen; 13 dm. , 56 mk. , 118 ha. Sausseningken, wś, pow. nizinny; 36 dm. , 222 mk, 431 ha. Saussienen, dobra, pow. frydlądzki, st. p. Domnau; 15 dm. , 112 mk. , 322 ha. Sautersbrunn, osada, pow. gnieźnieński Witkowo, o l 1 2 klm. na płd. zach. od Po widza par. kat. i poczta, par. prot. Witko wo, st. dr. żel. w Odrowążu o 10 klm. Po wstała na gruntach starościńskich; 3 dm. , 24 mk. 12 kai, 12 prot. i 34 ha. E. Cal. Sautki, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. Łuck, okr. wiejski Buki, o 13 w. od gminy a 50 w. od Dzisny, ma 8 dm. , 47 mk. podług spisu z 1864 r. 41 dusz rewiz. Saużbole Stare, wś i S. Nowe, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 14 w. S. Stare mają 16 dm. , 127 mk. ; S. Nowe 4 dm. , 37 mk. W 1827 r. 19 dm. , 150 mk. Savanna, jezioro na niem. Warmii, pow. licbarski, 3 klm. na zach. od Dobregomiasta. Poczyna się przy wsi Lindenau, nad traktem z Dobregomiasta do Libsztatu i ciągnie z płn. na płd. Połudn. połowa, od miejsca począw szy, w którem się brzegi na 1 2 klm. do sie bie zbliżyły, nosi nazwę Lingnauer al. Lingauersee ob. . Ad. N. Sawa, wś nad rzeczką Pronią, pow. mohylewski. Sawa, nazwa strum. Handzlówka ob. . Sawa, w 1490 r. Szawa, wś, pow. wielicki, w okolicy podgórskiej, w dorzeczu Stradomki, dopł. Raby, należy do par. w Gruszowie, urz. poczt. w Dobczycach o 16 klm. . Niedostępna wioska składa się z 30 dm. 3 na obszarze więk. pos. Maryi Gorczyńskiej i 185 mk. 178 kat. i 7 izrael. . Więk. pos. wynosi 183 roli, 10 łąk, 9 past. i 15 mr. lasu; mn. pos. 49 roli, 5 łąk i 5 mr. lasu. Gleba glinkowata, żytnia. Jest to stara osada, zwana w 1490 r. Szawa Pawiński, Małop. , 447; w 1581 należała do Jak. Dębińskiego a dzierżawił ją Jan Mstowski. Składała się z 3 łan. kmiec, 6 zagród z rolą, 1 komor. z bydłem i 2 rzemieśl. ibid. , 52. Później dziedziczyli tę wieś Stadniccy, Szembekowie, Sędzimirowie a w końcu Gagatniccy. Graniczy na zach. z Zegar Sausmarken Sausseningken Saussienen Sausinie Sautersbrunn Sautki Saużbole Savanna Sawa Sauka Saugwethen Saugwethen Saulsen Sauken Saul Saule Saulen Saulin Saulwitz Sausenberg towicami, na płd. z Kawcem, na wsch. z Żerosławicami a na płn. z Gruszowem Dolnym. Sawadden niem. , ob. Zawady. Sawade, ob. Zawada. Sawały Górne i S. Dolne, wś, pow. ostrołęcki, gm. i par. Troszyn. W 1827 r. 6 dm. , 25 mk. Wś ta leży w okolicy szlacheckiej zwanej Chrostowo ob. . Sawałuski al. Zowałuski, wś, pow. buczacki, o 5, 5 klm. od Monasterzysk urz. poczt. i tel. . Obszar dwor. 367 mr. , włośc. 407 mr. W 1870 r. 210 mk; w 1880 r. w gm. 225, na obsz. dwor. 11; rz. kat. 28, par. Kowalówka, gr. kat. 205, par. Kowalówka. Właśc, posiadłości dwor. Włodzimierz Morawski. B. R. Sawarce, dawniej Sawarczowo, wś i fol. przy ujściu Netcczy do Rosi, pow. skwirski, w 3 okr. pol. , gm. Romanówka, par. praw. Nowosielica, o 25 w. od Skwiry a 10 w, od st. dr. żel. w Popielny, ma 723 mk. , 1200 dz. ; staranne gospodarstwo rolne, produkcya nabiału. Własność Henryka Bilińskiego. Około 1840 r. znaleziono tu wielką i dobrze zachowaną urnę, rysunek której podał Funduklej w Opisie mogił str. 66 i 108. Na początku XVII w. należała wieś ta do dóbr Pawołoczą ob. . Sawarka, wś na lew. brzegu Rosi, pow. wasylkowski, w 3 okr. pol. , gm. Bokitno, o 90 w. od Wasylkowa, ma lli9 mk. W 1790 r. było tu 56 chat i 386 mk. ; w 1863 r. zaś 888 mk. Cerkiew Pokrowska, drewniana, wznie siona w 1750 r. , uposażona jest 63 dz. ziemi. Wś otoczona ze wszystkich stron rozległemi borami, znajduje się, podług miejscowego po dania, na miejscu dawnego grodu Sawara, śla dem którego ma być kwadratowy wał ziemny, wysoki do 3 sażeni, okrążający zamkowisz czę, dwie wielkie mogiły około cerkwi, zwa ne Haj Woronowa i Wielka oraz mnóstwo ma łych, rozrzuconych w okrąg wsi. W mogi łach tych znajdują niekiedy monety wscho dnie, bełty od strzał i różne części uzbrojeń. W pobliżu wsi przechodzi t. z. wał Trojana, biorący początek pod wsią Poczujki pow. skwirski, pod wsią Krasnolesy wstępujący w pow. wasylkowski, w którym po lewym brzegu Bosi ciągnie się około Białejcerkwi, Tomiłówki, Czepielówki, Sucholesów, Rokotny i Olszanicy i po za Sawarką przechodzi w pow. kaniowski około wsi Sinicy. Wś S. należała do klucza białocerkiewskiego hrab. Branickich, obecnie należy do dóbr ministe ryum dworu Udiełów. J. Krz. Sawaryn, , młyn na obszarze Podkamienia, pow. brodzki. Sawaściejówka, fol. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 55 w. od m. Wilejki, l dm. , 3 mk. kat. ; własn. Boharzewicza 1866. Sawaszczyszki, okolica szl. nad jez. Wołkosznie pow. trocki, w 1 okr. poi, o 22 w. od Trok, 2 dm. , 31 mk. kat. Sawaszy, dwie pobliskie wsi nad rz. Newdą, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Korelicze. Jedna wś ma 12, druga 9 os. ; miejscowość wzgórzysta, całkiem bezleśna; grunta wyborne pszenne, łąki dobre. A. Jel. Sawcewicze, wś, pow. słonimski, w 5 okr. poL, gm. Luszniewo, o 37 w. od Słonima. Sawcino, sioło nad jez. Skorbież, pow. kaszyński gub. twerskiej, o 22 w. od mta powiat. , przy trakcie poczt. bieżeckim, ma 37 dm. , 358 mk. , szkolę, jarmark 8 lipca. W pobliżu sioła znajduje się błoto, około 12 w. dług. a do 4 w. szerokości, mające w pośrodku jezioro. Nieopodal wody mineralne Ołsufiewskie, obecnie zaniedbane. Sawciszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 94 w. od Wiłkomierza. Sawczak, potok wytryskujący w obr. Cze remchowa, w pow. kołomyjskim, w lesie Dą browie, wpada, ubiegłszy 2 1 4 klm. , do Iwa nowa z lewego brzegu. Br. G. Sawczenki, fol. szl. , pow. dzisieński, w 3 okr. poL, o 17 w. od Dzisny, 2 dm. , 15 mk. kat. Sawczukiw, potok w obr. Ispasa, w pow. kołomyjskim; wypływa nad granicą zachod. Ispasa z Kowalówka i ubiegłszy 3 klm. wpa da do Pistyńki. Br. G. Sawczyce, wś nad rz. Ikwą, pow. krzemieniecki, na płd. od mka Bereźce. Sawczyn z Czortowem, wś, pow. sokalski, 9 klm. na zach. od sądu pow. , urz, poczt. , teL i st. kol. w Sokalu. Na płn. leżą Bojanicze, na płn. wsch. Opulsko, na wsch. Sokal, na płd. Zawisznia i Szmitków, na zach. Moszków. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Brodu, lewego dopł. Bugu. Na potoku leży przy samej granicy Sokala i Zawiszni młyn Czertesz al. Czortowiec. Wzdłuż granicy od Szmitkowa płynie lewy dopł. Brodu, nadcho dzący od płn. zach. z Moszkowa. Na płd. wschód leżą niwy zwane Okopem. Własność więk. Feliksa Obertyńskiego ma roli or. 311, łąk i ogr. 41, past. 1, łasu 114 mr. ; wł. mn. roli or. 570, łąk i ogr. 111, past. 4 mr. W r. 1880 było 74 dm. , 496 mk. w gm. , 10 dm. , 48 mk. na obsz. dwor. 83 rz. kat. , 423 gr. kat. , 38 izrael. ; 367 Rusinów, 173 Pola ków, 4 Niemc. Par. rz. kat. w Sokalu, gr. kat. w Szmitkowie. We wsi cerkiew i szkoła filialna. Lu. Dz. Sawczyna, mylnie Sawczyn, Sawczyńce, wś nad Mielnikowym jarem, dopł. Taszlika, pow. jampolski, na pograniczu olhopolskiego, okr. poL, par. kat. i st. poczt. Tomaszpol, gm. i sąd Komargród, ma 144 osad, 790 mk. , 743 dz. ziemi włośc, 586 dwors. , 53 cerkiewnej. Cerkiew p. w. N. M, P. , z 1879 r. , ma 1356 Sawadden Sawadden Sawade Sawały Sawczyna Sawczyn Sawczyce Sawczukiw Sawczenki Sawczak Sawciszki Sawcino Sawcewicze Sawaszy Sawaszczyszki Sawaściejówka Sawaryn Sawałuski Sawarce Sawarka Sawczyny wiernych. Należała do ks, Czetwertyńskich, dziś Jaroszyńskich. Dr, M. Sawczyna, część wsi Pawłokomy, w powiecie brzozowskim. Sawczyna, las i góra w obr. Dobronowiec, w pow. czerniowieckim. Szczyt Obczyna wznies. 479 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Sawczyńce, ob. Sawczyna. , SawczyńskieDworzyszcze własność ziem ska w pow. pińskim, wspomniana w doku mencie z 1530 r. , należała wtedy do Protase wiczów, położona w okolicy Mołodelczyc ob. Rewizya puszcz, wyd. Wil Arch. Komis. , str. 305. Al. Jel Sawczyny, wś, ob. Poczajów. Sawdyniki, ob. Saudyniki. Sawejki 1. dobra, pow. słucki, o 6 w. od mka Siniawki, w 2 okr. pol. kleckim, par. kat. do niedawna niedźwiedzicka, teraz kiecka; kaplica katol. S. w 1860 r. nabyte przez He ktora Nowickiego, mają przeszło 383 włók razem z folw. Zapole. Smolarnie, browar pi wny, gorzelnia. 2. S. , st. p. w pow. słuc kim, przy gościńcu poczt. z Nieświeża, przez Kleck do Pińska, pomiędzy st. Lubaszewo i Siniawka, na gruncie dóbr Sawejki. 3. S. , wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 27 w. od Szawel. 4. S. , dobra nad Saryanką, pow. drysieński, przy trakcie z Oświei do Rzeży cy, 1525 dzies. ziemi dwors. Niegdyś attyn. hrabstwa drujskiego. Własność ks. Sapiehów, następnie Teodora Sawicza, dziś Apolinary Zajkowskiej. AL Jel A. K. Ł. Sawejkiszki, zaśc, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Szyrwinty, okr. wiejski Poszyrwińcie, o 4 w. od gminy a 55 w. od Wilna, ma 2 dm. , 19 mk. kat. ; należy do dóbr Lewajnie, Rzewuskich. Sawelańce, wś, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Merecz, okr. wiejski Rzeczany, o 12 w. od gminy a 72 w. od Trok, ma 9 dm. , 73 mk. kat. 37 dusz rewiz. ; należy do dóbr Mokniuny, Mujżelów. Sawelany, sioło, pow. trocki, w 2 okr, poL, gm. Kronie, okr. wiejski Kowale, 85 dusz rew. Sawelki, wś, pow. grodzieński. w 4 okr. poL, gm. Kamionka, o 53 w. od Grodna. Sawelkinia 1. zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr, poL, o 56 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. kat. 2. S. al. Buczaliszki, zaśc. szL, tamże, 1 dm. , 6 mk. kat. Sawenia, rzka w pow. wileńskim, przepływa pod zaśc. Gorkiszki, Juryszki, Jurkiszki i Sawenia. Sawenia, dwa zaśc. szL nad rzką t. n. , pow. wileński, w 3 okr. poL, o 29 w. od Wilna; jeden z nich ma 1 dm. i 4 mk; drugi zaś 1 dm. i 6 mk. kat. Saweńki, jezioro w pow. klimowickim, w obrębie gm. Miłosławicze, ma około 25 dz. Saweńki al. Sawienka, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. Plissa, okr. wiejski i dobra, hr. Brzostowskich, Mniuta, 6 w. od gminy a 48 w. od Dzisny, ma 11 dm. , 92 mk. w 1864 r. , 52 dusz rewiz. . Sawgieliszki, dobra, pow. szawelski, gm. Poszwityń, o 44 w. od Szawel. Sawginie, wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 20 w. od Szawel. Sawginy, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. polic, o 110 w. od Nowoaleksandrowska. Sawguciewo, fol. szL, pow. święciański, w 4 okr. poL, o 61 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk. katol. Sawguniszki 1. wś włośc. nad pot. Gieswianką, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 28 1 2 w. od Wilna, 7 dm. , 58 mk. kat. 2. S. , zaśc. włośc. , pow. wileński, w 4 okr. poL, gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarb. Bujwidy, o 39 w. od Wilna, ma 1 dm. , 6 mk. kat. Sawiany, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 23 w. od Nowoaleksandrowska. Sawica, rzeczka, ob. Samica. Sawice 1. Bronisze, wś, pow. sokołowski, gm. Wyrozęby, par. Paprotna, ma 32 dm. , 195 mk. , 538 mr. W 1827 r. 23 dm. , 95 mk. 2. S. Ruskie, wś i fol. , pow. sokołowski, gm. i par. Wyrozęby, posiada cerkiew paraf. dre wnianą, 32 dm. , 284 mk. , 1247 mr. 667 mr. folw. . W 1827 r. 27 dm. , 157 mk. Cerkiew paraf. erekcyi niewiadomej. W 1728 r. na nowo zbudowana. W 1815 r. wybudował no wą Szydłowski, dziedzic wsi. Br. Ch. Sawicha al. Odasew, zaśc. nad rz. Bobryk, pow. mozyrski, w pobliżu linii dr. żeL poleskiej, pomiędzy st. Łachwa i Mozyrz, w 2 okr. poL, par. kat. i gm. Petryków, ma 2 osady. Sawiciszki, dobra, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 25 w. od Poniewieża, 180 dzies. ; własność Szwojnickiego. Sawicki młyn pow. szczycieński, 5 dm. , 32 mk. , 104 ha. Sawickie 1. fol. i wś nad rz. Bereźnicą, pow. dzisieński, w 2 okr. poL, gm. Ihumenowo, okr. wiejski Sebastyanowo, o 10 w. od gminy a 56 w. od Dzisny; fol. ma 1 dm. , 10 mk. kat. , wś zaś 10 dm. i 100 mk. w 1864 r. 43 dusz rewiz. ; należy do dóbr Iwańsk, Korsaków. 2, S. , wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 37 w. od Dzisny, 4 dm. , 29 mk. 3. S. al. Kiwowerty al. Witanoioszczyna, wś i dwa folw. przy ujściu Trościanicy do Muchawca, pow. i par. kobryńska, w 1 okr. poL, gm. Pruska, okr. sąd. Mokrany, odl. o 9 11 w. od Kobrynia, o 35 w. od Brześcia, o 2 w. od traktu kobryńskobrzeskiego a 10 w. od st. dr. żel. w Żabince. Wś S. składają uroczyska Widły miejscowość pomiędzy Trościanicą i Muchawcem, z nomenkl. Zamkowa Sawicki młyn Sawiciszki Sawicha Sawice Sawica Sawiany Sawguniszki Sawguciewo Sawginy Sawginie Sawgieliszki Saweńki Sawenia Sawelkinia Sawelki Sawelany Sawelańce Sawejkiszki Sawejki Sawdyniki Sawczyńskie Sawczyńce Sawczyna Sawczyna Sawicz Sawicze Sawickie Hora, Podilica, Petelki, Bobrowica, Kijowa oraz zaśc Pohonia, Krywulek, Lisko. W 1857 r. z ogólnej przestrzeni 18 wł. 11 m. 155 pr. w obrębie sawickim znajdowało się 8 mr. 162 pr. pod siedzibami, 144 mr. 98 pr. pola orne go, 66 mr. 279 pr. łąk, 1 mr. 240 pr. pastw. , 3 mr. 33 pr. lasu, 2 mr. 70 pr. nieuż. ; razem 7 wł. 16 mr. 282 pr. W uroczysku Widły 47 mr. 93 pr. gr. orn. , 6 mr. 79 pr. łąk grun towych, 100 pr. łąk błotnych, 17 mr. 281 pr. pastwisk, 41 mr. 125 pr. lasu, 7 mr. 91 pr. nieuż. ; w ogóle 4 wł. 169 pr. Czyli razem zie mi dworskiej 8 mr. 162 pr. pod siedzibami, 203 mr. 22 pr. grun. orn. , 77 mr. 122 pr. łąk gruntowych, 6 mr. 170 pr. błotnych, 22 mr. 44 pr. pastwisk, 54 mr. 180 pr. lasu, 33 mr. 55 pr. nieuż. We wsi 8 chat włośc, 1 karcz ma, kowal. Ludność prawosławna. Pod ko niec XVII w. dobra S. były w posiadaniu RawiczówWitanowskich, ztąd też powstała dotychczas używana pomiędzy tutejszym ludem nazwa wsi Witanowszczyzna, O Janie Witanowskim, rotmistrzu wojew. brzeskiego, jako dziedzicu S. , składającym ofiarę na wojsko, wspominają akta podskarb. w r. 1790 Nr. 35, str. 57. Ostatnim tego imienia dzie dzicem był Michał Witanowski, gubern. cyw. augustowski, po zgonie którego przeszły w r. 1853 na własność Antoniego Zadarnowskiego. O licznych właścicielach t. z. okolic lub zaścianków wspomina lustracya z r. 1790 Sawickich 2 dm. , Mańkowskiego, Czerwiń skiego, Hohola i Fiedziuszki po jednym. W stronie wsi Bogusławic wznosi się góra, raczej okopisko, będące obecnie własnością Zdrójkowskich. Stała tu niegdyś kaplica, wzniesiona podług podania nad. mogiłą pole głych pod Krupczycami w 1794 r. Śladów z niej nie pozostało, a tylko miejsce to ozna cza krzyż drewniany. M. Raw. Wit, Sawickie, pow. gnieźnieński, ob. Rybno S. Sawicz, potok, powstaje z jeziorka, w obr. Paniowiec, pow. borszczowski; przepływa w kieruuku zachodnim granicą Dźwiniaczki z Babińcami, skręca się nagle ku płd. , tworzy aź do ujścia swego do Dźwiniaczki granicę między gm. Babińcami i Dźwiniaczką. Kory to tego potoku jest płaskie, moczarowate, a brzegi porosłe olszyną. Br. G. Sawicze 1. ws, pow. lidzki, w 3 okr, poL, gm. Lack, okr. wiejski i dobra, hr. Uruskich, Spusza, o 2 w. od gminy, 17 dusz rewiz. 2. S. , wś, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. Dubicze, okr. wiejski i dobra, Mikulskich, Głębokie, o 4 w. od gminy, 31 dusz rewiz. 3. S. , wś, pow, lidzki, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Ostrzyna, 28 dusz rewiz. ; należy do dóbr Nieprachy, Berdowskich. W spisie z 1866 r. wykazane 3 wsi t. n. , o 19 w. od Szczuczyna, 7 dm. , 92 mk. , o 20 w. od Szczuczyna, 4 dm. i 38 mk i o 32 w. od Szczuczyna, 13 dm. i 111 mk. 4. S. , fol. i wś, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Juraciszki, o 2 w. od gminy, 48 w. od Oszmiany a 31 w. od Dziewieniszek; fol. ma 9 mk. kat. , wś zaś 6 dm. , 31 mk. prawosł. i 46 kat. podług spisu z 1864 r. 35 dusz rewiz. ; własnośc Walickich. 5. S. , wś nad rz, Berezyną, pow. oszmiański, w 4 okr. poL, gm. Wiszniów, okr. wiejski i dobra, Chreptowiczów, Weronie, o 6 w. od gminy a 48 w. od Oszmiany, ma 11 dm. , 47 mk. prawosł. i 40 katol. 42 dusz rewiz. . 6. S. , wś włośc, i karczma, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Mańkowicze, okr. wiejski i dobra skarbowe Menczenięty, o 4 w. od gm, a 77 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. połockiej, ma 12 dm. , 96 mk. prawosł. i 16 katol. w 1864 r. 53 dusz rewiz. . 7. S. , białurskie Sawiczy, wś, pow. bobrujski, o 11 w. od Bobrujska, w pobliżu linii dr. żeL lipaworomeńskiej, w 1 okr. poL dokszyckim, gm. Turki, ma 14 osad pełnonadziałowych; grunta piaszczyste. 8. S. , wś i fol. nad rz. Dzwicją, lewym dopł. Uszy, pow. nowogródzki, w 5 okr. poL snowskim, gm. Czernichów, par. kat. do niedawna zadźwiejska, obecnie kraszyńska, o 10 w. od st. dr. źel. mosk. brzeskiej Pohorelce. Wś ma 50 osad pełnonadziałowych; dobra, dość dawne dziedzictwo Naruszewiczów, około 40 włók, w glebie wybornej, z łąkami obfitemi. Obecnie wystawione na licytacyę za długu 9. S. , wś z zarządem gminnym i dobija, w płd. wsch. części pow. rzeczyckiego, o 3 mile ku południowi od mka Brahina, w i okr. poL brahińskim, par. kat. rzeczycka o 18 mil. S. stanowiły niegdyś przyległośó dóbr brahińskich. W końcu XVIII w. dostały się drogą spadku Ludwikowi Rokickiemu, marszałkowi szlachty gub. mińskiej, a następnie wraz z główną dóbr rezydencyą Horodyszcze, jego córce Tekli, która całą swą fortunę, złożoną z 3000 włók ziemi i kilkunastu folw. , wniosła w posagu Władysławowi Prozorowi, synowi Karola, oboźnego litews. , i Ludwiki z ks. Szujskich. Ostatni z domu tego Konstanty Prozor sprzedał S. w 1885 r. około 250 włók, mieszczaninowi Ziemiańskiemu. Grunta wyborne żytnie, łąki obfite nad Dnieprem. Wś ma 60 osad. Gmina S. graniczy od zach. z gm. Dernowicze, od płn. z gm. Mikulicze, Brahin i Derażyce, od wsch. z gm. Jołcza a od płd. z pow. radomyskim guber. kijowskiej; składa się z 16 starostw wiejskich, ma 627 osad włościan. , 1862 włościan płci męz. , z nadziałem 23, 706 dz. ziemi. Szkółki wiejskie w Chrabkowiczach i w Sawiczach. 10. S. , wś, pow. rzeczycki, w 3 okr. poL wasilewickim, gm. Krukowicze, przy drodze z Krukowicz do Kołek, ma 31 os. pełnonadziałowych. Niegdyś królewszczyzna w sta Sawickie Sawicze rostwie jakimowieckiem w pow, mozyrskim. 11. S. Małe, fol, pow słucki, w 3 okr. pol. , gm. i par. kat. Cimkowicze, o 18 w. od Nie świeża st. poczt a 31 w. od st. dr. żel. Horodzieja, około 13 włók; własność Czarnoc, kich, do których należy też fol. Lecieszyn, mający 45 1 4 włók. 12. S. , wś i dobra nad rzką Bereźnicą, pow. słucki, w 3 okr. poL, gm. i par. kat. Ciemkowicze. Składają się z majątków; S. i Puzów, z folw. Przechody i DobraWola i obrębów Duszew i Kucówszczyzna, mają około 1550 dzies. , w tem ziemi orn. żytniej 450 dz. , łąk 200 dz. , błota i nie użytków 50 dz. , lasów dąb, brzoza, osika, so sna i jodła 850 dz. ; gleba ciężka, z podłożem gliniastem. Rzeczki Bereźnica i Puzówka należą do dorzecza Prypeci. Bereźnica płynie śród łąk bagnistych, często niknie w trzęsa wiskach; łąki nad Puzówką mają nieprzebra ne pokłady torfu. Dobra te od 1661 r. należą do rodziny Woyniłowiczów. Stanowiły one część ks. kopylskiego ks. Olelkowiczów Słuc kich. W rodzinnych papierach Woyniłowi czów o S. znajduje się dokument z d. 5 maja 1561 r. zeznany, a dopiero d. 27 maja 1617 r. w ziemstwie nowogródzkiem aktykowanym, tyczący się sporu między Lwem Iwa nowiczem Hurynem, sekret. król. , a Sebastyanem Dybowskim, o granicę gruntów suchlickich i sokolatyckich z jednej, a dziechciańskich, kosowskich i t. d. z drugiej strony, gdzie opisując granice wyrażono z je dnej strony las z polankami bojarskiemi, do S. kniazia Słuckiego naleźącemi Dalej według listu kn. Słuckiego, służebnik i sprawca z bojarami cimkowickiemi, kopylskiemi i sawickiemi przybywszy, podług starego zwyczaju wiecznemi czasy, spokojnie w granicach takowe postanowienie uczynili iż z tej granicy wodociecz, rzeczką co ciągnie w pół baci gościńca cimkowickiego pod Puzowem. .. .. . i kopiec nad rzeką Puzówką uczyniwszy Że się jednak spór o grani ce tak rychło nie zakończył, widzimy to z do kumentu d. 29 paździer. 1587 r. w trybunale wileńskim zeznanego, z którego dowiadujemy się, że kwestye graniczne. .. . nie małe zaboystwa, boy, grabieże, między sługami i poddanemi naszemi czynili Dział wie czysty d. 6 lipca 1582 r. datowany, 7 sierp. 1582 r. w grodzie pow. Słonimskiego zeznany, między Jerzym, JanenSymeonem i Aleksan drem Olelkowiczami ks. Słuckiemi wspomina, iż 1578 16aho Oktobra, sławnoje i hodnoje powiaty Kniażo Joho Miłost Jurey Juriowicz Ololkowicz Kniaża Słuckoe spra wił testament polecający podział księz twa na równe części między synami a na czast moju Jana Symeona dostalisia imienia zamok Kopyl z miastem y wołostioju, y toż dwor Tymkowicz, dwor Sawicz Że Jan Symeon Ks. Słuckoe zaraz wszedł we władanie i troskliwie zaczął rządzić swoją schedą, widzimy z dok. 8 kwiet. 1584 r. , któ rym nadał włościanom sawickim, potrzebują cym łąk, zaścianek Hliniszcze, co jednak nie przeszkodziło, iż, zmuszony zapewne potrzebą 22 września 1591 tenże Jan Symeon Juryowicz Olelkowicz oddał S. w zastawę za możnej wówczas rodzinie Telszewskich za dwie Tysioczy kop broszy liczby y mo nety Wielikoho Kniaztwa Litewskaho Po przejściu dóbr z ręką Zofii Jurjewny Olelkowny w dom ks. Radziwiłłów, znajdujemy dok. z d. 30 paździer. 1600 r. datowany, a 31 paździer. 1600 r. w trybunale nowogródzkim przyznany, przez Janusza Radziwiłła, ks. na Dubinkach i z Dubinek, podczaszego litewskiego, i Zofję Jurjewnę Olelkównę na prawo wieczysto darowne Sawicz, z attyn. Stanisławowi Pukszcie Klauzgiełłowieżowi, chorążemu wołkowyskiemu, z tem, aby sam już zastawę z 1591 r. od Telszewskich skupił. Przy prawie zastawnem, wydanem przez Symeona Olelkowicza Telszewskim istnieje inwentarz z opisaniem majątku; z wymienionych tam budynków żaden się nie ostał, lecz dotrwał wspaniały ogród ze staremi drzewami. Pukszta Klauzgiełłowicz nie tylko że zastawy nie skupił, lecz zaraz 1 listop. 1600 r. sprzedał, a 2 listopada w trybunale nowogródzkim zajawił prawo przedażne na majętność Sawicze Walentemu Telszewskiemu za 10, 000 kóp groszy, nie rachując w to zastawy. Prawie jednocześnie 14 kwiet. 1602 r. hrabstwo cimkowickie zostało sprzedanem przez Janusza i Zofię z Olelkow. Radziwiłłów za 60, 000 kóp groszy staroście żmujdzkiemu Janowi Karolowi Chodkiewiczowi i żonie jego Zofii z Mieleckich. Nowy dziedzic Sawicz, Walenty Telszewski, znacznie te dobra powiększył nabytkami 2 czerw. 1605 r. z hrabstwa cimkowickiego, od Chodkiewicza, hetmana w. ks. litew. Po śmierci Walentego Telszewskiego nastąpił podział S. między jego synami 22 wrześ. 1625 r. w grodzie słonimskim przedstawiony Krzysztof wziął S. a Mikołaj Puzów, który wkrótce potem sprzedał braciom Janowi i Samuelowi Kossakowskim. Dnia 25 marca 1636 r. S. przeszły przez zapis Krzysztofa Telszewskiego, stolnika nowogródsiewierskiego, do żony jego Zofii z Kossakowskich Telszewskiej, która wyszedłszy powtórnie za Zdźarowskiego, dobra S. 8 stycz. 1661 r. oddała, a 14 stycznia 1662 r. w ziemstwie nowogrodzkiem przyznała córce swej Annie z Telszewskich i Ludwikowi Woyniłowieżowi, stoln. mozyrskiemu, synowi Melchiora Borysewicza Woyniłowicza. Od tego czasu S, pozostają w ręku Sawierynowa Sawietyszki Sawilno Sawin Sawidzlszki Sawieczany Woyniłowiczów. Następnie taż Anna z Telszewskich przez testament Jana Kossakowskiego 30 kwiet. 1681 r. stawszy się właścicielką Puzowa, wniosła ten majątek w dom Woyniłowiczów. Chociaż po śmierci Ludwika Woyniłowicza, Anna z Telszewskich wyszła 2do voto za Stefana Trypolskiego, podstolego kijowskiego, a 3tio voto za Marcyana Reytena, wojskiego lidzkiego, jednak S. i Puzów przy rodzinie Woyniłowiczów zostały. Król Jan Kazimierz 20 lipca 1668 r. nadał Ludwikowi Woyniłowiczowi, stoln. mozyrskiemu, prawo pobierania mostowego na srogim moście y rzece nazwaney Puzowce, z tem, aby od wozu towarem nałożonego po groszu polskim, od bydła wielkiego rogatego y koni przedażą wiodących po pół grosza, a od mniejszego po dwa pieniądze brane były. Michał Korybut 12 lutego 1672 r. pozwolił Krzysztofowi Woyniłowiczowi, podczaszemu a następnie stolnikowi mozyrskiemu, pobierać mostowe w S. na rzece Bereźney przeiazdowi trudnemu na gościńce z różnych mieysc przyległych do Nieświeża y Słucka, y na Białą Ruś idących od wozu dobrze towarem nałożonego po dwa grosze polskie, od bydła rogatego y koni po groszu, wyjąwszy iednak stan szlachecki, duchowny y świecki. W 1741 r. za pozwoleniem Sapiehy, bisk. wileńskiego, Franciszek Woyniłowicz, podczaszy mozyrski, z żoną Barbarą Felkierzambówną ufundował w S. kaplicę. Papież Pius VI 9 lutego 1776 wydał przywilej na odbywanie stacyi męki Zbawiciela Adamowi Woyniłowiczowi, oboźnemu, a następnie podkomorzemu wojew. nowogródzkiego, i żonie jego Karolinie z Sulistrowskich. Gdy następnie Antoni Woyniłowicz, marszałek słucki, wybudował pałac murowany, biskup miński Dederko wydał w 1826 r. indult na przeniesienie kaplicy do pałacu. W skutek działu dopełnionego w 1800 r. między synami Adama Woyniłowicza, dobra S. rozpadły się na dwie części Antoni, marszałek słucki, dostał S. , a Jan, podkom. słucki, Puzów. Jan Woyniłowicz, asesor sądów zadwornych w. ks, litew. , następnie podkomorzy słucki, ożeniony z hr. Fortunata Guenter, stolnikówną nowogródzką, miał syna Lucyana, żonatego z Heleną, córką Jana Weysenhoffa, generała. Będąc bezdzietnym zrzekł się Puzowa na rzecz Edwarda Woyniłowicza. Na obszarze S. stoi w polu obszerny kurhan, porosły dębami i brzozami, na którym założone zostały groby rodzinne właścicieli dóbr. Wś S. ma 21 osad pełnonadziałowych; cerkiew paraf. p. w. św. Trójcy; kaplica św. Piotra i Pawła w Puzowie i Narodz. N. M. P. w Korusiczach; przeszło 1600 parafian. Paroch z dawnych zapisów posiada około 5 włók gruntów i łąk. 13. S. , wś, pow. słonimski, w 3 okr. pol, gm. Dereczyn, o 29 w. od Słonima. 14. S. , wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Zdzię ciół, o 46 w. od Słonima. 15. S. , wś, pow. słonimski, w 5 okr. pol, gm. Szydłowicze, o 13 w. od Słonima, na wschód od Żurowic. 16. S. , wś. pow. wołkowyski, w 5 okr. pol, gm. Samarowicze, o 15 w. od Wołko wyska. J. Krz. A. Jel. Edw. Woyn. Sawiczuny 1. wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Rukojnie, okr. wiejski Broskowszczyzna, o 7 w. od gminy a 23 w. od Wilna, ma 11 dm. , 146 mk. katol w 1864 r. 48 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Swirany. 2. Ś. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr, pol, o 20 w. od Nowoaleksandrowska. 3. S. , dobra, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, par. Świadoście, o 68 w. od Wiłkomierza; należą do dóbr Jodańce. Sawidańce 1. wś, pow. wiłkomierski, gm. Wojtkuny, o 12 w. od Wiłkomierza. 2. S. , ob. Sawidany. Sawidany al Sawidańce, wś włośc. , pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Janiszki, okr. wiejski Goćkiszki, o 13 w. od gminy a 50 w. od Wilna, ma 7 dm. , 82 mk. katol w 1864 r. 38 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Sawidzlszki, dwór, pow. kowieński, w 4 okr. pol, o 48 w. od Kowna. Sawieczany, folw. i okolica szlach. , pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 35 w. od Kowna. Sawierynowa łotew. , wś, pow. dyneburski, ob. Ksawerynów. Sawietyszki, dobra, pow. rossieński, gm. Kroże, o 41 w. od Rossień. Sawilno, wś, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Zgłowiączka, ma 75 mk. Sawin, na karcie woj. topogr. Somin, jezioro w pow. chełmskim, gm. Cyców, na obszarze wsi Garbatówka, należy do całej grupy jezior otaczających Wolę Wereszczyńską. Brzegi błotniste, nizkie. Błota te łączą jezioro z przyległemi od zachodu jeziorami Uścimierz i inn. Wody ich uprowadzają do Bugu leniwo wlokące się rzeczki Włodawka. Obszar jeziora wynosi około 200 mr. Br. Ch. Sawin, w 1504 r. Schawin, os. miejska, pow. chełmski, gm. Bukowo, par. Sawin, odl 15 w. od Chełma, 62 w. od Lublina, 12 w. od st. dr. żel Uhrusk. Przez S. przechodzi zwyczajna droga pocztowa idąca od Chełma do Włodawy a w pobliżu osady przeprowadzono linią dr. źel łączącej Chełm z Brześciem. S. znajduje się śród piaszczystej i bagnistej równiny, której wody kilka drobnych strumieni uprowadza do rzki Uborki dopł. Bugu. Osada obecnie posiada kościół par. kat. , cerkiew paraf. , szpital na 6 ubogich, dom modlitwy żydowski, sąd gminny okr, II, urząd gm. Sawiczuny Sawiczuny Sawidańce Sawidany Sawińce Sawin Sawina z kasą wkład. zaliczkową. poczt. , 170 dm. 1 murow. , 1162 mk. około 150 żydów. W 1827 r. było 97 dm. , 520 mk. Ludność trudni się rolnictwem, wyrobem wozów i sani, które sprzedają po okolicznych miasteczkach. Do mieszczan i osady należy 7555 mr. , lecz prze ważną część obszaru zajmują błota i nieużytki. Są jednak kawałki z glebą gliniastą, pszenną. W ostatnich latach przekopano dwa kanały dla odprowadzenia wód stojących. Początek swój zawdzięcza zapewne S. położeniu przy drożnemu przy drodze z Chełma do Włoda wy. Biskupi chełmscy, otrzymawszy w upo sażeniu Kumów i Pobołowice na połudn. od Chełma, Pawłów na zachód, uzyskali z ko lei w 1456 r. nadanie przoz Kazim. Jagielloń czyka rozległego bagnistego i zapewne niezaludnionego obszaru, którego centrem był Sawin, drobna osada. Może jednocześnie uzy skali dla tej osady przywilej miejski z pra wem magdeburskim. Najazd tatarski w 1502 r. zniszczył tworzące się miasteczko. Król Aleksander przeznaczył cło od soli pobierane w S. dla kościoła w Chełmie Lustr. 4 59. Biskup Maciej Kościelski w 1506 r. uzyskał dochowany dotąd dokument, wznawiający przywilej lokacyjny. Po nowym spustoszeniu przez Tatarów, Zygmunt I potwierdził w 1537 r. prawo miejskie i uwolnił mieszkańców od juryzdykcyi starostów, nadając wójtom pra wo sądzenia i karania zbrodniarzy. Nadał też król osadzie targi i jarmarki. Zygm. August w 1559 r. uwolnił mieszczsan S. rozwożących towary od wszelkich ceł. Stanisław August przywilejem z 27 sierpn, 1783 r. ustanowił ośm jarmarków. Prócz tego przechowywali mieszczanie S. do ostatnich czasów cały sze reg potwierdzeń królewskich i nadań bisku pich aż do końca XVIII w. Do 1839 r. pozo stał S. posiadłością biskupią a następnie prze szedł na własność rządu. Od 1795 do 1810 r. wraz z Nową Galicyą zostawał pod pano waniem austryackiem. Biskup Dzładuski za łożył w 1545 r. parafią i wzniósł kościół dre wniany. Obecny, murowany, wystawiony zo stał w 1740 r. przez Barbarę Dłużewską, kasztel. chełmską. Odnowiony w 1884 r. Cerkiew prawosławna wzniesiona kosztem rządu w 1871 r. Dawniejsza cerkiew dre wniana miała dzwon z datą 1649 i kopią ere kcyi z 1626 r. Stała ona w innej części mia sta i została rozebraną w 1872 r. Biskupi chełmscy mieli tu swój dworzec, którego śla dy po za osadą, na wzgórzu otoczonem kana łem. S. par. rzym. katol. obejmuje 18 wsi i liczy 3006 dusz; par. prawosł. liczy 1305 dusz Wiadomość o S. podał w Noworoczniku lubelskim za 1846 r. J. K. Łazowski, któ ry dostarczył również danych do powyższe go opisu. Br. Ch Sawin 1. folw. i wś, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Kurzeniec, okr. wiejski Kopaćkowo, o 2 w. od gminy a 6 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. smorgońskiej. Fol. ma 1 dm. , 11 mk. , wś zaś 4 dm. i 36 mk. 15 dusz rewiz. ; własność Zaliwskich. 2. S. , fol. , pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Szack, na odludnem całkiem Polesiu. Jest to wyspa, około 2 włók, wśród okolicznych bagnisk mszystych, porosłych drobną sosną, które musiały być łożyskiem olbrzymiego zbiornika, łączącego się z obecnemi błotami pińskiemi. S. w pierwszej połowie b. stulecia należał do dominium Szack, dziedzictwa Os kierków. W 1821 r. d. 4 marca Ignacy Os kierko oddał S. w zastaw braciom rodzonym Grzegorzowi, Józefowi i Maciejowi Oczapowskim, w summie 225 rs. Następnie S. prze szło na własność dziedziczną Oczapowskich, w ręku których pozostaje do dziś. Oaza ta poleska odznacza się względnie dobrem go spodarstwem; grunta ma lekkie w kulturze. W porze letniej komunikacya całkiem przer wana z powodu braku dróg. 3. S. Majdan, ob. Majdan Sawin. Al. Jel. Sawin, potok, powstaje w obr. Myczkowa, pow. liskim, i ubiegłszy przeszło 2 klm. ucho dzi do Sanu od lew. brzegu na obszarze So liny. Br. G. Sawina, nazwa pot. Rudaczki ob. . Sawina, wś, pow. lityński, należy do dóbr Bahrymowce. Sawińce 1. wś na rzką Bernadynką Bereżanką, dopł. Bohu, pow. bracławski, okr. pol. Trościaniec, gm. S. , sąd w Bracławiu, par. kat. Obodówka, przy dawnym trakcie pocz. z Olhopola do Bracławia. Ma cerkiew murowaną p. w. Zmartwychwstania, z 1882 r. , zarząd gminny, 164 osad, 1208 mk. , 1309 dzies. ziemi włośc, 4894 dworskiej wraz z Kuniczami, Kitajgrodem, Kozińcami i Cybulówką, 64 cerkiewnej. Własność dawniej Potockich, dziś Brzozowskich. Par. prawosł. ma 1283 wiernych. Gmina obejmuje 8 starostw S. , Aleksandrówka, Demkówka, Kapuściany, Kitajgród, Kozińce, Kunicze i Letkówka, 1852 osad, 11, 891 mk. włośc, 9724 dz. ziemi włośc 6845 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy jest 1265 mk. innych stanów i 8510 dzies. 5662 ornej ziemi prywatnej i rządowej; ogółem więc cały obszar gminy obejmuje 18, 234 dzies. 10, 507 ornej i 13, 156 mk. 2. S. , wś u źródeł Studzienicy Studenicy, pow. kamieniecki, okr. pol. Kupin, gm. Kujawy, sąd Gródek, par. kat. Skazińce, st. pocz. i telegr. Frampol o 2 w. , o 47 w. od Kamieńca a 12 w. od Jarmoliniec Ma 227 osad, rozłożonych na pagórkach, otoczonych sadami owocowemi, przeważnie śliwkowemi, 11486 mk. , w tej liczbie 88 jednodworców, Sawin Sawińskie Sawionek Sawiszki 1029 dzies. ziemi włośc, do 1400 dworskiej, 43 cerkiewnej; cerkiew p. w. św. Mikołaja, z muru wzniesiona w 1785 r. z 1443 wierny mi, kaplica katol. , starożytny pałac. W 1542 r. miała 2 łany uprawne; w 1565 r. władał nią Jarmoliński i Misczowski; miała 6 łanów uprawnych. Następnie należała do Potockich, z linii wwdów bełzkich. Posiadali oni tu za meczek, zniszczony d. 4 czerwca 1703 r. przez hajdamaków pod dowództwem Szpaka, Gen. Szeping, właściciel Jarmoliniec, któremu ró wnież zrabowali zameczek, dopędził ich pod S. , lecz został na głowę pobity. Na miejscu zamku stanął w 1759 r. staraniem Michała Potockiego, ssty trembowolskiego, dzisiejszy pałac, otoczony pięknym ogrodom. Stanisław Poniatowski wracając z Kamieńca, nocował tu d. 16 listopada 1781 r. , podejmowany w nieo becności właścicieli, przez Antoniego Lipiń skiego, kasztel. halickiego. Na pamiątkę tego pobytu była wmurowana tablica z odpowie dnim napisem. Na początku b. wieku mieszkał tu przez pewien czas Ypsylanty. Po upadku fortuny Juliusza Potockiego nabył S. z licy tacyi Józef Kosecki, po nim przeszła do synów. Przed niedawnym czasem część wsi z pałacem nabył od Franciszka Koseckiego pułk. Benkendorf. Przed kilku laty była tu dobra orkiestra, z miejscowych włościan złożona, pozostałość z czasów Potockich. 3. S. , wś u źródeł rzki Rokitny, pow. wasylkowski, w 3 okr. poL, gm. Rokitna, par. praw. ŻytnieHo ry o 5 w. , o 62 w. od Wasylkowa, przy krzyżujących się drogach z Żytnich Hor do Kijowa i z Uzina do Teleszówki, ma 1016 mk. W 1863 było tu 560 mk. podług Po chilewicza, w 1790 r. zaś 23 chat. Należy do klucza białocerkiewskiego dóbr hr. Bra nickich. Lr. M. J. Krz. Sawińce 1. słoboda nad rz. Dońcem pół nocnym, pow. iziumski gub. charkowskiej, o 33 w. na płn. zchd od Iziuma, ma 746 dm. , 2396 mk. , cerkiew, 3 jarmarki. Mieszkańcy, oprócz rolnictwa, zajmują się wydobywaniem kamie nia wapiennego, używanego do brukowania ulic. 2. S. , sioło nad rz. Psioł, pow, mirgorodzki gub. połtawskiej, o 30 w. na płn. wschód od Mirgorodu, ma 311 dm. , 2236 mk. , cerkiew, 4 fabryki. J. Krz. Sawincowska, st. poczt. , w pow. łubieńskim gub. połtawskiej, na trakcie z m. Łubny do Zołotonoszy. Sawinda al. Zawinda, jezioro na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, o milę od Ełku na płn, zach. , przeszło 3 klm. długie, szerokie 1 2 do 3 4 klm. Połączone kanałem z jez. Małkińskiem od płd. , a z Jeziorowskiem od północy. Z połud. końca dotykają małe stawy, ciągnące się ku zachodowi aż do wsi Grabnika, od której ku północy prawie równolegle ciągnie się jez. Mała Sawinda, 1 klm. długie. Praw dopodobnie, że kiedyś było tylko jedno jezio ro, ciągnące się w formie siódemki z północy na południe, którego poziom z czasem się obniżył tworząc małe stawy. S. ma 238 ha, zaś Mało S. 36 ha obszaru. Ad. N. Sawinga, zaśc. szl. nad potok. t. n. , pow. wileński, w 2 okr poL, o 62 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol. Sawinie, os. , pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. 28 w. od Władysławowa, 1 dm. , 6 mk. Sawiniec, os. na obszarze Połoma, w pow. opawskim. Sawinka, sioło nad rz. Targuną, pow. nowouzieński gub. samarskiej, o 90 w. od mta powiat. , ma 209 dm. , 1386 mk. , cerkiew; dwa ożywione jarmarki d. 1 czerwca i 1 listopada, oba dwutygodniowe. Sawino, wś, pow. mazowiecki, gm. Stolmachowo, par. Tykocin, ma 668 mr. obszaru. W 1827 r. było 22 dm. , 120 mk. Sawino, sioło nad rzką Kahamłyk, pow. kremenczucki gub. połtawskiej, na płn. od Kremenczuga; ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1 514. Sawinów, fol. , pow. stopnicki, gm. i par. Busk. Leży pod osadą Buskiem. Sawińskie, jezioro, w pow. Syczewskim gub. smoleńskiej. Sawińskie, bagna, w pow. ihumeńskim, ob. Sawin, Pośród nich leży wś Krzywa Grzęda. Sawiny Nowe i Stare, dwa sąsiednie sioła nad rzką Timą, pow. szczygrowski gub. kurskiej, o 29 w. od mta powiat. S. Nowe mają 227 dm. , 1819 mk. , jarmark d. 7 sierpnia; S. Stare zaś 251 dm. i 2049 mk. Sawionek, os. młyn. nad strum. b. n. , pow. lipnowski, gm. Czarne, par. Mokowo, odl. o 18 w. od Lipna, młyn wodny, 1 dm. , 5 mk, 23 mr. Sawiszki, wś, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Kimeliszki, okr wiejski Litwiany, o 6 w. od gminy, podług spisu z 1864 r. w części należącej do dóbr Potoka, Minkowskich, 7 dusz rewiz. , w części zaś do dóbr Ryzgory, Narwojszów, 30 dusz rewiz. Sawka, sioło nad rzką Kajnor, pow. sorokski gub. bessarabskiej, o 50 w. od mta Soroki, przy trakcie z Kiszyniewa do Mohylewa, o 8 w. od brzegu Dniestru. Ma 130 dm. i 670 mk. Pomiędzy wsią Sawką i Ariamszty stał pomnik wzniesiony na niewielkim kurhanie, na pamiątkę poległego tu hetmana Żółkiewskiego w bitwie pod Cecorą w 1620 r. Pomnik ten miał kształt czworogrannej kolumny, w połowie wysokości obwiedzionej gzemsem kamiennym, na którym wyrytem było nazwisko wielkiego hetmana; nad owym gzemsem, w jednej ze ścian bocznych wprawioną była marmu Sawińce Sawińce Sawincowska Sawinda Sawinie Sawinga Sawiniec Sawinka Sawino Sawinów Sawońki rowa tablica ze złoconym napisem, przechowanym przez Starowolskiego w Monumentach. W 1830 r. zabrano ztąd tablicę, pomnik zaś, aczkolwiek mocno uszkodzony, przetrwał jeszcze do 1870 r. , w tym bowiem czasie popadł w ruinę w skutek poszukiwania pod nim skarbów przez dyaka z sąsiedniego sioła. Rysunek przedstawiający pomnik przed upadkiem podały między innemi Kłosy w Nr. 983 z 1884 r. Por. Cecora. Sawka, strumień, powstaje na granicy gmin Mstowa, Góry św. Jana i Krasnego, w pow. limanowskim, z połączenia strumienia nadpływającego od płn. wsch. granicą Krasnego i Słupi, a drugiego od płd. zach. z obszaru Janowic. Odtąd płynie S. na płn. zach. granicą gmin Góry św. Jana i Krasnego, poczem w kierunku półn. granicą gm. Krasnego i Krzesławic pow. wielicki przechodzi na obszar Bojanczyc i zrasza obszar gm. Sawy, od której przybiera miano; tu uchodzi do Stradomki od praw. brzegu. Przyjmuje liczne krótkie dopływy z obu brzegów. Długośó biegu 7 klm. Pędzi kilka młynów. Spad wód dość znaczny. Dolinę potoku wznies. średnio do 294 mt. , otaczają wzgórza wznies. 370 mt. Sawki, wś, pow. radzyński, gm. Zagajki, par. Międzyrzec; wś ma 19 dm. , 137 mk. , 453 mr. ; os. 1 dm. , 1 mr. W 1827 r. było 16 dm. , 98 mk. Sawki 1. wś nad rz. Musą, pow. wileński, , w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Podbrzeź, o 3 1 2 w. od gminy a 33 w. od Wilna, ma 4 dm. , 85 mk. w spisie z 1864 r. wykazano tylko 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr Maryampol, Rutkowskich. 2. S. , os. karcz. , tamże, ma 1 dm. , 5 mk. żydów. Sawkie, wś, pow. rossieński, gm. i par. Jurborg, o 49 w. od Rossień. Sawkieżyna, wś nad jez. Dziewino, pow. orszański, gm. Wysockie. Sawkiszki 1. fol. szlach. , pow. wileński, w 1 okr. poL, o 26 w. od Wilna, ma 4 dm. , 16 mk. katol, ; własność Rntowskich. 2. S. , dwa zaśc, pow, wiłkomierski, gm. Owanty, o 42 w. od Wiłkomierza. Sawkowczyk, część wsi Rajskie, w pow. liskim, wznies. 444 mt. npm. , między Solinką a Sanem, na zach. od Rajskiego ob. . Par. rz. kat. w Wołkowyi, gr. kat. w Rajskiem a urz. poczt. w Chrewcie o 3, 7 klm. . Składa się z 26 dm. , 189 mk. , 181 gr. kat. i 8 rz. kat. Obszar więk. pos. Er. hr. Łosia wynosi 43 roli, 3 łąk, 11 past. i 198 mr. lasu; pos. mn. ma 227 roli, 25 łąk, 30 past. i 2 mr. lasu. Graniczy na zach. z Wołkowyją, na płn. z Zawozem i Horodkiem a na płd, z Terką. Od zach. i płd. otaczają S. lasy na górach Kiczerze 605 mt. a na płd. Tauscie 748 mt. . Mac. Sawkowo, wś poradziwiłłowska nad rz. Wuswą, lew. dopł. Morocza, pow. słucki, w 3 okr. poL kopylskim, gm. Romanów, ma 52 osad pełnonadziałowych. A. Jel. Sawie 1. ws, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 50 w. od Nowoaleksandrowska. 2. S. , wś, pow. lucyński, gm. Pyłda, należy do dóbr Restmujża. Sawłaniszki, wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Hoduciszki, okr. wiejski Stojaciszki, o 22 w. od Święcian, ma 5 dm. , 50 mk. katol. w 1864 r. 21 dusz rewiz. . Sawłowo 1. wś i dobra, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. Połoczany, okr. wiejski Szypulicze, o 12 w. od gminy a 60 w. od Oszmiany, ma 22 mk. prawosł. i 78 katol. 45 dusz rewiz. ; własność Łopacińskich. 2. S. , zaśc, tamże, o 12 w. od gminy, 7 dusz rewiz. Sawluki, wś pryw. nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, o 28 w. od Dzisny, 7 dm. , 72 mk. Sawłuki 1. wś nad rz. Kamionką, pow. owrucki, poniżej Ksawerowa. 2. S. , wś nad rz. Użem, pow. owrucki, poniżej wsi Rudnia. Sawmonty, wś, pow. rossieński, par. retowska. Sawnary, wś i dobra, pow. szawelski, gm. Krupie, o 48 w. od Szawel, zwana inaczej Łapkosie. ob. . Sawodziaki, wś, pow. słonimski, w 4 okr. poL, gm. Robotna, o 34 w. od Słonima. Sawojciszki, wś, pow. wileński, w 5 okr. poL, gm. Ilino, okr. wiejski i dobra, Kobylińskich, Pawłowo, o 8 w. od gminy a 30 w. od Wilna, ma 4 dm. , 39 mk. katol. 17 dusz rewiz. . Sawonara al. Mickiany, dobra nad jez. Sawonara, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. poL, par. Brasław, o 50 w. od Nowoaleksandrowska, 706 dzies. ziemi dworskiej. Niegdyś attyn. Dryświat Łopacińskich, dziś własność Władysława Bortkiewicza. Sawonia al. Sawoni, wś nad rzką Żacierozą, lew. dopł. Niemna, pow. nowogródzki, w 4 okr. poL i gm. Mir, w pobliżu linii dr. żeL mosk. brzeskiej, tuż przy granicy pow. miń skiego, o 11 w. od st. dr. żeL Horodzieja, ma 55 osad; grunta urodzajne, łąki, miejscowość bezleśna. A. Jel. Sawonie, wś, pow. wołkowyski, w 1 okr. poL, gm. Podorosk, o 37 w. od Wołkowyska. Sawoniówka, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. poL, gm. Żydomla, o 24 w. od Grodna. Sawońki, zaśc, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Krowo, o 6 w. od gminy. Sawrań, mko przy ujściu rz. Sawranki do Bohu, pow. bałcki, w 3 okr. pol. i gm. Sawrań, par. kat. Krzywejezioro, o 49 w. od Bałty a 330 w. od Kamieńca. Mko biedne, na ruchomym piasku zbudowane, otoczone stępa Sawka Sawki Sawkie Sawkieżyna Sawkiszki Sawkowczyk Sawłaniszki Sawłowo Sawluki Sawłuki Sawmonty Sawnary Sawodziaki Sawojciszki Sawonara Sawonia Sawonie Sawoniówka mi, słonemi bagnami i gdzie niegdzie, po miejscach wyższych lasem, zdala od linii komunikacyjnych, ma 422 dm. , 4256 mk. , w tej liczbie 2885 żydów, cerkiew p. w. N. M. P. z 1856 r. , synagogę, 4 domy modlitwy żydowskie, fabrykę świec, 4 młyny wodne, aptekę, szkołę jednoklasową, założoną w 1832 r. z 51 uczniami, st. pocztową, 33 sklepów, 236 rzemieślników; targi co drugi tydzień, przeprawa promem przez Boh. Znajduje się tu zarząd policyjny stan, dla gmin Baksza, Korytna, Piszczanka i Sawrań, obejmujących 41 okr. wiejskich starostw oraz zarząd gmninny, do którego należa mko Sawrań i wsi Bajbuzówka, Hłuboczek, Kamionowata, Konceba, Olszanka, Osieczki, Ostrówka, Połanieckie i Slusarówka, razem 10 starostw wiejskich, mających 2201 osad i 11, 581 mk. włościan. Do gminy należy 21, 877 dzies. ziemi włośc. 12, 505 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy przebywa 1784 mk. innych stanów, oraz znajduje się 3181 dzies. ziemi rząd. i dworskiej 2067 ornej. Cała więc gmina ma 13, 365 mk. i 25, 058 dzies. 14, 572 ornej. Są tu łomy czerwonego granitu. Podług Marczyńskiego nad brzegami Bohu znajduje się alabaster. Mieszkańcy S. trudnili się dawniej wyrobem sukna, kobierców, mydła i potażu. Jest to stara osada, założona podług Marczyńskiego w XIII w. , niewiadomo jednak przez kogo. Najdawniejszymi znanymi właścicielami byli kn. Kozarowie, którzy obok Kalnika posiadali dobra Koszyłowskie, oraz Paszkowce, Koraczowo, Sawrań, Biesiadniki, Derenkowo, Urwiżywoty i Charpaczki. Odziedziczyli oni część fortuny po Słupiczach, niewiadomo jednak czy w tej liczbie i Sawrań. Miasto leżało na szlaku tatarskim, który łączył się ze szlakiem kuczmańskim, idącym ku Bałcie, to też często ulegało napadom i zniszczeniu. Wyrprawiony przez Kazimierza Jagiellończyka synjego Jan Olbracht pokonał Tatarów w 1489 r. na przyległych błotach jałańskich i do 10, 000 trupem ich położył Bielski, Kronika, rozd. XVI. Dotychczas często wykopują tu kości ludzkie i szczątki broni. Następnymi posiadaczami S. wraz całym prawie dzisiejszym pow. bałckim byli Koniocpolscy, za których mto obwarowane było przez inżyniera Beauplana. Po Koniecpolskich olbrzymia ich fortuna, zajmująca kilka powiatów dzisiej. gub. podolskiej, całe Pobereże, dostało się chwilowo ich krewnym, a następnie Lubomirskim. Klucz sawrański, oprócz mta, posiadał 32 wsi. W 1775 r. S, liczył 37 dm. , opłacających podymne, prócz tego 84 na przedmieściu. Przy rozproszeniu się fortuny Lubomirskich nabył S. cesarz Paweł i wkrótce darował hr. Janowi Sołtykowowi, który wzniósł tu w 1803 r. murowany kościół katolicki, i niedługo sprzedał S. hr. Rzewuskiej, hetmanowej pok. kor. Syn jej Wacław, zwany Emirem, przebywał tu przoz pewien czas po powrocie z Arabii, i główną część swej sta dniny w S. pomieścił, oraz założył słynne ogro dy na wzór bagdadzkich, z ogromnemi cie plarniami dla przechowania roślin stref gorących. Dwór sawrański niebył pokaźny, lecz z całym przepychem wschodnim wewnątrz urządzony. Wraz z Emirem przebywali tu przyjaciele jego ks. Jan Komarnicki, kanonik kapituły kamienieckiej i dziekan bałcki, jeden z najdowcipniej szych ludzi swego czasu i nie pospolity wierszopis humorystyczny w na rzeczu małoruskim, oraz Tymko Padura, zna ny pieśniarz ukraiński. Od 1837 r. S. jest własnością rządu i początkowo zamieniony zo stał na kolonie wojskowe, obecnie zniesione. W 1846 r. kośc. katol. został zniesiony, nieli cznych zaś wyznawców obrządku łacińskiego przyłączono do par. w Krzywemjeziorze. Da wniej w S. i jego okolicach mieszkali Tatarzy, jak świadczą napisy tatarskie na przy ległych skałach, zwłaszcza w miejscowości zwanej Kazawczyn Marczyński. Znajdują się także i groby tatarskie z napisami od 1377 r. Na jednej ze skał, zwanej skałą Rze wuskiego, ponieważ często na niej przesiady wał Emir Rzewuski, miały się znajdować na pisy arabskie z 1326 r. ; dziś jednak nie ma ich ani śladu. Lr. M. Sawranka, mylnie Sawrań, w górnym bie gu Sawranka Czeczelnicka, rzeka w pow. olho polskim i bałckim, prawy dopływ Bohu. Bie rze początek powyżej wsi Rudnickie, płynie z zachodu na wschód na wsi Rudnickie, Łuh, Werbka, Czeczelnik, i na tej przestrzeni nosi nazwę S. Czeczelnickiej, dalej mija Olhopol, Dymówkę, Berezki, Pieszczane, Pużajków, Bajbuzówkę, Osieczki, Stanisławczyk, i ubiegłszy przeszło 12 mil, pod Sawraniem ucho dzi do Bohu, Podług Hydrogr. W. Pola odle wa 14 stawów. Od prawego brzegu przybie ra Brytawkę i Perejmę, od lewego zaś Jała niec. J. Krz. Sawranów al Sawran, chutor na obszarze wsi Fediokówka, w pow. taraszczańskim, w którym, podług podania, w 1762 r. gnieździli się hajdamacy, robiąc wycieczki na step antonowiecki. Sawrasowa Góra, część wsi Zazulów, pow. złoczowski. Sawrasy, wś, pow. słonimski, w 3 okr. poL, gm. Kuryłowicze, o 46 w. od Słonima. Sawryki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 87 w. od Nowoaleksandrowska. Sawrymacie, wś, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 22 w. od Szawel. Sawrymacie Sawryki Sawrasy Sawrasowa Góra Sawranów Sawranka Sawranka Sawulino Sawulinko Sawtele Sawszys Sawszyle Sawsznie Sawski Sawsie Sazonowszczyzna Sawsie, Sarnie, wś, pow. rossieński, gm. i par. Andrzejewo, o 98 w. od Rossień. SawskiBor, zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. poL łohojskim, gm. Mściźe, ma 2 osady; miejscowość odludna, w moczarach lesistych, bez dróg i komunikacyi. A. Jel. Sawsznie 1. wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 53 w. od Wilna, 8 dm, , 70 mk. katol. 2. S. , wś, pow. szawelski, gm. Szawle o 13 w. od Szawel Sawszyle, wś, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 18 w. od Telsz. Sawszys, rzeczka w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Korcianki lewego dopływu Minii. Sawtele, okolica, pow. rossieński, gm. Konstantynowo, o 80 w. od Rossień. Sawulinko 1. al. Solinko, niem. Saulinke, , wś w Pomeranii, pow. lęborski, par. kat. Lę bork, 117 ha. W 1885 r. 9 dm. , 16 dym. , 88 mk. 2 kat. . Krzyżackie księgi z r. 1437 do noszą, że polska wś S. w wójtostwie lęborskiem zawierała 7 radeł, płaciła 5 grzyw. 3 wiard. i 6 den. 2. S. , dobra ryc. , tamże, st. pocz. Żelazna, 5, 3 klm. odl, st. kol. Bożepole, o 14 klm. , 489 ha. W 1885 r. 7 dm. , 11 dym. , 81 mk. 1 kat. . Według taryfy pobor. z r. 1648 płacił Zapendowski od 1 włóki osiadł. , 1 pust, , 2 ogr. 3 fl. 16 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, 198. Kś. Fr. Sawulino 1. al. Solino, 1648 Saulino, dok, 1379 Sawelin, niem. Saulin, , wś w Pomeranii, nad jez. tejże nazwy, pow. lęborski, par. kat. Lębork, kośc ew. w miejscu. W 1885 r. 13 dm. , 21 dym. , 140 mk. ew. , 238 ha. R. 1268 występuje jako świadek, Michael, praepositus de Saulin ob. P. U. B. . Perlbach, str. 191. Dawniej istniał tu kośc. par. , do którego r. 1658 należały Sawulino, Sawulinko, Wódka, Chynowo, Strzeszowo, Świechowo i Świechówko, Zwartowo i Zwartówko, Borkowo i Borkówko, Tawuczyno, Bąsewice, Cantow, Gartkowice, Mierzyno, Mierzynko, Jencewo, Tadzino, Lisewo, Sławuszewo, Rybinko, Słuchowo, Dąbrówka i Chmieleniec. Według kopenhadzkich tablic woskowych z r. 1401 dostaje proboszcz w 8. na mocy dekretu sądowego wynagrodzenie od Pawła z Sławkowa, który z nim miał spory ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , IV, 77. Około r. 1419 skarży szpital św. Ducha w Gdańsku włościan z S. o nieprawne rybołówstwo w jeziorze. Sąd skazuje ich za to na karę tamże. R. 1493 nadaje Bogusław X, ks. Pomorzan i Kaszubów jako i Rugii, wiernemu Wawrzyńcowi Krokowskiemu Krockowe wś S. Ctzamolin. Dan w Ruegenwalde ob. Gesch. d. Lande Lauenburg und Buetow Ton Cramer, II, 241. R. 1507 nadaje tenże książę między innemi i wś S. synom Wawrzyńca Janowi i Jerzemu str. 242. Także o ziemi sawulińskiej dok. wspomina. 2. S. , dobra ryc, tam że, st. p. Żelazna, 6, 3 klm. odl. , st. kol. Boże pole 12 klm. odl. Razem z fol. Altmuehle 1 dm. , 9 mk. obejmują 387 ha; w obu osadach razem było 1885 r. 8 dm. , 14 dym. , 79 ew. mk. R. 1378 nabywa komtur gdański Sieg fried Walpod von Bassenheim drogą zamiany dobra S. i Świchowo od proboszcza przy kośc. św. Ducha w Gdańsku ob. Cramer, II, str. 236. Rok później 1379 nadaje tenże kom tur wiernemu Wojciechowi Woyzcech Yechs i jego spadkobiercom dobra Sawulino Gros Sawelin, obejmujące 13 radeł, wraz z łąkami między Gartkowicami, Perlinem i Mierzynem, które od dawna do tych dóbr należą, na prawie chełm. Dwa radła przeznaczamy dla ko ścioła, a dla Wojciecha jedno wolne radło wraz z przynależnemi łąkami jako i trzeci fe nik kar sądowych, ale sądy nad rycerzami i naszymi ludźmi i wszystkimi, którzy nie są Niemcami, sobie zastrzegamy. Z szczególnej łaski użyczamy Wojciechowi i mieszkańcom wsi wolne rybołóstwo małemi narzędziami, ja ko to przewłoką i małą siecią dla własnego stołu w naszem jez. Sawulinie Sawelin. Za to będą nam od każdego radła płacili pół wiardunka rocznie. Chcemy także aby miesz kańcom Świchowa wolno było na dąbrowę w Sawulinie wypędzać po 4 świnie z każdego radła na tucz i drzewo brać do swoich budo wli. Reszta 10 radeł będzie nam na M. B. Gromniczną płaciła od radła 3 wiardunki pru skiej zwycz. monety i po 2 kury, proboszczo wi zaś będą od każdego radła dawali po 1 korcu żyta i tyleż owsa. Dan w Pucku ob. tamże, str. 234. Według taryfy poborowej z r. 1468, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił w Saulinie Porzkowski z Wotki 9 fl. 6 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, 198. Kś. Fr. Sawurów al. Zielona, część Olchowiec i folw. tamże, pow. borszczowski. SawzdrawySarejki, wś, pow. telszewski, w 3 okr. poL, o 73 w. od Telsz. Sawzdrowiany, wś, pow. . telszewski, w 4 okr. poL, o 21 w. od Telsz. Saxten dok. ob. Zakurzewo. Saxtygał, ob. Sakstijgał Sayn, jezioro w pow. reszelskim, przy wsi Knoksztyn ob. . Sazawa, rzeczka, prawy dopływ Mołdawy, lewego dopływu Elby. Przybiera z lewej strony Zaliwkę i Błonicę. Sazonowszczyzna, w spisie z 1864 r. Sozałowszczyzna, wś, pow. wilejski, w 1 okr, poL, gm. Hermaniszki, okr. wiejski i dobra, Jaźwińskich, Czerniewo, o 2 w. od gminy a 41 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Mołodeczna do Sazawa Sayn Saxten Sawzdrowiany Sawzdrawy Sawurów granicy pow. mińskiego, ma 7 dm. , 64 mk. w 1864 r. 26 dusz rewiz. . Sazony 1. wś włośc, nad rzką Ośmierką, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Kuryłowicze, o 8 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 14 mk. prawosł. w 1864 r. 11 dusz rewiz. . 2. S. , wś włośc, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Smorgonie, okr. wiejski Wencławienięta, o 7 w. od gminy a 26 w. od Oszmiany, ma 6 dm. , 30 mk. prawosŁ i 18 kat. 19 dusz rewiz w 1864 r. . Sazówka, szczyt górski, 969 mt. wzn. , nad pot. Ciśnianka, w pow. liskim. Sażałka, zaśc, pow. miński, w gm. Stare Sioło, ma 2 osady. A. Jel. Sażenie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, o 30 w. od Nowoaleksandrowska. Sażki, wś, pow. bracławski, w 3 okr. poL, gm. i par. Niemirów o 8 w. , przy drodze z Sorokotiażyniec do Sołowiniec, ma 52 dm. W pobliżu wsi znajdują się wały i mogiły. Należy do klucza niemirowskiego, dawniej Potockich, potem Strogonowych, dziś ks. Szczerbatowych. X M. O. SażnińskieDworzyszcze, własność ziemska, pow. piński, niegdyś w królewskich dobrach Stachowie, nadana w 1524 r. przez Bonę niejakiemu Pronce ob. Rewizya Puszcz, wyd. Wil. Arch. Kom. , str. 292. A. Jel. Sąchocin, miasteczko, ob. Sochocin. Sąchocin, wś włośc, pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Pniewnik, ma 75 mk. , 153 mr. włośc. Sącz Stary i S. Nowy, dwa miasta nad Dunajcem, w pow. sądeckim, oddalone od siebie o 8 klm. Nazwa Sącz jest przekształceniem pierwotnej formy Sądecz Sandecz, od imienia Sandek Sandko, skróconej formy imienia Sandomir Sądomir. S. Stary leży w międzyrzeczu, utworzonem przez zejście się Popradu z Dunajcem, pod 38 18 dług. geogr. od F. i 49 34 płn, szer. , S. Nowy zaś przy ujściu Kamienicy do Dunajca, pod 38 21 geogr. dług. i 49 37 płn. szer. Oba miasta połączone są bitym gościńcem i koleją żelazną Nowy Sącz Orló. Leżą w urodzajnej dolinie, którą zamykają od południa Pieniny a od zachodu i wschodu stoki Beskidów, które na północy zacieśniają dolinę nad Dunajcem. Dolina ta przedstawia układ falisty, ztąd oba miasta osiadły na wzgórzach. Sącz Stary, w dokumen. z 1224 r. Sandech, 1251 r. Sandec, 1252 Sandecz, Zandech, 1437 r. antiqua civitas Sandecz, miał podobno pierwotną siedzibę przy ujściu Olszanki do Dunajca z lew. brzegu, na obszarze dzisiejszej wsi Naszacowice Morawski, Sądeczyzna, I, 14, lecz bardzo wcześnie przeniesiony został na miejsce teraźniejsze. Miasto rozłożyło się na wzgórzu kopulastem, wzn. 321 mt. npm. i stanowiącem kończynę północną pasma lesistego, wciskającego się w kierunku północnym między Poprad i Dunajec Wzgórze to niewiele wzniesione nad poziom rzeki most na Popradzie 309 mt. , opada ku północy i zachodowi stromo w dolinę, ku wschodowi nad Dunajec łagodnie, a ku połud. tylko pot. Moszczeński dzieli je od reszty pasma lesistego. środek miasta zajmuje rynek, zabudowany parterowymi domami, drewnianymi, o szerokich bramach wjazdowych. Rynek brukowany, ma około 200 kroków długości a 150 kroków szer. Na wschod. połaci rynku, przed domami, znajdują się podsienia, utworzone przez daleko wystające okapy, pod któremi mieszczą się stragany przekupek, Z każdego rogu rynku prowadzą dwie ulice pod kątem prostym; łączą się one przecznicami. Głównemi ulicami wiodą gościńce na zachód nad Poprad, skąd znowu w kierunku półn. do Nowego Sącza, na płd. wzdłuż lew. brzegu Poprad. u do Piwniczny i na płd. zach. przez Kadne most na Dunajcu do Łącka i dalej na płd. do Krościenka i Szczawnicy. Na zach. przedmieściu Na pasiekach, będącem osadą niemiecką z czasów cesarza Józefa Neudoerfel, stoi stacya dr. żeL o 8 klm. od Nowego Sącza a 55 od Orló. Całe miasto jest regularnie zbudowane i brukowane, prócz czterech, piętrowych kamienic, ma parterowe drewniane domy, czysto utrzymane. Dzięki szkole żeńskiej przy klasztorze klarysek i nauce bezpłatnej, mieszkanki stoją co do oświaty wyżej od mężczyzn. Dla braku urzędów nie ma tu ludzi ze szkolnem wykształceniem, przechowało się za to dawne polskie mieszczaństwo, trudniące się rolnictwem, przemysłem i handlem. Miasto liczy obecnie 594 dm. i 3790 mk. 1788 męż. i 2002 kob. . Przyrost ludności jest bardzo wolny. Co do wyznania jest 3415 rz. kat. , 4 gr. kat. , 59 prot. , 312 izrael. Gmina posiada 154 mr. roli, 5 mr. łąk i ogr. , 16 mr. pastw. i 24 mr. lasu; mieszczanie zaś 1521 mr. roli, 47 mr. łąk, 591 mr. pastw. i 148 mr. lasu. Cały majątek gminy, oceniony na 227, 062 złr. , przynosi 18, 756 złr. , z czego gmina utrzymuje urząd miejski burmistrz, zastępca, sekretarz, kontroler, lekarz, rewizor policyi i 13 sług. Mieszczanie zajmują się, obok rolnictwa, szewstwem i garbarstwem, handlem bydła, garncarstwem, kuśnierstwem i tokarstwem; mieszka tu wielu rzemieślników mających zajęcie w warsztatach kolei żelaznej w Nowym Sączu, dokąd codziennie dojeżdżają. Miasto ożywia się w niedziele i święta. Sklepów jest niewiele. Z urzędów mieści się tylko sąd powiatowy, zarząd domen i lasów, notaryat, urząd pocz. i tel. Jest też szkoła ludowa męzka 4klas. i w klasztorze żeńska 6klas. z internatem; Sąchocin Sazony Sącz Sącz Stary przebywa stale lekarz, chirurg, a przytem znajduje się apteka. Głównemi budowlami w mieście są kościół farny i klasztor pp. klarysek. Kościół, poważna ostrołukowa budowla, otoczona murem, zajmuje płd. zach. część miasta. Sześciopiętrowa czworogranna ciężka wieża przypiera do nawy wyższej niż presbiteryum. Cały kościół dobrze utrzymany, jest pokryty dachówką i podparty szkarpami. Sklepienie wewnątrz krzyżowe, płaskie. Wewnątrz niespotykamy tu zabytków przeszłości. Wielki ołtarz nowy, swemi kolumnami doryckotoskańskiemi i złotą gwiazdą u szczytu, ma cechę późnego renesansu; dwa boczne ołtarze z końca XVIII w. , na jednym znajduje się monogram Stanisława Augusta i r. 1790. W dwóch bocznych kaplicach są jeszcze nowsze ołtarze. Pięknym zabytkiem są drewnia ne, bogato rzeźbione ławki pod chórem z XVII w. , w stylu barocco. W lewej kaplicy ołtarz Chrystusa na krzyżu a u spodu miasto; odnowiono go w 1869 r. Na zewnętrznej ścianie umieszczono w 1883 r. marmurową tablicę przypominającą spotkanie Jana III, powracającego z wyprawy wiedeńskiej, z Maryą Kazimierą. Kościół założony około r. 1200, spłonął 22 kwiet. 1798 r. i tylko część wewnętrznych ozdób ocalała. Była przy nim prepozytura, zatwierdzona przez trzech biskupów, złożona z ks. komunistów a od 1811 1822 r. wikaryat apostolski. Par. należy do dyecezyi tarnowskiej, dekan. starosądeckiego i obejmuje Popowice, Moszczanicę Niżną i Wyżną, Mostki i Podmajerz. Drugą wspaniałą świania, z którą dzieje miasta są najściślej złączone, jest klasztor i kościół klarysek, zwany też klasztorem św. Kunegundy. Wspaniała ta budowla, otoczona starymi obronnymi murami i basztami, wznosi się w niewielkiej odległości od kościoła paraf. , na samej krawędzi stromego wzgórza. Dolinę od południa tworzy potok uchodzący do Popradu, który według legendy powstał na modły św. Kingi dla obracania koła pobliskiego młyna. Położenie obronne wskazuje, że klasztor stanął na miejscu grodu warownego. Klasztor sam składa się z kilku piętrowych starożytnych kamienic o grubych murach, z ostrołukowomi oknami i obramieniem drzwi. Najciekawszymi są jednak baszty ze strzelnicami, czworobociana i dwie okrągłe i wspaniały kościół klasztorny w stylu ostrołukowym, na zewnątrz podparty szkarpami. Dach kończy się sygnaturką XVIII w. w kształcie tyary. Postawiła ją ksieni Katarzyna Pearska 1777 r. , która dokonała restauracyi całego kościoła. Kościół erygowany 1260 r. przez ks. Kunegundę, wdowę po Bolesławie V, uległ pożarowi w r. 1626 i 1629, stąd nie ma starożytnych ołtarzy. Podobnie jak kościół parafialny jest nakryty sklepieSłownik Geograficzny T. X. Zeszyt 113. niem ostrołukowem płaskiem. Wielki ołtarz nosi cechy XVIII w. , bogata zaś ambona, przedstawiająca u dołu Abrahama, wyżej 12 pokoleń żydowskich a u szczytu Matkę Boską, pochodzi z r. 1671. Obok wielkiego ołtarza umieszczone są dwa obrazy włoskie, św. Antoniego i św. Klary. Po prawej stronie wielkiego ołtarza znajduje się kaplica św. Kunegundy. Na środku przyciemnionej kaplicy leży pod baldachimem, spoczywającym na słupach koryncko toskańskich, trumna św. Kunegundy, obok niej relikwiarze z ręką i głową. Boczne ołtarze pochodzą z r. 1661; kamienną mozajkową posadzkę sprawił Konstanty Jordan 1609 r. Chór z XVII w. dzieli się na dwie części niższą z organami i wyższą, odgrodzoną kratami dla zakonnic. Na drzwiach do zakrystyi odmalowano walkę św. Gerwazego i Protazego z Jadźwingami na prośbę św. Kunegundy z XVIII w. ; podobne obrazy na bocznych stalach przedstawiają sceny z pobytu świętej w Czerwonym klasztorze w Pieninach. Na frontowej ścianie kościoła wmurowana tablica z datą śmierci św. Kunegundy i tablice grobowe Jana 1631; w 43 r. życia i Stefana 1627, jako 5 mies. dziecię Lipskich. Za miastem na cmentarzu stoi dość obszerny kościół. Gdy w r. 1257 dnia 2 marca, przywilejem wydanym w Korczynie, odstąpił Bolesław V całą ziemię sądecką swej żonie Kunegundzie, jako wynagrodzenie za pożyczone na wojnę z Tatarami pieniądze, zastrzegając sobie jedynie prawo obrony i to, by ziemia ta od Polski oderwaną nie została przyw. u Morawskiego, I, 135; Długosz, L. B, , III, 356; Gazeta lwowska 1853 r. , Bardosego Supplementa anal. ter. sepusiensis 1802 i Kod. Małop. , II, 106, stracił król ważną pozycye obronną od Węgier. Na razie nie było obrony tej potrzeba, jak długo żyła Kunegunda a w Węgrzech rządził Bela IV, to też Kunegunda jako udzielna pani tej ziemi nadaje mieszczanom prawa ustanawia 6 sołtysów, uwalnia ich od danin i stanu, t. j. pracy około naprawy zamku, i przepisuje pracę przy uprawie roli w Łącku i nieistniejącej dziś Lubni przyw. 4 czerwca 1268, Kod. Małop. , U, 127. W r. 1273 dnia 14 maja nadał Bolesław V mieszczanom wolność od ceł za towary prowadzone do Krakowa i Bochni przywilej u Morawskiego, I, 143 a 1278 r. Kunegunda wolność od ceł za towary prowadzone przez Wojnicz, Opatów i Korczyn ibid. , 144. Po śmierci Bolesława 10 grud. 1279 r. postanowiła Kunegunda ufundować w S. klasztor klarysek, któremu dała za uposażenie ziemię sądecką. Leszek Czarny opierał się i zezwolił wtedy, gdy odstąpiła mu Korczyn i Biecz. Spór zakończył się dopiero w r. 1280 i wtedy 6 lipca wydała Kunegunda akt fun Sącz Sącz Nowy dacyjny klasztoru przyw, u Bardosego; Długosza III, 358; Fejera Cod. dipl. Hung. , V, 2, 43; Dodatek do Gazety lwow. z r. 1853; Kętrzyńskiego Vita et miracula S. Kyngae, Mon. Polon. , lV, 1884 i Kod. Małop. , II, 145 a w przekładzie u Morawskiego Sądecz. , I, 148. Kinga zapisuje klasztorowi miasto Sandacz cum theloneo et omni vtilitate ipsius i wsi Barcice, Gołkowice, Całałączko Łącko, Moszczenicę, Czyrnie, Zarzecze, Zagorzyno, Secenzef, Kluchane, Naszacowice, Mokrą dąbrowę, Podgrodzie, Gostwicę, Brzeźną, Podrzecze, Chochorowice, Barczyce. Chełmiec, Chroślice, Czechlinę, Kicznę, Małe Świniarsko, Biegani co, Myślec, Podoliniec, Przysietnicę i Wietrznicę, którą to darowiznę zatwierdził papież Marcin IV bulą z 5 lipca 1283 Kod. Małop. , II, 153. Mamy dokument bisk. krak. Pawła ibid. , 150 z r. 1281, w którym upewnia on zakonnicę Kunegundę o swej pomocy, gdyby Leszek przeszkadzał jej w budowie klasztoru. W 1285 r. nadał Jakub, arcyb. gnieź. w Krakowie 22 maja klasztorowi odpusty na św. Klarę, Małgorzatę, Elżbietę, Stefana i Władysława a 1292 r. 8 listopada potwierdził przywileje Wacław, król czeski, na prośbę Gryfiny, wdowy po Leszku ibid. , 187. Skarżyły się jednak zakonnice, że jakieś dobra oderwano od ich posiadłości, ponieważ Bonifacy VIII polecił archid. krak. by je starał się zwrócić ibid. , 201. Niedługo jednak zmieniły się stosunki Wacław walczył z Władysławem Łokietkiem, który uszedł na Węgry i potrzebował punktu oparcia w ziemi sądeckiej i twierdzy, z którejby mógł bronić wstępu do kraju Łokietkowi. Dla tego postanowił przenieść miasto w miejsce więcej obronne, jak powiada w przywileju z 8 grudnia 1298 r. . wydanym w Pradze Kod. Małop. , II, 203 qui locus forensis ad monasteribum monialium spectabat ad locum nostrum videlicet kameneciam wlgariter nuncupatam pro defensione huiusmodi magis aptum ducerimus transferendum podane teź w Emlera Regest. Bohem. et Morav. , II, nr. 1298 i Kod. dypl, pol. , III, nr. 67. Jako wynagrodzenie otrzymały zakonnice 100 grzywien srebra na żupach wielickich. Kamienicę zaś miał, według Morawskiego, nabyć od bisk. krakowskiego. Od tego czasu Stary Sącz traci znaczenie jako miasto stołeczne ziemi sądeckiej i zostaje własnością zakonnic, które często, warując swe prawa, uciekają się pod opiekę papieżów tak przeciw jurysdykcyi biskupów jak i książęcej dokum. w Kod. Małop. , II, z r. 1309, str. 220; 1317 r. str. 233; 1322 r. str. 252 i inne. Najważniejszym był spór z Władysławem Łokietkiem o patronat nad parafią 1322 r. , który bisk. Nanker rozstrzygnął W ten sposób, że zakonnice miały dawać prezentę na parafię a król na prebendę. Zakonnice powiększały swe dobra przez zakładanie nowych osad na prawie niemieckim i klasztor aż do suppresyi w 1786 r. należał do najzamożniejszych. W klasztorze tym zmarła św. Kunegunda 24 lipca 1292 r. i przebywały jako zakonnice Konstancya, żona ks. Daniela halickiego, błogosł. Jolanta Helena, żona Bolesława Pobożnego, ks. mazowieckiego, która po śmierci św. Kingi założyła klasztor klarysek w Gnieźnie, Gryfina, wdowa po Leszku II, Jadwiga, córka Jolanty, wdowa po Władysławie Łokietku i Konstancya, księżniczka głogowska. Według Bielskiego pochowano przy kościele klasztornym zwłoki Andrzeja węgier. , utopionego 1292 r. w Nidzie przez Węgrów. Kazimierz W. nadaje S. Staremu prawo magdeburskie, wolne rybołówstwo w Popradzie i Dunajcu, górę przy sadzawce, zastrzegając sobie za nią 15 skotów czynszu, za daninę wieprzową 16 skotów, tyleż za połcie, 6 skotów za jagnięcą, 1 1 2 grzyw. i 50 fur drzewa za obowiązek orania ról królewskich. Widocznie istniał tu dworzec królewski. Ludwik uwalnia w 1381 r. włości klasztorne od osepu i ciężarów, naznaczając tylko 4 gr. z łanu, miarę żyta i dwie miary owsa. Po założeniu Nowego Sącza przeniesiono tam zapewne i dworzec królewski i wszystkie wypadki dziejowe, mające Sącz za widownię, należy odnosić do Nowego miasta. Pobytu Długosza i Kallimacha z królewiczami w Starym S. około 1474 r. nie stwierdzają żadne współczesne świadectwa. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 153 Stary S. płacił szoszu 28 fl. 24 gr. , miał 40 łan. miejskich, 3 kowali, ślusarza, 5 płócienników, 7 szewców, 4 piekarki, 15 komorn. , bednarza, 2 krawców, cieślę, 3 rzeźników, garncarza, 5 kół zakupnych, 4 rybitwy, balwierza, 2 kuśnierzy. Suma podatku wynosiła 94 fl. U gr. Przywilej Zygmunta III ze względu że targu i trzech jarmarków nadanych przez dawniejszych królów niezaprowadzono, stanowi w 1602 r. , aby targ odbywał się w poniedziałki a jarmark na św. Trójcę, na Narodzenie N. P. i na św. Elżbietę. Dokładniejszy opis zabytków podają pp. Łepkowski i Jerzmanowski Ułamek z podróży architektonicznej po Galicyi Warszawa 1850 r. ; Tygodnik Illustr. z r. 1860 t. II i 1867 t. XVI; wiadomości historyczne porozrzucane w pracy Morawskiego Sądeczyzna. Sącz Nowy, 1311 r. Sandechz, 1313 r. Kamenicia, 1317 r. Kamenecia, 1318 r. Sandecz, miasto powiatowe, leży na podłużnym wzgórzu, u ujścia Kamienicy do Dunajca, z praw. brzegu, na północ od S. Starego, pod 38 21 dług. geogr. od F. a 49 37 półn. szer. Obszar miejski obejmuje 2039 mr. 1090 sążni Sącz Nowy kw. Prócz wojska 579 miasto ma 11, 185 mk. 5644 męż. , 5541 kob. . Pod względem narodowości jest 10, 778 Polaków, 63 Rusinów, 132 Niemców i 13 innych; co do wyznania 5144 rzym. kat. , 560 gr. kat. , 5163 izrael. i 318 innych. Obszar miejski prócz placów zabudowanych, ulic i ogrodów obejmuje posiadłość większą gminy 197 mr. roli, 18 mr. łąk, 51 mr. past. i 48 mr. lasu i mniejszą 1126 mr. roli, 61 mr. łąk, 79 mr. past. i 28 mr. lasu. Prócz właściwego miasta, obejmującego 438 dm. 1880 r. , są przedmieścia Grodzkie lub Grodeckie, Zakamienice czyli Piekło, Gorzków, Kaduk i wólki Młyny i Granice. Wraz z przedmieściami jest 657 domów. Środek podłużnego równoległoboku, oblanego od wschodu i północy Kamienicą a od zachodu Dunajcem, zajmuje obszerny, prawie kwadratowy rynek, wysadzony akacyami, brukowany, z chodnikami z płyt kamiennych. środek rynku zajmuje dwupiętrowy ratusz, nakryty gontami, ze szczupłą kopulastą wieżyczką. Przy ratuszu stoi parterowy budynek obrócony na plebanią. Przy głównem wejściu znajduje się wmurowana tablica marmurowa, z napisem Virtus nobilitatis charitas i tarczą z herbami Gryf, Starykoń, Topor i czwartym przedstawiającym krzyż z dwoma podkowami odwróconemi na zewnątrz. Tablice te prawdopodobnie przeniesiono z dawnego praetorium. Kamienice jednopiętrowe nie mają cech starożytności. Z każdego rogu rynku wychodzą dwie ulice. Ważniejszemi są Krakowska, która dzieli się na gościńce wiodące do Bochni i Tarnowa; gościńce te przecinają bocheński Dunajec a tarnowski Kamienicę. Na obydwóch rzekach są dwa drewniane mosty. Przy tej ulicy, wiodącej ku północy z rynku, stoi kościół jezuitów i gimnazyum. Z rynku na wschód wąska uliczka prowadzi do równoległej i dosyó wąskiej ulicy św. Ducha, przy której znajduje się piękny parafialny kościół. Poza kościołem kończy się już miasto ku wschodowi Szkarpami, t. j. resztkami dawnych murów. Mury te grube, zbudowane nieobrobionych kamieni osadzanych na glinie. Obecnie nikną coraz więcej, albowiem rozbierają z nich kamienie na fundamenta. Z połud. wschod. narożnika rynku wychodzą też dwie ulice najpiękniejsza i najnowsza Węgierska na południe i Lwowska na wschód. Przy ulicy Węgierskiej stoi piękny dom dla szkół ludowych męskiej i żeńskiej, wzniesiony kosztem gminy. W przedłużeniu tej ulicy na przedmieściu Grodzkiem założono niedawno obszerny ogród publiczny, w dalszym zaś ciągu znajduje się cmentarz i dworzec kolei tarnowskoleluchowskiej, wzniesiony 1876 r. Z półnwsohod. narożnika rynku prowadzą dwie ulice dłuższa na północ Żydowska i krótsza na zachód, prowadząca do sądu obwodowego. Równolegle do ulicy Żydowskiej przechodzi druga, przy której znajduje się kościół paraf. protestancki, sąd obwodowy i dom karny dawny gmach ks. pijarów. Poprzeczna stroma uliczka prowadzi z niej do dworca kolei transwersalnej, stojącego w pobliżu miasta. Na przeciwnych krańcach tej ulicy znajdują się zamek na północy i zakład karny na południu. Kościół paraf. przy ulicy św. Ducha, niegdyś kolegiata utworzona przez Zbigniewa Oleśnickiego. Jest to obszerna budowla ostrołukowa, o trzech nawach, wyższej środkowej a niższych bocznych, sięgających równo z prezbiteryum. Od ulicy św. Ducha wznoszą się u wielkich drzwi dwie wysokie do 90 mt. wieże. Na wieży po prawej stronie mieści się tablica z czerwonego marmuru z datą 1407 r. , herbem Odrowąż i orłem jagiellońskim. Pierwotną postać wież zatarły nowe przeróbki. Na lewej wieży, między innymi wisi dzwon duży 81 centnarów, wskutek pęknięcia przetopiony w r. 1867. Główna nawa niema sklepienia, lecz równy pułap, świeżo pomalowany, ale nad oknami są ślady dawnych żeber i same okna są Ostrołukowe. Widocznie po jakimś pożarze zastąpiono sklepienie pułapem. To sprawia, że wielkiemu ołtarzowi gotyckiemu jest tu ciasno. W jednym z bocznych ołtarzy jest starożytny cudami słynący obraz Przemienienia Pańskiego. Na uwagę zasługuje chrzcielnica spiżowa w stylu odrodzenia, z łacińskim napisem i datą 1557 r. , dalej pomniki Poławińskiej z r. 1628 z napisem łacińskim i polskim i strojami ówczesnymi, duża tablica pomnikowa Sądeczan poległych pod Sadową w r. 1866 a w prawej nawie w podłodze zatarty kamień grobowy z XV lub XVI w. , przedstawiający męża z długą brodą w stroju hiszpańskim, z nieczytelnym napisem w otoku. Zresztą są tylko nowe pomniki z napisami polskimi i niemieckimi. Kościół jezuitów przy ulicy Krakowskiej, zasłonięty kamienicami, budynkiem gimnazyalnym niegdyś kolegium jezuitów i murem, służył dawniej norbertanom. Na dziedzińcu stoi figura M. B. a nad bramą posąg zakonnika norbertanina. Po zniesieniu klasztoru dopiero w r. 1836 oddano kościół wraz z gimnazyum jezuitom. Klasztor norbertanów i kościół fundował Władysław Jagiełło 1414 r. Portret króla z późniejszej epoki, miernego pędzla, wisi w głównej nawie. Kościół składa się z dwóch naw głównej i niższej, W budowli mieszanina ostrołuku i renesansu. Ołtarze renesansowe z późniejszej doby. Do wyższej nawy, której prezbiteryum zachowało cechy czystego ostrołuku, przypiera od północy niższa, zakończona kaplicą a po za nią zakrystyą i klasztorem. Tutaj także stoi dobudowana później wieża. Ta nawa jest zastawiona zupełnie konfesyonałami. W przedsionku są tablice nagrobkowe nad wielkiemi drzwiami Jana Pawła Lassoty opata, z r. 1781, z łacińskim napisem a po bokach dwa marmurowe pomniki Jana Seb. Lipskiego, z polskim wierszowanym napisem, z r. 1735 i Szczepana Wielogłowskiego r. 1735. Kapliczka św. Jana Nepomucena przy ulicy Lwowskiej, powstała w nowszych czasach. W bocznej ścianie od strony miasta wmurowano marmurową czarną maskę przedrzeźniającą Schandmaske, prawdopodobnie wziętą z pręgierza. Niezgrabna kapliczka z datą 1771 r. znajduje się na rogu ulicy Wóleckiej, prowadzącej do dworca kolei transwersalnej. Stoi w miejscu, gdzie dawniej tracono winowajców. Jest jeszcze kaplica na cmentarzu, murowana z 1826 i kościół św. Heleny, drewniany, zbudowany 1686 r. przez Helenę Marchocką, ksienią klasztoru starosądeckiego; stoi on za Dunajcem, na starym cmentarzu. Najstarszą budowlą kościelną jest obecny kościół ewangielicki. Nad bramą umieszczono napis z XVI w. Ecclesia haec sub titulo Nativitatis B. V. M. cum suo conventu fratrum fundata et erecta est a Serenissimo Venceslao Poloniae rege A. D. 1297, cum dedicatione solemnitas celebratur dominica post festum Nativitatis B. M. V. Zbudowany w stylu bizańtyńskim, z kopułą w środku kościoła, nic ma pomników starożytnych, usunięto je bowiem przy odnawianiu dla protestantów. Na zewnątrz podparty szkarpami. Około 1860 r. przybudowano do kościoła kosztem gminy protestanckiej szkołę i nakryto wieżę niezgrabnym dachem. Istniał podobno jeszcze przed r. 1448 kościołek św. Wojciecha na Grodzkiem, gdzie teraz pole parafialne, tudzież kościół i klasztor pijarów w pobliżu kościoła ewangielickiego, który po suppressyi 1780 r. zamieniono na kośoiół gimnazyalny. W klasztorze mieściło się do r. 1855 starostwo i gimnazyum, później zamieniono go na zakład karny. Zamek, w pobliżu ujścia Kamienicy do Dunajca, na płd. wsch. krańcu miasta, składa się z obszernego piętrowego budynku i czworogrannej, mocno uszkodzonej, baszty. Dach wieży zakryty jest atykami, w narożnikach zaś występuje ornamentyka przypominająca olbrzymie wazony z pokrywami, zakończonemi w górze kulami. Zamek od strony miasta jest teraz otoczony sztache tami, od stoku wzgórza staremi murami. Obrócony na skład mundurów i broni wojska, ma tylko w kilku izbach sklepienie Ostrołukowe płaskie, w innych zwykły sufit. Ślady ornamentyki na kamiennych odrzwiach i obramieniu okien zatarto wapnem. Mury mają grubości 1, 5 mt. i są od strony stoku góry podparte szkarpami. Zamek nakryty nowszym gontowym dachem. Na Dunajcu stoi most drewniany, do 200 mt. długi, przez który prowadzi gościniec do Bochni wysadzony topolami, ulubione miejsce przechadzek mieszkańców. W mieście znajduje się gimnazyum wyższe od 1818 r. , do którego uczęszcza około 600 uczniów, szkoła ludowa męzka i żeńska i szkoła koszykarska, założona 1883 r. przez zarząd kolei tarnowskoleluchowskiej. Z władz rządowych mieści się sąd obwodowy dla 484 gmin katastralnych 5026 klm. i 356, 945 mk. Sądowi temu podlega sąd delegowany miejski w Nowym Sączu i 11 sądów powiatowych w Bieczu, Ciężkowicach, Czarnym Dunajcu, Gorlicach, Grybowie, Krościenku, Krynicy, Limanowy, Mszanie Dolnej, Nowym Targu i Starym Sączu. Dalej jest tu nadprokuratorya państwa, sąd wyższy w sprawach dochodów skarbowych, ekspozytura prokuratoryi skarbu, urząd miar i wag, poczt i telegrafów, komenda żandarmeryi, starostwo z oddziałem budowniczym i podatkowym. Z autonomicznych władz mają tu siedzibę rada powiatowa i szkolna okręgowa. Prócz probostwa rzym. kat. dekanat nowosądecki jest par. wyznania augsburskiego. Dom ks. jezuitów zajmuje 7 księży, zazwyczaj starszych. W mieście stale przebywa 10 lekarzy, 2 chirurgów, 2 notaryuszów i 7 adwokatów. Z instytucyj finansowych ma w mieście siedzibę wydział okręgowy towarzystwa kredytowego ziemskiego, kasa oszczędności miejska i towarzystwo zaliczkowe. Kasę oszczędności, z kapit. zakładowym 8000 złr. , utworzyła gmina w r. 1869; w r. 1886 wynosiły wkłady 783, 929 zł. a fundusz rezerwowy 63, 998 zł. Kasa zaliczkowa liczyła w tymże roku 922 członków z udziałami w sumie 42, 664 złr. ; fundusz rezerwowy wynosił 12, 772 złr. a obrót 334, 647 złr. Instytucyami humanitarnymi są; szpital powszechny założony z dobrowolnych składek w 1827 r. i dwa zakłady dla ubogich św. Ducha i parafialny. Pierwszy z nich założył mieszczanin krakowski Laupridel w 1440 r. , drugi powstał wraz z kolegiatą w 1448 z funduszów Kleteka, ale powiększyła go kapitałem 1500 złr. w r. 1813 Maryanna Wiktorowa. Zarządza obydwoma magistrat. Szpital parafialny ma 34, 943 złr. kapitału. Targi odbywają się dwa razy w tygodniu we wtorki i piątki; jarmarków nie ma. Nagromadzenie różnych władz i instytucyi, tudzież pomyślne warunki położenia, sprowadziły tu korzystne warunki dla handlu wewnętrznego. Prócz licznych sklepów korzennych i bławatnych istnieje tu drukarnia, dwie księgarnie i dwie apteki. Historya, Wacław, król czeski i polski, dyplomem wydanym w Pradze 8 grudnia 1298 Sącz Nowy przeniósł miasto Sącz w miejsce obronniejsze, gdzie znajdowała się wieś Kamienica. Wieś ta należała do bisk. krakowskiego, który w zamian otrzymał Biecz z ziemią biecką odstąpił ją opatom tynieckim. Nazwa Kamienicy dla miasta utrzymuje się jednak w przywilejach jeszcze czas dłuższy, mianowicie spotykamy ją w l317r. w buli Jana XXII Kod. Małop. II, 234, polecającej opatowi tynieckiemu rozstrzygnięcie sporu między klasztorom w Starem Sączu i universitas hominum villc Kamienica. Zaludniony przez osadników niemieckich przeważnie pierwsi wójtowie Bartold i Arnold, rządził się prawem niemieckim, a położony przy głównym trakcie na Węgry, gościł w swych murach często królów. Żadne może miasto, prócz Krakowa, nie zdobyło sobie tylu przywilejów i nic przedstawiało je każdemu nowemu władcy do potwierdzenia jak Sącz Nowy. Na podstawie licznych dokumentów skreślił dzieje S. bardzo dokładnie Morawski, chociaż w opowiadanie wplótł wiele domysłów i szczegółów ubocznych. Zapewne już wraz z miastem założył Wacław klasztor franciszkanów 1299 r. na tablicy wmurowanej w XVI w. mylnie podano 1297, równocześnie bowiem mieszczanin Jan, zwany Boży, otrzymał przywilej Gryfiny, wdowy po Leszku II, na założenie klasztoru Morawski, Sądeczyzna. Gdy Łokietek powrócił do Polski, stanęli Sądeczanie po jego strome i odtąd posypały się łaski królewskie na miasto. W 1311 r. otrzymali wolność od ceł w ziemi krakowskiej i sandomierskiej, co znów 21 lutego 1312 rozszerzyła Jadwiga, żona Władysława Łokietka, z wyraźnem potwierdzeniem, iż jest to nagrodą za wierność mieszczan w czasie buntu krakowskiego. To też miasto wzrastało szybko i pod względem handlu zaczęło rywalizować z Krakowem. Kupcy krakowscy omijali teraz Sącz i to spowodowało obopólną ugodę w r. 1319, w której postanowiono, że ze wszystkiemi towarami, prócz soli, którą wolno do Torunia spławiać Dunajcem i Wisłą, mają Sądeczanie jechać przez Kraków, Krakowianie zaś na Węgry przez Sącz. Ugodę tę potwierdzono następnie w r. 1329. Władysław Łokietek obdarzył miasto wolnością od cła w Krakowskiem 1320 r. i jarmarkiem na św. Małgorzatę 1321, którego jednak nie zaprowadzono. W 1331 r. nawiedził miasto pożar a król pragnąc, aby się odbudowało, wystawił przywilej, mocą którego wolno było mieszczanom wyrębywać las pod Rytrem i sprowadzać drzewo bez cła. Niedługo potem nawiedziły kraj dwie klęski szarańcza 1344 i wojna z Janem czeskim, sojusznikiem Krzyżaków. Handlowne miasto ucierpiało wtedy wiele i ztąd dyplomem z 9 maja 1345 uwolnił Kazimierz W. mieszczan od ceł, jakieby opłacać musieli od towarów jadąc na Ruś lub do Węgier. W 13 lat później 8 czerw. 1358 potwierdził Kazimierz W. prawo magdeburskie dla Starego Sącza, a chcąc ułatwić mieszczanom handel solą ze Spiżem, postanowił, by im sól w Wieliczcze wydawano po 4 grosze za cetnar. Ten przywilej potwierdził następnie Kazimierz Jagiellończyk 1461 r. W czerwcu 1358 r. bawił Kazimierz W. w Sączu, który należał do 6 miast mających od 1365 wysyłać delegatów do trybunału dla prawa magdeburskiego w Krakowie. Po śmierci Kazimierza W. witano tu przybywającego do Polski Ludwika Węgierskiego w listopadzie 1370, następnie 1376 Elżbietę. Po śmierci Ludwika oczekiwała szlachta w S. dwukrotnie przybycia Jadwigi w 1383 i 8 maja 1384. W końcu 1394 i początku 1395 odbył się tu zjazd Jadwigi i Jagiełły z Maryą i Zygmuntem luksemburskim, z którego rachunki dotąd się przechowały Morawski, II, 50 53. Wskutek wolności i przyjazdu dworu wzmagało się miasto, tak że 1402 r. kupiło wś Kamionkę za 250 grzyw. W 1403 r. zniósł Władysław Jagiełło, 5gieradę t. j. prawo dziedziczenia wyprawy od niem. Geraeth, naczynie przez krewnych nieboszczki, polecając, aby dziedziczyli ją mąż i dzieci a tylko w małżeństwach bezdzietnych siostra zmarłej lub inna najbliższa krewna, w 1405 r. zaś uwolnił mieszczan od ceł w Czchowie, byle za te pieniądze naprawiali warownią sądecką. W 1410 r. ufundował tu Jagiełło klasztor norbertanów Długosz, L. B. , III, 79, który wyposażył 42 łanami w sześciu wsiach, karczmami i dziesięcinami a 1412 r. odbywał tam zjazd z Ziemowitem mazowieckim, Zygmuntem Korybutem, Heleną ks. raciborską i posłami cesarza Zygmunta. Zjazd, zakończony ugodą Jagiełły z Zygmuntem Luksemburskim w Lubowli, trwał przez Wielkanoc od 26 marca do 4 kwietnia i dał zarobek znaczny mieszczanom rachunek u Morawskiego, II, 88. Miasto otrzymało wkrótce zatwierdzenie prawa magdeburskiego w Krakowie 19 sierpnia 1412 r. . Rzecz dziwna, iż ten dokument milczy o tem, iż miasto już posiadało prawo magdeburskie i przenosi Sącz z prawa polskiego na niemieckie Morawski, II, 104. Niezadowoleni z tego mieszczanie udali się 1415 r. do króla, bawiącego w Niepołomicach i uzyskali nowe potwierdzenie, w którem wymieniono nadania Wacława, Łokietka z r. 1300 i Kazimierza z r. 1314. W 1422 r. bawił tu Jagiełło jadąc do Sromowic. W 1427 r. nadał miastu król dwa przywileje jeden regulujący opłaty za otwieranie jazów dla statków wiozących towary Dunajcem i Wisłą, i Sącz Nowy drugi uwalniający kupców od ceł w Przemyślu i Lwowie. Za bytności Władysława III w mieście 24 kwiet. 1440 r. uzyskali mieszczanie potwierdzenie magdeburgii i prawo wolnego handlu z Węgrami, bez opłaty cła w Lubowli. Już w tym czasie wystawiło miasto piękny kościół farny, przy którym dyplomem z 8 paździer. 1448 ustanowił Zbigniew Oleśnicki, bisk. krak. , kolegiatę, złożoną z 4 prałatów, 4 kanoników i 8 wikaryuszów Długosz, L. B. , I, 565 i uposażył ją dobrami i dziesięcinami biskupiemi. Wtedy też nabył kamienicę przyległą, dawny ratusz, na pomieszkanie dla wikarych quae alias domus praetorii cocabatur. Długosz opisuje S. jako miasto ludne i zamożne. W aktach spotykamy często mieszczan kupujących wsie, chociaż liczne testamenty, przechowane w księgach miejskich z końca XV w. , wskazują tylko średnią zamożność. Kazimierz IV w r. 1453 dozwolił miastu wybudować most na Dunajcu i pobierać myto, z tem zastrzeżeniem, by wolno było przy nizkim stanie wody przejeżdżać rzekę w bród i cła nie opłacać. Przy kolegiacie istniała szkoła, której mistrz miał obowiąj zek w pewnych dniach z uczniami brać udział w nabożeństwie. W 1456 r. murarz Paweł wyznaczył stypendya dla 4 uczniów śpiewu. Przewagę w mieszczaństwie mieli podówczas Niemcy. Do 28 lipca 1488 pisano akta prokonsulów po niemiecku, a dopiero później po łacinie i po polsku. Nazwiska mieszczan są przeważnie niemieckie, ale coraz gęściej występują polskie lub spolszczone. Dorota Cyrusowa, Niemka, uposażyła kaznodzieję polskiego w r. 1469; dotąd wypowiadano tylko niemieckie kazania. W 1461 r. ustanowił Kazimierz IV jarmark na św. Marcin, gdyż z dawniejszego przywileju nie korzystano. Król ten bawił kilka razy w S. , ostatni raz 2 października 1471 r. , gdy żegnał tu syna Kazimierza wyprawiającego się na Węgry. Wyprawa zakończyła się niepomyślnie i spowodowała odwet ze strony Macieja Korwina. Handel S. wiele przez to ucierpiał. W mieści wkrótce zawrzała walka między stronnictwem niemieckiem, dzierżącem władzę, a polskiem; z walki tej korzystali kasztelanowie, aby prawa miejskie ścieśniać i ograniczyć wolność wyboru rady miejskiej. W lutym 1486 r. nawiedził S. straszliwy pożar, który zniszczył większą część miasta, ratusz, trzy kościoły i księgi radzieckie. Wreszcie szeregu klęsk dopełniła zaraza szerząca się od 1490 do 1492 r. i ponownie w 1495 r. Nieszczęścia te rozbudziły uczucia religijne, wyrażające się w częstych fundacyach pobożnych na korzyść kościoła p. w. św. Mikołaja i budującego się wówczas kościoła p. w. św. Jerzego, tudzież szpitali dla dotkniętych zarazą, Jan Olbracht, który już 1493 r. potwierdził przywileje miasta, przepędził w następnym roku w S. Wielkanoc a w 1496 r. uwolnił miasto od podatków uchwalonych w Piotrkowie, ze względu na pożar i zarazę. Niedługo po tem zakończyła się w mieście walka między ludnością niemiecką a polską. W 1499 r. skarżyli się mieszczanie o naruszanie prawa magd. przez kasztelanów i uzyskali od króla nowe potwierdzenie praw, a w 1501 r. spotykamy ostatni zapisek niemiecki w księgach prokonsulów. W 1503 r. znajdujemy w księgach miejskich wzmiankę o żydzie Abrahamie leczącym na oczy. Wybory do rady były w r. 1509 burzliwe. Widocznie toczyła się walka między polskiem pospólstwem a niemieckiem patrycyatem. Starosta przerwał wybory, ale to spowodowało z jednej strony spisek pospólstwa polskiego 1511, z drugiej skargę do króla o naruszenie praw. Ostatecznie zwyciężyło pospólstwo i pochwyciło na wójta Polaka Mikołaja Gabońskiego w 1512 r. Zygmunt I rozstrzygnął spór miasta ze starostą, przywracając miastu wolność wyboru zwierzchności i zakazując staroście wzywać radę na zamek 1513, ponieważ zaś na Węgrzech panowały niepokoje, polecił mieszczanom obracać cła wybierane przez 8 dni przed i po jarmarku na św. Marcin na ubezpieczenie twierdzy. Z licznych testamentów spisanych wtedy widzimy, że w mieście kwitnął wyrób narzędzi rolniczych, mianowicie spotykamy znaczne, po kilka tysięcy sztuk wynoszące zapasy sierpów. W r. 1551 uzyskał S. przywilej Zygmunta I na wykupienie kilku sołtystw, które dawniej do miasta należały, a w następnym roku postanowiła rada pokryć kolegiatę dachówką. Ale prawdopodobnie jeszcze przed wykonaniem tego zamiaru nawiedził miasto wielki pożar 4 czerwca 1522 r. , który zniszczył większą częśó domów i trzy kościoły, ponowiwszy się zaś 16 września, obrócił resztę w perzynę. Zygmunt I pośpieszył z pomocą i uwolnił S. 1523 r. na 14 lat od niektórych podatków, z czego korzystając zaciągnęła gmina 400 grzywien długu na potrzeby miejskie 1524. Miasto odbudowywało się powoli. Gdy pewnego razu starosta chciał pojmać jakiegoś robotnika, cieśle sprowadzeni do miasta stawili opór i pomimo pobranych znacznych zaliczeń opuścili miasto. Starosta zaskarżył mieszczan o popieranie buntu, rajcy zaś skarżyli się że starosta naruszył prawo magdeburskie. Spór oparł się o króla, który 1525 r. zesłał komisyą dla pogodzenia obu stron. W 1542 r. podniesiono opłatę mostowego. W następnych latach XVI w. spotykamy dość częste procesy z duchownymi o zastaw rzeczy kościelnych, W 1560 roku zapisał kś. Piotr, wikary kolegiaty, 20 Sącz Nowy Sącz Nowy grzywien, od których odsetki miały być obracane na zapomogi dla ubogich szewców. W tymże czasie uzyskało miasto prawo składu towarów prowadzonych ze Spiżu 1555 r. , którego się następnie dobrowolnie zrzekło 1557 ze względu na zniszczenie przez wojnę miast spiskich; uzyskało również w 1557 r. pozwolenie wykupna dawnych dóbr miejskich a w 1563 r. nadzór nad sprzedażą soli szczegóły powyższe oparte są na aktach pomieszczonych w Sądeczyznie Morawskiego i przechowanych w aktach grodzkich. Lustracya z r. 1564 podaje, że miasto posiadało dwie wsi Paszyn i Piątkową, z których 14 grzyw. pobierał urząd miejski, i lasy, w których jeszcze osadzić mogli dwie wsi. Suma podatku z domów i ogrodów wynosiła 16 grzyw. 24 gr. i 6 den. Miasto miało teź rzeźnię, fabrykę sierpów, 3 kuźnice. Piekarzów było 12, jatek kramarskich 24; suma dochodów wynosiła 72 grzyw. 36 gr. , z czego wójtowi 6 grosz przypadał. W 1581 Pawiński, Małp. , 153 Sandecz Nowy zapłacił szosu 320 fl, łanów miejskich było 15, kół zakupnych 9, złotnik 1, rzemieśl. 12, sukien. 6, czapników 3, płócienników 9, kowali 8, krawców 6, szewców 29, rymarzy 2, kuśnierzów 8, bednarzów 5, stelmach, kołodziej, ślusarzy 3, siodlarzy 2, garncarzów 6, stolarzów 3, mieczników 2, sierparzy 4, balwierz, piekarek 15, przekupek 6, komorn. 17, hultai 2, solarka, aptekarz, cieśla, prasoł w wadze, piszczek, koło blechowe. Zapłacili razem podatku 489 flor. 27 gr. Zdaje się, że dotychczas nie było żydów w mieście; spotykamy ich dopiero za Zygmunta III, który poleca, aby się przyczynili do naprawy murów miejskich. Wojna szwedzka za Jana Kazimierza spustoszyła miasto, ale zarazem okryła je sławą. Tu bowiem wybuchło najprzód powstanie przeciw Szwedom. Mieszczanie przy pomocy szlachty pod wodzą Felicyana Kochowskiego i włościan z Nawojowy, wiedzionych przez Warowicza, w d. 13 grudnia 1655 r. znieśli Szwedów, którymi dowodził Stein. Walka ta połączona była jednak ze spustoszeniem miasta. Lustratorowie z r. 1660 zastali wiele domów spalonych i wiele pustych Przed wojną szwedzką Braun w Theafrum urbium pisał o Sączu urbs probe munita, vicinas civili usu superans et mercaturam haud condemnendam exercens por. Cellarius ed. 1659, str. 174, to w 1664 r. nie było już rzeźni, 4 kuźnice hamry spustoszały a grunta woda zabrała; kupczących towarami łokciowemi i blechu nie było. Jatek rzeźniczych utrzymało się jeszcze 20, kuśnierzów 4, krawców 4, kotlarzów 2, kowali 2 i rymarz. Zresztą byli tkacze, szewcy i 18 palących gorzałkę. Targi odbywały się we czwartki i soboty a jarmarki trzy razy do roku. Po napadach Szwedów, Siedmiogrodzian i Kozaków, przyszła zaraza morowa. Za zgodą mieszczan pozwolił Michał Wiśniowiecki osiedlić się w Sączu żydom, byle mieszczanom w handlu nie przeszkadzali i wraz z nimi podatki płacili. Przywilej ten znany jest z potwierdzenia przez Jana III w 1682 r. Nowi mieszkańcy przybyli licznie, gdyż 1699 r. dozwolił im starosta Jerzy Aleksander Lubomirski zbudować synagogę przy ulicy Szpitalnej za zgodą magistratu. Zawiązanie się w S. konfederacyi w 1715 r. pod laską Marcina Rybińskiego świadczy, że S. nie przestał być jednem z ognisk życia publicznego. Za czasów konfederacyi barskiej trzymali się tu Marcin Lubomirski, a następnie Kazimierz Pułaski. Miasto musiało cierpieć z powodu zastoju w handlu, wywołanego wojną domową. Na wiosnę 1770 r. zajęły wojska austryackie ziemię spiską, posuwając granicę węgierską po Stary Sącz a niedługo potem, d. 20 listop. 1770 r. posunął się kordon dwie mile dalej, pod pozorem ochrony od zarazy. Poczem wydano akt wcielenia ziemi sandeckiej do Węgier. Z przyłączeniem do Austryi zaczęła napływać ludność niemiecka; około miasta utworzono w 1786 r. liczne niemieckie kolonie w dobrach królewskich i poduchownych. Zniesiono w mieście prawo magdeburskie i przeznaczono Sącz Nowy na stolicę obwodu. Miasto podnosiło się powoli, przy napływie Niemców i żydów. Szybki wzrost ludności i handlu rozpoczyna się dopiero w ostatnich latach od zbudowania kolei tarnowskoleluchowskiej i transwersalnej. Powiat sądecki zajmuje 13, 4198 miryam. czyli 1126, 53 klm. Na tej przestrzeni znajduje się 202 osad i 16 gmin katastralnych. W 1880 r. znajdowało się w powiecie 13, 779 dm. i 99, 542 mk. 48, 632 męż. , 50, 910 kob. , zatem 72 osób na klm. ; pod względem wyznania było 72, 256 rz. kat. , 15, 869 gr. kat. 9419 izrael. i 1998 prot. ; co do narodowości 82, 133 Polaków, 15, 991 Rusinów, 986 Niemców i 16 innych. Między gminami są dwa miasta i trzy miasteczka. Powiat obejmuje 3 sądy powiatowe w Nowym i Starym Sączu i Krynicy. Obszar powiatu graniczy na zach. z pow. nowotarskim i limanowskim, na płn. z brzeskim, na wsch. z grybowskim a na płd. z Węgrami. Zajmując część podgórza Karpackiego, ma naziom górzysty, pokryty szpilkowemi lasami, z ubogą glebą. W dolinach występuje gleba napływowa urodzajna. Głównemi rzekami przerzynającemi obszar powiatu są Dunajec i jego dopływy Poprad, Kamienica i Biała. Komunikacyą, prócz murowanych gościńców bitych, ułatwiają koleje żelazne tarnowskoleluchowska i transwersalna podkarpacka, które przecinają po Sączki Roszki wiat z zachodu, na wschód i z północy na poludnie. Grunta Skorowidz Orzechowskiego rozdzielały się na orne grunta zajmujące 99, 857 mr. większa własn. 17, 255, mniejsza 82, 602 mr. , łąki i ogrody 18, 318 mr. więk. wł. 1, 850, mniej. 16, 468 mr. , pastwiska i nieużytki 37, 427 mr. więk. wł. 4, 904, mniej. 32, 523 mr. , wreszcie lasy 71, 887 mr. więk. wł. 47, 991, mn. 23, 896 mr. . Sądecka ziemia powstała zapewne dopiero w XIII w. , gdy na obszarach nadanych klasztorowi, biskupom krakowskim i książęcych ziemiach, żywa działalność kolonizacyjna wytworzyła dość znaczną liczbę wsi, które miały w Sączu zarówno religijne jak sądowe i handlowe ognisko. Gdy Bolesław, ks. krakowski i sandomierski, nadaje w 1257 r. ziemię sądecką Zandecensem żonie Kunegundzie, to w liczbie dygnitarzy podpisujących akt nie ma żadnego przedstawiciela tej ziemi. Akt nadania przedstawia ten obszar jako okolicę lesistą, której nieliczna ludność trudniła się rybołówstwem, urządzała sadzawki, chodowała bydło i zajmowała się nawet rolnictwem, bo wymienia akt młyny. Kunegunda i przebywające w klasztorze księżniczki, jak Gryfina domina Sandecensis i Konstancya ducissa Sandecensis et Glogoviensis por. Kod. Małop. , III, 14, nic tylko poparły kolonizacya podgórskich obszarów, ale zapewne zdały władzę administracyjną i sądową, na utworzonych w tym celu dostojników. Najwczesniej spotykamy kasztelanów, którzy tu, jako na pograniczu od Węgier, zdawna zapewne byli ustanowieni. W 1224 r. występuje już Hualislaus Chwalisław, w 1229 r. Dirsioraus podobno syn Goworka. W 1251 r. Bolesław, ks. krakowski i sandomierski, potwierdza sprzedaż wsi Łącko, dokonaną przez Wierzgona, kaszt. de Sandec, który położył zasługi jeszcze za Leszka i od niego otrzymał nadania prawem dziedzicznem. Na akcie z 1255 występuje comes Gethca castellanus de Sandech Kod. Małop. , II, 84, 99, 102. Starostowie występują dopiero w XIV w. W 1354 r. Wysga, który w 1358 r. rozstrzyga spór o spadek wody między klasztorem sądeckim a jakimś Pełką Kod. Małop. , III, 94, 116. Ziemia sądecka nie nosiła miana powiatu. Herb jej przedstawiał tarczę podzieloną na dwa pola; w jednem trzy strefy żółte i trzy czerwone, w drugiem dziewięć gwiazd w 3ch rzędach w polu czerwonem. Wchodziła w skład wojew. krakowskiego. Według obliczeń Pawińskiego Małopolska obszar powiatu wynosił 71, 21 mil kw. czyli 3921, 04 klm. kw. Co do rozległości zajmował piąte miejsce pomiędzy powiatami małopolskiemi. W XVI w. przypadała tu 1 parafia na 0, 94 mil było 9 parafii miejskich i 65 wiejskich i 1 miasto na 8, 9 mil, a 4, 7 wsi do 20 łanów na 1 milę kwadr. Cyfra łanów wskazuje, że co do upra wy roli i zaludnienia w XVI jeszcze wieku powiat ten zajmował 14te miejsce w Mało polsce. W 1571 r. było w powiecie 223 za grod. z rolą, 299 zagrod. bez roli, 210 komor. i 15 chałupników, 62 rzemieśl. , 166 młyna rzy, 137 karczm. , 9 gorzelników i 3 propin. Przypuszczalna liczba ludności wiejskiej wy nosiła 27, 589 czyli 387 głów na milę kwadr. Liczba ta wzrosła w XVII w. do 60, 000 we dług spisów z r. 1662. Miasta w XVII w. były nieludne. Nowy Sącz, zniszczony wojną i zarazą, liczył w 1665 r. 1320 mk. , Stary Sącz 947 mk. Co się tyczy rozdziału własno ści ziemskiej, to królewszczyzny zajmowały 7 czyli 25 realności 24 wsi i 1 częśó na 336; prawie ten sam procent wynosiły dobra bisk. krakowskiego 25 wsi, więcej zaś niż 15 dobra klasztorne i kapitulne. Kapituła krakow. posiadała 3 wsi i 2 części, klasztory 57 wsi św. Franciszka 1, miechowski 1, szczyrzycki 2 i sandecki 53. Wsi klasztorne ciągnęły się pasem w urodzajnej dolinie Du najca, otoczone królewskiemi. Do zamożnej szlachty należały rodziny Jordanów, później Ostrogskich a w końcu ks. Lubomirskich, któ rzy posiadali znaczne dobra, jakkolwiek mniej sze od dóbr biskupa krak. ; reszta ziemi nale żała do licznej jednowioskowej szlachty są deckiej a pas ziemi nad Łososiną zajmowa ły zaścianki Wojakowa, Połomia, Porąbka, Drużków Pusty, Dobrociecz, Kąty, Łęki, Będziszyn, Roztoki i Brzeziny; ostatnim ich ciągiem był Chronów pod Czchowem. Sandeckie ststwo grodowe podług spisów pod skarbińskich z r. 1770 obejmowało miasta Sącz Nowy i Piwniczne, wsi Stadło, Gostwica, Biczyce, Krasne, Trzetrzewina, Pisarzo wa, Jamnica, Fałkowa, Kunów, Kamionka Wielka i Mała, Łomnica, Ptaszkowa, Królo wa Polska, Mystków, Cieniawa i Mszalnica. W r. 1754 posiadał je Stanisław Małachow ski i opłacał kwarty złp. 6983 gr. 2, a hyber ny złp. 2831 gr. 14. Po zajęciu przez rząd austryacki, dobra te sprzedane przezeń zo stały 1785 r. w pięciu częściach różnym osobom i gminom wraz z zamkiem i niektóre mi dobrami klasztornemi w Starym Sączu, za ogólną sumę 96, 713 złr. Mac. Sączki Roszki, ob. Roszki 1. . Sączkowo, 1395 r. Sanczcowicze, w wykazie z 1888 r. Sonczkowo, wś, pow. kościański Szmigiel, o 11 1 2 klm, na zach. od Szmigla st. dr. żel. , par. Przemęt, poczta w Buczu, szkoła w miejscu; 50 dm. , 451 mk. kat. i 463 ha 264 roli, 119 łąk, 19 lasu. W r. 1307 pisał się Piotr Bączkowski; w r. 1388 1393 Michał i Mikołaj Ubisławicze, tudzież Piotr z Sączkowic Akta gr. pozn, , wyd. w r. 1888; Sączki Roszki Sączkowo Sądelska Sądki Sądniki Sądary Sądaki Sączów Sączów r. 1395 król Władysław zastawiając gród i miasto Przemęt z dobrami, wymienia też i S. Kod, Wielkop. , n. 1957, zaś 1409 r. miał wieś tę nadać cystersom w Wieleniu Łuka szewicz, Op. kośc. par. , II, 268. W r. 1580 Wojciech Bagrowski miał tu 2 łany sołeckie i 1 zagrodn. Około 1793 r. należało S. do Wiktora Szołdrskiego, dziedzica dóbr Czac kich. W r. 1883 wykopano pod S. mnóstwo popielnic i naczyń, z których mniejsze miały kształt wazoników czarnych, ozdobionych ry sunkami. E. Cal. Sączów, u Długosza Sanczow i Sząndczow, wś i kol. , pow. będziński, gm, Bobrowniki, par. Sączów, leży na lewo od drogi z Będzina do Niezdary, posiada kościół par, murowany, szkołę początkową. Wś ma 90 dm. , 763 mk. , 1373 mr. 924 mr. roli; os. prob. 4 dm. , 6 mk. , 10 mr. ; S. Poduchowny, kol, 8 dm. , 39 mk. , 68 mr. włośc. W 1827 r. było 64 dm. , 398 mk. Wś ta wchodziła w skład księstwa siewierskiego, które nabył dla biskupstwa krakowskiego Zbigniew Oleśnicki w 1443 r. Istniał już wtedy tu kościół paraf. z kamienia zbudowany lapide alba p. w. św. Jakuba. Dziedzicami wsi byli Mateusz i Dersław bra cia. Wś miała 14 łanów dających dziesięcinę wartości do 10 grzyw. bisk. krakowskiemu. Z ról zwanych poszwyąthni szła dziesięcina z dwu pól przez dwa lata dla pleb. w Siemoni w trzecim roku dla biskupa. Pleban miał też swoje role i łąki Długosz, L. B. , II, 202. Fundatorem kościoła i parafii miał być Iwo Odrowąż, bisk. krak. , w 1224 r. Na miejsce kamiennego z wapienia wystawiono później drewniany kościołek. Od 1851 do 1854 r. z powodu ruiny kościoła nabożeństwo prze niesiono do kaplicy w Ożarowicach. Następnie wzniesiono nowy murowany. Br. Ch. Sądaki, wś i fol. , pow. trocki, par. Jezno. W 1850 r. własność Bryndzy, 609 dzies. Sądary, Sondary, po łotew. Sondieri, wś, pow. dyneburski, par. Prele, własn. Borchów. Sądelska, grupa zabudowań w gm. Mur, pow, nowotarski. Br, O. Sądki, pow. sierpecki, ob. KruszenicaS. Sądniki al Sudniki 1. wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, Giecewiozów, Wiazyń, o 6 w. od gminy, 69 dusz rewiz. 2. S. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Miadzioł, okr. wiejski Ostrów, o 6 w. od gminy a 57 w. od Wilejki, ma 10 dm. , 121 mk. w 1864 r. 52 dusz rewiz. ; należy do dóbr Wereczata, Koziełłów. 3. S. Sudniki, zaśc, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra gen Łabyncewa, Szumsk, o 3 w. od gminy, 8 dusz rewiz. J. Krz. Sądowa Góra 1. wzgórze śród piaszczystej niziny, na granicy gm. Korabiny i Cisowego Lasu, w pow. niskim. wznies. 203 mt. npm. 2. S. G. , wzgórze w płn. stronie gm. Białogłów, pow. złoczowski, na płd, od pot. Smolanki; wznies. 375 mt. npm. Br. G. Sądowa Wisznia, rus. Sudowa Wysznia, miasto w pow. mościskim, o 17 klm. na wsch. od Mościsk; posiada sąd pow. , urz. poczt. i tel. , st. dr. żel Karola Ludwika o 51 klm. od Lwowa; leży pod 41 3 wsch. dłg. od F. i 49 47 płn. szer. Na płn. leżą Zagrody, Bortiatyn i Księży Most, na wsch. Dołhomościska, na płd. Dmytrowice i Wołostków, na płd. zach. Królin, na zach. Tuligłowy. Obszar miasta położony jest w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Wiszni, dopł. Sanu. Wisznia wchodzi tu od płd. z Dmytrowic i płynie wzdłuż granicy płd. aż do zabudowań przedmieścia Kąty, tu skręca na płn. , następnie na płn. zach. i tworzy dalej granicę Tuligłów i Zarzecza. W obrębie miasta przyjmuje od praw. brzegu potok Miejski, wchodzący od wschodu z Dołhomościsk, i pot. Raków, przepływający płn. wsch. kraniec obszaru. Od lew. brzegu wpadają małe strugi, powstające w płd. zach. stronie obszaru. Przy drodze do Wołostkowa sięga punkt jeden 298 mt. znak triang. . Najniżej leży część płn. zach. 218 mt. w dolinie Wiszni; dolina pot. Miejskiego wznies. średnio do 231 mt. Własność więk. Ant. hr. Bąkowskiego ma roli or. 245, łąk i ogr. 25, past. 17, lasu 3 mr. ; wł. mn. roli or. 1889, łąk i ogr. 241, past. 160, lasu 109 mr. W r. 1880 było w mieście i przedmieściach Darażów rus. Durażiw, Dworskie Przedmieście na praw. brzegu Wiszni, Kałużany na lew. brz. Wiszni, Kąty Kuty, Lwowskie Przedmieście, Przedmieście Wielkie i w grupach domów Darmałówka i Plebanki 619 dm. i 3887 mk. , 2326 gr. kat. , 424 rz. kat. , 1100 izrael, 37 innych wyznań; 2000 Rusinów, 1197 Polaków, 674 Niemców; na obszarze dwor. 8 dm. , 96 mk. 34 rz. kat. , 36 gr. kat. , 26 izrael; 83 Polaków, 13 Rusinów. Par. rz. kat. w miejscu, dekan. jaworowski, dyec. przemyska. Według podania kościół tutejszy założył Kazimierz W. w 1368 r. Dokumenty świadczą, iż parafia istniała już w r. 1393, gdyż był tu pleban Tomasz. Pod koniec XVI w. proboszczem był głośny Marcin Krowicki, który ożenił się i szerzył naukę kalwińską. Kościół utracił wtedy swe przywileje i fundusze. Dopiero w r. 1612 Zygmunt III nadał nowy przywilej, przywracający dawne prawa i posiadłości. Nowy kościół murowany zaczął budować przy schyłku XVI w. Jakub Solikowski, proboszcz miejscowy; dokończył budowy około r. 1620 jego następca Kasper Rożyński, kanonik przemyski. Świątynię tę zniszczył pożar w r. 1785. Do par. należą Bortiatyn, Dmytrowice, Dołhomościska, Dydiatycze, Kulmatycze, Mo Sądowa Wisznia Sąpłaty Sądowa Wola krzany Wielkie, Ożomla, Szeszerowice, Wołczyszczowice i Wołostków. W pałacu właściciela dóbr znajduje się kaplica prywatna. W mieście istnieje jeszcze klasztor reformatów, założony w r. 1730 przez Jana Siemieńskiego, kasztelana lwowskiego, i Franciszka Zawadzkiego, łowczego kijowskiego, dziedziców Sądowej Wiszni. August II nadał miejsce wolne pod budowę klasztoru. Kościół został konsekrowany w r. 1741 przez Andrzeja Pruskiego, sufr. przemyskiego, p. w. Niepokal. poczęcia N. M. P. W 1858 r. spłonął kościół zupełnie; z datków dobroczynnych odbudowano go jednak i pokryto blachą ob. rycinę w Przyj. domowym, Lwów 1860, str. 185. W podziemiach kościoła spoczywają zwłoki fundatora i jego rodziny. Par. gr. kat. w miejscu, dok. sądowowiszeński, dyec. przemyska. Cerkwie są dwie. Do dekanatu należą parafie Bortiatyn, Dmytrowice, Dobrzany, Dołhomościska, Mokrzany Małe, Mołoszkowice, Mużyłowice, Nikłowice, Ożomla, Reczyczany, Stojenice, Tuligłowy, Tuczapy, Więckowice, Wołczyszczowice i Wołczuchy. W mieście jest szkoła etatowa 4klasowa, mieszana, z językiem wykładowym polskim. Z zakładów przemysłowych istnieją browar, młyn amerykański, mydlarnia, olejarnia. Ludność zajmuje się teź wyrobami z drzewa. W XVIII w. wyrabiano wyborne naczynia kamienne; w początkach obecnego wieku rozwinęło się tkactwo lniane i konopne; wyrabiano też pojazdy Kołaczkowski, Wiadom. tyczące się przemysłu i sztuki w Polsce, Kraków 1888, str. 179, 180, 478, 500 i 600. W mieście istnieje fundusz pożyczkowy dla przemysłowców i rękodzielników, założony w r, 1868. Majątek zakładowy wynosi 9000 złr. Jest także szpital ubogich, założony w r. 1841 z kapit. zakładowym 496 złr. i 14 morgami gruntu. Pierwotny przywilej erekcyjny miasta i wójtowstwa pochodzący z r. 1368, wraz z konfirmacyą królewską na wykupno wójtowstwa przez Piotra Kmitę, zawiera dyplomataryusz Stadnickiego rkp. Ossol. , Nr. 2264, str. 227. Miasto otrzymywało w ciągu wieków rozmaite przywileje. Wykaz ich podaje rkp. Ossol. Nr. 2836. I tak na str. 75 Libertatio oppidanorum de W. a solutione ducillaris cum donatione census aggeralis z r. 1537; na str. 92 Privilegium super forum annale z r. 1545; na str. 110 Privilegium super institutionem tertii foris annalis z r. 1552; na str. 148 Institutio thelonei in oppido W. z r. 1576; na str. 159 Confirmatio articulorum sutorum z r. 1578; na str. 199 Privilegium super assignationem proventus a sublimatione et propinatione vini cremati provenientis civibus oppidi W. z r. 1639; na str. 202 Privilegium super nundinas z r. 1653; na str. 238 Confirmatio privilegiorum contubernii fabrorum, Confirm. privil. contub. textorum i Confirm. jurium et privilegiorum civitatis, wszystkie z r. 1765; na str. 239 Konfirmacyą praw cysze garncarskiej z r. 1766. W S. W. odbywały się generalne sejmiki wojew. ruskiego, W po bliżu miasta znajduje się mogiła zwana pospo licie Kopcem tatarskim. Powiastkę osnutą na tle podania o tej mogile p. t. Der Tartarenhuegel bei S. W. czyt. w czasop. Ga lizien Lemberg 1840, Nr. 40, 41, 42. Sej mik w S. W. dostarczył osnowy znanemu poematowi W. Pola. Krótkie opisy S. W. podało Słowo Lwów 1864, Nr. 74 i 1875, Nr. 25. Lu. Dz. Sądowa Wola, ob. Sandewalde. Sądowo i Sądówko, ob. Sędowo. Sądry, niem. Zanders, Zanderen, dok. Sonderwald wś, pow. lecki, st. pocz. Zalec; 38 dm. , 191 mk. , 359 ha. Jan v. Beenhausen, wójt rastemborski, nadaje r. 1427 Janowi, oraz Marcinowi i Grzegorzowi, jego synom, 15 włók w Sądrach i 15 wł. nad jez. Notyst na prawie chełm. R. 1539 mieszkają w S. sami Polacy. R. 1631 kupuje Jakub Białek 1 włó kę tamże. Ad. N. Sagajliszki 1. Songajliszki, dwór, pow. rossieński, gm. Taurogi, par. Pogromoncie, o 72 w. od Rossień; własność Urbanowicza. 2. S. , dwór, pow. rossieński, gm. Konstantynowo, o 90 w. od Rossień. Sągały al. Sągole pow. sokołowski, ob. Skibniew. Sąpłackie małe jezioro w pow. szczycieńskim, ciągnie się na południe ku Ruskowi, 1 1 2 klm. długie, wązkie. Sąpłaty, w dok. Sornplat, wś na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, par. katol. i st. pocz. Dźwierzuty o 7 klm. na płd. wsch. , blisko granicy pow. olsztyńskiego, nad jez. Sąpłockiem; 172 dm. , 888 mk. 226 kat. , 1593 ha. S. istniały już około r. 1411 i były r. 1430 w posiadaniu Mikołaja Targowskiego. Po śmierci jego zarządził zakon tym majątkiem na podstawie jego zapisu. Henryk Reuss z Pławna, komtur elbląski, nadaje r. 1439 Szonucie Schonnutta, Schonta 90 włók w S. na prawie chełm. , oraz sądownictwo wyższe i niższe. Szonuta obowiązany jest czynić służbę wojenną z 4 ogierami, z 1 pachołkiem zbrojnym i 2 strzelcami zbrojnymi. Wilhelm hr. Eisenberg, w. komtur, odnawia powyższy przywilej, który był uszkodzony i którego pieczęć była połamana, Piotrowi Wildenaw, którego zwano także Kozłowskim v. d. Koselaw. Dan w Szczytnie r. 1498. Ad. N. Sąpolna, niem. SampolhBach, rzka, lewy dopływ Brdy, uchodzący pod wsią Sąpolna. Sąpolna, mylnie Sampolna, niem. Sampol, Sądowa Wola Sądowo Sądry Sągały Sąpłackie Sąpolna Sąpolno Sąpy Sąsiadka Sąsiadowice wś nad Sąpolną, pow. człuchowski, agentura pocz. w miejscu, par. kat. Konarzyny o 3, 4 klm. , 528 ha 1 lasu, 27 łąk, 482 roli orn. . W 1885 r. 36 dm. , 60 dym. , 336 mk. , 231 kat. , 105 ew. Szkoła 2klas. symultanna li czyła 1887 r. 2 naucz. i 161 dzieci. 2. S. , dobra ryc, tamże; 848 ha 57 lasu, 58 łąk, 668 roli. W 1885 r. 18 dm. , 35 dym. , 212 mk. , 104 kat. , 108 ew. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny, płacił tu miecznik ziem pruskich 26 fl. 2 gr. ob. Bocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 190. Po dług taryfy na symplę z r. 1717 płaciła S. 5 zł. 27 gr. 15 1 2 denarów ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 93. R. 1653 należała S. do Ewy Raczyńskiej, wdowy po Jania Węglikowskim, mieczniku ziemi pruskiej. Kościół stał tu już w XIV w. W 1326 wystawia Werner v. Orselen, w. m. krzyżacki, Mirosła wowi i jego braciom dokument lokacyjny na S. i Konarzyny i oddaje im zarazem prawo patronatu nad kościołem p. w. św. Wawrzyń ca i św. Katarzyny. Proboszcz posiadał tu dwie włóki w trzech polach, z łąkami i ogro dami; trzecia włóka z ogrodem służyła na potrzeby kościoła. Do gminy należały No wawieś, Giemły, Nowydwór i Czosnowo. W 1617 r. przyłączył arcyb. Gębicki kościół tutejszy jako filią do Konarzyn. Wizyt. Tre bnica z r. 1653 pisze, że przed wielu laty ko ściół się spalił i nie został odbudowany. Do piero dziedzic i zarazem patron tutejszy Piotr Tuchołka, kasztelan gdański i podkomorzy malborski, r. 1685 swoim kosztem wystawił nowy kościół z muru pruskiego, dachówką kryty. Posadzkę miał z cegły, sufit z drze wa. We wnętrzu były trzy ołtarze. W r. 1766 kościół znajdował się w dobrym stanie. Kiedy przestał istnieć nie wiadomo. R. 1653 pobierał prob. konarzyński ztąd od działu Konarskich i dworu, do Pawłowskich należą cego, 8 kor. żyta i tyleż owsa; dawniej 23 kor. żyta i tyleż owsa; młynarz dawał 1 kor. żyta i pół kor. owsa. Od r. 1847 istnieje tu parafia ewang. z kościołem murowanym, wystawio nym r. 1859 ob. Utracone kosc. ks. Fanki dejskiego, str. 341. Nad lewym brzegiem Brdy, naprzeciw cicoholewskiego Ostrowia, od kryto cmentarzysko z 28 grobami skrzynkowemi, z których wydobyto 37 urn staroży tnych, między niemi dwie twarzowe. Ich opis i rysunek podał Kasiński Beschr d. Altherthuemer im Neustettiner und Schlochauer Kr. , 1881, str. 88 100. Kś. Fr. Sąpolno, ob. Sompolno, Sąpy, niem. Sumpf, wś w Pomezanii, pow. suski, st. pocz. Rudzicz, par. kat. Iława; 887 ha 50 łąk, 117 roli orn. . W 1885 r. 30 dm. , 52 dym. , 261 mk. 1 katol. Szkoła ewang. 1 naucz. i 96 dz. . Kś. Fr. Sąsiadka 1. os. , pow. olkuski, gm. Kroczyce, par. Kromołów. 2. S. , wś, pow. za mojski, gm. Sułów, par. Mokrelipie, w 4 okr. s. gm. , w Gorajcu. Odl. od Zamościa 24 w. , 5 od Radecznicy, ma 38 os. , 341 mk. kat. 189 kob. , 1311 mr. obszaru. Gleba żyzna, łąki dobre. Przy każdej osadzie włośc. jest sad owocowy. Wś ta wchodziła poprzednio w skład klucza Bodaczów, dóbr ordynacyi Zamoy skich. T. Żuk. Sąsiadka, zaśc. szL, pow. wileński, w 2 okr. poL, o 65 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol, Sąsiadowice z Wyhadówką, rus. Susidowyczi, wś, pow. samborski, 15 klm. na płn. zach. od Sambora, 4 klm. od st. kol. ,. urz. pocz. i tel. w Felsztynie. Na płn. leży Bukowa, na płn. wsch. W. Lutowiska, na wsch. Nadyby stac. kol. , na płd. Czaple, na zach. Głęboka st. kol, FelsztynGłęboka. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem potoków płynących do Strwiąża. Największy z nich powstaje na płn. , w lesie Sąsiadowickim i płynie prawie środkiem obszaru na płd, do Czapel. W dolinie pot. zwanego Głębokim leżą zabudowania wiejskie. Na płn. zach. wznosi się wzgórze Guty do 369 mt. znak triang. Najniższy punkt 305 mt. na płd. w dolinie pot. Głębokiego. Kolej żelazna przebiega płd. część obszaru od wsch. na zach. Na wschód od zabudowań wiejskich a na płn. od drogi do Felsztyna leży na wzgórzu Góra Łaskawa, Mons placidus klasztor karmelitów, z murowanym kościołem św. Anny 344 mt. . Na płn. od klasztoru leży przysiołek Wyhadówka al. Uhadówka, 349 mt. , a na płn. od Wyhadówki przys. Podlesie z cegielnią i karczmą. Na płn. wsch. przy drodze do Wojutycz leży karczma, , Stasiówka 353 mt. . Własn. większa hr. Jana Dunina i konwentu karmelitów ma roli or. 461, łąk i ogr. 165, pastw. 35. lasu 632 mr. ; wł. mn. roli or. 1502, łąk i ogr. 320, pastw. 34 mr. W r. 1880 było 314 dm. , 1561 mk. w gm. , 1499 rz. kat. , 28 gr. kat. , 34 izrael. ; 1560 Polaków, 1 Rusin. Par. rz. kat. w miejscu, dek. samborski, dyec. przemyska. Do par. należą Czaple, Humieniec, Janów, Wola Rajnowa i Pawłówka. Feliks z Fulsztyna Herburt, ststa mościski, wystawił naprzód kościół św. Anny, konsekrowany w r. 1591, a następnie fundował za pozwoleniem Macieja Pstrokońskiego, bisk. przemyskiego, danym w Brzozowie d. 23 lipca 1603, r. klasztor karmelitów i na uposażenie tego przeznaczył połowę Sąsiadowic, W r. 1677 Erazm Herburt darował klasztorowi dochody dawniejszego kościoła parafialnego św. Mikołaja, przy którym plebani dla najazdów tatarskich mieszkać nie chcieli; darowiznę tę zatwierdził nuncyusz apostolski ną Sąpolno Sąspów dworze Jana III, z upoważnienia Inocentego IX w 1683 r. W kościele znajduje się w wiel kim ołtarzu obraz św. Anny rzeźbiony i wyzłacany, słynący cudami i ściągający corocz nie na odpust d. 26 lipca mnóstwo pobożnych. W książeczce wydanej r. 1755 p. t, ,, O po czątkach zjawienia się św. Anny we wsi S. na górze zwanej Mons Placidus czytamy W r. 1589 JWPan Erazm Herburt, syn Sta nisława Herburta, wielkich w ojczyźnie za sług senatora, umyślił wystawić kościół na cześć św. Anny. W tym czasie we wsi jego dziedzicznej S. , poddany chłop orząc łan Szwajowski, wyorał na polu obraz św. Anny z Najświętszą Panną i Panem Jezusem. O czem dowiedziawszy się Erazm Herburt, na tenczas mieszkający Blisko, w Głęboce, przy był, i z wielką radością i nabożeństwem sta tuę do pobliskiego kościoła p. w, św. Mikoła ja przeniósł przy licznem udziale ludu i du chowieństwa. Nazajutrz pokazała się św. Anna znowu na łanie Szwaj owym; Herburt prze niósł ją raz drugi do kościoła św. Mikołaja, lecz znów wróciła na miejsce dawne; co wi dząc Herburt kazał w tem miejscu wybudo wać tymczasem kaplicę z ołtarzem i począł zaraz myśleć o nowym murowanym kopcicie, który skończywszy uprosił dla poświęcnia kś. Dym. Solikowskiego, arcyb. lwowskiego. Dla pomnożenia czci św. Anny, Erazm Herburt oo. karmelitów, dawnej zakonnej obserwancyi z krakowskiego sprowadziwszy konwentu, kościół im z wymurowanym klasztorem od dał, oraz inne dwa kościoły jeden św. Mikołaja w S. , drugi św. Marcina w Felsztynie, obydwa od siebie wystawione, i przy nim za pozwoleniem rzymskiem i biskupa curam animarum nad parafianami tych kościołów zlecił. Gdy zaś św. Anna przez wiele lat różnymi cudami się wsławiła, wprowadzono do jej ko ścioła bractwo św. Anny w r. 1725. Nad zakrystyą w kościele znajduje się herb Her burtów, a naprzeciw, na tabliczce, napis odno szący się do konsekracyi kościoła w r. 1591. W kościele jest grobowiec Borzęckich a w ścianie wmurowane dwa wizerunki owalne Borzęckiego i jego żony, i napis objaśniający, że tu spoczywa Franciszek Borzęcki i żona jego Maryanna z Pociejów, z datą 1717 r. Kośoiół i klasztor były dawniej obwarowane. Od płn. i wschodu przechowały się jeszcze wały, dość wysokie, z fosą. Par. gr. katol. w Felsztynie. We wsi jest szkółka dwukla sowa etatowa i kasa pożyczk. gm. z kapita łem 3300 złr. W r. 1448 nadał Piotr, bisk. przemyski, kanonikom kapituły przemyskiej w zamian za dziesięciny i grunt w Radymnie, dziesięciny w Fulsztynie, Sąsiadowicach i in nych wsiach okolicznych Liske, Akta G. i Z. , S. , VIII, str. 122 i 123. Lu. Dz. Sąsiecznica, Rzeczka, dopływ Pilicy, płynie przez obszar wsi Kraśnica, w pow. opoczyńskim. Sąsieczno 1. kol. włośc. , pow. łódzki, gm. i par. Nowosolna, ma 18 dm. , 195 mk. , 369 mr. Wchodziła poprzednio w skład dóbr rząd. Chorzęcin. 2. S. , wś i folw. , pow. li pnowski, gm. Obrowo, par. Osiek, odl. o 26 w. od Lipna, ma 8 dm. , 79 mk. W 1886 r. fol. Sąsieczno rozl. mr. 463 gr. or. i ogr. mr. 311, łąk mr. 15, past. mr. 21, lasu mr. 108, nieuż mr. 8; bud. mur. 3, z drzewa 6; płodozmian 7 i 13polowy. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 8, z gr. mr. 42; wś Maryanów os. 8, z gr. mr. 142; wś Stojęczniki os. 7, z gr. mr. 253; wś Łęg os. 2, z gr. mr. 78; wś Domininowo os. 15, gr. mr. 376; wś Zeleźniki os. 7, z gr. mr. 168. Br. Ch, Sąspów, w XV w. Sanspow, wś, pow. olkuski, gm. Sułoszowa, par. Sąspów, leży śród wyżyny olkuskokrakowskiej, o milę od Ojcową, w stronie płn. zach. Na obszarze S. rozpoczyna się piękna dolina Sąspowska, stanowiąca zachodnie odgałęzienie doliny ojcowskiej. Doliną tą płynie strumień uchodzący do Prądnika. Wś ma kościół par. murowany i 106 osad. W 1827 r. było 82 dm. , 625 mk. Kościół i parafią erygować miał w 1314 r. dziedzic wsi Jan Brandysz. Na akcie z 1351 r. podpisany jest francko de Sanspow może pleban a w dokum. z 1381 r. wymieniony kościół paraf. w S. Kod. Małop. , I, 278, 420. W XV w. stał tu kościół drewniany p. w. św. Katarzyny. Wś należała do Jakuba i Jana Spytków; miała 20 łan. km. , 1 karczmę z rolą, zagrodników, 3 młyny z rolą, z których dziesięcinę snopową, w wartości 15 grzyw. , dawano mansyonarzom krakowskim. Z 4 fol. szlacheckich dawano dziesięcinę pleb. w Sąspowie. Kmiecie dawali plebanowi za meszne z każdego łanu miarkę jęczmienia i owsa. Trzej młynarze płacili plebanowi po 6 groszy. W tej wsi była karczma z rolą zwana Chrostna, własność Jana Sąspowskiego, z której dziesięcinę płacono mansyonarzom krakowskim Długosz, L. B. , II, 62, 63. W r. 1581 w części Szafrańca było 6 1 2 łan. km. , 2 kom. z byd. Część Jakuba Zalkowa 1 2 łan. Część Kacpra i Feliksa Zalków, 1 łan. ziem. , 1 zagr. bez roli Pawiński, Małop. , 30, 434. Po Szafrańcach S. wraz z dobrami Pieskową Skałą przeszedł do Zebrzydowskich, od których nabył Jan Wielopolski, woj. krakowski, Pieskową Skałę z wsiami Sułoszową, Przeginią, Wierzbicą, Wielmożą, Milonkami, Kalinowem, Zadrożem, Sąspowem, Wolą Sąspowska i Wolą Kalinowską Złota księga, IX, 185. Obecny kościół murowany wystawiony w 1779 r. staraniem proboszcza Gagulskiego. S. par. , dek. olkuski, 1324 dusz. Br. Ch. Sąsiecznica Sąsiecznica Sąsieczno Sątop Sątrzaska Sbislaw Sbitzer Sbory Sbroszkowo Scarino Scatzal Scemkowo Scenówka Scepusium Schaafkopf Scha Schaaken Sątoczno al. Santoczno, wyb. do Zapcenia, pow. człuchowski; 2 dm. , 40 mk. Sątok, ob. Santok, Sątoki, fol, pow. wiłkomierski, par. Skorule, okr. pol. Popiełoże, w malowniczem położeniu, przy ujściu Świętej rzeki do Wilii, grunta piaszczyste, poczta i kolej w Janowie o 6 w. Sątop, dawniej Santop, urzęd. Sontop, ws, pow. bukowski Grodzisk, o 5 klm. na wschód od Lutomyśla par. ewang. i poczta; par. katol. Wytomyśl, 102 dm. , 757 mk. 22 kat. , 731 prot. , 4 żyd. i 1070 ha 723 roli, 168 łąk, 132 lasu. S. należał w r. 1580 do Mar cina OstrorogaLwowskiego; było wówczas 9 pół łan. osiadł. , 4 łan. puste, 1 łan sołtyski, 2 ćwierci karczm. , 1 zagr. i komornik. Około r. 1793 wchodził S. w skład dóbr Wytomyśl, dziedzictwa Szołdrskich. E. Cal. Sątop 1. Santoppen al. Santopsdorf, wś na niem. Warmii, pow. reszelski, st. pocz, Bisch dorf. Posiada kościół par. katol, 101 dm. , 556 mk, 1277 ha. R. 1337 udziela wójt Hen ryk de Lather, , discreto viro Santop 60 włók in terra Bardie in quibus nullum fructum vel utilitatem prius habuit ecclesia, ad locacionem faciendam iure culmensi, 9 włók zupeł nej wolności od opodatkowania. Potem ma Sautop tylko 6 włók wolnych; od reszty pła ci po 3 fertones, 4 włóki wolne na kościół; karczma na lat 4 wolna, potem 1 2 grzywny czynszu; zwyczajne sądownictwo. Przy wsi jest leśniczówka 1 dm. , 4 mk. i wybud. 2 dm. , 36 mk. 2. S. , wś, pow. niborski da wniej działdowski, podana u Kętrzyńskiego, w spisach urzęd. pominięta. W. m. Marcin Truchses odnawia r. 1484 mieszkańcom list nadawczy i zatwierdza ich w posiadaniu 20 włók chełmińskich, położonych między Kozło wem, M. Sławką a Pielgrzymowem. W 1542 r. mieszkańcy Polacy. R. 1636 siedzi tu Mikołaj Sątopski. Ad. N. . Sątrzaska, wś i dwa fol, pow. makowski, gm. i par. Płoniawy, odl. 21 w. od Makowa. W 1876 r. fol Sątrzaska lit. A. rozl mr. 491 gr, or. i ogr. mr. 198, łąk mr. 14, past. mr. 47, lasu mr. 219, nieuż. mr. 13; bud. z drze wa 16; las nieurządzony, cegielnia. Pol Są trzaska lit. B. rozl mr. 391 gr. or. i ogr. mr. 230, łąk mr. 7, past. mr. 2, lasu mr. 146, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 14; las nieurzą dzony. Wś S. os. 12, z gr. mr. 16; wś Fran kowe os. 4, z gr. mr. 80. A. Pal. Sbislaw dok. , ob. Bysław. SbitzerSee niem. , ob. Zbiczeńskie, Sbory, wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol, gm. Werejki, o 29 w. od Wołkowyska. Sbroszkowo i Sbroszkowska Wola w dok, z 1476 r. Kod. Maz. 281, dziś Broszkowo. Scarino dok. , ob. Czarnocin, pow. kościerski. Scatzal al Scazal, dok. 1275, struga pod Sławnem, w Pomeranii, pow. sławiński. Scemkowo, miejscowość w pow. świeckim, dziś nie istniejąca. Według taryfy z r. 1648 płacił tu Konarski 4 fl. 8 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn, 1871, str. 180. Kś. Fr. Scenówka, rzeczka, dopływ Szczary z prawej strony, uchodzi poniżej Chytrej, przyjmuje Podrynkę. Scepusium al, Scepusia, łacińska nazwa Spiża. Sch. .. por. Sz. .. . Scha al Ccha, rzeka w pow. borysowskim, lewy dopływ Berezyny, bierze początek w okolicy wsi Maksymówka i zasiliwszy się Bereżnicą z prawej strony, płynie lasami w kierunku południowozachodnim koło zaśc. Romanowszczyzna, WysokiBrzeg, Chrost, Brudy, Pawłowce, wsi Brodówka młyn, po za którą, przyjąwszy z praw. strony rzeczkę Zorę, płynie koło zaśc. Scha, wsi Żytkowa młyny i Lewatowszczyzna, zaśc. Brlisy, Prudziszcze, pod zaśc. Uhły przyjmuje rzeczkę Niemanicę, przecina pod Borysowem dawny gośc. pocz. i o 1 w. poniżej Borysowa uchodzi kilku odnogami. Długość biegu około 42 w. Na wiosnę spławna od Żytkowa 14 w. od ujścia; w dolnym biegu rybna. Al, Jel, Scha, zaśc. na lewym brzegu rz. Schy, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i par. katol Chołopienicze, gm. Kiszyna Słoboda, przy drożynie z zaśc. Józefowa do Brodówki, ma 4 osady; grunta lekkie. A. Jel. Schaafkopf, pow. obornicki, ob. Owcze Głowy. Schaaken 1. al. LiskaSchaahen, wś, pow. królewiecki wiejski, o 28 klm. na płn. wsch. od Królewca, 4 klm. od Kuryjskiej zatoki, nad rz. Beek, w okolicy urodzajnej, nisko po łożonej, wystawionej na zalewy wiosenne. Mieszkańcy ewang. , trudnią się rolnictwem. Mleko i masło odstawiają za pośrednictwem rolniczej spółki do Królewca. St. p. w miej scu. Ma 136 ha obszaru, 14 dm. , 76 mk. 2. Sch. , dobra, tamże, 592 ha, 30 dm. , 175 mk. , browar. Ad. N. Schaaksvitte, wś, pow. królewiecki wiej ski, st. pocz. Schaaken, 318 ha, 146 dm. , 674 mk. Tu przywożą rybacy i sprzedają ryby złowione w zatoce Kuryjskiej. Do Rossyi od chodzą stąd wielkie partye, w jesieni nieraz po 2000 ton co tydzień. Ad. N. Schaaren, wś i wybud. , pow. pilkałowski. Schabajewo, wś i fol nad rzką Chorzewką al Sierpienicą, pow. sierpecki, gm. Kosemin, par. Jeżewo, odl 12 w. od Sierpca, ma 8 dm. , 61 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 71 mk W 1875 r. fol S. rozl mr. 334 gr. or, i ogr. Sątoczno Sch Schabajewo Schaaren Schaaksvitte Sątoczno Sątok Sątoki Schaden mr. 230, łąk mr. 27, past. mr. 63, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, z drzewa 12. Wś S. os. 11, z gr. mr. 16. Br. Ch. Schabenau, wś, pow. górski Guhrau, posiada kościół par. katol, z XIV. , par. ew. Herrnlauersitz. W 1842 r. 49 dm. , folw. , 272 mk. 23 katol. Schaberau, ws, pow. welawski, st. pocz. Gruenhayn, 174 ha, 21 dm. , 111 mk. Schabernack niem. , ob, Scholmtykowo. Schabin al. Skabin, fol. , pow. słucki, od 1857 r. Żubartowiczów, ma 35 1 4 włóki. Schiabitzen, Ober i Nieder al. Schabsen, 1390 Schubiza, wś, pow. głogowski. Kościół kat. w Puerschen par. Rietschuetz, par. ew. Rostersdorf. W 1842 r. 32 dm. , 2 folw. , 366 mk. 27 kat. . Schabowiec 1. wólka do Partyni, w pow. mieleckim, 33 dm. , 175 mk. 2. S. , fol. przy Podborzu, na obszarze Przybysza al. Jam, w pow. mieleckim. 3. S. , os. , ob. Buda 12 t. IX, 892. Br. G. Schackeln 1. wś, pow. pilkałowski, st. p. Kussen; 100 ha, 11 dm. , 53 mk. 2. Sch. , wś, pow. gołdapski, st. p. Tollmingkehmen; 301 ha, 32 dm. , 180 mk. 3. Sch. , dobra, tamże, 127 ha, 10 dm. , 44 mk. Ad. N. Schacken 1. wś, pow. pilkałowski, 206 ha obszaru; 15 dm. , 76 mk. 2. Sch. Jedwil len al. SachenGedwillen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen, 170 ha, 16 dm. , 100 mk. Schachenhof niem. , ob. Czachówki Z fol. Zawadą obejmują dobra 424 ha. W 1885 r. 15 dm. , 36 dym. , 204 mk. , 118 kat. , 86 ew. Schackummen 1. Gross, wś, pow. stołu piański, st. p. Mehlkehmen, 434 ha obszaru, 32 dm, , 179 mk. 2. Sch. , leśniczówka przy leśn. Warnen, pow. stołupiański. 3. Sch. Klein, folw. przy, wsi. Ad. N. Schackwethen, fol. przy wsi Raudonatschen pow. ragnecki, st. p. Kraupischken. Schackwiese, wś, pow. nizinny, st. pocz. Seckenburg; 153 ha, 30 dm. , 133 mk. Schadau niem. ob. Sadowo i Szadowo. Schadel dok. , ob. Salno i Sadlinki Schaden, ob. Sady. Schadendorf, 1486 Schadmdorff, wś, pow, szprotowski, par. ew, Mallmitz; kat. kościół w Eulau, par. Sprottan. W 1842 r. 39 dm. , fo. , 333 mk 13 kat, . Schaderwitz, 1371 r. Schedilwitz, wś i dobra ryc, pow. niemodliński, par. Lammsdorf. Leży w dolinie rz. Nissy, o 1 1 2 mili od Niemodlina. W 1861 r. 82 dm. , 635 mk. 22 ew. , szkoła katol. dwuklas. Dobra ryc. z fol. Hohenhof i Hoefchen miały 1176 mr. 559 mr. roli, 112 mr. łąk i gorzelnią. Wś obejmowała 2445 mr. 1328 mr. roli, 325 mr. łąk i 186 mr. lasu. Uprawa kartofli na folwarkach. Schadewalde, wś, pow, lubański, par. ew, Marklissa, kat. kościół MittelSteinldrch, par. AltBerthelsdorf. W 1842 r. 133 dm. , zamek, 798 mk. 15 kat. , szkoła ew. , młyn wodny, olejarnia, cegielnia. Schadewinkel, 1224 Lypnicza, 1235 Scadenuemarkt. , wś, pow. wrocławski, par. ewang. Nowy Targ, kat. Kumeisa. W 1842 r. 55 dm. , 346 mk. 12 kat. , folw. , wolne sołtystwo, szkoła ewang. , młyn wodny. Schadewinkel niem. , wś na praw. brzegu Wisły, pow. kwidzyński, par. kat. Janowo, dawniej Gniew o 1 2 mili, 278 ha 211 roli. W 1885 r. 11 dm. , 24 dym. , 152 mk. , 122 kai, 30 ew. Szkoła ewang. 56 dzieci. Schadower Bach, potok, ob. Sadówka, Schadrau niem. , ob. Szczodrowo, Schadwalde al. Schadenwalde, wś nad Nogatem, pow. malborski, par. ew. Malbork ob. t. V, 958. Schaecken 1. Alt, wś, pow. tylżycki, st. p. Langszargen; 199 ha, 30 dm. , 138 mk. 2. Sch. Neu, wś, tamże, 139 ha, li dm. , 66 mk. SchaedlitzKalus, ob. Kałus. Schaeferbruch niem. , leśn. , pow. starogardzki, st. pocz. Czarna Woda. Należy do nadleśn. Osieczna. Schaeferei, owczarnia, pow. międzyrzecki, okr, domin. Kręsko Kranz o 6 1 2 klm. , 4 dm. , 43 mk. Schaeferei 1. ob. Halbersdorf, ma 236 ha, 5 dm. , 16 dym. , 84 mk. , 75 ew. , 9 kat. 2. Sch. , pol. Owczarnia, wyb. do Sławków, pow. kartuski, st. p. Hopy. W 1885 r. 10 dm. , 52 mk. 3. Sch. bei Goldau, wyb. do Gałdowa, pow. suski, 5 dm. , 121 mk. 4 Sch. bei Lueben, wyb. do Lubna, pow. wałecki, 1 dm. , 17 mk. 5. Sch, bei Mahlhau, wyb. do Małków, pow. kartu ski, 1 dm. , 13 mk. 6. Sch. bei Oliva, leśn. , pow. gdański górny, 1 dm. , 9 mk 7. Sch. bei Poblotz, wyb. do Pobłocia, pow. wejherowski, 8 dm. , 85 mk, 8. Sch. , folw. do frydlądzkich dóbr należący, pow. wałecki, st. p. Frydląd Marchijski, 5 dm. , 84 mk. 9. Sch. , wś, pow. kwidzyński, st. p. i paraf, kat. Kwidzyn, 94 ha. W 1835 r. 106 dm. , 251 dym. , 981 mk, 230 kat. , 751 ew. Szkoła 3klasowa bezwy znaniowa liczyła 1885 r. 3 naucz. i 181 dz. 10. Sch. , wyb. do Częstkowa Gruenberg, pow. wejherowski, 4 dm. , 37 mk, 11. Sch. , ob. Owczarnia, Kś. Fr. Schaeferei 1. wś, pow. kłajpedzki, st. p. Proekuls, 239 ha, 58 dm. , 240 mk, 2. Sch. , leśn. , tamże, należy do leśn. Klooschen. 3. Sch. , folw. , pow. fiszuski, st. p. Laptau, 130 ha, 22 dm. , 135 mk 4. Sch. , wś, pow. królewiecki wiejski, st. p. Lindenau, 454 ha, 14 dm. , 101 mk, 5. Sch. , fol dóbr Ottenhagen, pow, królewiecki, st. p, Loewenhagen, 2 dm. , 24 mk, 6. Sch. , wybud. przy wsi Neuendorf, pow. królewiecki, 3 dm. , 56 mk. , 7. Schaberau Schabin Schiabitzen Schabowiec Schackeln Sch Schacken Schackummen Schackwethen Schackwiese Schadau Schadel Schadendorf Schaderwitz Schadewalde Schadewinkel Schadower Bach Schadrau Schadwalde Schaecken Schaedlitz Schaeferbruch Schaeferei Schabenau Schabenau Schallsbrueck Schalmey Schallmehl Schalben Schaeferei Sch. , wybud. przy wsi Goeritten, pow. sto łupiański; 3 dm. , 74 mk. 8. Sch. , wybud. przy wsi Jabłonkach, pow. szczycieński; 3 dm. , 54 mk. 9. Sch. , wybud. przy wsi Klewkach, na pol. Warmii, pow. olsztyński; 1 dm. , 12 mk. 10. Sch. , fol. przy dobrach Kobbel bude, pow. królewiecki. 11. Sch. , folw. przy dobrach Kotitlack, pow. rastemborski; 3 dm. , 68 mk. 12. Sch. , fol. przy dobrach Laptau, pow. fiszhuski; 2 dm. , 33 mk. 13. Sch. , fol. przy Zelkach, pow. lecki; 1 dm. , 3 mk. 14. Sch. , fol. przy dobrach Sperling, pow. węgo borski; 1 dm. , 17 mk. 15. Sch. , fol. przy dobrach Weeskenhof, pow. pruskoholądzki; 3 dm. , 39 mk. Ad. N. Schaeferei 1. fol, kol i wś nad rzką Białą, pow. nissański, par. Nissa 1 4 mili. W 1861 r. 20 dm. , 167 mk. 8 ew. . Folw. dawniej biskupi ma 120 mr. ; kolonie powstały na wypuszczonych w dzierżawę wieczystą kawałkach folwarku. 2. Sch. , fol. Gołczowic, pow. niemodliński. 3. Sch, fol Rogowa, pow. opolski, Schaefereivorwerk, fol, pow. wschowski, okr. domin. Dryżyna Attendorf, pod Szlichtyngową. Sehaeferhof 1. fol. dóbr Fyszhuza, pow. fiszhuski; 2 dm. , 10 mk. 2. Sch. , fol dóbr Gr. Hasselberg, pow. świętosiekierski, 1 dm. , 16 mk. Ad. N Schaeferwalde, dobra, pow. królewiecki, st. p. Schugsten. Schaenhoelzig, pow. wałecki, ob. Nowawieś 5. Schaerfenberg, ob. Ostragóra. Schaetz, 1310 Sheditz, wś, pow. górski Guhrau, par. kat. Herrnstadt, ew. Sandewalde. W 1842 r. 32 dm. , 215 mk 1 kat. , szkoła ewang. , gorzelnia, browar, cegielnia. Schaetzels 1. dobra i leśn. , pow. gierdawski, st. p. Barciany. 2. Sch. , pow. gołdapski, ob. Różyńsk 6. Schaetzelshoefchen, wybud. przy wsi Bieberstein, 5 dm. , 49 mk, Schaetzke, rzeczka w pow. mielickim, na Szląsku pruskim, stanowi lewy dopływ Baryczy. Schafeberg, wś, pow. brunsberski, st. p. , tel i kol żel Frombork; 315 ha, 13 dm. , 88 mk. , zamek ob, t. II, 414. Schakau niem. , ob. Żakowo. Schakaulack, dobra ryc, pow. labiewski, st. pocz. i tel. w Labiawie; 612 ha, 34 dm. , 176 mk Schakenbruch, wś w Pomeranii, pow. su ski, st. p. Kisielice, par. kat. Susz; 264 ha 219 roli. W 1885 r. 28 dm. , 39 dym. , 187 mk. , 4 kat. , 183 ew. Kś. Fr. Schakenhof, dobra ryc, pow. gierdawski, st. p. Friedenberg; 1577 ha, 86 dm, , 425 mk. Schakeningken, wś, pow. tylżycki, st. p. Pogegen; 311 ha, 45 dm. , 201 mk. Schakinnen, ob. Matztyken. Schakuhnen 1. fol, pow. świętosiekierski, st. p. Brandenburg. 2. Sch. , wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Palleiten, odl. 1 klm. od rz. Rusy, odnogi Niemna, w nizinie, podlegającej zalewom, posiada kościół ewang. , 118 dm. , 464 mk. ewang. , 331 ha. Ad. N. Sehakumehlen, wś, pow. darkiejmski; 37 dm. , 181 mk, 261 ha. Schakunellen al Schakuhnen Kleinwś, pow. szyłokarczemski, st. p. Palleiten; 101 dm. , 514 mk. , 407 ha. Schalben, wś, pow. fyszuski, st. p. Klein Creutz; 25 dm. , 127 mk, 238 ha. Schalkau, 1290, 1310 Schalkaw, 1351 Schalkow, wś i dobra, pow. wrocławski, par. ew. Hermannsdorf, kościół katol w miejscu, filia par. Malkwitz. W 1842 r. 40 dm. , 306 mk. 81 kat. , zamek, fol, wolno sołtystwo, szkoła ewang. , młyny wodne istniejące już w 1310 r. . Do dóbr należy fol. Neurode. Schalkendorf, wś w Pomezanii, pow. suski, par. kat. i st. p. Iława; 367 ha 291 roli, 33 łąk. W 1885 r. 37 dm. , 79 dym. , 351 mk. , 10 kat. , 341 ew. Szkoła ewang. 82 dz. . Schalkowitz, ob. Siałkowice. Schallen 1. wś, pow. welawski, st. pocz. Allenburg; 28 dm. , 156 mk. , 447 ha. 2. Sch. , fol przy wsi Hasenberg, pow. welawski, st, p. Tapiau; 2 dm. , 47 mk. Ad. N Schallmehl, os. ryb. , ob. Nierzeja t. VII, 101. Schallsbrueck, os. , pow. starogardzki, gm. Koenigswiese, par. kat. Stara Kiszewa, 1 dm. , 4 mk. Schalmey, Schalmei, Salmia, Salmien, wś kośc. na niemieckiej Warmii, pow. i dek. brunsberski, nad bitym traktem z Melzaku do Brunsbergi, tworzy razem ze wsią Pettelkau jedną parafią. Wsie te dzieli rzka Pasarya. Kościoły p. w. św. Jerzego i św. Małgorzaty. St. p. , tel i kol źel w Brunsberdze; 25 dm. , 167 mk. , 323 ha. W r. 1289 nadaje tu bisk. Henryk bratu swemu Albertowi Flemingowi 34 włóki, aby się wypłacić bratu za to, że mu kiedyś tempore summe necessitatis poży czył pieniędzy z wielkim mozołem zebranych w różnych stronach świata. A przytem po trzeba dyecezyi ludzi rycerskich, którzyby ją przed napadami Prusaków, Litwinów i róż nych narodów bronili. Nadanie na prawie chełmińskiem. Wszelakie przywileje, więc i rybołówstwo, polowanie i sądy niższe i wyż sze, a wreszcie de seruiciis et solucionibus frumenti de aratris et uncis habebunt perpetuam libertatem. Tegoż samego dnia otrzymał Konrad Wendepfaffe takąż samą ilość 34, włók w S. Odbiera także te same przy Schakunellen Sch Schaeferei Schaefereivorwerk Schaeferwalde Schaenhoelzig Schaerfenberg Schaetz Schaetzels Schaetzelshoefchen Schalkowitz Schaetzke Schafeberg Schakau Schakaulack Schakeningken Schakinnen Schalkendorf Schamnierwitz wileje co Flemming, tylko in signum recognicionis talentum cere duarum marcarum ponderis, et Coloniensem denarium, rel sex Culmenses denarios infra festum Martini et nativitatis domini singulis annis soluere tenebuntur. W r. 1656 należało do wsi 79 włók, mieszkało 5 gburów, 1 karczmarz; płacili 24 szefli owsa, 24 kuraki, 6 gęsi, 160 fl. podatku. 1 włóka leżała odłogiem. Ad. N. Schalscha, dobra ryc. i wś, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Sobieszowice Petersdorf. W 1861 r. 37 dm. , 390 mk. 17 ew. . Dobra ryc. folw. Schalscha, Althóf, Neuhof miały 820 mr. roli, 175 mr. łąk i 560 mr. lasu sosny, jodły, brzoza, buk. Cegielnia, piec wapienny, młyn. Wieś miała 218 mr. We wsi stary drewniany kościołek filia Sobieszowic i szkoła katol. Schalschau dok. , ob. Słoszewo. Schalteick, wś, pow. nizinny, st. pocz. Seckenburg, 28 dm. , 147 mk. , 396 ha. Schaltinnen, wś, pow. gołdapski, st. pocz. Gawaiten; 22 dm. , 128 mk. , 308 ha. Schaltischledimnien, wś, pow. labiewski, st. p. Mehlauken; 161 dm. , 640 mk. , 623 ha. Schialwen, fol. , pow. welawski, st. p. Goldadler. Schamnierwitz niem. , ob. Szmiarzowice. Schampen dok. , ob. Skępsk Schampffen dok. , jezioro, ob. Skąpe. Schannen dok. , ob. Mszano, Schanwitz, dobra, pow. królewiecki wiejski, st. p. Gutenfeld; 22 dm. , 95 mk. , 262 ha. Schanz, fol. dóbr Półwieś, pow. opolski. Schanzendorf, pow. bydgoski, ob. Sitowiec. Schanzenkrug 1. Alt, wybud, przy wsi Baltruschkehmen, pow. nizinny; 1 dm. , 11 mk. 2. Sch. Neu, wybud, nad Niemnem, przy wsi Kampinnischken, pow. tylżycki; 1 dm. , 12 mk. Ad. N. Schanzensee, jezioro przy wsi Lisnowo, w pow. grudziądzkim. Schaprode, wś nad Baltykiem, w Pomera nii, na zach. wybrzeżu Rugii, naprzeciw wy spy Gehe, pow. rugijski. Posiada agenturę poczt. , 400 mk. ew. , trudniących się żeglar stwem i rybołówstwem. Przed wsią znajduje się kamień 2 mt. wysoki, z napisem starogotyckim i krzyżem na pamiątkę bisk. Roth schilda, który tu r. 1299 poniósł śmierć mę czeńską. Wś wchodziła w skład dóbr Rete litz. Kś. Fr. Schardau Gross i Klein, ob. Szadrowo i Pieglowska Wieś. Schardschin niem. , ob. Zarzyna. Scharfenberg Gross i Kleinob. Bystra Wielka i Mola, wś, pow. gdański nizinny, nad Motławą, st. p. W. Cędry, par. kat. Langnowo, 514 ha, W 1885 r. Bystra Wielka miała 10 dm. , 87 mk. ; B. Mała 8 dm. , 59 mk R. 1546 przerwała tu Wisła groblę i wyrządziła wielkie spustoszenia. W 1547 r. zawarła gdańska rada miejska kontrakt z Hermanem Ton Boemeln i Antonim Florassen, nadając im Lędowo i W. Bystrę, za to mieli się starać o utrzymywanie grobli i czyszczenie łożyska wiślanego ob. Land und Leute des Landkr. Danzig von Brandstaeter, str. 207. R. 1308 nadaje Władysław, ks. pomorski. synom Uni sława, Jakubowi, kasztelanowi, i Janowi, pod komorzemu tczewskiemu, 9 wsi na gdańskich żuławch, między niemi i Bystre ob. Pom. U. B. von Perlbach, str. 582. R. 1310 sprzeda ją obaj te wsie Krzyżakom za 600 grzywien tamże, str. 599. Kś. Fr. Scharfenberg, fol. dóbr Mahlendorf, w pow. niemodlińskim. Scharfeneck, dominium, pow. kładzki, par. kat. MittelSteine. W 1842 r. 7 dm. , zamek, 75 mk. 8 ew. , cegielnia. Scharfenort, pow. szamotulski, ob. Ostroróg. Seharfenort, wś w nizinach gdańskich, pow. gdański górny, st. p. i kol. Pruszcz, par. kat. św. Wojciech, 33 ha, 20 dm. , 23 dym. , 117 mk, 16 kat. , 83 ew. , 18 innych wyznań. Przed 1846 r. istniała tu pierwsza cukrownia w Prusach, lecz upadła ob. t. V, 301. Kś. Fr. Scharfenort, dobra. ryc, pow. rastemborski, st. p. i tel. w Rastemborku; 8 dm. , 44 mk. , 181 ha. Scharfenort, wś, pow. złotoryjakohajnow ski, par. kat. Rothbruennig, ew. MittelLoben dau. W 1842 r. 9 dm. , zamek, młyn wodny. Do Sch. należy folw. NeuLobendau. Scharfenrade, wś, pow. łecki, ob. Ostrykół. Scharfenstein, wś na niem. Warmii, pow. brunsberski, st. pocz. Packhausen; 8 dm. , 49 mk. , 147 ha. Scharffenberg, wyb. do Kadyn, pow. elbląski, 1 dm. , 10 mk. Scharfs 1. wś, pow. rastemborski, st. p. Tolksdorf; 23 dm. , 124 mk. , 219 ha; 2. Sch, wybud. przy wsi Schrengen, tamże; 5 dm. , 73 mk Scharkabude al. Plienen, wś, pow. pilkałowski, st. p. i tel. Pilkały; 6 dm. , 58 mk. , 230 ha. Scharkeim, wś, pow. rastemborski, st. p. Korsze, 74 dm. , 73 mk. , 200 ha. Scharken, wś, pow. ragnecki, st. p. Lengwethen; 15 dm. , 106 mk. , 254 ha. ScharkusTawell, wś, pow. nizinny; 16 dm. , 67 mk. , 118 ha. Scharlack 1. Gross, dobra ryc, pow. labiewski, st. p. Seith; 33 dm. , 193 mk. , 601 ha. 2. Sch. Klein, dobra ryc, tamże, 19 Ad. N. dm. , 102 mk. , 360 ha. Schalscha Schalscha Schalschau Schalteick Schaltinnen Schaltischledimnien Schialwen Schampen Schampffen Schannen Schanwitz Schanzenkrug Sch Schanzensee Schardau Schardschin Scharfenberg Scharfeneck Scharfenort Scharfenrade Scharffenberg Scharfs Scharkabude Scharkeim Scharkus Scharlack Schasendorf Schassow Schattens Schattern Schattlauken Scharley Alt i Neu, os. górnicza nad rz. Brynicą, pow. bytomski, par. Piekary. Powstała na obszarze Piekar. W 1861 r. 46 dm. , 900 mk. Były tu wtedy cztery wielkie kopalnie galmanu, odkrywką prowadzone Scharley od 1811 r. , Helene od 1841, Wilhelmine od 1822 i Caecilie od 1827. Odnoga kolei górnoszląskiej łączy osadę z Rossbergem, Królewską hutą, Laurahutą i Lipinami. Sch. st. dr. żel. BytomKluczbork, odl. 3 klm. od Bytomia. Scharlottenbrunn, ob. Szarlotenbrun. Scharlottenhof, st. dr. żel. bałtyckiej, o 53 w. od Rewia, 270 w. od Petersburga. Scharmeusel w opisie Cellariusza, zapewne Schermeisel al. Szaromyśl. Scharnau, pow. toruński, nowa od 1888 r. niemiecka nazwa wsi Czarnowo, Scharne, pow. wschowski, ob. Potrzebowo 3. Scharnese al. Scharnsee niem. ob. Czarze. Scharnhorst, dobra szl. , pow. grudziądz ki, st. p. Lisnowo o 1 klm. , st. kol. Jabłono wo o 10 klm. , par. kat. Płowęż; 468 ha 301 roli, 16 łąk, 84 lasu. W 1885 r. 8 dm. , 34 dym. , 160 mk. ; 44 kat. , 116 ew. ; dziedzic Eugen. Peterson; hodowla krów i owiec 1200 sztuk. Osadę założył między r. 1819 21 prezes regencyjny Teodor v. Hippel i dał jej nazwę sławnego pruskiego męża stanu, który się odznaczył przez reorganizacyę wojska pruskiego ob. Gesch. d. Kr. Graudenz von Froehlich, I, 292. Kś. Fr. Scharnich, wś nad jez. Lutry, w pow. reszelskim, st. p. Seeburg. Scharnigk 1. lit. A, dobra ryc. pow. licbarski, st. p. i tel. Gutsztat, 18 dm. , 98 mk. , 352 ha. 2. S. lit. B, dobra ryc, tam że, 12 dm. , 74 mk. , 293 ha. Ad. N. Scharnow, pow. starogardzki, ob. Czarne 3. . Schamsee, ob. Czarze. Scharpau, ob. Szkarpawa i Szkarpówka. Scharschau, dobra ryc. w Pomezanii, pow. suski, st. p. i par. kat. Szwarcenowo o 5 klm. , st. kol. Iława; 187 ha 116 roli, 52 łąk i 1 lasu. W 1885 r. 5 dm. , 15 dym. , 85 mk. , 18 kat. , 67 ew. ; hodowla bydła holend. rasy. Scharschow 1. dok. 1514 Schkarszzow, os. , pow. lęborski, st. p. Witk, 45 ba. W 1885 r. 5 mk. ew. 2. Sch. , dobra ryc, tamże, 320 ha, 110 mk. R. 1514 nadaje Bogusław X, ks. pomorski, wś Sch. Jerzemu i Janowi Weyger. Dan w Szczecinie ob. Gesch. d. Lando Lauenburg u. Buetow, von Cramer, II, 276. Scharshuette, w 1710 r. Czashuta, wś, pow. kościerski, st. p. Przywidz, par. kat. Skarszewy o 1 1 2 mili, 366 ha 182 roli, 17 łąk, 123 łasu; razem z wybud. Krymkami Krimken 2 dm. , 17 mk. liczyła wś 1885 Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 113. r. 20 dm. , 25 dym. , 133 mk. ; 132 ew. , 1 kat. Według wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 płaciła mesznego 4 fl. i 24 gr. str. 183. Lustr. pruska z r. 1710 donosi Mieszkańcy 7 włościan i 4 zagrodn. są ewang. Kontrakt zabrał im ststa Mostowski. Posiadają 10 włók, ale tylko 4 2 3 wł. roli or. Na każdą włókę przypada wysiewu 19 kor. żyta, 1 1 2 jęczm. , 24 owsa, 3 4 grochu, 3 4 tatarki, 1 2 lnu; zbierają 3 ziarna. Każdy włościanin płaci 14 tal. czynszu zagłównego, razem 5 tal. 16 gr. , hiberny 8 tał. 57 gr. 13 1 2 fen. ; rola jest wymierzona ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ter. , XV, 154. Uwłaszczeni r. 1819. Kś. Fr. Schartowitz, Czartowice według Kętrz. , miejscowość w pow. kościerskim, w nowych spisach niewymieniona. Scharzig, pow. międzyrzecki, ob. Szarcz, Schasendorf dok. , jestto Dzierzno w powiecie brodnickim. Schassow dok. , ob. Skarszewo. Schatten 1. wybud. przy maj. Ober Pleb nen, pow. rastemborski, 1 dm. , 14 mk. 2. Sch. Gross, wybud. przy maj. Wehlack, 4 dm. , 38 mk. 3. Sch. Klein, wybud. przy wsi Borki, tamże, 3 dm. , 51 mk. Ad. N. Schattens, debra, pow. olsztyński, st. p. Locken, 5 dm. , 36 mk. , 186 ha. Schattern, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Plicken; 42 dm. , 230 mk, , 377 ha. Schattlauken, wś, pow. ragnecki, st. p. Gruenheide; 42 dm. , 178 mk. , 211 ha. Schauberg, góra w hr. spiskiem, ob. Czerwony Klasztor i Letanowce. Schaudienen 1. Alt, fol, pow. labiewski, st. p. Mehlauken; 1 dm. , 12 mk. 2. Sch. Neu, wś, tamże; 19 dm. , 95 mk. , 110 ha. Schaudinnen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen; 6 dm. , 39 mk. , 60 ha. Schauditten, wś, pow. tylżycki, st. poczt. Plaschken; 23 dm. , 111 mk. , 149 ha. Schauerwitz, 1360 Schuricz, 1515 Schawirwicz, wś, pow. wrocławski, par. ew. Rankau, kat. Gnichwitz. W 1842 r. 11 dm. , 98 mk. 13 kat. . Dawniej własność biskupów wrocławskich. Schaugsten 1. wś, pow. darkiejmski, st. poczt. , Sodehnen; 10 dm. , 65 mk. , 143 ha. 2. Sch. Gross, pow, nizinny, st. p. Seckenburg, 61 dm. , 259 mk. , 130 ha. 3. Sch. Klein, wś, tamże; 7 dm. , 30 mk. , 24 ha. Ad. N. Schauke, rzeczka, dopływ rz. Aa w Kurlandyi. Schauten, wś, powiat kłajpedzki, blisko Kłajpedy st. p. , teł. i kol. żel. ; 17 dm. , 86 mk. , 77 ha. Schaulwethen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen; 9 dm. , 66 mk. , 114 ha. Schaumburgsfelde, osada fabr. , tuż przy Darkiejmach; 5 dm. , 26 mk. , 48 ha. 24 Scharley Schaudinnen Schauditten Scharley Schaugsten Schauke Schauten Schaulwethen Schaumburgsfelde Scharnigk Scharnow Schamsee Scharlottenbrunn Scharpau Scharnich Scharschau Scharlottenhof Scharmeusel Scharnau Scharne Scharnese Scharnhorst Scharschow Scharshuette Schartowitz Scharzig Schellenberg Schaustern Schawoine Schebitz Schechausee Schedlau Schedlinsruh Schedlitz Scheelhof Scheen Scheerkrug Schefflary Schehden Scheibau Schaustern, ob. Szałstry. Schawoine, 1236 Sawona, l250 Savon, 1252 Szavon, wś i dobra, pow. trzebnicki, par. kat. i ewang. w miejscu. W 1842 r. było tu 115 dm. , folw. , 915 mk. 212 kat. , szkoła ewang. , hodowla owiec, tkactwo, dwa młyny wodne. Jestto starożytna osada, dawna posiadłość klasztoru w Trzebnicy. W 1252 r. otrzymała przywilej miejski na prawie niemieckiem. Kiedy przestała być miastem niewiadomo. Kościół parafialny, pierwotnie filia kościoła w Trzebnicy, zajęty w 1525 r. przez ewan gielików. W 1671 r. zwrócony katolikom. Protestanci uzyskali na mocy umowy alt randsztackiej 1707 r. prawo odebrania ko ścioła, lecz za polubowną ugodą zrzekli się za sumę 1300 tal. i plac pod budowę nowego kościoła. Wzniesiony przez nich kościół dre wniany popadł w ruinę i w końcu XVIII w. stanął obecny murowany. Br. Ch, Schebitz, 1306 Schebicz, wś, pow. trzebnicki, posiada kościół par. kat. , par. ew. Psary. Jest tu st. dr. źel. z Wrocławia do Poznania, o 16 klm. od Wrocławia. W 1847 r. było 75 dm. , 508 mk. 68 kat. , szkoła ewang. , szkoła katol. od 1653 r. , folw. , wiatrak. Do par. katol. należały kaplica w Striese i kościół w Sponsberg. Schechausee, ob. Trzechowskie Jezioro, Schedlau niem. , pierwotnie Ligota, w r. 1447 Elgot Dipoldi, wś i dobra ryc, pow. nie modliński, par. Niemodlin o 5 8 mili. W 1861 r. 90 dm. , 410 mk. 74 kat. . Dobra ryc. ma ją piękny zamek ze wspaniałym parkiem i ba żantarnią, 996 mr. 434 roli, 236 łak i 258 mr. lasu. Wś miała szkołę ewang. , kościół katol. filia Niemodlina. Kościół ten wzniósł w XVI w. Hans von Pueckler z żoną Heleną Siedlnicką z Choltyc, dla ewaug. Katolicy otrzymali go na mocy edyktu z 1629 r. Ob szar wsi obejmuje 2649 mr. 1396 mr. roli, 498 mr. łąk. Br. Ch. Schedlinsruh, wybud. do Starego Bukówca, pow. kościerski, 1 dm. , 18 mk. Schedlitz, powiat wielkostrzelecki, ob. Siedlec. Scheelhof, folw. dóbr Babki, pow. gołdapski; 1 dm. , 16 mk. Scheen dok. z 1445 r. , ob. Mszano. Scheerkrug al. Sheerenkrug, karczma, powiat gdański nizinny, st. p. Plenichów Gr. Plehnendorf; 1 dm. , 8 mk. Schefflary, ob. Szaflary. Schehden 1. dobra pryw. , w okr. , pow. i par. Goldingen Kurlandya. Do dóbr należy folw. Feldhof. 2. Sch. , dobra pryw. , w okr. tukumskim, pow. i par. talseńska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Kulen. Seheia, pot. i wś, ob. Skeja. Scheibau 1. 1295 r. Syba, wś, pow. kożuchowski, par. kat. Nieder Gros Bohrau, ew. Neustaedtel. W 1842 r. 28 dm. , zamek, fol, 245 mk. 6 kat, , szkoła ewang. , 2 młyny wodne, wiatrak, browar, gorzelnia. 2. Sch. , wś, pow. kładzki, par. kat. Wuenschelburg Hradek. W 1842 r. 36 dm. , 222 mk. kat. Scheibe, wybud. do Krępca, pow. gdański nizinny; 1 dm. , 8 mk. Motława tworzy tu okrągławą wyspę. Scheibe Alt i Neu, wś, pow. lubański, par. ew. Meffersdorf, kat. Friedeberg. Sch. Alt miała w 1842 r. 60 dm. , 261 mk. 1 kat. ; Sch. Neu 52 dm. , 227 mk. I kat. . Do 1815 r. należała do saskich Łużyc. Scheibenhof, grupa zabudowań nad pot. Morawicą, w obr. Witkowa Górnej wsi Wigstadt Oberdorf, w pow. opawskim, na Szląsku austr. ; 1880 r. ma 10 dm. , 55 mk. Scheibsdorf, 1422 Scheibansdorf, wś, pow. lignicki, par. ew. Hochkirch, kat. Malitsch. W 1842 r. 16 dm. , 137 mk kat. Scheidelwitz, 1366 r. Schidilwicz, powiat brzeski Szląsk, posiada kościół par. ewaug. w którym odbywało się i polskie nabożeństwo, par. kat. Lubieś. W 1842 r. 85 dm. , 550 mk. 30 kat. , szkoła ewang. , nadleśnictwo rządowe. Schein, ob. Mścin i Sicinek. Scheinberg, ob. Szymbark. ScheipenToms, wś, pow. kłajpedzki; 24 dm. , 142 mk. Scheipnitz, ob. Sypanica, Scheirinn, ob. Neuwiese. ScheitnigAlt, 1528 Scheitnig, pierwotnie Szczytniki, wś, pow. wrocławski, par. kat. u św. Krzyża, ew. u św. Bernarda we Wrocławiu. W 1842 r. 53 dm. , 355 mk. 114 kat. , szkoła ew. , piec wapienny, cegielnia. W skutek blizkości Wrocławia miejscowość cała zajęta przez wille, ogrody i miejsca zabaw, odwiedzane przez mieszkańców Wrocławia. W XII w. była własnością biskupów wrocławskich ob. t. VIII, 658. Schelecken, dobra ryc, pow. labiewski, st. p. Laukischken; 37 dm. , 188 mk. , 684 ha. Schellen, pow. reszelski, ob. Ryn 6. . Schellenberg 1. Gross, dobra ryc, pow. gierdawski, st. p. i tel. w Gierdawie; 28 dm. , 160 mk. , 412 ha. 2. Sch. Klein, wś, tamże, . st. p. Friedenberg; 9 dm. , 58 mk. , 70 ha. Schellenberg, wś, pow. lwowski Szląsk, par. kat. i ew. Lehn. W 1842 r. 14 dm. , 65 mk. 2 kat. . Schellenbruch, jezioro na wschód od Koniecwałdu, w pow. sztumskim. Schellenburg, ruiny zamczyska na płn. od miasteczka Uwalna Lobenstein, pow. i obw. karniowski, na Szląsku austr. Br. G, Schellendorf Nieder i Ober, 1360 Scheindorf, wś, pow. złotoryjskohajnowski, par. ew. Schaustern Schein Scheibe Scheibenhof Scheibsdorf Scheidelwitz Scheinberg Scheipen Scheipnitz Scheirinn Scheitnig Schelecken Schellendorf Scheufelsmuehle Schellingsfelde Schellmuehl Schemeiten Schementken Schemlau Schenawe Schenken Schenkendorf Schenkendorf Schenkhof Schepitz Scheppetschen Scheppot Scheppothen Scherboutz Scherlanke Scherlint Schemeisel Schernupchen Scherrewischken Scherswaldau Schertendorf Schertingswalde Schertling Scheschke Schestocken Schetricken Schetzaw Schettnienen Scheuba Scheufelsdorf Schewecken Schibbenhof Schiboj Schichowitz Schidlitz Schidlowe Schidlowka Schieberau Schiedlagwitz Schiekerwitz Schellingsfelde Straupitz. S. Nieder, par. kat. Hajnowo, miał w 1842 r. 32 dm. , zamek, folw. , 240 mk. 3 kat, , dwa młyny wodne. Sch. Ober, kościół kat. w Brockendorf, par. Rothbruennig; 1842 r. 10 dm. , folw. , 87 mk. 2 kat. . Schellingsfelde al. Schingsfelde, wś, pow. miejski gdański, gm. Szydlice, par. kat. u św. Mikołaja w Gdańsku. W 1885 r. 109 dm. , 1958 mk. w połowie katolicy. Graniczy z wsią Emaus; powstała w nowszych czasach. Schellmuehl 1. al. Schallmehl, os. rybac ka do Przebrna, na Nierzei Fryskiej, pow. gdański nizinny, st. p. Kahlberg; 10 dm. , 84 mk. 2. Sch. , majętność pryw. , pow. gdański górny, st. p. i kol. Wrzeszcz Langfuhr, par. kat. Oliwa; 162 ha 34 roli, 90 łąk. Należą do Sch. Lauenthaler Weg 1 dm. , 5 mk. , Neu fahrwasserweg 19 dm. , 291 mk i Schell muehlerweg 1 dm. , 4 mk. . W 1885 r. było 26 dm. , 77 dym. , 409 mk. 144 kat. , 262 ew. Dobra leżą na lew. brzegu gdańskiej Wisły, na płn. od Gdańska. Jest tu także szkoła je dnoklas. 87 dzieci, młyn wodny. 3. Sch. Klein al. Reyershof, osada do Wrzeszcza, pod Gdańskiem; 7 dm. , 137 mk. Kś. Fr. Schemeiten 1. Alt, wś, pow. nizinny, st. p. Joneiten; 15 dm. , 91 mk. , 163 ha. 2. Sch. Neu, wś, tamże, st. p. Lappienen; 12 dm. , 63 mk. , 145 ha. Schementken, pow. olecki, ob. Jelitki. Schemlau niem. , leśn. , pow. chełmiński; 1 dm. , 7 mk. Ob. Czablewo. Schenawe, pow. babimoski, ob. Sieniawa. Schenken, wś, pow. welawski, st. poczt. Gruenhayn; 12 dm. , 80 mk. , 185 ha. Schenkendorf niem. , ob. Szymkowo. Schenkendorf, wś i leśn. , pow. labiewski, st. p. Lauknen; 74 dm. , 672 mk Schenkendorf, 1372 Schenkendorff, wś, powiat walbrzyski, posiada kościół kat. , filię par. Dittmannsdorf, par. ew. Dittmannsdorf. W 1842 r. 53 dm. , wolne sołtystwo, 538 mk. 15 kat. , szkoła ewang. Schenkhof, wś w Pomeranii, ob. Nowawieś 3. . Schepitz, pow. szubiński, ob. Szczepice. Scheppetschen 1. wś, pow. stołupiański, st. poczt. Trakehnen; 9 dm. , 65 mk. , 180 ha. 2. Sch. , wś, pow. wystrucki, st. p. Didlacken; 39 dm. , 197 mk. , 380 ha. ScheppotSiemoneit, pow. szyłokarczemski, ob. Kogsten, Scheppothen, wś, pow. kłajpedzki; 18 dm. , 100 mk. , 521 ha. Scherboutz, wś i fol. , pow. serecki; gmina ma 1401 mk. , obszar dwor. 149 mk. 1881 r. . Scherlanke, pow. bukowski, ob. Przylej. Scherlint al. Schierlont, fol. dóbr Wendzin, w pow. lublinieckim. Schemeisel, ob, Czaromyśl al, Szaromyśl. Schemen 1. wś, pow. kłajpedzki, st. p. Carlsberg; 3 dm. , 10 mk. , 82 ha. 2. Sch. , leśn. , tamże; 1 dm. , 6 mk. 3. Sch. , wś, pow. ragnecki, st. p. Lengwethen; 7 dm. , 34 mk. , 191 ha. Ad. N. Schernupchen, wś, pow. wystrucki, st. p. Norkitten; 23 dm. , 97 mk. , 209 ha. Scherrewischken, wś, pow. darkiejmski, st. p. Sodehnen; 56 dm. , 262 mk. , 283 ha. Scherswaldau, kol. , ob. Olbersdorf 2. . Schertendorf, wś, pow. zielonogórski, par. kat. Zielonogóra, ew. Rothenburg nad Odrą. W 1842 r. 109 dm. , 665 mk. 28 kat. , szkoła ew. , olejarnia, gorzelnia. Do Sch. należy Tuchwalke. Schertingswalde, wś, pow. morąski, st. p. i tel. w Morągu; 47 dm. , 218 mk. , 403 ha. Schertling, jezioro w pobliżu miasta Morąga ob. t. VI, 672. Scheschke dok. , ob. Niegosy al. Cześki. Schestocken, wś, pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen; 41 dm. , 220 mk. , 349 ha. Schetricken, leśn. w nadleśn. Nemonien, pow. labiewski, 2 dm. , 18 mk. Schetzaw al. Schoetzau niem. , ob. Czeczewo. Schettnienen, dobra ryc, pow. świętosiekierski, st. p. Brunsberga; 31 dm. , 167 mk. Scheuba, ob. Siejba. Scheufelsdorf, ob. Tylkowo, Scheufelsmuehle, ob. Tylkówko. Schewecken, wś, pow. iławkowski, st. p. , tel. i kol. żel. w Iławce; 13 dm. , 73 mk. , 186 ha. Schibbenhof 1. fol. dóbr koronnych NiederBartau, w okr. hazenpockim, pow. i par. grobińska Kurlandya. 2. Sch. , obecnie Alexandershof, dobra koronne, w okr. mitawskim, pow. i par. dobleńska Kurlandya. Schiboj serbskie, Scheibe niem. , wś, pow. wojerecki, par. Las. W 1842 r. 11 dm. , 59 mk. Schichowitz, pow. raciborski, ob. Ciechowice. Schidlitz, ob. Szydlice. Schidlowe, przyl. do wsi Raschewitz, w pow. trzebnickim. Schidlowka Szydłówka jezioro w okr. zelburskim, par. ueberlatzkiej Kurlandya; długie przeszło 2 w. , do 1 4 w. szerokie, spływa do Dźwiny. Schieberau, pow. stynawski, ob. Przybor. Schiedlagwitz, 1333 Schidlacowicz, 1350 Schydlaczwicz, wś, pow. wrocławski, par. kat. Sachwitz, ew. Rankau. W 1842 r. 32 dm. , 282 mk. 106 kat. . We wsi kaplica istniejąca już w XVI w. Sch. było własnością biskupów wrocławskich. Schiefer 1. wś, pow. lwowski Szląsk, kościół kat. w Merzdorf i Lehnhaus, par. Lehn. W 1842 r. 36 dm. , 182 mk. 33 kat. , młyn wodny. 2. Sch. , pow. stynawski, ob. Przybor. Schiekerwitz, wś, pow, oleśnicki, par. kat. Schiewenau Schiete Schiffus Schigatte Schigla Schildau Schildberg Schilde Schildern Schildo Schilgallen Schilingsdorf Schilkwitz Schillamuehle Schillehlen Schillehlischken Schmalleningken Schillelwethen Schilleningken Schillenoehlen Schiller Schillermuehle Schiessgirren Schiessgarten Schawoine, ew. Jackschoenau. W 1842 r. 20 dm. , 173 mk. 10 kat. , szkoła ewang. , młyn wodny, browar i gorzelnia. Schelkendorf, ob. Zielkowo. Schieran, 1352 Schyrow, wś, pow. złotoryjskohajnowski, par. kat. Hajnów, ewang. Straupitz. W 1842 r. 17 dm. , zamek, folw. , 115 mk. ewang. Schierpitz, ob. Cierpice. Schiess al. Sziesze niem. , wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Rus; 240 dm. , 920 mk. , 1460 ha. Schiessgarten, leśn. w nadleśn. Miłomłyn, pow. ostródzki; 1 dm. , 8 mk. Schiessgirren al. Szieszgirren, wś, pow. szyłokarczemski; 110 dm. , 455 mk. , 467 ha. Schiesskrandt al. Szieszkrandt, ws, pow. szyłokarczemski; 52 dm. , 420 mk. Schiesswald, leśn. w nadleśn. Miłomłyn, pow. ostródzki, 1 dm. , 16 mk. Schiewenau, wś, pow. welawski, st. pocz. i tel. Tapiewo; 82 dm. , 363 mk. , 350 ha. Schietewenhorst, wś na t. z. gdańskiej Nierzeji, 21 klm. na wschód od Gdańska, blizko morza, pow. gdański nizinny. Gleba w części piaszczysta, w części błotna; 243 ha obszaru 224 roli. Par. kat. Fuerstenwerder, agent. pocz. jest w miejscu. W 1885 r. 26 dm. , 61 dym. , 281 mk. , 269 ew. , 12 kat. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, hodowlą bydła, rybołówstwem i dobywaniem bursztynu. Kl. Fr. Schiffus, wś, pow. gierdawski, st. p. i tel. Gierdawy; 53 dm. , 223 mk. , 427 ha. Schigatte, jezioro w pow. windawskim gub. kurlandzkiej, w okolicy Angermuende, niewielkie, odznaczające się tem, że peryodycznie wysycha i znowu napełnia się wodą. Schigla niem. al. Szygla, ob. Żihla. Schildau, 1371 Schildow, wś, pow. szunowski, posiada kościół par. katol. , par. ew. Jeleniogóra. W 1842 r. 70 dm. , zamek, dwa fol. , 428 mk. 26 kat. , szkoła kat. Sch. było własnością księżny Fryderyki Niederlandzkiej, urodzonej ks. pruskiej. Do Sch. należy fol. Johannisthal. Schildberg, ob. Ostrzeszów. Schildberg, ob. Szylbark. Schildberg, 1437 Schilperg, wś, pow. ziębicki, par. ew. częścią Neobschuetz, częścią Steinkirch, par. kat. Nowa Wieś. W 1842 r. 51 dm. , fol, 354 mk. 151 ew. , młyn wodny, browar, gorzelnia. Dawniej własność klasztoru w Henrychowie. Schilde, 1231 Sildowe, 1268 Schildawe, dobra rycerskie, w pow. nissańskim, par. Nissa, W 1861 r. 2 dm. , 6 mk. katol. , 374 mr. Posiadłość tę nabył prawem zastawu bisk. wrocławski Jakub Salza i nadał ją w 1539 r. kościołowi par. w Nissie. Schildern dok. , pow. lubawski, ob. Ostrowite. Schildern 1. Klein, wś, pow. lignicki, par. ew. Kunitz. W 1842 r. 20 dm. , 136 mk. 1 kat. . 2. Sch. Polnisch, ob. Pohlschildern. Schildo, wysepka na Bałtyku, w pobliżu wyspy Mohn ob. . Schilgallen, ob. Schillgallen. Schilingsdorf, ob. Białochowo. Schilkwitz, wś, pow. wołowski, par. kat. i ew. Stroppen. W 1842 r. 23 dm. , zamek, folw. , 153 mk. 14 kat, , cegielnia. Schillamuehle, ob. Siła. Schillehlen 1. wś, pow. nizinny, st. p. Skaisgirren; 13 dm. , 51 mk. , 99 ha. 2. Sch. , wś, pow. darkiejmski, st. p. Sodehnen; 54 dm. , 294 mk. , 505 ha. Ad. N. Schillehlischken 1. Gross, wś, pow. ra gnecki, st. p. NeuEggleningken; 38 dm. , 189 mk. , 401 ha. 2. Sch. Klein, wś, tamże; 27 dm. , 139 mk. , 199 ha. Ad. N. Schillehnen 1. wś, pow. ragnecki, st. p. Schmalleningken; 114 dm. , 508 mk. , 592 ha. 2. Sch. , wś, pow. pilkałowski, około 6 klm. na zachód od rz. Szeszupy i granicy król. polskiego, w dolinie ograniczonej z północy weszkalskimi lasami, z południa wielkiem bagnem Plinis. Nazwa pochodzi od wyrazu szilas jedlina; 109 dm. , 535 mk. , trudniących się rolnictwem, chowem bydła i koni; 692 ha obszaru. Na miejscu urząd celny, st. pocz. Ztąd kursuje poczta do Wiluhnen. Ad. N. Schillelwethen, ws, pow. nizinnny, st. p. Gr. Friedrichsdorf; 92 dm. , 461 mk. , 268 ha obszaru. Ad. N. Schilleningken 1. dobra, pow. tylżycki, st. p. tel. i kol. w Tylży; 74 dm. , 393 mk. , 1483 ha. 2. Sch. , wś, pow. pilkałowski, st. p. Lasdehnen; 83 dm. , 362 mk. , 347 ha. 3. Sch. , wś, tamże, st. p. Szyrwint; 22 dm. , 106 mk, , 234 ha. 4. Sch. , leśn. w nadleśn. Schorellen, tamże; 1 dm. , 9 mk. 5. Sch. al. Kujehlen, wś, pow. stołupiański, st. p. Kattenau; dm. , 17 mk. , 93 ha. 6. Sch. , wś, tamże; 124 dm. , 573 mk. . 829 ha. 7. Sch. , wś, pow. gąbiński, st. p. Judtschen; 40 hm. , 217 mk. , 432 ha. 8. Sch, Gross, wś, pow. nizinny, st. p. Palleiten; 39 dm. , 199 mk. , 428 ha. 9. Sch. Klein, wś, tamże; 23 dm. , 126 mk. , 272 ha. Schilleninken, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Proekuls; 106 dm. , 514 mk. , 804 ha. Schillenoehlen 1. wś, pow. pilkałowski, st. p. Lasdehnen; 34 dm. , 161 mk. , 228 ha. 2. Sch. Gross, wybud. przy wsi; 6 dm. , 33 mk, 3. Sch. Klein, wybud. , tamże; 19 dm, 128 mk. Ad. N. Schillerbach, potok, prawy dopływ Odry w jej górnym biegu. Schillermuehle al. Schuellermuehle, 1414 Schildirmoeyl, wś, pow. wrocławski, par. kat. Schielkendorf Schelkendorf Schiess Schierpitz Schieran Schiesskrandt Schiesswald Schilluweiten Sch Schillgehnen Schilling Schillingen Schillngsgut Schillnlgs Schillinnen Schillis Schillkojen Schillmeiszen Schilln Schillupischken Schillupoenen Schillut Schillutis Schillwen Schinikeiten Schimmel Schemilwicz Schemmelwitcz Sek Corporis Schininierwitz Schiniotzuetz Schindelvorwerk Schinkenberg i ew. Herrmannedorf. W 1842 r. 5 dm. , fol, 46 mk. 18 kat. , młyn wodny. Schillgallen 1. zapewne Szyłgale, wś, pow. kłajpedzki; 9 dm. , 48 mk. , 176 ha. 2. Sch. , wś, pow. labiewski, st. p. Mehlauken; 23 dm. , 112 mk. , 175 ha. 3. Sch, wś, pow. szyło karczemski, st. p. Schakuhnen; 82 dm. , 285 mk. , 121 ha. 4. Sch. , dobra nad rzką Jege, pow. tylżycki, st. pocz. , tel. i kol. żeL w Tyl ży; 19 dm. , 110 mk. , 296 ha. 5. Sch. , wś, pow. stołupiański, st. p. Kattenau; 48 dm. , 248 mk. , 250 ha. 6. Sch. , ws, pow. wy strucki, si p. Pelleningken; 18 dm. , 101 mk. , 122 ha. 7. Sch, , wś, pow. tylżycki, st. p. Plaschken; 80 dm. , 348 mk. , 327 ha. 8. Sch. , wś, tamże, przy Tylży; 153 dm. , 639 mk. , 326 ha. 9. Sek Heide, wyb. , pow. tyl życki; 37 dm. , 284 mk. 10. Sch. Kl. , leśn. w nadleśn, Dingken; 1 dm. , 8 mk. U. Sch. Neu, wybud, przy wsi Gr. Plattenisohken; 2 dm. , 21 mk. 11. Sch. Wuestenei, wybud. , pow. tylżycki; 17 dm. , 88 mk. 12. Sch. Bartel, wś, pow. kłajpedzki; 20 dm. , 90 mk. , 103 ba. 13. Sch. Heyderbruch al. Sehiuenderisćhken, dobra, pow. tylżycki, blisko Tylży pocz, tel. , kol. żel; 4 dm. , 28 mk. , 137 ha. 14. Sek Kauschen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szil len; 11 dm. , 51 mk. , 199 ha. Ad N. Schillgehnen, Schilien, Schiligeyn dok. , wś na niem. Warmii, pow. brunsberski, blisko Brunsbergi st. pocz. , tel i koL żeL; 56 dm. , 305 mk. , 802 ha. W r. 1290 nadaje bisk. Henryk Henrykowi de Syrien, ponieważ tenże pierwsze nadanie zatracił, ponownie hereditatem Syrien, hoc est 60 mansos in campis Syrien et Ciepień vulgariter nominatis. Owo Syrien to dzisiejsze Schillgehnen. W r. 1328 nadaje bisk. Jordan 7 włók i 6 mr. in silva nostra que damerow appellatur, et situatos intra gades et limites hic iam scriptos, videlicet inter sex mansos Herbordi et aquam Bibra, ac inter bona Michaelis et campum Clupien cum omnibus utilitatibus et pertinenciis incolis memorate ville Schilien. Mają z nich płacić 4 grzyw. pro censu et nomine census, a gdy włóki te z biegiem czasu w kulturze podniosą, będą płacić poradlne zwykłe, a plebanowi meszne. W r. 1344 zamienia się służba wojskowa za 6 włók w Sch. na czynsz; supplicarunt ut dictum servitium in annualem consum eis permutare dignaremur cum census dictoi um mansoruni maiorem inferret utilitatem nobis et nostrae ecclesie, quam servitium in hac parte. Na dokum, dodano na marginesie; Anno 1584 R. D. D. Martinus Cromer, Epus Varmien. hoc Privilegium renovavit et incolis ville Schiigen impartivit ea lega ut soluant quotannis 12 mr. . Schilling, pod Poznaniem, ob. Szeląg. . Schillingen, dobra, pow. pilkałowski, st. p. Sodargen; 10 dm. , 56 mk. , 271 ha. Schillings 1. wś, pow. olsztyński, st. p. , tel i kol. żeL Biesal; 15 dm. , 66 mk. , 201 ha. 2. Sch. , pol. Janowo ob. , wyb. przy wsi Ponarien, pow. morąski, st. p. Beichau; 3 dm. , 39 mk. Wś ta założona przez Polaków, dziś zniemczała. Ad. N. Schillngsgut, , pow. brunsberski, 1 dm. , 8 mk. Schillnlgssee, po poL Długie al. Szelągwskie, jezioro w pow. ostródzkim, niedaleko Ostrodu, należy do grupy jezior otaczających jez. Drwęckie. Leży nad nim wś Maderwiza. Schillinnen 1. wś, pow. tylżycki, st. p. Willkischken; 3 dm. , 18 mk. , 66 ha. 2. Sch. , wś, pow. gołdapski, poczta w Gołdapi; 14 dm. , 56 mk. , 173 ha. Ad. N. Schillis, wybud, przy maj. Tussainen, pow. ragnecki; 2 dm. , 7 mk. Schillkojen, wś, pow. nizinny, st. p. Kellminen; 58 dm. , 309 mk. , 261 ha. Schillmeiszen, wś, pow. szyłokarczemski; 92 dm. , 369 mk. , 636 ha. Schilln, pow. międzyrzecki, ob. Silna. Schillupischken, wś, pow. ragnecki, st. p. Kellminen; 45 dm. , 231 mk. , 325 ha. Schillupoenen, wś, pow. stołupiański, st. p. Trakehnen; 39 dm. , 186 mk. , 335 ha. Schillut, pow. ragnecki, ob. Georgenwalde. Schillutis, kol, pow. ragnecki, ob. Leuheninghen 2. Schilluweiten, wś, pow. nizinny, st. p. Gr. Friedrichsdorf; 50 dm. , 268 mk. , 211 ha. Schillwen, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Jugnateu; 43 dm. , 224 mk. , 264 ha. Schinikeiten, dobra, pow. tylżycki, st. p. Piktupoenen; 1 dm. , 13 mk. , 86 ha. Schimmelwald, pow. średzki, ob. Stęszeioko, Schimmelwitz 1. 1391 Semilwicz, 1417 Schemilwicz, wś, pow. trzebnicki, par. katol Prausnitz, ew. Karoschke. W 1842 r. 33 dm. , zamek, fol, 185 mk. 10 kat. , dziedziczne sołtystwo, młyn wodny, cegielnia, browar, gorzelnia. Do Sch. należy folw. Linde. 2. Sch. , 1420 Schemmelwitcz, wś, pow. lignicki, par. ew. Rothkirch. W 1842 r. 10 dm. , 79 mk. 3 kat. , zamek, fol 3. Sek, 1323 Schimilwicz, wś, pow. nowotarski, par. kat. Schossnitz, ew. Kąty. W 1842 r. 30 dm. , 218 mk. 105 ew. , dziedziczne sołtystwo, gorzelnia, Od 1540 do 1820 r. własność kościoła Corporis Christi w Wrocławiu. Schininierwitz niem. , ob. Siemirowo, Schiniotzuetz, pow. raciborski, ob. Zimocice. Schindelvorwerk, fol, pow. krobski Rawicz, okr. domin. Golina. Schinkenberg, wś w nizinach nadwiślań Schillgallen Schirrmeyen Schinkenland Schirlent Schirgiswalde Schirten Schlagunen Schippowitz Schlppenbeilshof Schlagweg skich, pow. kwidzyński, st. p. Rundewiese, par. kat. Nowe, 514 ha 118 roli or. , 149 łąk. W 1885 r. 53 dm. , 70 dym. , 360 mk, 846 ew, , 7 kat. , 7 żyd. Szkoła ewang. Kś. Fr. Schinkenland, os. połączona w 1869 r. z Świnią Grupą, pow. sztumski, miała 45, 14 mr. , 12 dm. , 88 mk. , 69 kat. , 19 ew. 1868 r. . Schipeinitz ob. Szypińce, Schipot, ob. Szypot, Schippelsdorf, ob. Szczuplinki Schippenbeil, ob. Szępopel. Schlppenbeilshof, dobra, pow. frydlądzki, st. p. Szępopol; 14 dm. , 103 mk. , 297 ha. Schippowitz, fol. dóbr Rosiownik, w pow. kozielskim. Schirgiswalde, serbskie Szerachów, miasteczko w pow. budyszyńskim, na Łużycach. Schirlent al. Schirlentfluss, potok na Szląsku, dopływ rz. Liczwarty, ma swe źródła koło wsi Mollna, w pow. lublinieckim. Schirotzken, ob. Serock. Schirpitz, ob. Cierpice. Schirrau 1. Gross, wś, pow. welawski, o 25 klm. na płn. wsch. od Welawy. W pobli żu obszerne lasy; 89 dm. , 410 mk. , trudnią cych się rolnictwem i ciesiółką. St. p. w miej scu. 2. Sch. Klein, wś, tamże; 11 dm. , 54 mk. , 131 ha. 3. Sch. iVeu, wybud. , tamże, 7 dm. , 80 mk Ad N. Schirrmeyen, wś, pow. stołupiański, st. p. Kattenau; 12 dm. , 73 mk. , 335 ha. Schirten, wś, pow. świętosiekierski, st. p. Swiętosiekierka; 35 dm. , 206 mk. , 418 ha. Schirwen, ob. Prusgirren. Schivelbein, miasto powiat, nad rz. Regą, w Pomeranii, obwód koszaliński. Leży pod 53 46 płn. szer. , a 33 26 wsch. dłg. Posiada st. dr. żel. berlińskoszczecińsko gdańskiej. W 1885 r. miało 513 dm. , 1338 dym. , 5784 mk. , 5414 ew. , 42 kai, 327 żyd. , 1 dyssyd. Ludność trudni się rolnictwem i rękodzielnic twem, żydzi zaś handlem zbożowym i kramnym. W mieście jest browar parowy i dwie fabryki mebli. W XIII w. należało do kla sztoru pomorskiego, który je sprzedał Brandenburozykom. Margrabiowie Otto i Konrad opasali je następnie murem, którego szczątki się przechowały jeszcze. Warownia ta miała Brandenburgią zasłaniać od napadów ze stro ny Pomorzan. W XV w. w pobliżu miasta stoczyli mieszkańcy bitwę z Białogrodczykami, którzy zostali pobici. Z budowli dawnych zachował się obszerny zamek, wzniesiony na początku XIII w. , kościół św. Mikołaja w sty lu ostrołukowym z XIV w. i brama kamien na Steinthor z XIV lub XV w. W pobliżu miasta stał dawniej klasztor kartuzyan Pacis Dos zwany, założony r. 1441 przez Hen ryka T. Borcke ob. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, str. 98. Kś. Fr, Schiwinnen, dobra, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen; 8 dm. , 41 mk. , 159 ha. Schlabitz 1. wś, pow. mielicki, par. kat. i ew. Mielice. W 1842 r. 34 dm. , folw. , sołtystwo dziedziczne, 321 mk. 1 kat. , szkoła ewang. 2. Sch. al. Schlaubitz, 1310 Slauentich, Slawotitz, 1313 Slaventitz, wś, pow. górski Guhrau. Kościół kat. w Gleinig par. Kraschen, par. ew. Góra. W 1842 r. 68 dm. , 2 folw. , 447 mk. 69 ew. , gorzelnia. Do Sch. należy kol. Giebse. Schlablau, wś na małych żuławach mal borskich, przy dr. żel. wschodniej, o 2 mile na wschód od Malborka, st. p. Stare Pole, par. kat. Fiszewo; 204 ha. W 1885 r. 6 dm. , 16 dym. , 86 mk. , 21 kat. , 65 ew. Przywilej lo kacyjny z r. 1476. Ks. Fr. Schlabrendorf, wś, pow. zielonogórski, par. kat. i ew. Koltzig. W 1842 r. 28 dm. , 159 mk. 26 kai, wiatrak. Schlachtendorf, kol. należąca do Zebrzydowic, o 1 2 mili od Rybnika, pow. raciborski, par. Rybnik. W 1861 r. 11 dm. , 76 mk kat. Polaków, 60 mr. Schladahl, wś pod Gdańskiem, pow. gdański miejski, gm. i si p. Szydlice. W 1885 r. 15 dm. , 162 mk Schlaefken, ob. Sławka. Schlaffken, ob. Sławkowy, Schlagendorf, ob. Sławków. Schlagenthin, ob. Sławęcin, Schlagentin, pow. poznański, ob. Szlachcin, Schlagunen, dobra pryw. , w okr. i pow. tukumskim, par. auceńska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Sebbern. SchlagwegPeter, wybud, przy wsi Wehsat Herrmann, pow. kłajpedzki; 4 dm. , 23 mk Schlaischow, ob. Sławuszewo. Schlakalken, wś, pow. fyszhuski, st. pocz. Pobethen; 14 dm. , 88 mk, 243 ha. Schlammsack, wś, pow. elbląski, pół mili od Elbląga, st. p. Gronowo, par. kat. Fischewo, 235 ha. W 1885 r. 14 dm. , 22 dym. , 84 mk, 21 kat. , 58 ew. Schlampen, dobra koronne, w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya, Schlaney, wś, pow. kładzki, par. katol DeutschTisoherbeney, kościół ewang. Cudowa al. Chudoba, par. Strausseney. W 1842 r. 108 dm. , fol, 670 mk 5 ew. , 2 młyny wodne, browar. Schlangenberg, wyb. do Bielkówka, pow. gdański górny, 6 dm. , 71 mk. Schlangenberge, góry pod Kamieniem, pow. złotowski, wymienione w przywileju z r. 1236 ob. P. U. B. von Perlbaoh, str. 49. Schangenlug, leśnictwo Drzewieckie, w pow. międzychodzkim. Schlanowitz al. Schlamwitz, 1301 Slatnowicz, wś, pow. wołowski, par. kat. Heinzen Schippenbeil Schippelsdorf Schipot Schipeinitz Schinkenland Schlaischow Schlammsack Schlaney Schlangenberg Schlangenberge Schangenlug Schlanowitz Schirwen Schivelbein Schiwinnen Schlabitz Schlablau Schlabrendorf Schlachtendorf Schladahl Schlaefken Schlaffken Schlagendorf Schlagenthin Schlagentin Schirrau Schirpitz Schirotzken dorf, ew. Stroppen. W 1842 r. 28 dm. , zamek, fol, szkoła ew. , 214 mk. 5 katol, browar, gorzelnia, cegielnia. Schlanthienen, wś, pow. iławkowski, blisko Iławki pocz. i tel. ; 26 dm. , 129 mk. , 206 ha. Schlanz Gross i Klein, ob. Słońca Mała i Wielka. Schlanz Nieder i Ober, 1360 Wirbicz, 1408 WenigenWirbitz, wś, pow. wrocławski, kościół kat. Gnichwitz par. Sachwitz, ew. Domslau. W 1842 r. 32 dm. , zamek, folw. , 262 mk. 13 kat, szkoła ewang. Schlapien, ob. Szłapie, Schlapke 1. wś, przedmieście gdańskie, należy do Szydlic. W 1855 r. 42 dm, , 583 mk. 2. Sch. , wyb. do Cyganek, pow. gdański górny, 13 dm. , 126 mk. Schlappacken, wś, pow. gąbiński, st, p. Judtscben; 11 dm. , 54 mk. , 229 ha. Schlappschill, wś, pow, kłajpedzki, st. p. Dawillen; 60 dm. , 271 mk. , 809 ha. Schlaszen, 1. wś, pow. szyłokarczemski, st. p. itel Szyłokarczma; 11 dm. , 51 mk. , 305 ha. 2. Sch. Goerge, wś, pow. kłajpedzki; 5 dm. , 37 mk. , 82 ha. Schlatau Gross i Klein, ob. Sławutowo i Slawutówko, Schlatkow dok. 1175, Sclathkoviz, wś w Pomeranii, pow. gryfijski, przy mieście Guetzkow. R. 1175 nadaje ją Kazimierz, ks. pomorski, klasztorowi Grobe na wyspie Orznie Usedom w Pomeranii ob. P. U. B. t. Perlbach, str. 3. Schlatten niem. , ob. Słacina. Schlatzmann, 1484 Slozwin, wś, pow. głogowski, par. kat. GrossKauor, ew. Dalków. W 1842 r. 14 dm. , zamek, folw. , 101 mk. 6 kat. . Schlaube Ober, Mittel, Nieder, wś, pow. górski Guhrau, par. kat. Wąsocz, ew. Sandewalde W 1842 t. 62 dm. , zamek, dwa fol. , 465 mk. 11 kai, sr koła ew. , 2 młyny wodno, 2 wiatraki, gorzelnia i browar. Do Sob. należy ws Gowehrsewitz i Fuchs albo Strassenmuehle. Schlaugen, wś, pow. gołdapski, st. p. Gaweiten; 80 dm. , 323 mk, 324 ha. Schlaunen, wś, pow. tylżycki, st. p. Coadjuthen; 24 dm. , 118 mk. , 176 ha. Schlaup Słup, 1201 Zolp, 1202 Slup Dirsicray, wś nad Szaloną Nissą. pow. jaworski, poBiada kościół par, katol, par. ew. Seiehau. W 1842 r. 110 dm. , dziedziczne sołtystwo, 648 mk. 11 ew. , szkoła kat. Do 1810 r. wś należała do klasztoru w Lubiążu. Schlaupe, 1215 Złup, 1382 Schlup, wś, pow. nowotarski, par. ew. Nowy Targ, par. kat. OberStephansdorf. W 1842 r. 14 dm, , zamek, 288 mk. 36 kat. , szkoła kat. , wiatrak, gorzelnia. Schlauphof, 1446 Slauphof, wś nad Szaloną Nissą, pow. lignicki, par. kat. Słupia, par. ew. częścią Seichau, częścią Wysoki Kościół. W 1842 r. 10 dm. , 128 mk 46 ew. , zamek z parkiem, młyn wodny, cegielnia, browar, gorzelnia. Wś ta należała do klasztoru w Lubiążu. Schlaupitz 1. 1369 Schlapisch, 1398 Aldindorf, wś, pow. nissański, par. ew. w Nissa, kat. w Nowaku. W r. 1861 było 42 dm. , 264 mk 12 ew. i 1050 mr. obszaru. 2. Sch. , 1368 Slup cz, wś, pow. rychbachowski, par. ew. Langenoels, kościół par. katol, w miejscu. W 1842 r. 114 dm. , folw. , 739 mk. 228 kat. , 92 mr. roii, 5 1 2 mr. łąk, szkoła kat. , 3 młyny wodne. Do Sch. należy kol Jentschwitz, która obejmowała folw. , U dm. , 78 mk. 30 kat. . Schlaupp al Schlaupe, wś i dobra, pow. wołowski, par. kat. i ew. Winzig, kaplica ew. i cmentarz. W 1842 r. 38 dm. , 273 mk. 33 kat. , zamek i folw. , szkoła ew. , młyn wodny, wiatrak, gorzelnia, cegielnia. Schlauroth, wś, pow. zgorzelicki, par. kai, Jawornik, ew. Kunerwitz. W 1842 r. 31 dm. , folw. , zamek, 206 mk. 2 kat. ; szkoła ewang. , młyn wodny. Schlause, 1210 Słucisowo, 1260 Sluseyouo, 1342 Sluysow, 1513 Slawsaw, Slawse, wś, pow. ziębicki, par. kat. Beerwalde, kaplica kat. w miejscu, par. ew. Olbersdorf. W 1842 r. 61 dm. , folw. , 430 mk. 202 ew. . Do Sch. należy KleinSchlause i Marienhof. Schlawa, jezioro, miasto i wś na Szląsku, ob. Sława. Schlawe, ob. Sławno, SchlawinAlt, dok. Slowyn, Sclowin, Slovigen, wś w Pomeranii, pow. sławiński, par. kat. Słupsk; znana w dok. 1262 r. ob. Pcrlbach, P. U. B. , str. 162. R. 1270 nadaje ją książę rugi ski Wisław klasztorowi bukowskiemu tamże, str. 198. Kś. Fr. Schlawitten, dobra, pow. iławkowski, st. p. i tel. Iławka; 9 dm. , 64 mk. , 132 ha. Schlegel, 1398 Siegelsdorf, wś, pow. kładzki, w wyniosłem położeniu, posiada kościół par. kat. , kaplicę WW. Świętych, szkołę kat. , szpital, kopalnio węgla, liczno warsztaty tkackie, 4 młyny wodno, zakłady fabryczne i rzemieślników, przeszło 3000 mk. W 1842 r. rozpadała się na następne części; Sch. , wś, 239 dm. , zamek wznies. 1663 st. npm. , folw. , 1786 mk. 14 ew. ; Leppelt, kol, 13 dm. , 94 mk. kat. ; Theresienfeld, kol, założona 1780 r. , dm. , 140 mk. kat. ; Wolfswinkel, część wsi, dm. , folw. , 173 mk. kat. ; Kirchenhaeuser, część do probostwa należąca, 2 dm. , 14 mk. ; Ebersdorf, część wsi, 37 dm. , 247 mk. Schlaunen Schlaup Schlaupe Schlauphof Schlaupitz Schlaupp Schlanthienen Schlauroth Schlause Schlawa Schlawe Schlawin Schlawitten Schlegel Schlanthienen Schlanz Schlapien Schlapke Sch Schlappacken Schlappschill Schlaszen Schlatau Schlatkow Schlatten Schlatzmann Schlaube Schlaugen Schleszehlen Schlesien Schlegelsdorf Schlegenberg Schlehk Schleibitz Schleierwasser Schleife Schleinitz Schleiwitz Schlekeiten Schlewisdorf Schlengen Schlepecken Alt Neu Schlepstein Schlegelsdorf dok. , ob. Stablewice i Warszewice. Schlegenberg, dobra ryc. i wś u źródeł rzki Straduny, pow. głupczycki, par. Głupczyce o 1 2 mili. W r. 1861 było 45 dm. , 201 mk. kat. Obszar dóbr ryc. zajmuje 560 mr. roii, 62 mr, łąk, 33 mr. pastw, i ogród; wś zajmuje tylko 65 mr. Ob. Głupczyce, Schlehk, dobra pryw. z kość. ew. , w okr. goldyngskim, pow. windawski, par. piltyńską Kurlandya. Do dóbr należą folw. Palgen, Zirnkaln Abaushof. Schleibitz, 1410 Sleywicz, wś i dobra, pow. oleśnicki, par. kat. Kunersdorf, ew. Weigelsdorf. W 1842 r. 57 dm. , zamek, dwa folw. , szkoła ew. , wiatrak, browar, gorzelnia. Schleierwasser, wodospad 25 mt. wysoki, utworzony przez pot. Młynica, w hr. liptowskiem, ob. Młynka 1. . Schleife, mylnie Schleisse, pol. Grudzianka al. Grudzionka, holendry, w pow. bukowskim Lutomyśl, o 8 klm. na zach. od Lwówka, nad Grudzianką, dopł. Sępolny, par. i poczta w Lwówku Neustadt b. Pinne, st. dr. żel. w Lutomyślu Neutomischel; 15 dm. , 113 mk. 20 kat. , 93 prot. i 208 ha 167 roli, 28 łąk, 5 lasu. Wchodziła dawniej w skład dóbr lwoweckich; właścicielem był w końcu zeszłego wieku Melchior Korzbok Łącki, E. Cal. Schleinitz, fol. , pow. wyrzyski, tuż pod Białośliwiem, ku północy; par. Krostkowo. Schleiwitz al. Schleibitz, 1369 Slywiz, wś i dobra ryc, pow. nissański, par. kat. Rathmannsdorf. W 1861 r. 35 dm. , 225 mk. kat. Wś ta stanowiła poprzednio własność bisk. wrocławskich, następnie nadana przez króla bar. Humboldtowi. Schlekeiten, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen, 15 dm. . 84 mk. , 150 ha. Schlewisdorf i Schlemsdrowo, pow. krobski, ob. Szeinzdrowo. SchlengenAndres niem. , wś, pow. kłajpedzki, st. p. i tel. Kłajpeda; 6 dm. , 40 mk. 170 ha. Schlepecken, dobra, pow. labiewski, st. p. Seith; 14 dm. , 81 mk. , 146 ha. Schleppen 1. wś, pow. tylżycki, st. p. Coadjuthen; 71 dm. , 363 mk. , 384 ha. 2. Sch. Alt, , wyb. , tamże; 60 dm. , 314 mk. 3. Sch. Neu, wybud. , tamże; 8 dm. , 49 mk. Schlepstein, wś, pow. szyłokarczemski, st. poczt. Lichtenfeld 8 dm. , 55 mk. , 237 ha. Schlesien, ob. Szląsk. Schlesierthal, wś nad rz. Wystrzycą, pow. świdnicki, par. kat. i ew. Wystrzyca Górna. W 1842 r. 10 dm. , 82 mk. 5 kat. . Wś leży w malowniczej dolinie górskiej, wznies. 1098 st. npm. Poszukiwano tu rud ołowianych i srebrnych, lecz woda zalała szyb. Ruiny starego grodu, o których krążą różne legendy. Schleszehlen, ob. Szyrwałki, Schleuduhnen, wybud, przy wsi Puschkeiten, pow. frydlądzki; 2 dm. , 23 mk. Schleunchen, niemiecka nazwa Osłonima, w pow. babimoskim. Schleuse 1. leśn. w nadleśn. Skallischken, pow. darkiejmski; 1 dm. , 5 mk. 2. Sch. , os. przy wsi Rusi, pow. ostródzki. 3. Seh, Gross, os. przy wsi Heinrichshof, pow. we lawski. 4. Sek Klein, dobra, tamże; 9 dm. , 38 mk. , 68 ha. Ad. N. Schleusenau, pow. bydgoski, ob. Wilczak Schleusenkrug, ob. Służna, Schleusenwalde, ob. Wikno, Schleuwen al Eszerupchen, wś, pow, stołupiański, st. p. i teL Stołupiany; 11 dm. , 81 mk. , 209 ha. Schlichtingsheim, pow. wschowski, ob. Szlichtyngowa. Schlick, wybud, przy wsi Roebel, pow. margrabowski. Schlidnau, góra, ob. Hladniów. Schliepershof, pow. wyrzyski, ob. Wójtostwo. . Schliesa Alt i Neu, 1275 Ślezów, 1313 Schlesaw, 1360 Schleschow, , wś i dobra, pow. wrocławski, par. ew. Piskorzów, kat. Wangern. W 1842 r. Sch. Alt 55 dm. , zamek, folw. , 369 mk. 162 kat. , szkoła ew. , 2 wiatraki; Sch. Neu, 17 dm. , zamek, folw. , 92 mk. 10 kat. . Schliewe, ob. Śliwa. Schlillgal, pow. ragnecki, ob. Kauschen 4. . Schlingelbach, rzka, prawy dopł. Odry ob. t. VII, 387. Schlipe, rzka, prawy dopływ Odry ob. t. VII, 387. Schlitt, wś, pow. licbarski, st. p. Heiligenthal; 140 dm. , 750 mk. , 1320 ha. Schlitze, pow. krobski, ob. Żylica. Schlobitten 1. wś, pow. pr. holądzki, st. poczt. w miejscu; loży w okolicy pagórkowa tej, lesistej, z lekką ziemią; kościół par. ew. , 30 dm. , 158 mk. ew. , 209 ha. 2. Sch. , dwo rzec kol. żel. wschod, odl. 71 klm. od Tcze wa; 3 dm. , 55 mk. 3. Sch. , dobra rycer. , tamże; 77 dm. , 478 mk. ew. , 1203 ha, z pię knym zamkiem, należącym do hr. Dochna. 4. Sch. , folw. dóbr ryc, 8 dm. , 157 mk. Por. Morąg t. VI, 673. Ad. N. Schlochau, ob. Człuchowo, Schlochow, ob. Słuchowo i Słuchy. Schlock al. Schlocksche Muelenbach, rzeczka w Kurlandyi, bierze początek w par. tukumskiej, na zachód od mta Tukumu, przepływa przez jeziora Walgun i Kanner i w gub. inflanckiej uchodzi do rz. Aa pod mtem Schlock. Długa około 30 w. Schlock, mko przy ujściu rzki Schlock do rz. Bolder Aa, w pow. ryskim gub. inflanckiej o 31 w. na zachód od Rygi a 5 od zatoki Schlobitten Schlock Schlochow Schlochau Sch Schlegelsdorf Schlitze Schlitt Schlipe Schlingel Schlillgal Schliewe Schliesa Schliepershof Schlidnau Schlick Schlichtingsheim Schleuwen Schleusenwalde Schleusenkrug Schleusenau Heinrichshof Sek Ad Schleunchen Schleuduhnen Schlesierthal Slou Sch Wartenberg Ober Alkehnen fiszuski Schloesschen Schloempen Schloditten Sch Schlodien Schlockhof Schlockenbek Schloss Ryskiej; st. dr. żeL RygaTukum, o 33 w. od Rygi, 27 w. od Tukumu. W 1867 r. było tu 112 dm. 3 mur. , 724 mk. 587 ew. , 27 pra wosł. , 110 żyd. ; 16 Rus. , 240 Niemców, 358 Łotyszów, 110 żydów, kościół par. ew. , dom modlitwy żydowski, szkoła, 3 fabryki. Mko niewiadomo kiedy i przez kogo założone, ist niało już w XV w. ; w 1785 r. otrzymało pra wo miejskie. W par. Sch. leżą na wybrzeżu morskiem liczne wioski, które podczas lata są zwiedzane jako miejsca kąpielowe Lappemosch, Kaugern, Karlsbad, Dubbeln, Majorenhof, Bilderlingshof. J. Krz. Schlockenbek al. Schlokenberg, dobra prywatne, w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Do dóbr należą folw. Durben, Altona i Neuhof. Schlockhof, dobra pryw. , w okr. mitawskim, pow. i par. bowska Kurlandya. Schlodien 1. wś, pow. pruskoholądzki; 29 dm. , 145 mk. ew. , 147 ha. 2. Sch. dobra ryc, tamże; 81 dm. , 360 mk. ew. , 1074 ha. Leżą w pobliżu rz. Pasargi, w gliniastej równinie; w dobrach browar, 2 gorzelnie. Pa łac 1643 r. zbudowany i park hrab. DohnaSchlodien; st. poczt. J. B. Schloditten, wś, pow. iławkowski, st. p. , tel. i kol. żel. Iławka; 32 dm. , 150 mk. , 293 ha. Schloempen, wś, pow. rastemborski, st. p. Szępopol; 15 dm. , 70 mk. , 126 ha. Schloesschen, pasmo wzgórzyste, na lewym brzegu Hornadu, między nim od płd. a Ganowskim pot. od płn. , jogo lew. dopływem, we wschodniej części Tatr Niźnich, na obszarze gmin Popradu, Filio i Ganowiec od płn. a Kubachu i Hranownicy Grenicz od płd. , w hr. spiskiem Węgry. U połud. podnóża rozwija się dolina górnego Hornadu, od zach. dolina Kwietnika Blumental, a ku płn. pot. Cieplica Teplitz do Popradu; od płn. rozwija się w oddali dolina Popradu. Północne odgraniczenie tworzy dolina pot. Ganowskiego, który również od wschodu oddziela to urocze pasmo od reszty działów. U płn. podnóża legły osady Filice i Ganowce z zakładem kąpielowym. Dolina Kwietnika oddziela Sch. od działu Krzyżowej. Najwyższy punkt tego pasma wznosi się tuż nad Kwietnikiem 767 mt. i dochodzi 922 mt. npm. ; środkowy czubek 861 mt. , dalej na wschód Dubina 805 mt. a wschodni czubek 728 mt. Lasy po płn. stronie Studzienny i Hruby, od płd. zaś Ugorski las. Pasmo to, pokryte lasem szpilkowym, składa się przeważnie z melafiru. Ze szczytu, gdzie wznosi się gloryetka, rozpościera się widok na kotlinę ganowiecką, wyżynę popradzkowielicką, na Tatry i na Tatry Niźnie, w dolinę Hornadu aź po Królową Halę. Jestto miejsce przechadzek gości kąpielowych z Ganowiec. Nazwa tego pasma, jako też pobliskiego w Ganowcach Hradka al. Kesselberg, naprowadza na do mysł, że musiało to być miejsce obronne, prawdopodobnie w czasie wojen husyckich. Odznacza się ta miejscowość także piękną florą; uwagi godne są Soldanella alpina L. var. major, Dentaria glandulosa L. , Viola silvestris Kit. var. maerantha, Atragene alpina L. , Astragalus hypoglottis L. , Spiraea media Sw. , Sedum album L. , Aconitum moldavicum Hacq. , Lavatera thuringiaca L. , Vicia silvatica L. i t. d. Br. G. Schloesschen, ob. Zameczek. Schloesersshoefen, wyb. przy wsi Ober Alkehnen, pow. fiszuski. Schloin 1. 1453 Slou, wś, pow. głogowski, par. kat. i ew. Głogowa. W 1842 r. 21 dm. , dziedziczne sołtystwo, 231 mk. 80 kat. , dwa wiatraki, gorzelnia. 2. Sch. , wś, pow. zielonogórski, par. ew. Schweinitz, posiada kościół katol. , filią par. Deutsch Wartenberg. W 1842 r. 68 dm. , 397 mk. 19 kat. , szkoła ew. , 5 młynów wodnych, olejarnia. Do Sch, należy Heinrichau. Schleppe niem. , ob. Słopanowo. Schloss am Teiche, ob. Rotschloss. SchlossAltes, wybud. do Brunowa, pow. malborski. Schlossberg, wzgórze w Kurlandyi, w parafii baldońskiej, o 7 w. od wzgórza Zeplitberg, wzniesione około 250 stóp nad poz. rzeczki Kekkau. Schlossberg, dobra prywatne, w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. Do dóbr należą folw. Kazimiryszki i Koniecpol. Por. Iłłukszta. Schlossberg, ob. Sadki pow. wyrzyski, Zamczysko pow. wągrowiecki i Zamkowa Góra pow. obornicki. Schlossberg 1. góra, 1 4 mili na płd. od Kartuz. Według podania stała tu jakaś świątynia czy toż zamek, który się zapadł ob. Zeitschr. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, 90. 2. Sch. , góra nad jez. Bytyńskiem, pow. wałecki. 3. Sch. , wybud. do Junkrów, pow. kościerski. 4. Sch. , ob. Zamkowa Góra i Zamkowiszcze. Schlossberg 1. góra w pow. morąskim, pod Wildenhof, wznies. 216 mt. n. p. m. ; ob. Gardyny. 2. Sch. , góra z grodziskiem i cmentarzyskiem, w pow. gąbińskim, ob. Nemmersdorf. Schlossberg, fol. , pow. wystrucki, st. p. Norkitten; 15 dm. , 94 mk. , 253 ha. SchlossBirglau, pod Toruniem, ob. Bierzgłowski zamek. SchlossGraetz, ob. Grodzisk t. II, 840. SchlossGoldniannsdorf, ob. Bzy 9. . Schlosshauland, pow. bydgoski, ob. Soleckie Holendry. Schlockenbek Schleppe Schlossberg Schlosshauland Sch Schlossmuehl Schlosshof Schlottau Schlottendorf Schlosssee Schloss Schlosshof Schlosshof, dobra pryw. , w par. i pow. hazenpockim, par. sakenhauska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Charlottenhof. Schlosshof, dwór i gorzelnia w Kozach, pow. bialski Galicya. Br. G. Schlossmuehl 1. os. młyn. nad Żydowską strugą, pow. wałecki, na płn. od Wałcza, 66 ha 40 roli, 6 łąk, 11 lasu. W 1885 r. 6 dm. , 10 dym. , 68 mk. 17 kat. . 2. Sch. , folw. frydlądzkich dóbr szlach. , pow. wałecki, st. p. Frydląd Marchijski, par. kat. Tuczno, 3 dm. , 36 mk. Schlossmuehle, pow. międzyrzecki, ob. Zamkowy Młyn. Schlossemuehle, leśn. do Czarnego Hammerstein, pow. człuchowski. Schlossiiiiiehlej wybud. przy mieście Dąbrównie, pow. ostródzki. Schlossmuehle, powiat wielkostrzelecki, ob. Rozwadza. SchlossSee 1. al. AmtsSee, jezioro w zachodniej stronie Tucholi, przy mieście. Struga Kicz uprowadza wody jeziora do Brdy. 2. Sch. See, jezioro na płd. od Wałcza. SchlossSee, ob. Zamkowe jezioro. Schlosssee, jezioro przy Garczynie, ob. Wielkie al. Zamkowe. Schlottau, 1339 Slothouo, wś, pow. trzeb nicki, posiada kościoł par. ew. , par. kat. Scha woine. W 1842 r. 110 dm. , 854 mk. 22 kat. , szkoła ew. , 4 młyny wodne, cegielnia. Do Sch. należą młyny Dobrischaetzkemuehle, Neumuehle, OberKachel, Schaetzkamuehle, Trzemesche. W nich było 9 dm. , 85 mk. 2 katol. . , Schlottendorf, 1317 Siehathendorf, 1360 Slawatindorf, wś, pow. ząbkowicki, par. kat. Reichenow. W 1842 r. 61 dm. , 367 mk. 1 ewang. . Schlotterei dok. , ob. Złotorya. Schlotting, 1296 Slotnik, wś, pow. lignicki, par. ewang. Wysoki Kościół, katol. Malitsch. W 1842 r. 17 dm. , 146 mk. 13 kat. , cegielnia, suszarnia. Schluesselburg, u ludu Szluszyn, miasto powiatowe i forteca, w gub. petersburskiej, przy wyjściu rz. Newy z ieziora Ładogi, pod 59 56 40 płn. szer. a 48 42 19 wsch. dłg. , odl. o 60 w. od Petersburga, przy trakcie archangielskim. W 1881 r. było tu 409 dm. 9 murow. , 7448 mk. 87 kat. , 102 protest. , 15 rozkol. i 157 żyd. , 3 cerkwie, 53 sklepów, szkoła miejska 3klas. dla chłopców 81 uczniów, szkoła początkowa dla dziewcząt 80 uczennic, 2 szpitale na 12 i 40 łóżek, apteka, st. poczt. i przystań statków parowych. Własność miasta stanowi dom ze sklepem i 3100 dzies. ziemi; dochody w 1881 r. wynosiły 25, 318 rs. W tymże roku było 131 rzemieślników i wielka fabryka perkali, zatru dniająca 470 robotników i produkująca za l, 202, 000 rs. Handel nieznaczny, ogranicza się zbytem produktów spożywczych. Zało żono w 1323 r. przez ks. Jerzego Daniłowi cza pod nazwą Orieszek, zdobyte zostało w 1348 r. przez króla szwedzkiego Magnusa i przezwano Nothenburgiem, odebrane następnie w 1349 r. przez Nowogrodzian, poczem w r. 1611 powtórnie zajęte przez Szwedów, zosta wało w ich posiadaniu do 1702 r. Wzięte szturmem w październiku t. r. przez Piotra W. , otrzymało dzisiejszą nazwę. Dawna wa rownia, przerobiona i wzmocniona znacznie za czasów Piotra W. a zniesiona po 1810 r. była przeznaczona w późniejszym czasie na więzienie. Schluesselburski powiat, zajmują cy północną częśó gubernii, przylegający do połudn. i zachodn. brzegu jez. Ładogi, podług obliczenia pułk. Strelbickiego zajmuje 70, 76 mil al. 3423, 6 w. kw. Powierzchnia powiatu przedzielona jest rz. Newą na część północną i południową. Pierwsza z nich nachyla się od zachodu ku wschodowi i na wybrzeżach je ziora jest błotnistą niziną, w części zaś pół nocnej i zachodniej przerznięta południowemi odroślami gór Finlandzkich i zasiana jeziora mi. Część południowa powiatu jest w ogóle niziną skłaniającą się od południa ku półno cy. Gleba przeważnie piaszczysta, w nizinach piaszczystobłotnista al. piaszczystoglinia sta. Powiat, oprócz jez. Ładogi, przylegają cego do jego granic na przestrzeni 120 w. , i rz. Newy 40 w. w granicach powiatu, zro szony jest mnóstwem drobniejszych ich do pływów. Jezior wiele. Rozległe błota znajdu ją się na wybrzeżach jez. Ładogi oraz w czę ści południowej, na pograniczu z pow. nowo ładoskim i gub. nowogródzką. W 1881 r. było w powiecie bez miasta powiat. 39, 826 mk. 438 rozkol. , 53 katol. , 19, 187 protest. , 78 żydów i 3 machom. , zamieszkałych w 234 osadach. Oprócz rolnictwa, stojącego zresztą z powodu nieurodzajności gleby i ostrości klimatu na niskim stopniu sieją głownie owies i sadzą kartofle, mieszkańcy zajmują się wychodzeniem na zarobek, flisactwem, rybactwem, obróbką drzewa, wypalaniem wę gli i wydobywaniem wapienia i płyt kamien nych. Przemysł fabryczny reprezentowany był w 1881 r. przez 29 fabryk, zatrudniają cych 3590 robotników i produkujących za 1, 050, 500 rs. J. Krz. Schluesselmuehle, pow. toruński, ob. Kluczyk. Schluidszen, wś, pow. stołupiański, st. p. Trakehnen; 29 dm. , 122 mk. , 215 ha. Schmaatz, ob. Smocza. Schniachtenhain, 1373 r. Schmachtenhain, pow. nowotarski, par. ew. Piotrowice Wiel Schlossiiiiiehlej Schlossemuehle Schlotting Schluesselburg Schluesselmuehle Schluidszen Schmaatz Schniachtenhain Schlotterei Schlossmuehle Schmeltern kie, kośc. kat. Stróża Górna Struse. W 1842 r. 15 dm. , 110 mk. 6 kat. , młyn wodny. Schmackerlauken, wś, pow. wystrucki, st. p. Norkitten; 7 dm. , 41 mk. , 132 ha. Schmaddenhof, fol. dóbr pryw. Mesoten, w okr. mitawskim, pow. i par. bowska Kurlandya. Schmaisen, łotew. Szmaische, dobra prywatne, w okr. i pow. hazenpockim, par. amboteńska Kurlandya. Schmallenberg 1. wś, pow. labiewski, st. p. Gr. Baum; 3 dm. , 18 mk. , 7 ha. 2. Sch. , leśn. w nadleś. Alt Sternberg, pow. labiewski. Schmalleningken 1. Augstogallen, targowisko, pow. ragnecki, 41 klm. na wschód od Ragnety. Przy wsi tej wchodzi Niemen w granice Prus. Okolica urodzajna, z północy lasami Jura zamknięta. Bogate pokłady torfu i wapna; gleba rozmaita, obok wydm piaskowych najlepsza glinka. Znajduje się tu huta szklanna, 314 ha obszaru, 160 dm. , 709 mk. , trudniących się rolnictwem, żeglugą, handlem drzewa. Z Rossyą znaczny handel, mianowicie okowitą. Wyrabiają tu oryginalne piszczałki z drzewa jodłowego, nabywane przez flisaków polskich. Urząd celny w miejscu, poczta i tel. ; poczta osobowa w lecie parowiec kursuje do Tylży. 2. Sch. Endruschen, wś, tamże; 72 dm. , 303 mk. , 333 ha. 3. Sch. Wittehnen, ws, tamże; 153 dm. , 680 mk. , 456 mk. 4. Sch. , nadleśn. , w tymże powiecie; 5 dm. , 39 mk. , 6570 ha lasu. Ad. N. Schmarden, dobra koronne, w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. St. dr. żel. ryskotukumskiej, odl. o 50 w. od Rygi a 10 w. od Tukumu. Scmardt, ob. Smardy. Schmarse 1. Schmarsau, wś, pow. głogowski, par. ew. Głogowa Górna, par. kat. Jaczów. W 1842 r. 25 dm. , wolne sołtystwo, 235 mk. 114 kat. , szkoła ewang. . 2. Sch. , 1288 Smarsow, wś, pow. oleśnicki, par. kat. i i ew. Oleśnica. W 1842 r. 52 dm. , folw. , wolne sołtystwo, szkoła ew. , wielka papiernia. Schmauch, wś, pow. pr. holądzki, st. p. Goetchendorf; 130 dm. , 678 mk. , 1121 ha. Schniechau, ob. Śmiechotwo. Schmechtenheyn, ob. Rzetnia. Schmeckenkrug, wybud. przy maj. Berthaswalde, pow. królewiecki wiejski. Schmecks, ob. Sławkowskie Szczawy. Schmeerblock, wś na lew. brzegu gdańskiej Wisły, 3 3 4 mili na wschód od Gdańska, pow. gdański nizinny, st. p. W. Cędry, par. kat. Fuerstenwerder. W skład wsi wchodzą os. Bollenkrug i Eschenkrug, 1183 ha 757 roli orn. . Szkoła ew. w miejscu. W 1885 r, liczyła gmina 46 dm. , 73 dm. , 441 mk. , 37 kai, 404 ew. Z r. 1552 zachował się kontrakt, mocą którego burmistrz gdański Jan Stutte i jeden z radnych tę pustą osadę przejmują ce lom jej ulepszenia ob. Danzig von Brand staeter, str. 209. Kś. Fr. Schmeergrube, wś zasypana na gdańskiej Nierzei ob. t. VII, 111. Schmeissdorf, dawniej Schmeidisdorf, dobra ryc. i wś, o 3 8 mili od Głupczyc, pow. głupczycki, par. kat. Krzyżowice, ew. Głupczyce. W 1861 r. 64 dm. , 368 mk. 3 ew. . Dobra mają 664 mr. , ws 1143 mr. Gleba naprzemian gliniasta i piaszczysta. Schmellwitz 1. 1343 Smelwicz, wś, pow. świdnicki, posiada kościół kat. , filią par. Świdnica, par. ew. Domanze. W 1842 r. 41 dm. , folw. , 327 mk. 44 ew. , szkoła kat. , browar, gorzelnia. 2. Sch. , 1319 Kmelow, Kmelaw, Smelowitz, 1360 Smelwicz, wś, pow. nowotarski, posiada kościół par. kat. , par. ew. Piotrowice. W 1842 r. 52 dm. , zamek, folw. , szkoła kat. Do Sch. należy Schmellwitzer Muehle. Schmeltern, ob. Szmełtry. Schmelz 1. Adelig, wś nad zatoką Kuroń ską, pow. kłajpedzki, st. p. , tel. i kol. źel. Kłajpeda; 72 dm. , 258 mk. , 13 ha. 2. Sch. Koeniglich, wś, tamże; 972 dm. , 3891 mk. , 1278 ha. Osada ta zaczyna się o 5 klm. na płd. od Kłajpedy i rozpościera się na długość 7 klm. nad zatoką Kurońską. Mieszkańcy przeważnie ewang. katolików około 350. Znaczna część mówi po litewsku i trudni się handlem lub robotą koło drzewa, które tu spławiają z Litwy Niemnem i kanałem Fry deryka Wilhelma. Do obróbki drzewa jest 14 tartaków, pędzonych wiatrem i 3 tartaki pa rowe. Belki i deski wysyłają ztąd morzem do Anglii i Holandyi. Kwitnie teź rybołów stwo; łowią tu minogi. We wsi agentura pocztowa ze stacyą telegr. J. B. Schmelz, pow. wejherowski, ob. Szmelca Zagórska. Schmelzdorf, 1360 r. Smylsdorf, dob. ryc. i wś, o 1 4 mile od Nissy, pow. nissański, par, ew. w Nissie, kat. w Ryńskiej Wsi. W 1861 r. 24 dm. , 148 mk. kat. Dobra ryc. mają 485 mr. ; wś 138 mr. Fabryka kwasu siarczanego. Schmelzerofen al. Schwarzhopf, osada lesna, w pow czarnkowskim Wieleń, o 11 klm. na zachód od Wielenia, poczta i st. dr. żel. w Krzyżu Kreutz o 4 klm. Schmentau, ob. Smętowo. Schmenzin, wś i dobra ryc. ze st. poczt. , w Pomeranii, pow. białogrodzki, posiadłość Kleistów. W 1885 r. 603 mk. ewang. Schmerbach, wś i dobra, pow. złotoryjskohajnowski, par. kat. i ewang. Hajnów, 2 dm. , folw. , 29 mk. 1 kat. . Do Sch. wcielono obszar domin. Kottwitz. Schmerberg 1. Gross, dobra, pow. labiewski, st. p. Laukischken; 14 dm. , 80 mk. , 256 Schmerberg Schmerbach Schmackerlauken Schmenzin Schmentau Schmelzerofen Schmelzdorf Schmelz Schmellwitz Schmeissdorf Schmeergrube Schmeerblock Schmecks Schmeckenkrug Schmechtenheyn Schniechau Schmauch Schmarse Schmarden Schmalleningken Sch Schmallenberg Schmaisen Schmaddenhof Schmackerlauken Schmilgen Schmierau Schmoditten Schmoegen Schmoegerle Schmoelitz Schmoellnitz Schmochowitz Schmerkstein Schmieja Schmieden Schmiedeinsel Schmiedefeld Schmiedebruch Schmiedeberg Schmiedebach Schmidtshof Schmidtsdorf Schmidtschen Schmidt Schmidehnen Schmerkstein ha. 2. Sch. Klein, dobra, tamże; 5 dm. , 34 mk. , 112 ha. Schmerkstein, dobra, pow. iławkowski, st. p. Zinten; 5 dm. , 32 mk. , 98 ha. Schmidehnen, wś, pow. królewiecki wiejski, st. poczt. LiskaSchaaken; 37 dm. , 189 mk. , 529 ha. SchmidtMatz al. Pilatischken, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Dawillen; 5 dm. , 30 mk. , 87 ha. Schmidtschen, pow. wschowski, ob. Smyczyna. Schmidtsdorf, wś, pow. walbrzyski, par. ewang. i kat. Fyrląd. W 1842 r. 49 dm. , 346 mk. 44 kat. , szkoła ewang. , młyn wodny, papiernia, gorzelnia. Schmidtshof, wyb. do Krępca, pow. gdański nizinny. Schmiedebach, potok, prawy dopł. Bieli, w pow. frywałdowskim. Schmiedeberg, 1369 r. Smedewerk, miasto nad pot. Eselbach, u stóp góry Schneekoppe Góry olbrzymie, na wznies. 1661 st. npm. , pow. jeleniogórski. Rozłożone w ważkiej do linie, ciągnie się jedną długą ulicą godzina drogi. Dzieliło się dawniej na trzy części dolną, średnią i górną, później na 6 okręgów. W 1877 r. było 3803 mk. przeważnie ewang. , fabryki płótna, tkactwo wełniane i jedwabne, wyrób dywanów i szalów. Kościoł ewang. par. z kamienia w 1743 r. dom modlitwy, kościół par. kat. od 1549 do 1654 r. ewang. , kościół katol. św. Anny w górnym mieście, kilka szkół, szpital, dom przytułku. W 1840 r. było 483 dm. , 17 publicznych budyn. , 35 fabryk, składów, młynów, 3635 mk. 2963 ewang. , 672 katol. . W rzędzie licznych, pięknych, ogrodami otoczonych domów, wy różniał się zamek Ruhberg, własność ks. Czartoryskiej z domu Radziwiłłówny. Do końca zeszłego wieku istniały kopalnie żela za, dziś tylko kamienia żelazistego. Pierwo tnie, już w XII w. , osada górnicza, została miastem w 1513 r. na mocy przywileju dane go przez Władysława, króla czeskiego i wę gierskiego, Kasprowi Gotsche Schaffgotsch. Po dawnem przemyśle górniczym i licznych próbach wznowienia eksploatacyi w obecnem stuleciu pozostały tylko ślady w opuszczo nych sztolniach i szybach. Br. CL Schmiedebruch Gross i Klein, dwie kolonio do Okierska, nad jez. Okierskiem, pow. tucholski, st. poczt. i par. kat. Pol. Cekcyn. W 1885 r. 18 dm. , 96 mk. Schmiedefeld, 1288 r. Smedefeld, 1354 r. Schmidefelt, 1360 r. Smedfeld, wś, pow. wrocławski, par. ewang. u św. Elżbiety, katol. u św. Mikołaja we Wrocławiu. W 1842 r. 23 dm. , zamek, folw. , 180 mk. 30 kai. Schmiedeinsel al. Schmiedsinsel, w dokum insula Fabri, miejscowość gdzie w XIII w. często się schodziły wojujące strony celem układów. Według Perlbacha leżała na fryskiej Nierzei P. U. B. , str. 643, podług Wegnera zaś na jednym z ostrowów na Wiśle między Chełmnem a Świeciem ob. Ein Pommersche Herzgothum, I, 90. Por. Kabal. Schmieden, dobra prywatne, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. Schmieja, pow. pleszewski, ob. Żmija. Schmierau, ob. Siemirów. Schmilgen 1. wś, pow. pilkałowski, bli sko miasta powiat. poczta i telegr. ; 55 dm. , 247 mk. , 661 ha. 2. Sch. wś, pow. stołu piański, st. poczt. Bilderweitschen; 4 dm. , 38 mk. , 104 ha. 3. Sch. , wś, pow. gąbiński, st. poczt. , tel. i kol źel. Gąbin; 39 dm. , 199 mk. , 228 ha. Ad. N. Schmilgienen 1. wś, pow. labiewski, st. poczt. Mehlauken; 24 dm. , 139 mk. , 193 ha. 2. Sch. , pow. kłajpedzki, ob. GedminBudeningken. Schmilowo, ob. Śmiełowo. Schmirdkeim, dobra rycer. , pow. frydlądzki, st. poczt. Szępopol; 16 dm. , 91 mk. , 288 ha. Schmirgel, wyb. do Przebrną, pow. gdański nizinny. Schmitsch, ob. Smice, Schmitzdorf, 1371 r. Smedisdorf, wś, nad rz. Slęza, pow. niemczyński, par. ew. i kat. Praus. W 1842 r. 29 dm. , zamek, folw. , 173 mk. 13 kat. , 2 młyny wodne, gorzelnia. Schmochowitz, 1422 r. Smochowitz, wś nad rz. Kacbachą, pow. lignicki, par. ewang. w Lignicy. W 1842 r. 19 dm. , 141 mk. 6 kat. , zamek, folw. , młyn wodny. Sechmodehnen 1. Adelig, wś, pow. gierdawski, st. poczt. Dietrichsdorf; 17 dm. , 109 mk. , 186 ha. 2. Sch. Koellm. , wś, tamże 10 dm. , 59 mk. , 286 ha. Schmoditten, wś, pow. iławkowski, st. p. i tel. Iławka; 64 dm. , 275 mk. , 555 ha. Schmoegen, ob. Śmiżany, Schmoegerle, 1508 r. Smogerschenn, wieś, pow. wołowski, par. kat. Krehlau, ew. Gimmel. W 1842 r. 19 dm. , folw. 158 mk. 9 kat. , wiatrak. Schmoelitz, rzka, dopływ Stalunki, pow. człuchowski. Schmoellnitz, ob. Smolnik. Sehmograu 1. Gross, 1295 r. Smogorow, 1443 r. Monche Smogerow, wś, pow. wołowski. Posiada kościół par. katol. , par. ew. Baszyn. W 1842 r. 52 dm. , wolne sołtystwo, wolne posiadło, 393 mk. 56 ew. , szkoła kat. , 2 wiatraki. 2. Sch. Klein, al. Klein Schmogerichenn, wś, pow. wołowski, par. kat. Schmograu, ew. Baszyn. W 1842 r. 31 dm. , folw. , 285 Schmitzdorf Schmitsch Schmirgel Schmirdkeim Schmilowo Schmilgienen Schmueckwalde mk. 86 kat. , szkoła ewang. , wiatrak, browar, gorzelnia. 3. Sch. , ob. Smogorzów. Schmolainen 1. wś, pow. licbarski, st. p. Gutsztat; 102 dm. , 398 mk. , 122 ha. 2. Sch. , dobra ryc, tamże; 28 dm. , 150 mk. , 735 ha. 3. Sch. , zamek, tamże; 1 dm. , 5 mk. , 27 ha. 4. Sch. , dobra, tamże; 4 dm. , 29 mk. , 71 ha. Schmolitz, 1307 r. Smolitz, wś, o l 1 2 mil. od Nissy, pow. nissański, par. kat, Nowak. W 1861 r. 35 dm. , 200 mk, 1439 mr. Gleba piaszczysta i gliniasta, z pokładem glinki garncarskiej. Schmollen 1 Nieder i Ober, 1266 r. Smolna, wś, pow. oleśnicki, par. ewang. w miejscu. W 1842 r. Sch. Nieder miało 31 dm. , folw. , 229 mk. 4 kat. , młyn wodny, wiatrak, gorzelnia. Sch. Ober posiada kościół par. ewang, starożytny. Jest to podobno pierwszy kościół w tych okolicach, który przyjął reformacyą. Na dzwonie jest 1400 r. Prócz kościoła jest folw. , dwa wolne posiadła, wolne sołtystwo, 76 dm. , 576 mk. 6 kat. , szkoła ewaug. , browar, pokłady kamienia wapiennego. 2. Sch. Neu, wś, pow. oleśnicki, par. ewang. Vielgut. W 1842 r. 75 dm. , 388 mk 1 kat. , olejarnia. Schmoller, jezioro pod Świecinem, pow. wałecki. Schmollin, i Schmolln, ob. Smolno. Schmolsin, ob. Smólszyn i Smołdzin. Schmoltschuetz, 1411 r. Smoczicz, wś, pow. wrocławski, par. ewang. Allerheiligen. W 1842 r. zamek i folw. , 11 dm. , 132 mk. 3 kat. , gorzelnia. Schmolz Gross i Klein, Grossen Smolcz 1330 r. , Schmolcz polonicale 1337 r. , Wenigen Schmolz 1352 r. , Smolcz Minor 1360 r. , wś, pow. wrocławski, par. kat. Jaschguettel, ew. Herrmannsdorf. W 1842 r. 60 dm. , folw. , zamek, 432 mk 164 kat. , szkoła ewang. , wiatrak. Przy wsi st. dr. źel. z Wrocławia do Halbstadt, o 10 klm. od Wrocławia. Schmortsch, zapewne Smardzowice, Smarczow 1282 i 1314, wś, pow. wrocławski, par. ew. Bohrau, katol u św. Katarzyny Wrocław. W 1842 r. 22 dm. , zamek, folw. , 176 mk. 69 ew, . Dawna własność klasztoru św. Katarzyny wo Wrocławiu. Znana w dokum. z 1149 r. ob. t. VIII, 658. Schmottseifen, w dok. villa St. Mathaei, 1371 r. Smotinseuffen, wieś, pow. lwowski Szląsk, posiada kośoiół par. katol. W 1842 r. 553 dm. , folw. , 3 lenne posiadł. , 3005 mk 25 ew. , trzy szkoły katol. , 3 młyny wodne, wiatrak, olejarnia, browar, hodowla owiec, piece wapienne, wyrób przędzy na domowych warsztatach. Do 1811 r. wś należała do benedyktynek w Liebenthalu. Schmueckwalde, ob. Szmykwałd. Schmugauluberg al. Zeplitberg, góra w t. zw. Oberlandzie kurlandzkiem, pod Baldoną. Schmukken, folw. dóbr prywat. Neuenburg, w okr. i pow. tukumskim, par. neuenburska Kurlandya. Schmukowetzmuehle, grupa zabudowań w obr. Cieszkowic, w pow. opawskim. Schmulkehlen, wś, pow. gąbiński, st. p. Gerwischkehmen; 6 dm. , 57 mk. . 209 ha. Schmulken, wś, pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen; 15 dm. , 124 mk. , 351 ha. Schnaden, potok, prawy dopływ Popradu ob. t. VIII, 807. Schnakeinen, wś, pow. iławkowski, st. p. Creuzburg; 71 dm. , 332 mk. , 456 ha. Schnakenberge, wzgórza między Machlinami i Broczem, w pow. wałeckim. Schnakenburg, wieś na żuławach, tuż nad Baltykiem, 3 mile na wschód od Gdań ska, pow. gdański nizinny, st. poczt. Schiewenhorst, par. kat. Fuerstenwerder; 293 ha 207 roli. W 1885 r. 32 dm. , 62 dym. , 266 mk. , 3 kat. , 263 ew. Szkoła ew. 2 Ma sowa 174 dzieci. Kś. Fr. Schnarling folwark przy maj. Klycken, pow. fiszuski. Schnarowicze, wś, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Białorucz, ma 16 osad. Położenie faliste, gleba szczerkowogliniasta. Al. Jel. Schnassdorf, fol. dóbr Marienfelde, pow. człuchowski. Schnaugsten, wieś, pow. kłajpedzki; 29 dm. , 169 mk. , 358 ha. Schnecken 1. nadleśn. , pow. nizinny, st. p. Heinrichswalde; 10 dm. , 68 mk. , 6533 ha. 2. Sch. Koellm. , wś, tamże; 5 dm. , 27 mk. , 54 ha. Schneckenhof 1. grupa zabudowań w obr. Witkowa Górnej Wsi, pow. opawski; 15 dm. , 59 mk. 2. Sch. , grupa zabudowań w obr. gm. Detrychowa Dittersdorf, pow. opawski. Schneeberg Grosse, główny szczyt i pasmo górskie w Kładzkich górach, stanowiących krawędzie Kładzkiej kotliny wznies. 1000 do 1200 st. n. p. m. . Pasmo to stanowi połud. wschodnią ścianę tego kotła i w nim szczyt główny sięga 4354 st. n. p. m. Wody z jego stoków spływające dążą ku trzem morzom Morawa March, dopł. Dunaju, do Czarnego, Nissa i Woelfel do Baltyku za pośrednictwem Odry a Cicha Orlica Stiller Adler, dąży do morza Północnego jako lewy dopływ Elby. Z głównego szczytu rozchodzą się w różne strony poboczne grzbiety ku Morawii Pferdernecken Pherick, wznies. do 4000 st. , ku północy Schwarze Berg 3627 a w pobliżu ostatniego Spitzberg z kaplicą M. B. śnieżnej MariaSchnee; ku połud. zachodowi wybiega pasmo ze szczytem Schneeberg Klein 3912. Pasmo to tak się obniża ku dolinie Schnakenburg Schnarling Schnarowicze Schnassdorf Schnaugsten Schnecken Schneckenhof Schmolainen Schnakenberge Schnakeinen Schnaden Schmulken Schmulkehlen Schmukowetz Schmukken Schmugauluberg Schmottseifen Schmortsch Schmolz Schmoltschuetz Schmolsin Schmollin Schmoller Schmollen Schmolitz Schmolainen Sch Schniedern Schniepseln Schnikkern Schnurze Schoben Schobenbuden Schobensee Schobergrund Schobischowitz Schneidemuehl Schnehpeln Schneidemuehler Schnee Sch Schneiderinn Schneiderkampe Schneiderswalde Schneiderwinkel Schneidewind Schnellendorf Schnellenfurth Schnelle Schneewalde Schneidemuehle Schneiderende Nissy, iż tędy idzie główna droga ze Szląska do Czech. Br. Ch. Schneewalde, wybud. przy wsi Patersort. Schnehpeln, łotew. Sznehpele, dobra pryw. , w okr. , pow. i par. Goldingen Kurlandya. Do dóbr należą folw. Salingen Gross i Klein oraz Baruzzen. Schneidemuehl, os. do Starej Brdy należąca, pow. człuchowski; 8 dm. , 100 mk. Schneidemuehle, ob. Piła. Schneidemuehle, majętność pryw. , 1 2 mili od Elbląga, gm. Herrenpfeil; 55, 51 mr. , 3 dm. , 25 mk. Istniał tu tartak. Kś. Fr. Schneidemuehle 1. wybud. przy wsi Maldeuten, pow. morąski; 4 dm. , 69 mk. 2. Sch. , osada przy Muehlhausen, pow. pr. holądzki. 3. Sch. , folw. przy maj. Rożogach; 2 dm. , 38 mk. 4. Sch. , fol. przy maj. Stawkach, pow. węgoborski. Ad. N, SchneidemuehlerHammer 1. wś nad Lubianką, pow. wałecki, st. p. i par. kat. Piła; 754 ha 487 roli, 81 łąk. W 1885 r. 10 dm. , 23 dym. , 121 mk. , 41 kat. , 88 ew. , 2 żyd. 2. Sch. Hammer, ob. Pilska Hamernia. Schneiderende al. Schnidmgale, wś, pow. szyłokarczemski, st. Schakuhnen; 45 dm. , 169 mk. , 239 ha. Schneiderinn, wś, pow. gierdawski, st. p. Klein Gnie; 36 dm. , 208 mk. , 379 ha. Schneiderkampe, os. nad Wisłą elbląską, pow. gdański nizinny, gm. Groschenkampe. Schneiderswalde, dawniej Goerlitz, ob. Gierłoż Polski. Schneiderwinkel, wybud. przy wsi Gr. Haferbeck, pow. iławkowski. Schneidewind, leśn. , pow. kartuski, gm. Gruenhof. Schnelle Deichsel, rzeczka, prawy dopływ Czarnej Wody Schwarz Wasser, lewego dopływu Kacbachy, uchodzącej do Odry. Schnellendorf Gross i Sch. Klein, pols. Wielkie i Małe Przydrosze Przydroże, dwie wsi i dobra ryc. nad rzką Stynawą dopływ Nissy, o 3 1 2 w. Niemodlina, pół mili od Fyrlądu, pow. niemodliński, par. kat. i ew. Fyrląd Friedland. W 1861 r. Sch. Gross miało 84 dm. , 512 mk. 22 ew, , Sch. Klein 89 dm. , 479 mk. 4 ew. . Sch. Gross, dobra, miały 1272 mr. 376 mr. roli, 494 mr. łąk, gmina wiejska zaś 2459 mr. 1178 mr. roli i 677 mr. łąk. We wsi kaplica kat. od 1831 r. i szkoła kat. od 1853 r. Sch. Klein, dobra, miały 1802 mr. 691 mr. roli, 867 lasu, wieś zaś 450 mr. , szkołę kat. Na granicy od południa stoi kaplica zwana szwedzką. W zamku tutejszym zawarty został w 1742 r. układ między Prusami a Austryą co do odstąpienia dolnego Szląska Prusom. Na pamiątkę tego wzniesiono w 1859 r. na placu przed zamkiem statuę Fryderyka II, odlaną z cynku, z bronzową powłoką. Br. Ch. Schnellenfurth, wś nad rzką Czyrną, pow. bolesławski, par. ew. Tiefenfurth. W 1842 r. 26 dm. , folw. , 163 mk. ew. Schnellewalde, 1463 Snellewalde, wś, o 1 1 4 mili od Prądnika, pow. prądnicki. Posiada kościół par. kat. i ew. , st. dr. żel. z Nissy do Koźla, o 21 klm. od Nissy. W 1861 r. 393 dm. , 2684 mk. 809 kat. , 6209 mr. Mieszkańcy, prócz rolnictwa, trudnią się tkactwem. Ewangielicy, którzy do 1630 r. tworzyli liczną osadę, utracili przy reakcyi katolicyzmu 1654 r. parafialny kościół. Po przyłączenia do Prus, odzyskali wolność wyznania i otrzymali dom modlitwy, na miejscu którego stanął obecny kościół 1784 r. Kościół kat. sięga XIII w. Par. liczy 1320 dusz. Miejscowość odznacza się bogatą, piękną naturą a mieszkańcy właściwościami w ubiorze, mowie, obyczajach; celują w całej okolicy swą moralnością. Sch. par. , dek. prądnickiego, miała 1221 kat. , 1812 ew. , 2 izr. Schnellfoertel, wś i dobra nad rzką Czyrną dopł. Bobrawy i stokach Koenigsbergu, pow. zgorzelicki, par. ew. Rausche. W 1842 r. 38 dm. , 282 mk. ew. , szkoła ew. , kuźnice żelazne, wielki piec. Schnellfurth, wś, pow. zgorzelicki, par. ew. Tiefenfurth. W 1842 r. 12 dm. , 77 mk. ew. Schnellwalde 1. wś koso. nad jez. Jezierzyce, pow. morąski, st. p. Jaśkowo; 43 dm. , 188 mk. , 151 ha. 2. Sch. , fol. przy dobrach Gr. Karnitten; 13 dm. , 185 mk. Schnepeln, rzeka, lewy dopływ Wenty w Kurlandyi, w par. Goldingen, przyjmuje rz. Salingen. Schniedern, pow. kłajpedzki, ob. GoergeDarguszen. Schniepseln, wś, pow. darkiejmski, st. p. i tel. Darkiejmy, 16 dm. , 80 mk. , 242 ha. Schnikkern, łotew. BukkesMujża, dobra koronne, w okr. mitawskim, pow. dobleński, par. grenchofska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Kukkern. Schnurze, pow. tylżycki, ob. NeuDekinten. Schoben, jezioro należące do grupy jezior pruskich, w okolicy Pasymia, w pow, szczycieńskim. Wody ich uprowadza rzka Omulew. W pobliżu jeziora leży wś Dzwierzuty Mensguth. Schobenbuden, ob. Saskie Budy. Schobensee, ob. Sasek. Schobergrund, wś, pow. rychbachowski, par. ew. OberDiersdorf, kościół kat. w Piławie Górnej. W 1842 r. zamek z parkiem, 41 dm. , 325 mk. 55 kat. , szkoła ew. , folw. Do S. należy Sadebeckshoche, kol w 1842 r. 36 dm. , 343 mk. , w tem 43 katol. . Schobischowitz, ob. Szobiszowice. Schnellfoertel Schnellfurth Schnell Schnepeln Schodelwitz Schodehnen Schodnau Schodnia Schodnica Schobkow Schobkow, ob. Subkowy. Schocken, pow. wągrowiecki, ob. Skoki. Schockwethen, wś, pow. stołupiański, st. p. Kattenau; 29 dm. , 149 mk. , 177 ha. Schodelwitz, Schadelwitz, wś, pow. ząbkowicki, par. ew. Zuelzendorf, kat. kościół w Kaubitz par. Protzan. W 1842 r. 19 dm. , 132 mk. 43 ew. . Schodehnen, dobra, pow. morąski, st. p. Liebstadt; 7 dm. , 38 mk. , 188 ha. Schodnau, ob. Schodno. Schodnia, Szkodnia, Wschodnia, rzeczka, bierze początek pod Szydłowem, w pow. stopnickim, płynie ku zach. południowi przez Wolicę, Solec, Brzozówkę, od Kargowa skręca w stronę połud. wschodnią, dąży przez Niecisławice, koło Oleśnicy, przez Bydłowę, Wolicę i powyżej Połańca uchodzi praw. brzegu do Czarnej. Przyjmuje z praw. brzegu pod Solcem strum. od Gorzakwi, pod Brzozówką Rudnię od Toporowa, pod Niecisławicami rzkę Sanicę z lew. brzegu, pod Bydłową strum. od Oleśnicy. Długa do 37 w. Schodnia, 1485 Wschodnia, 1552 Wschodina, wś, o 2 3 4 mili od Opola, pow. opolski, par. ew. w Ozimku, kat. w Krasiejowie. W 1861 r. 139 dm. , 1034 mk. 81 ew. , 2 leśniczówki i 2 młyny wodne. Sch. dzieli się na Starą i Nową, Piecuch i Niewę. Schodnica, rzeka podgórska, powstaje na wschodnim obszarze gm. Schodnicy, pow. dro hobycki, ze źródeł leśnych, u płn. podnóża góry Masłowca 835 mt. ; płynie zrazu na płd. a potem na zach. kręto, obszarem leśnym, na stępnie w gm. Schodnicy, zabierając z obu stron krótkie dopływy, wykręca się na płd. zach. i zrosiwszy obszar Kropiwnika Nowego, gdzie zabiera pot. Głęboki Hłuboki, wpada do Stryja z lew. brzegu. Bługość biegu 10 klm. Pędzi kilka młynów a u ujścia tracz. Spad wód nagły, dno kamieniste. Br. G. Schodnica, rus. Schidnycia, wś, pow. drohobycki, 21 klm. na płd. zach. od Drohobycza, pocz, i tel. w miejscu. Na płd. zach. leży Kropiwnik Nowy, na płn. zach. Opaka, na płn. wsch. Mraźnica i Tustanowice, na płd. wsch. Urycz pow. stryjski. We wschod. stronie obszaru powstaje z kilku strug pot. Schodnica, lewy dopływ Stryja. Płynie on środkiem obszaru, tworząc liczne zakręty i przyjmując dopływy z obu boków, dąży do Kropiwnika Nowego. W płd. stronie obszaru powstaje Pereprostyna, lewy dopływ Stryja i płynie na płd. zach. , przeważnie wzdłuż granicy od Urycza. Z praw. brz. zasilają Schodnicę w obrębie wsi strugi nadpływające od płn. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Schodnicy, Przeważną część zajmują lasy. Na płn. leży las Baziów Wielki i Mały, na płd. wsch. Masłowec szczyt 834 mt. , na płd. zach. ,, Chmielniczna szczyt 823 mt. s znak triang. , na pln. Pohary i Jaworynki. Pod względem geologicznym opisali Sch. dr. Kreutz i dr. Zuber w artykule Stosunki geologiczne okolic Mraźnicy i Schodnicy Kosmos, Lwów, t. VI, 1881, str. 317 nn. . Dr. Zuber natrafił tu przy kopaniu rowu w torfiastym gruncie na płd. od dworu na ziemię błękitną, która zbadana okazała się ziemistym Vivianitem. Cała ilość tej ziemi mogła wynosić kilka metrów sześciennych i odbijała ostro od otaczającego czarnego gruntu Kosmos, 1. c. , str. 133. Włas więk. ma roli or. 159, łąk i ogr. 77, pastw. 78, lasu 2140 mr. ; wł. mn. roli or. 407, łąk i ogr. 723, pastw. 141, lasu 25 mr. W r. 1880 było 125 dm, 867 mk. w gm. , 14 dm. , 121 mk. na obsz. dwor. ; 757 gr. kat. , 109 rz. kat. , 122 izrael; 753 Rusinów, 115 Polaków, 116 Niemców. Par. rz. katol. w Drohobyczu, gr. kat. w miejscu, dek. drohobycki. We wsi cerkiew p. w. św Piotra i Pawła i szkoła etat. lklas. Stoi tu tartak parowy o sile 8 koni, o jednym gatrze, 4 piłach zwyczajnych i jednej cyrkularnej, zużywający rocznie 1540 mt. kub. drzewa świerkowego i jodłowego a produkujący 1000 mt. kub. tarcic, łat i rygli. Bogate naftowe kopalnie założone zostały w górnych warstwach hieroglyfowych, które tworzą tu bardzo ukośne ku płd. zach. spadające siodło. Kopalnia dzieli się na dwa przedsiębierstwa w r. 1881 ks. SchwarzburgSonderhausen, właściciela Sch. , i pierwszej borysławskiej spółki oleju skalnego. Kopalnia książęca obejmuje 6 szybów dających ropę. Są one rozłożone na pochyłości pagórka, na płn. zach. od drogi z Borysławia do Kropiwnika. Szyb Antoniny, głęboki 253 mt. , daje stosunkowo mało gęstej parafinowej ropy. Obok jest szyb wodny, głęboki na 38 mt. , z którego trzeba dniem i mocą bez przerwy pompować wodę. Szyb Emilii wywiercony jest do 172 mt. Szyb Magdaleny głęboki na 161, 81 mt. i szyb Maryi na 162, 95 mt. daje największą ilość ropy. Szyb Karola posiada głębokość 83 mt. , a szyb Alberta 89 mt. Kopalnia spółki borysławskiej czerpie naftę z tego samego źródła warstw eoceńskich. Szyby tej spółki rozłożone są na stokach pagórka, na lew. brzegu rzeczki. Kopalnia składa się z 20 około szybów, w znacznej części zaniechanych. Wszystkie na wyższej części pagórka leżące szyby założone są w łupkach menilitowych, po których przebiciu w nieznacznej głębokości doszły do warstw górnych hieroglyfowych. W tej kopalni natrafia się więcej na piaskowce niż na łupki. Przedsiębiorstwo to rozpoczęło nadto wiercenie tuź obok kopalni książęcej, po drugiej stronie drogi. Na płd. wsch. od kopalni borysławskiej spółki są jeszcze dwa szyby Perzyń Schobkow Schockwethen Schoenaich Schoemberg Schoelen Schoedern Schoeckstupoenen Schoebekirch Schodno Schody Schodno Sch skiego, założone w łupkach menilitowych, doszły już jednak do nafty w górnych warstwach hieroglyfowych Kreuz i Zuber, 1. c. , str. 323 nn. W r. 1608 Mikołaj ze Stanina Staniński, opiekun Samueli i Zuzanny Sokolnickich, Adam Żyrawski, podsędek halicki, Wojciech Golański, w imieniu własnem i braci Jakuba i Marcina, Bartosz Czołowski i Andrzej Chełkowski, dzielą między siebie dobra familijne wś Schodnię i Kropiwnik Arch. kraj. we Lwowie, T. , t. 44, str. 1966. Krótki opis S. podało Słowo 1862 r. , Nr. 22. Lu. Dz. Schodno, jezioro w powiecie kościerskim, wznies. 138 mt. npm. , pół mili długie, 1 10 mili szerokie. Jestto właściwie tylko rozszerzone łożysko Czarnej Wody. Schodno, niem. Schodnau, wś nad jeziorem t. n. , pow. kościerski, st. p. i gmina Kalisz, par. kat. Lipusz o 1 1 4 mili, zawiera 2 gburstwa i 6 zagród, razem 713, 94 mr. W 1869 r. 65 mk. kat. ; 1885 r. 9 dm. , 75 mk. Lustr. pruska z r. 1772 pisze Są tu 2 gospodarze i 2 chałupniki, posiadają to pustkowie Neussasserei na mocy zapisu starosty dziedzicznie, roku bowiem 1755 zostali tu usadowieni na wykarczowanem polu, zapłaciwszy zakupnego 100 fl. Każdy gospodarz posiada równy dział; wysiewa zaś każdy z nich 10 korcy żyta, 1 jęczm. , 4 tatarki, 1 2 grochu; zbierają tylko 2 1 2 3 ziarn. Nie mają żadnych łąk, lecz dzierżawią je w Kaliszu; każda fura kosztuje bez pracy 2 talary; zimą pasą bydło głównie sieczką ze słomy, w boru mają wolne pastwisko. Drzewo opałowe i budulcowe mają w swoich granicach, oprócz tego przysługuje im prawo do drew leżących w lesie; w jeziorze zaś nie wolno im ryb łowić. Czynszu płaci każdy 5 tal. 75 gr. , pogłównego w ogóle 1 tal. 60 gr. Zobowiązani są dostawić podwodę dla zboża do Gdańska albo do Chojnic i 2 fury drzewa opałowego do Kościerzyny. S. należało wtedy do ststwa kościerskiego. Schody, wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Chomsk, o 43 w. od Kobrynia. Schoebekirch, 1298 Semidrosicz, 1349 Schobekirche, wś, pow. nowotarski, posiada kościół kat. , filią Piotrowic Wielkich, par. ew. Piotrowice. W 1842 r. 26 dm. , zamek, folw. , 209 mk. 102 ew. . Schoeckstupoenen, wś, pow. stołupiański, st. poczt. i tel. Stołupiany; 21 dm. , 136 mk. , 344 ha. Schoedern, łotew. Sidermujźa, dobra prywatne, w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. dyneburska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Lindenhof. Ob. Iłłukszta. Schoelen 1. zu Poehlen, Pohren, wś, powiat świętosiekierski; 5 dm. , 29 mk. , 49 ha. 2. Sch. zu Rippen, wś, tamże; 36 dm. , 158 mk. , 267 ha. Schoemberg al. Schoenberg, 1289 Schoenenberg, u ludu Schimrich, miasto, pow. kamienogórski Szląsk. Leży na granicy od Czech, na płaskowzgórzu, wznies. 1552 do 1604 st. n. p. m. , przy zbiegu potoków dających początek pot. Zieder dodł. rz. Aupe, uchodzącej do Elby. W 1872 r. było 2007 mk. ; wyroby bawełniane i plusze. W 1840 r. 278 dm. , 1949 mk. 1850 kat. , 93 ew. , 6 żyd. . Parafia założona była 1214 r. , o kościele wiadomości sięgają 1560 r. , obecny zbudowany w 1680 r. Na górze za miastem stoi murowana kaplica św. Anny od 1703 r. ; szkoła katol. i ewang. , szpital dla ubogich. Zawiązkiem osady był gród wzniesiony przez Henryka Brodatego w 1207 r. ; miasto założono w 1214 r. W 1343 r. zostało nabyte przez klasztor w Gryzoborze Gruessau, w którego posiadaniu zostawało do 1810 r. Br. Ch. Schoenaich, wś, pow. kożuchowski, par. ew. Carolath, kat. Bytom. W 1842 r. 19 dm. , 173 mk. 6 kat. , folw. i bażantarnia, należące do dóbr CarolathBytom. Schoenaich 1. wś, pow. morąski, st. p. Miłomłyn; 19 dm. , 97 mk. , 187 ha. 2. Sch. , wś, pow. pruskoholądzki, st. p, Schlodien; 33 dm. , 158 mk. , 326 ha. Ad. N. Schoenanger, wś, kolonia niemiecka za łożona za Józefa II, w pow. mieleckim, na le wym brzegu Wisłoki, w namulistej równinie, wznies. 176 mt. n. p. m. Par. rz. kat. Borowa Borowskie, urz. poczt. w Czerminie. Gra niczy na płn. z Pławom, na płd. z Wolą Pławską a na zach. z kol. Hohenbach i częścią Bo rowy. Ma 48 dm. i 293 mk. , 268 rz. kat. , 1 prot. i 24 izrael. ; 201 Niemców i 92 Pola ków. Szkoła ludowa w miejscu. Mac. Schoenau, ob. Szonówek, Przechowo, Szonowo. Schoenau dok. , ob. Drzonowo. Schoenau 1. dobra, pow. brunsberski, st. p. Lindenau; 20 dm. , 107 mk. , 404 ha. 2. Sch. , ob. Szynowo. 3. Sch. , ob. Siemno. 4. Sch. , wś, pow. pr. holądzki, st. p. Quittainen; 20 dm. , 106 mk. , 52 ha. 5. Sch. , dobra, tamże; 17 dm. , 100 mk. , 365 ha. 6. Sch. Gross, ws, pow. gierdawski, st. p. Friedenberg; 93 dm. , 481 mk. , 1020 ha. 7. Sch. , leśn. w dobrach Silginnen. 8. Sch. Klein, wś, pow. frydlądzki, blizko Frydlądu; 48 dm. , 264 mk. , 767 ha. Schoenau 1. miasto powiatowe na Szląsku pruskim, ob. Szunów. 2. Sch. Alt, 1370 r. Schonow, wś i dobra, pow. szunowski, par. kat. i ew. Schoenau. W 1842 r. 141 dm. , 986 mk. 202 kat. , szkoła ewang. , 3 młyny wodne. Do S. należą 3 folw. Oberhof, Rotherhof, Schlosshof, Georgendorf, Helmsbach, Mochau. 3. Sch. , 1245 r. Sonom, 1379 r. Schonaw, wś kośc. nad rz. Straduną, odl. 1 3 4 mili od Głupczyc, pow. głupczycki. W 1861 r. 194 dm. , Schoenau Sch Schoenbaumer Schoenbankwitz Schoenberg Schoenbaum Schoenbach 1246 mk. 2 ew. , 3742 mr. roli, 703 mr. łąk i lasów, wiatrak, szkoła Kościół katol. został zbudowany w XII w. przez Piotra Własta. Sch. należało dawniej do kolegiaty w Głogo wie, ale po sekularyzacyi przeszło na rzecz rządu. 4. Sch. , 1360 r. Schonow, wś, pow. brzeski Brzeg, par. kat. Lossen. W 1842 r. 77 dm. , sołtystwo, 399 mk. 15 kat. , kościół ewang. należący do par. Jaegerndorf, szkoła ewang. 5. Sch. , 1320 r. Schonaw, 1360 r. Schonow, wś, pow. nowotarski Szląsk, par. kat. i ew. NowyTarg. W 1842 r. 45 dm. , zamek i folw. , 260 mk. 96 ew. , wiatrak, go rzelnia. Dawna własność klasztoru benedyktynów w Braunau w Czechach. 6. Sch. , 1366 r. Schonow, wś, pow. głogowski, posiada kościół par. ewang. , kościół katol, filią par. w Brzegu. W 1842 r. 67 dm. , zamek i folw. , 647 mk. 32 kat, , szkoła ewang. , 5 młynów wodnych, cegielnia, browar, gorzelnia. Do Sch. należały młyny Hartmannsmuehle, Herzogsmuehle, Patzelmuehle. 7. Sch. bei Landech, wś, pow. bystrzycki, par. kat. Rayersdorf. W 1842 r. 94 dm. , 2 folw. , wolne sołty stwo, 477 mk. 7 ew. , szkoła katol, 2 młyny wodne. 8. Sch. , pow. bystrzycki, par. kat. Mittelwalde. W 1842 r. 71 dm. , folw. , 462 mk. kat. , młyn wodny, gorzelnia. 9. Sch. Ober i Nieder, 1266 r. Schoenaw, dobra i wś, pow. oleśnicki, par. kat. Schollendorf, ewang. w Muehlwitz Ober. W 1842 r. Sch. Ober mia ło zamek, folw. , młyn wodny, wiatrak, paro wą gorzelnię; Sch. Nieder, zamek, folw. , młyn wodny. Br. CL Schoenbach 1. 1344 Symmachin, 1361 Symonowicz, 1396 Schimmachin, w XIV w. Simonis villa, 1508 Schimbach, 1599 Schonbach, wś, pow. nowotarski, par. ew. Piotrowice Wielkie, kościół katol w Schoebekirch. W 1842 r. 20 dm. , zamek, 175 mk. 79 ew. , browar, gorzelnia. Wś ta istniała podobno już w XII w. i w akcie z 1149 r. podana jako własność klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu. 2. Sch. , fol. , w powiecie bolkowieckim, ob. Rudelstadt. Schoenbankwitz al Tschoenbankwitz, 1286 Scepancowicz, 1361 Czepancowicz, wś, pow. wrocławski, par. ew. Rankau, kat. Joekschenau. W 1842 r. 55 dm. , zamek, folw. , wolne sołtystwo, 385 mk. 122 kat. , szkoła ewang. , wiatrak, browar, gorzelnia. Schoenbaum, wś na żuławach, ze st. p. i ewang. kościół paraf. , apteka i szkoła ewang. , 3 3 4 mili na wschód od Gdańska, nad Wisłą elbląską, niedaleko t. z. Gdańskiej Głowy Danziger Haupt, tj. miejsca, gdzie się Wisła dzieli na gdańską i elbląską, pow. gdański nizinny, 427 ha 380 roli. W 1885 r. 48 dm. , 81 dym. , 414 mk, 389 ew. , 19 kat. , 3 dysyd. , 3 żyd. Szkoła ew. 81 dzieci, par. kat. FuerSłownik Geograficzny T. X. Zeszyt 113. stenwerder, kościół ewang. pochodzi z roku 1644; pastora ewang. napotykamy tu już w r. 1562. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, hodowlą bydła i handlem zbożowym. Dawniej był tu kościół katol ob. Utr. kośc. przez kś. Fankidejskiego, str. 192. Kś. Fr. Schoenbaum 1. Adelig, wś, pow. frydlądzki, st. p. Allenburg; 22 dm. , 102 mk. , 159 ha. 2. Sch. , Koeniglich, wś, tamże; 21 dm. , 113 mk. , 369 ha. 3. Sch. Gross, dobra, tamże; 20 dm. , 113 mk. , 426 ha. 4. Sch. Klein, do bra, tamże; 14 dm. , 89 mk, 175 ha. Ad. N. Schoenbaumer Weide, wś na żuławach, pow. gdański nizinny, st. p. i par. ew. Schoenbaum, par. katol. Fuerstenwerder. Razem z Gdańską Głową obejmuje 392 ha, 13 dm. , 21 dym. , III mk. , 102 ewang. , 4 katol. , 5 dyssyd. Kś. Fr. Schoenberg, mko i dobra prywatne na prawym brzegu Niemenka Memel, w okr. mitawskim, pow. i par. bowska, o 30 w. od Bowska a 68 w. od Mitawy odległe, w oko licy niskiej i piaszczystej, ma 15 dm. , 182 mk. , kościół katol paraf. murowany, aptekę, szko łę żydowską. Odbywa się tu 7 jarmarków, z których najbardziej ożywiony jest dnia 9 sierpnia. Do dóbr należą folw. Ekhof i Memelhof. Tutejszy kościół p. w. Wniebowzię cia N. M. P. , wzniesiony został w 1692 r. przez woj. inflanckiego Franciszka Włady sława de Carmel Berga. Przy kościele było niegdyś kolegium jezuickie. W par. katol, dekanatu kurlandzkiego, oprócz kośc. paraf. w Sch. , znajdują się kośc. filialne w Bowsku i Kurmen, oraz kapl. w Friedrichstadt i Ekhof Ohsolmujźa. J. Krz. , Schoenberg, pow. bydgoski, ob. Trzciniec. Schoenberg 1. pol Kaliska, wś, pow. człuchowski, st. p. Białobór, par. kat. Ekfir, 1 1 2 mili odl, 631 ha 394 roli or. , 45 łąk, 54 lasu. W 1885 r. 37 dm. , 46 dym. , 254 mk. ewang. Szkoła ewang. 56 dzieci. 2. Sch. , ob. Szymbark. 3. Sch. , świeża urzędowa nazwa wsi Będzmirowice. 4. Sch. , leśn. nadleśn. Zanderbrueck, pow, człuchowski. Schoenberg 1. wś, pow. pr. holądzki, st. poczt. Muehlhausen; 81 dm. , 392 mk. , 714 ha. Fryderyk t. Wildenberg, szpitalnik i komtur elbląski, nadaje Mikołajowi karczmę w Sch. za opłatą 2 grzyw. na św. Marcina i 4 kuraków. Actum et datum Hollandie 1316 r. R. 1326 potwierdza komtur elbląski Herman Reynardowi kupione w Sch. sołectwo, założone przez Eilberta na 40 włók. na prawie chełm. , 4 włóki należą do sołectwa, każda z pozostałych 86 płaci 1 2 grzyw. i 4 kuraki na św. Marcin. 2. Sch. , pow. lecki, ob. Piękna góra. 3. Sch. , pow. suski, ob. Gardzień. Ad. N. Schoenberg 1. Łużycki in der Lausitz, 25 Schoenbach Schoenbund Schoenbrunn Schoewbrueck Schoenbrneck Schoenbruch Schoenbroth Schoenborn Sch miasto, pow. lubański, na zachod. stoku góry t. n. , na praw. brzegu pot. Rothwasser, odl 19 mil od Wrocławia, 1 milę od Zgorzelic. Do 1815 r. należało do Saskich Łużyc. W 1872 r. 1335 mk. , fabryka tektury smołowcowej, cygar i dywanów. W 1842 r. 188 dm. przeważnie drewn. , 1280 mk. 1228 ew. , 52 kat. , kościół par. ewang. , szkoła ewang. Reformacya wprowadzona w 1526 r. W XVII w. rozwinął się tu przemysł tkacki; 1679 zawiązał się cech tkacki 70 majstrów. Wyrabiano materyały pół lniane pół wełniane. W pobliżu miasta, na obszarze wsi Pólpica Halbendorf, zakład kąpielowy. Na obszarze góry Schoenberg łomy granitu. 2. Sch. , wś, pow. zgorzelicki, par. ewang. Rausche. W 1842 r. 10 dm. , 69 mk. ewang. , młyn wodny Schoenborn, 1320 r. Schonenburn, 1384 r. Schonenborn, 1386 r. Schonenborg, wś kośc. w Brandeburgii, pod Kalskiem Kalzig, nad strugą, która spływa do Odry; ma 220 mk. W r. 1320 Drogan, syn Mikołaja, darował z zezwoleniem braci Bogusza i Mikołaja, wś Sch. klasztorowi paradyskiemu, ks. Henryk na Głogowie potwierdził tę darowiznę. W r. 1384 zrzekli się praw swoich do Sch. Unold i Peregryn de Treplin na rzecz klasztoru; 1386 r. cystersi paradyscy przeznaczyli na zakupno młyna w Sch. przekazanych sobie 10 grzyw. Kod. Wielkp. . E. Cal. Schoenborn, ob. Szymborno. Schoenborn 1. wś, pow. świętosiekier ski, st. poczt. Lichtenfelde; 28 dm. , 158 mk. , 343 ha. 2. Sch. , wś, pow. reszelski, st. p. i tel. Zybork; 74 dm. , 377 mk. , 867 ha. W r. 1339 wystawia Henryk v. Luter, wójt pogezański, Widerichowi Widdrichs list nadaw czy na założenie wsi Sch. na 15 włók. przy wsi Reddus położonych, 2 włóki wolne, 11 lat wolności dla 11 włók, 12 lat dla 2 pozostałych; potem płaci każda 1 2 grzyw. i 2 kura ki na M. B. Gromniczną. Niższe sądownictwo i jedną trzecią wyższego posiadają mieszkańcy i pomagają przy budowie zamków. 3. Sch, , wś, pow. pr. holądzki, st. p. Goeschendorf; 60 dm. , 312 mk. , 439 ha. Kś. Fr. Schoenborn 1. 1287 r. Syrnick, al. Schoenborn, 1361 r. Schoenborn i Kaldinhus, 1523 r. Schonborn i Kalthausen, wś, pow. wrocławski, par. kat. Ołtaszyn, ewang. we Wrocławiu. W 1842 r. 46 dm. , zamek, folw. , 318 mk. 79 kai, wiatrak, hodowla owiec. 2. Sch. , 1396 r. Schonenbornn, wś, pow. lignicki, par. kat. Lignica, kościół par. ew. w miejscu. W 1842 r. 130 dm. , 715 mk. 5 kat. , szkoła ew. , folw. , wiatrak. Do Sch. należą Niedervorwerk i Rehberg. 3. Sch. , wś, pow. rozborski, par. ewang. MittelZibelle. W 1842 r. 18 dm. , 77 mk. ewang. , browar. Schoenbroth dok. z 1523 r. , jest to Czystochleb. Schoenbruch, pow. czarnkowski, ob. Pęczków. Schoenbruch l. leśn. w nadleśn. Naujock. 2. Sch. , os. , pow. welawski, st. p. Goldbach; 5 dm. , 28 mk. , 54 ha. 3. Sch. , wś, pow. fry dlądzki, 10 klm. na płd. wschod. od Domnau, w okolicy urodzajnej; 105 dm. , 492 mk. ew. , kosciół ewang. Chów bydła i świń, które odstawiają do Berlina. W r. 1842 założono tu dom przytułku dla 10 15 wychowańców, utrzymywanych ze składek. St. p. w miej scu, poczta piesza do Domnau; 422 ha obsza ru. 5. Sch. , dobra ryc, tamże; 38 dm. , 220 mk. , 642 ha. 5. Sch. , dobra ryc, pow. re szelski, st. p. Rasząg; 20 dm. , 102 mk. , 573 ha. 6. Sch. , wybud. przy Szczytnie. 7. Sch. , leśn. w nadleśn. Jura, pow. ragnecki. 8. Sch. , wybud. , przy wsi Doristhal, pow. pilkałowski. 9. Sch. , folw. , pow. stołupiań ski, st. poczt. Mehlkehmen; 12 dm. , 53 mk. , 103 ha. Ad. N. Schoenbrneck, ob. Szembruk. 2. Sch. , pow. raSchoewbrueck 1. ob. Szombruk. leśn. w nadleśn. Neu Luboenen, gnecki. Schoenbrun, ob. Świnków. Schoenbrunn, nowa nazwa niem. wsi Kowalewo, w pow. gnieźnieńskim. Schoenbrunn, os. przy Węgoborku; 3 dm. , 66 mk. Schoenbrunn 1. wś, pow. świdnicki, par. kai i ew. Swidnica. W 1842 r. 63 dm. , trzy lenne posiadłości, 626 mk. 68 kat. , szkoła ewang. , wiatrak. 2. Sch. , wś, pow. strzeliński, posiada kościół par. ewang. , par. katol. Siebenhufen. W 1842 r. było 85 dm. , folw. , 530 mk. , szkoła ewang. , młyn wodny, browar. 3. Sch. Nieder i Ober, wś, pow. lubański. W 1842 r. Sch. Nieder miało 140 dm. , zamek, 700 mk. 1 kat. , kościół ewang. starożytny, szkołę, 2 młyny wodne, olejarnią, browar. Do Sch. należy część kol. Harte i Hartemuehle. Sch. Ober, miało 77 dm. , 412 mk. ew. , szkołę w. , młyn wodny, 2 cegielnie. Do 1815 r. wsi te należały do Saskich Łużyc. 4. Sch. , wś, pow. kożuchowski, par. ew. i kai Kożuchów. W 1842 r. 17 dm. , folw. , 95 mk. 5 kat. , wiatrak 5. Sch. , 1257 r. Sonburn, 1321 r. Pulcherfons, wś, pow. żegański, kościół par. katol. , par. ew. Hertwigswaldau, W 1842 r. 154 dm. , zamek, 2 folw. , szkoła kat. , 4 młyny wodne, olejarnia. Dawna posiadłość klasztoru w Żeganiu. Schoenbund, wś, pow. węgoborski, st. p. Benkheim; 5 dm. , 34 mk. Schoenbusch, dobra, pow. królewiecki, st. poczt. i telegr. Królewiec; 12 dm. , 82 mk. , 25 ha. Schoenborn Schoenbusch Schoenehr Schoenfelde Schoenfeld Schoenewitz Schoenerswalde Schoenenwalde Schoeneichsberg Schoeneich Sch Lippen Sch Schoeneich Schoenefeld Schoeneck Schoeneberger Berge Schoendorf Sch Schoendamerau Schoendamerau Schoendamerau 1. wś, pow. brunsberski, blisko Brunsbergi poczta i telegr. ; 113 dm. , 613 mk. , 1527 ha. 2. Sch. , ob. Trelkowo i Trelkówko. Schoendorf, pow. bydgoski, ob. Rupienica. Schoendorf 1. os. w nadleśn. czerskiem, przy dr. żel. chojnickostarogardzkiej, pow. chojnicki, st. p. i par. kat. Czersk o 1 4 mili, 750, 06 mr. , 16 dm. , 124 mk. 2. Sch. , nazwa urzęd. wsi Budy, w pow. brodnickim. Schoendorf, wś, pow. labiewski, st. poczt. Lauknen; 29 dm. , 264 mk. Schoendorf, wś nad Kwissą, pow. bolesławski, posiada kościół par. ewang. W 1842 r. 30 dm. , 245 mk. 4 kat. , szkoła ewang. Bywają tu trzy jarmarki. Scboeneberg 1. folw. , pow. welawski, st. poczt. Tapiewo; 5 dm. , 28 mk. , 27 ha. 2. Sch. , folw. dóbr Gr. Hasselberg, pow. świę tosiekierski; 2 dm. , 54 mk. 3. Sch. , wś na niem. Warmii, pow. reszelski, st. p. Bischof stein; 123 dm. , 636 mk. , 1141 ha. 4. Sch. , leśn. w nadleśn. Kudyp, pow. olsztyński. 5. Sch. , folw. przy dobrach Schoenau, pow. olsztyński. 6. Sch. , ob. Rostek 7. Sch. , folw. , pow. lecki; 14 dm, , 74 mk. , 82 ha. 8. Sch. Alt. , ob. Szombark. 9. Sch. Neu, ob. Porbady, 10. Sch. , folw. przy Mikołajkach, pow, ządzborski, 3 dm. , 59 mk. 11. Sch. , pow. olsztyński, ob. Kołpaki. Ad. N. Schoeneberger Berge, ob. Szymbarskie Góry. Schoeneck, ob. Skarszewy. Schoeneck, wybud. przy wsi Sommerfeld, pow. pr. holądzki. Schoenefeld, wś, pow. gierdawski, st. p. Gr. Karpowen; 41 dm. , 197 mk. , 278 ha. Schoenehr, ob. Szenurza. Schoeneich, ob. Szynych. Schoeneich, dobra ryc. i kol. , pow. olesiński, kościół kat. w Wędrynie filia Ciesina. W 1861 r. 8 dm. , 67 mk, kat. Schoeneiche 1. 1520 Schoeneich, wś, pow. wołowski Szląsk, par. ew. Mondschuetz, kat. KleinKreidel. W 1842 r. 43 dm, folw. , 258 mk. 102 kat. , szkoła ew. , król. nadleśnictwo, wiatrak. 2. Sch. , wś, pow. żegański, par. ew. Lippen, kat. Kosel. W 1842 r. 63 dm. , 306 mk. 18 kat. , szkoła ew. , ruiny kaplicy kat. 3. Sch. , 1324 Schoenaiche, 1360 Schoneyche, wś, pow. nowotarski Szląsk, par. ewang. NowyTarg, kaplica ew. w miejscu. W 1842 r. 67 dm. , zamek, folw. , 466 mk. 165 kat. , szkoła ew. , 2 wiatraki, gorzelnia. Do Sch. należy kol. Hubendorf. Schoeneichsberg, ob. Nicponie 8. . Schoenenwalde 1. pow. słupski na Pomorzu, ob. Dębina. 2. Sch. , pow. lęborski, ob. Dębino. Schoenerswalde, ob. Szeplerzyzna. Schoenewitz, 1531 Schonowitze, wś, o 1 1 2 mili od Prądnika, pow. prądnicki, par. Biała Zuelz. W 1861 r. 54 dm. , 329 mk. kat. , 1355 mr. , młyn wodny. Schoenfeld, folw. dóbr prywat. Strutteln, w okręgu mitawskim, pow. i par. dobleńska Kurlandya. Schoenfeld, wś, pow. mielecki, ob. Breń 2. . Schoenfeld, pow. klinkowiecki, ob. Krasnepole. Schoenfeld 1. osada, pow. ostrzeszowski Kępno, okr. domin. Dobrydział. 2. Sch. , pow. gnieźnieński, ob. Dziekanowice. 3. Sch. , pow. krobski Rawicz, ob. Haski, 4. Sch. , pow. chodzieski, ob. Skórka. Schoenfeld, ob. Kijewo, Lostawice i Szenfeld. Schoenfeld 1. wś, pow. świętosiekierski, st. p. Lichtenfeld; 80 dm. , 423 mk. , 596 ha. 2. Sch. , wś, pow. pr. holądzki; 105 dm. , 517 mk. , 879 ha. 3. Sch. , dobra, tamże; 25 dm. , 123 mk. , 1187 ha. 4. Sch. Schwignainen, ob. Śwignajno, 5. Sch. , Schoenfeld, leśn. w nadleśnictwie Kranichbruch, pow. wystrucki. Schoenfeld 1. Ober, wś nad rz. Bober, pow. bolesławski, par. katol. i ewang. Nieder Schoenfeld. W 1842 r. 104 dm. , zamek, fol. , 539 mk. 11 kat. , szkoła ewang. , młyn wo dny, wiatrak. 2. Sch. Nieder, wś, pow. bo lesławski. Posiada kościół paraf. ew. i kat. , 110 dm. , zamek, folw. , 669 mk. 10 kat. , szko łę ew. i kat. , młyn wodny, gorzelnią, browar. Do wsi należy Neu Schoenfeld 13 dm. , 60 mk. . 3. Sch. , wś, pow. bystrzycki, posiada kościół par. kat. , szkołę kat. , 92 dm. , zamek, folw. , 296 mk. 2 ew. , młyn wodny, gorzel nią, cegielnią. 4. Sch. , 1213 Schonenuelt, wś, pow. świdnicki, par. kat. Pozarzyce, ew. Domanze. W 1842 r. 28 dm. , zamek, folw. , 194mk. 23 kat. , młyn wodny, browar. 5. Sch. , wś, pow. Złotoryjskohajnowski, par. ewang. Straupitz, kat. Rothbruennig. W 1842 r. 36 dm. , zamek, folw. , 272 mk. 13 kat. , młyn wodny, 2 wiatraki, olejarnia. 6. Sch. , 1358 Schoenywelth, wś, pow. brzeski Szląsk, par. kat. Herzgswaldau. Posiada kościół ew. , filią par. Gross Jenkwitz. W 1842 r. zamek, folw. , 78 dm. , 386 mk. 18 kat. , szkoła ew. , gorzel nia. 7. Sch. al Schonfelt, pow. kluczborski, ob. Krzywiczyny, 8. Sch. , 1202 Pulcher cam pus, 1275 Villa Bartolomej, 1326 Schoenfelt, 1361 Schonfelt, wś, pow. strzeliński, par. kat. i ew. Bohrau. W 1842 r. 40 dm. , zamek, folw. , 243 mk. 61 kat. . Br. Ch. Schoenfelde, pow. gnieźnieński, ob. Dziekanowice. Schoenfelde 1. ob. Szomfałt. 2. Sch. , ob. Ładne Pole, 3. Sch. , wybud. przy wsi Orzechowie, pow. łecki, 2 dm. , 32 mk. Schoengrund Schoenhagen Schoenhausen Schoenheide Schoenheiden Schoenheim Schoenherrnhausen Schoenheyde Schenhoefehen Schoenhodzig Schoenhof Schoenholz Schoenhorst Schoenichel Schoenjarken Schoenlanke Schoenlinde Schoenmohr Schoenmoor Schoenfliess, os. , pow. czarnkowski, o 4 klm. na płn. od Trzcianki, nad Trzcianką, w okolicy wznies. 85 95 mt. ; par. , poczta i st. j dr. źel. w Trzciance Schoenlanke; 12 dm. , 87 mk. 11 kat. , 76 prot. i 223 ha 150 roli, 30 łąk, 23 lasu. E. Cal. Schoenfliess 1. ob. Przydwórz. 2. Sch. , ob. Szumlis. 3. Sch. , pow. kościerski, ob. Borowo 5. . Schoenfliess 1. wieś, pow. królewiecki wiejski, st. p. i tel. Królewiec; 87 dm. , 189 mk. , 590 ha. 2. Sch. , wś, pow. rastemborski, st. p. Tolksdorf; 119 dm. , 570 mk. , 770 ha. 3. Sch. , dobra ryc. na pol. Warmii, pow. olsztyński; 22 dm. , 130 mk. , 620 ha. Henryk III potwierdza kupno wsi Sob. z strony dzieci swego brata Jana Sorbom od fideli nostro dilecto Marquardo Balke. Wś ta położona inter granicas villarum Willyamsdorf Dobryn, Rampsow et bona poloni. Jeziora Dobryn i Dadey. Wieś zdawna polska, do dziś przeważnie mieszkają tu Polacy. W r. 1702 siedzi tu Jerzy Węcesław Katyński. Różnemi czasy mieszkają GąsiorowscyHelden, PrzysiorowscyHelden, Gierczyńscy. 4. Sch. , wś, pow. pr. holądzki, st. p. Muehlhausen 49 dm. , 255 mk. , 320 ha. Ad. N. Schoenforst 1. Gross wś w Pomezanii, pow. suski, st. p. i par. kat. Iława o 1 1 2 mili; 414 ha 257 roli or. , 20 łąk. W 1885 r. 67 dm. , 101 dym. , 515 mk. , 506 ew. , 9 kat. Szkoła ewang. 2. Sch. Klein, wś, tamże, et. poczt. Rudzicz, par. kat. Iława, 103 ha 58 roli. W 1885 r. 19 dm. , 29 dym. , 157 mk. , 154 ew. , 3 kat. Kś. Fr. Schoengrund 1. leśn. w nadleśn. golubskiem, pow. brodnicki. 2. Sch. , ob. Mszanna. Schoenhagen, pow. bydgoski, ob. Kopuściska Wielkie. Schoenhausen, pow. wyrzyski, ob. Mrocza 2. . Schoenheide, ob. Szenhejda. Schoenheide 1. 1368 Schonheide, wś, pow. grotkowski, par. Mogwitz. W 1861 r. 35 dm. , 193 mk. 4 ew. , 1454 mr. 2. Sch. , niegdyś Prodborowo, 1260 Predberoua i Soneheyde, 1282 Schonheigde, wś, pow. ząbkowicki. Posiada kośc. kat. , filią Piotrowic, par. ewang. Rosenbach. W 1842 r. 146 dm. , 1208 mk. 443 kat. , szkoła ew. i kat. , młyn wodny, wiatrak. Do Sob. należy Rathsam. Schoenheiden, dobra pryw. , w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. ueberlautzka Kurlandya. Schoenheim, pow, wyrzyski, ob. Poborka 1. . Schoenherrnhausen, pow. poznański, ob. Podolany 2. . Schoenheyde, folw. przy dobrach Ernstburg, pow. darkiejmski. Schenhoefehen, ob. Kark. Schoenhodzig, pol. Nowa Wieś; osada ta została założona w XVI w. przez machlińskich włościan ob. Zeits. des Westpr. Gesch. Ter. , XVI, 118; Słown. Geogr. , IX, 921. Schoenhof, ob. Szenów. Schoenhof 1. folw. do Iławy, założony r. 1853, pow. suski, st. p. i par. kat. Kawa; 5 dm. , 70 mk. 2. Sch. , folw. do Szumlisu, pow. kościerski, st. p. Nowa Karczma, par. kat. Wysin, 163 ha 133 roli or. , 3 łąk, 8 lasu. W 1885 r. 4 dm. , 8 dym. , 53 mk. , 52 kat. , 1 ew. Niedawno temu kupił ten folw. na subhaście Urbanowski z Poznania za 38, 100 mrk. 3. Sch. , folw. do Kończyc, w now szym dopiero czasie założony, pow. świecki, et. p. i par. kat. Nowe. Kś. Fr. Schoenhof, leśn. w leśnicz. Neu Luboenen, pow. pilkałowski. Schoenholz 1. leśn. w nadleśn. sobowidzkiem, pow. tczewski, st. poczt. Skarszewy. 2. Sch. , leśn. , założone r. 1869 w nadleśn. Świekatówka Gruenfelde, pow. świecki Schoenhorst, wś nad Wisłą, pow. malbor ski, st. p. Nytych, par. kat. Nowacerkiew; 901 ha 516 roli or. 1 ha daje 36 mrk czyst. dochodu, 122 łąk, 24 lasu. W 1885 r. 38 dm. , 70 dym. , 397 mk. , 216 kai, 134 ew. , 45 dyssyd. , 2 żyd. Szkoła ew. 1887 r. 64 dzie ci. Wś leży na prawym brzegu Wisły, na wielkich żuławach malborskich, o 3 mile na zach. północ od Malborka. Posiada przywilej lokacyjny z r. 1349. Dawniej był tu kościół kat. , potem nastał tu pastor ewang. Kościół istniał tu jeszcze r. 1641 i należał do deka natu Fuerstenwerder ob. Urk. B. des Bist. Culm Ton Woelky, str. 1028. Kś. Fr. Schoenichel, ob. Szunichel. Schoenjarken, pow. gołdapski, ob. Górne. Schoenlanke, w pow. czarnkowskim, ob. Trzcianka. Schoenlinde 1. wś, pow. gierdawski, st. poczt. Muldszen; 61 dm. , 255 mk. , 442 ha. 2. Sch. , wś, pow. świętosiekierski, st. p. Ei senberg; 101 dm. , 465 mk. , 948 ha. 3. Sch. Klein, leśnicz. w leśnictwie Klein Nuhr, pow. welawski. Ad. N. Schoenmaedel, ob. Piękna Panna. Schoenmohr 1. wieś, pow. królewiecki wiejski; 60 dm. , 314 mk. , 319 ha. 2. Sch. , dobra, tamże; 16 dm. , 91 mk. , 622 ha. Schoenmoor 1. wś, pow. elbląski, odl. 2 1 2 Elbląga, st. p. Gueldenboden; 689 ha 106 roli, 490 lasu. W 1885 r. 25 dm. , 43 dym. , 207 mk. , 205 ew. , 2 kat. ; szkoła ewang. W 1314 r. komtur elbląski Fryderyk t. Wildenberg nadaje lokatorowi Michałowi 44 1 2 włók na założenie wsi Schonemor, Do sołectwa przyłącza z tych włók 4 1 2 wolne. Od reszty włók miał płacić po pół przywny i 4 Schoenfliess Schoenmaedel Schoenfliess Sch Schoenforst Schoenmuehl Schoenthal Schoenstein Schoensfelde Schoensee Schoenrutkowen Schoenrohr Schoenmuehl Sch Schoenrode Schoenrade Schoenowitz Schoenow Schoenwald Schoen Schoentritten kury, nadto płużne ob. Cod. dypl. Warm. , I, str. 98. W czasie 13letniej wojny albo wkrótce potem, spustoszała wieś i przeszła w posiadanie miasta, które ją r. 1580 zamieniło na folwark. Co rok zjeżdżała tu rada miejska i kancelarya na zabawę ob. Der Elbinger Kr. v. Rhode, str. 89. W 1794 r. puścił magistrat rolę orną i łąki 10 włościanom za 176 tal. kanonu w wiecz. dzierżawę. Kś. Fr. Schoenmuehl, w pow. krotoszyńskim, ob. Siejewo. SchoenNuhr, wybud. przy wsi Klein Nuhr, pow. welawski; 6 dm. , 146 mk. Schoenow, ob. Sieniawa. Schoenowitz, 1351 Schonowitze, wś, pow. prądnicki, parafia katol. Biała, Stare Miasto Zuelz. W 1861 r. 43 dm. , 322 mk. kat. , młyn wodny. Schoenrade 1. wś, pow. welawski; 41 dm. , 190 mk. , 199 ha. 2. Sch. , dobra, pow. świętosiekierski; 20 dm. , 120 mk. , 434 ha. Schoenrode, pow. wyrzyski, ob. Kruszki. Schoenrohr, wś na lew. brzegu gdańskiej Wisły, o 3 1 2 mili na wschód od Gdańska, pow. gdański nizinny, st. p. Gr. Plehnendorf, par. kat. Fuerstenwerder; 396 ha 233 roli, 34 łąk. W 1885 r. 22 dm. , 33 dym. , 201 mk. , 193 ew. , 8 kat. We wsi szkoła ewang. R. 1354 nadaje w. mistrz Winrich v. Kniprode wsi tutejszej Dorf zum schoenen Rohre przywilej lokacyjny. Sołtys dostał 10 wolnych włók i 1 2 kar sądowych, wyjąwszy drożne. Od każdej, groblami zabezpieczonej, włóki mieli płacić po 2 grzyw. bez 4 skojców, od innych połowę; proboszcz w Rosenau miał od każdej włóki po 2 korce jęczmienia, a biskup to co mu się należało. Mikołajowi Claus Stormer nadaje się także rybołówstwo w morzu, Wiśle i Łasze; miał też być wolny od tłoki w Schoenrohr i Rosenau, jako i od wszelkich podwód sołeckich ob. Land und Leute des Landkr. Danzig v. Brandstaeter, str. 208. Dawniej należała do wsi kępa, którą Wisła w 1869 r. do połowy podmuliła. Kś. Fr. Schoenrohr, wś, pow. nizinny, st. p. Neukirch; 12 dm. , 68 mk, 170 ha. Schoenrutkowen, wybud. przy wsi Borowem, pow. ządzborski; 10 dm. , 76 mk. Schoensee, pow. wyrzyski, ob. Jeziorki 2. . Schoensee 1. wś wśród żuław niedaleko Wisły, pow. malborski, st. p. NeuMuen sterberg, par. kat. Schoeneberg, kościół kat. filialny w miejscu; ma 1128 ha 703 roli or. , 300 ha łąk. W 1885 r. 72 dm. , 115 dym. , 589 mk. , 234 kat. , 235 ew. , 120 dyssyd. Szkoła kat. 40 dz. . We wsi wyb. Fuenfhuben, Niedęrfeld, Oberfeld. Krzyżacy nadali wsi w r. 1334 przywilej lokacyjny, wzmiankujący już o proboszczu, 2. Sch. , pow. toruński, ob. Kowalewo i Strębaczno, 3. Sch. , wybud. do Iławy, pow. suski, nad jez. Łabędź. Ks. Fr. Schoensee, wś, pow. brunsberski, st. p. Lichtenau; 37 dm. , 187 mk. , 478 ha. Schoensfelde folw. , ob. Przezmark 1. . Schoenstein, ob. Żywoczyce. Dolne. Schoenthal 1. kol. niem. , w pow. gródeckim, 21 klm. na płn. wschód od Gródka, 11 klm. od Janowa, leży nad pot. Domażyrem i nad stawem. Por. Karaczynów. 2. Sch. , grupa domów w Nowemsiole, pow. żydaczowski. Schoenthal, pow. szremski, ob. Czmoń. Schoenthal 1. nadleśn. król. i agentura poczt. , pow. wałecki, 15 klm, na płn. wschód od mta pow. , śród jeziór i łąk mokrych; par. kat. Sypniewo, ew. Wałcz. Do nadleśn. należą leśnictwa Buchwalde, Friedenshain, Hundefier, Jaegerthal, Kronerfier, Marienbrueck, Nadorzyce, razem z nadleśn. Sch. mają 9 dm. , 63 mk. , 55 ew. , 8 kat. 2. Sch. , wybud. do Szczecinka w Pomeranii, pow. szczecinkowski. Groby skrzynkowe, któro tu odkryto, zawierały urny i spinkę bronzową ob. Kasiski Beschr. d. vaterl. Alterthuemer im Noustottiner u. Schlochauer Kr. , str. 87. Kś. Fr. Schoenthal lit. A i B, wyb. przy mieście Dryforcie, pow. rastemborski. Schoenthal 1. wś, pow. bystrzycki, par. kat. Mittelwalde. W 1842 r. 35 dm. , 174 mk. kat. , gorzelnia. 2. Sch. , wś, pow. żegański, par. ew. i kat. Źegań; 19 dm. , 151 mk. 33 kat. , szkoła ewang. Schoentritten, wś, pow. frydlądzki, st. p. Allenburg; 18 dm. , 94 mk. , 122 ha. Schoenwald 1. wś, pow. toszeckogliwicki, odl. 3 4 mili od Gliwic, posiada kościół par. kat. W 1861 r. było 331 dm. , 2266 mk. 1 ewang. . Obszar wsi wynosił 9000 mr. Zabudowania, przeważnie murowane, ciągną się ulicą długą na pół mili. Wś ta powstała na obszarze wielkiego lasu Bojezowa, nadanego, wraz z wielu wsiami, klasztorowi cystersów w Rudzie pow. rybnicki, przez Władysława księcia opolskiego, przy fundacyi klasztoru w 1258 r. Pierwszy opat klasztorny Piotr zwrócił się do woj. opolskiego Mrokona Mrocco z prośbą by osadził 100 włók lasu klasztornego na prawie niemieckiem, zastrzegając z nich, po upływie wolnych lat, dziesięcinę dla klasztoru a czynsz dożywotni dla Mrokona. Dygnitarz ten wystawił w 1269 r. dokument nadający 50 włók lasu niejakiemu Henrykowi, by tenże osadził przybyłych do Szląska wychodźców z Misnii, za co otrzyma godność sołtysa. Nową wieś nazwano Schoenwalde. Osadnicy ci, jakkolwiek otoczeni przez polskie wsi, zachowali swój język i stare zwyczaje i ubiory. W XVII w. głównem źródłem zarobków ludności było furmaństwo. Gospodarze tutejsi miewali 12 do 20 koni i Schoenwaldau Schoenwaldau najmowali się jako furmani do Wrocławia, Krakowa, Warszawy. Sołtystwo tutejsze wykupił klasztor w 1500 r. za 230 dukatów węgier. Kościół tutejszy p. w. P. Maryi po wstał zapewne bardzo wcześnie. W 1732 r. został odnowiony; 1755 wystawiono nową wieżę 144 st. wysoką. Kościół sam jest buI dowlą ostrołukową. Obowiązki proboszcza spełniali do 1810 r. cystersi, następnie świeccy. Prawo patronatu przeszło do dominium Rudy. Sch. par. , dek. gliwickiego, w 1869 r. miała 2500 kat. , 2 ew. 2. Sch. , dobra ryc. i wś, pow. olesiński, par. Olesin. W 1861 r. 35 dm. , 356 mk. 70 ew. . Dobra rycer. od 1789 do 1861 r. zostawały w ręku Jordanów. We wsi szkoła kat. Sob. wraz z posiadłością Jordansmuelhe i kol. Charlottenburg miały 6500 mr. , w tem 2200 mr. włośc. W 1861 r. było 1900 mr. lasu. 3. Sch. , wś kośc. , pow. kluczborski, posiada kościół par. ew. W 1861 r. 87 dm. , 734 mk. 19 kat. , 2360 mr. Obszar ten rozdzielał się między 25 całych gospoda rzy w tem 2 sołtystwa, mających 49 do 350 mr. , 10 półgospodarzy 10 do 22 mr. i 22 komorn. Kościół par. ew. drewniany sięga czasów reformacyi. Szkoła liczyła w 1861 r. 116 uczniów. Br. Ch. Schoenwaldau, ob. Brele. Schoenwaldau, wś, pow. szunowski, posiada kościół par. ewang. , katol. filią par. we Wleniu Laehn, 185 dm. , zamek, folw. , 1029 mk. 34 kat. , szkoła ew. , 2 młyny wodne, cegielnia, piec wapienny. Do Sch. należą Friedrichshoehe, Sandreczky, NeuStechow. Schoenwaeldchen, ob. Szuwałdek. Schoenwalde, pol. , Dąbrowieckie holendry. pow. bydgoski, o 14 klm. od Mroczy, par. Dąbrówka, poczta w Małem Sitnie Wilhelmsort, st. dr. żel. na Strzelewie Strelau; 8 dm. , 70 mk. 58 kat. , 12 prot. , 113 ha 106 roli. Schoenwalde 1. dobra, pow. elbląski, st. p. i par. kat. Elbląg o 1 1 4 mili, par. ewang. Łęcze. Z folw. Alt Schoenwalde, Neu Schoenwald i Geysmerode obejmują dobra 833 ha 374 roli, 12 łąk i 415 lasu; 16 dm. , 35 dym. , 205 mk. , 158 ew. , 47 katol. ; cegielnia, wodny młyn, hodowla bydła fryskiej rasy. 2. Sch. , majętność i huta szklana, pow. chojnicki, st. p. i par. kat. Czersk, par. ew. Mokre, 339, 57 magd. mr. W 1885 r. 4 dm. , 33 mk. Sch. założono 1822 r. 3. Sch. , leśn. od 1870 r. , gm. Jastrów, pow. wałecki, 4 dm. , 55 mk. 4. Sch. , folw. do Szonówka, pow. człuchowski, 5 dm. , 44 mk. 5. Sch. , ob. Dębowiec, Szynwałd, Wrzosy. 6. Sch. Gross i Klein, ob. Szynwałd i Szynwałdek. 7. Sch. , wś z agenturą pocz. w Pomeranii, pow. Naugard. W 1885 r. 484 mk. 1 katol. . Co rok w środę po Zielonych Świątkach obchodzi się tu uroczystość t. z. wydzielania Spende. Na placu pod cmentarzem zbiera się kilkaset ubogich o 12 w południe uderzają we dzwony i śpie wają pieśń nabożną, a mieszkańcy zbiera ją się i obdarzają ubogich chlebem, masłem i jajami. Kś. Fr. Schoenwalde 1. dobra, pow. fyszuski, st. p. St. Lorenz; 5 dm. , 29 mk. , 54 ha. 2. Sch. , wś, pow. królewiecki wiejski, st. p. Nenhau sen; 112 dm. , 510 mk, 936 ha. 3. Sch. , wś, pow. labiewski, st. p. Gr. Baum; 10 dm. , 93 mk 4. Sch. , wś, pow. frydlądzki pod Frydlądem; 27 dm. , 125 mk. , 272 ha. 5. Sch. , dobra, tamże; 34 dm. , 176 mk. , 735 ha. 6. Sch. , wś, pow. świętosiekierski, st. p. Lich tenfeld; 159 dm. , 701 mk. , 1082 ha. 7. Sch. , wś na niem. Warmii, pow. licbarski, st. pocz. Bischofstein; 36 dm. , 220 mk. , 661 ha. 8. Sch. , wś, pow. reszelski; 55 ha. 9. Sch. , ob. Szonwałt. 10. Sch. , os, , pow. tylżycki, st. p. Piktupoenen. Ad. N. Schoenwalde 1. dobra ryc, i wś nad rzką Elsnitz, o 3 1 4 mili Nissy, na granicy austryackiej, pow. nissański, śród płasko wzgórza otoczonego wzniesieniami sięgający mi od 2000 do 3000 st. npm. ; par. ew. Nissa, kat. Arnoldsdorf. W 1861 r. 67 dm. , 554 mk 16 ew. . Dobra ryc. mają 576 mr. , wś 1298 mr. Gleba kamienista i nieurodzajna. Zakła dy żelazne, dwa młyny wodne, młyn kościa ny, papiernie, blichownie. Szkoła katol. od 1859 r. Do wsi należą os. Stoeckicht i Endersdorf. 2. Sch. , 1207 Rogitnice, 1254 Schonenwalde, 1278 Sonewalde, wś, pow. ząbkowicki. W wyniosłem położeniu, tuż pod miastem i da wną fortecą Silberberg. Posiada kośoiół par. kat. , par. ew. Silberberg. W 1842 r. 286 dm. , 2346 mk. 64 ew. , szkoła kat. , 3 młyny wo dne, 2 wiatraki, cegielnia, piec wapienny, warsztaty tkackie. Wś ta należała do kla sztoru w Henrychowie. Gdy przeszła na wła sność rządu została nadana w 1818 r. gener. Steinmetzowi. Br. Ch. Schoenwaldshof, os. , pow. królewiecki, przy wsi Schenwalde. Schoenwarling, ob. Skowarcz. Schoeinweiler, niem. nazwa wsi Dziadkówko, w pow. gnieźnieńskim. Schoenwerder, pow. wyrzyski, ob. Ostrówek. 3. . Schoenwerder 1. wyb. do nadleśn. Lendyczka, pow. człuchowski. 2. Seh. , dobra ryc. tamże, st. p. i kośc. kat. filialny Peterswalde o 3, 5 klm. , st. kol Baerenwalde 7 klm. ; 361, 6 ha roli orn. i ogr. , 41, 72 łąk, 210, 7 pastw. , 202, 25 lasu, 15, 7 nieuż. , 17, 37 wody, razem 849, 34 ha; czysty dochód z grunta 2680 mrk; gorzelnia. W 1885 r. 18 dm. , 196 mk. ew. Szkoła ewang. Dawniej istniał tu kościół katol. patronatu prywatnego p. w. św. Wawrzyńca, jako filia par. w Heinrichs Sch Schoenwaeldchen Schoenwalde Schoenwaldshof Schoenwarling Schoeinweiler Schoenwerder Schokken Scholastyka Scholastykowo Scholin Schoenwerth Schoenwitz Schoenwieser Schoenwiese Sch Schoenwerth Schoeps walde. Długo zajmowali go innowiercy i dopiero około r. 1650 dziedzic Ciecholewski oddał go katolikom. Uposażenia nie było żadnego przy kościele; z nabożeństwem zaś przyjeżdżał tu prob. z Heinrichswalde kilka razy do roku. Kościół ten istniał jeszcze r. 1766 ob. Utr. kośc. ks. Fankidejskiego. Kś. Fr. Schoenwerth, pow. inowrocławski, ob. Żerniki. Schoenwiese, mor. Kobyle, al. Łuczki, os. w obr. Lenartowa Linhartowy, niem. Geptersdorf, pow. karniowski, obw. sąd. albrechcicki, na Szląsku austr. , na praw. brzegu Złotej Opy, nad granicą Szląska pruskiego. W 1880 r. było 58 dm. , 320 mk. , 303 kat. , 17 prot. ; 283 Niem. , reszta Czechoszląz. Ma szkołę ludową. W obr. gm. Lenartowa leży os. Kohlbach, nad pot. t. n. , dopł. Złotej Opy; liczy 26 dm. , 114 mk. , 105 kat. , 9 prot. , 109 Niemo. , 5 Czechoszląz. We wsi Lenartowic było 1880 r. 55 dm. , 323 mk, 307 kat. , 16 prot. Cały obszar L. liczy 139 dm, , 757 mk. , 715 kat. , 42 prot. ; 674 Niem. , 83 Czechoszląz. W Lenartowic szkoła ludowa i kościół łac. par. ; w Kohlbachu st. p. i kol. żel. L. wraz Kohlbachem, Schoenwiese, Opawicą niem. Tropplowitz i Burgwiese, tworzy dobra alodyjalne, należące do spadkobierców po Janie Reichsgrafen von Oppersdorf. Obszar obejmu je 723, 49 ha. Br. G. Schoenwiese 1. dok. Schonewese, wś za giniona w pow. gdańskim. R. 1345 nadaje w. m. Ludolf Koenig trzem osadnikom wś Sob. obejmującą 24 włók 22 mr. Granicę tworzą wś Ostrowite, Freiwald nieistniejący i Mo tława. Od każdej włóki pół grzyw. czynszu i służbę przez 2 dni. Rybołówstwo w Motławie i w własnych rowach dozwolone ob. Land und Leute des Landkr. Danzig, von Brand staeter, str. 213. 2. Sch. , wyb. do Osic, w pow. gdańskim nizinnym. 3. Sch. , ob. Szenweza i Szenwiza. 4. Sch. , folw. , pow. sztumski, ob. Krasna Łąka. Kś. Fr. Schoenwiese 1. os. , pow. królewiecki, st. p. Tharau. 2. Sch. , os. , tamże. 3. Sch. , dobra, tamże; 18 dm. , 88 mk. ; 231 ha. 4. Sch. , dobra ryc, pow. gierdawski, st. p. Kl. Gnie; 39 dm. , 202 mk. , 766 ha. 5. Sch. , wś, pow. iławkowski, st. p. Landsberg; 140 dm. , 648 mk. , 696 ha. 6. Sch. , dobra, tamże; 11 dm. , 60 mk. , 238 ha. 7. Sch. , wś, pow, licbarski, st. p. Gutstadt; 127 dm. , 683 mk, 1097 ha. 8. Sch. , ob. Krasnołąka. 9. Sch. , wś, pow. pr. holądzki, st. p. , tel. i kol. żol. Gueldenboden; 36 dm. , 190 mk. , 399 ha. 10. Sch. , dobra, pow. nizinny, st. p. Lapiennen; 12 dm. , 68 mk. , 148 ha. 11. Sch. , dobra, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken; 7 dm. , 51 mk. , 125 ha. 12. Sch. , wyb. przy wsi Martingken. 13. Sch. , wś, pow. wystrucki, st. p. Norkitten; 36 dm. , 153 mk. , 225 ha. 14. Sch. , wyb. przy Gołdapi. 15. Sch. , wyb. przy wsi Dąbrówce, pow. jańsborski. Ad. N. Schoenwiese 1. wś, pow. głupczycki, o 3 mile od Głupczyc, par. Tropplowitz. W 1861 r. 67 dm. , 342 mk. 2 ew. , 575 mr. Rzeka Oppa stanowi granicę od Austryi. W miejscu jest szkoła i katol. fil. kościół, którego wielki ołtarz wzniesiono w 1599 r. a przebudowano w 1859 r. Gleba gliniasta, skalista, zimna. Młyn wodny, olejarnia. 2. Sch. , wś nad rz. Zieder, pow. kamionogórski, par. kat. i ew. Kamienogóra. W 1842 r. 16 dm. , 155 mk. 33 ew. . SchoenwieserHeubuden, wś, pow. malborski, st. p. Tczew; par. kat. Kunzendorf, 208 mr. obszaru. W 1868 r. 18 mk. kat. , 10 menon. Schoenwitz, 1350 Schenewitz, 1531 Schonowitz, dobra ryc. i wś, o 2 mile od Niemodlina, pow. niemodliński, par. Dąbrowa. W 1861 r. 129 dm. , 757 mk. 360 kat. . Dobra ryc. miały 2061 mr. , owczarnią, browar. Na obszarze wsi kościół katol. , filia Dąbrowy, szkoła kat. i szkoła ewang. Gmina wiejska ma 4184 mr. 3029 mr. roli. Schoeps al. Szepc Biały i Czarny, rzeczki, prawe dopływy Szprei, uchodzącej do Haweli, praw. dopływu Elby. Wpadają poniżej Budyszyna. Por. Łużyce t. V, 841. Schoeps, wś nad rz. Czarny Schoeps, pow. zgorzelicki, par. ew. Reichenbach. W 1842 r. 24 dm. , folw. , 141 mk. ew. Pod wsią dwa grodziska, zwane okopami szwedzkiemi. Schoepsdorf, wś nad rz. Szprewią, pow. wojrowicki, par. ew. Łućo Merzdorf. W 1842 r. 25 dm. , 100 mk. ewang. Serbów. Do 1815 r. wś należała do Saskich Łużyc. Schoepsendorf dok. , ob. Szczepankowo. Schoetzau, ob. Czeczewo. Schoischen, ws, pow. świętosiekierski, st. p. Brandenburg; 7 dm. , 45 mk. , 183 ha. Schojow, ob. Zgojewo. Schokken, pow. wągrowiecki, ob. Skoki. Scholastyka, niem. Hermannshof, os. , pow. wągrowiecki Żnin, o 6 klm. na wschód od Ja nówca, pod Skórkami; par. Kołdrąb, pocz. w Rogowie, st. dr. żel. w Janówcu; 2 dm. , 22 mk 12 kai, 10 prot. i 33 ha. E. Cal. Scholastykowo, dobra, pow. złotowski, st. p. Łąkie o 3 klm. , st. kol. Lipka o 7, 5 klm. , par. kat. W. Buczek; 416 ha 351 roli or. , 15 łąk, 14 lasu. W 1885 r. 8 dm. , 19 dym. , 122 mk. , 33 kat. , 89 ew. Por. Dybrzno. R. 1766 osada jeszcze nie istniała. Według Kętrzyń skiego nazywały się te dobra Laskiszkowo, po niem. Schabernack. Kś. Fr. Scholin 1. wś, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. Połoczany, okr. wiejski Litwa, o 5 w. od gminy a 61 1 2 w. od Oszmiany, ma 4 Schoepsdorf Schoepsendorf Schoetzau Schoischen Schojow Schosnitz Schollen dm. , 24 mk. prawosł. i 17 katol. 24 dusz rewiz. ; należy do dóbr Jachimowszczyzna, dawniej Sulistrowskich, następnie Prószyńskich. 2. S. , folw. nad jez. Łodosa i dobra, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. i par. Komaje, okr. wiejski Dąbrowszczyzna, o 29 w. od Święcian, 1 dm. , 18 mk. katol. Własność Soroków. Do dóbr należały wsi Nowosiółki, Łopucie, Postawiszki i Daniowce. J. Krz. Schollen, ob. Żołno. Schollendorf, pow. sycowski, ob. Szczodrów. Schollnen, ob. Żołno. Schollwitz, 1369 Scholewicz, wś, pow. bolkowicki, par. kat. i ew. Hohenfriedeborg. W 1842 r. 26 dm. , 210 mk. 23 kat. , zamek, folw. , szkoła ew. , cegielnia. Scholow, pow. pleszewski, ob. Wszołów. Scholtenberg, grodzisko na jeziorze Jezierzycach, w pow. suskim ob. Behla Die vorgeschichtliche Rundewaelle im oestlichen Deutschland, str. 193. Scholzendorf, wś, pow. lubański, par. ew. Wiesau. W 1842 r. 45 dm. , 213 mk. 1 kat. . ScholzenKoppe, szczyt górski na Szląsku górnym, wznies. 2712 st. par. npm. Schomberg, dobra ryc. i wś, pow. bytomski, par. Bytom. W 1861 r. 43 dm. , 684 mk. 18 ew. , szkoła katol. , browar, gorzelnia, kopalnia węgla nieczynna. Dobra ryc. miały 1300 mr. , wś 402 mr. Schomlau, pow. jaworowski, ob. Ożomla. Schomlau, ob. Schumlau. Schompetern al. SkraudenGoerge, wś, pow. kłajpedzki, blisko Frydlądu; 13 dm. , 73 mk. , 210 ha. Schonenfeldt al. Schonenfels w dok. , ob. Kijewo, w pow. chełmińskim. Schonensee, pow. toruński, ob. Kowalewo, Schonklitten, dobra ryc, pow. iławkowski, st. p. Glommen; 8 dm. , 48 mk. , 141 ha. Schonowitz, 1531 Schonwice, dobra ryc. i wś, pow. raciborski, par. ew. Racibor, kościół kat. w Mosurau filia par. Grzędzin. W 1861 r. 63 dm. , 515 mk. kat. , szkoła kat. od 1818 r. Dobra mają 1286 mr. obszaru 410 mr. lasu, wś 437 mr. 402 mr. roli. Schorellen 1. nadleśnictwo, pow. pilka łowski, blisko Pilkał; 28 dm. , 147 mk. , 7174 ha. 2. Sch. Gross, wś, tamże; 29 dm. , 148 mk. , 225 ha. 3. Sch. Klein al. Schunkern, wś, tamże; 8 dm. , 52 mk. , 107 ha. Ad. N. Schorin, ob. Skorzyno. Schornsteinmuehle, os. młyńska, pow. suski, st. p. i kol. i par. kat. Prabuty, 116 ha obszaru; 5 dm. , 52 mk. , 43 ew. , 9 kat. ; wodny młyn o 4 gankach, cegielnia. Schorschenen 1. w dok. Sursigems, wś, pow. fyszuski, st. p. Powayen; 15 dm. , 65 mk. , 112 ha. 2. Sch. , fol przy wsi, tamże; 3 dm. , 27 mk. Por. Rachsitten. Schorschienen, wś, pow. gąbiński, blisko Gąbina pocz. , tel. i kol. źel; 47 dm. , 236 mk. , 458 ha. Schorstaedt, dobra prywatne, w okr. mitawskim, pow. dobleński, par. zessawska. Do dóbr należy folw. Schorstaedt Klein i Lindenfeld. Schorschinehlen 1. wś, pow. stołupiań ski, st. p. Kattenau; 36 dm. , 154 mk. , 121 ha. 2. Sch. , dobra, tamże; 21 dm. , 109 mk. , 394 ha. Ad. N. Schoschko dok. ob. Cześki al. Niegosy. Schosnitz, 1244 Sosniciensis ecclesiae 1312 Schosnicz, wś, pow. wrocławski, posiada kościół katol. par. , par. ew. Kąty. W 1842 r. 79 dm. , zamek, folw. , 554 mk. 191 ew. , szkoła kat. , olejarnia, parowa fabryka syropu, młyn wodny. Do Sch. należy Rosenforwerk. Schossdorf, Kessel, Mittel, Nieder i Ober, wś, pow. lwowski Szląsk. Posiada kościół par. ewang. i kościół katolicki, filią parafii Greifenberg. W 1842 r. 326 dm. , 2171 mk. 28 kat. , szkoła ewang. i dwie filialne, 3 młyny wodne, piec wapienny, browar, cegielnia, a Sch. Kessel, zamek i folw. b Sch. Mittel, tu stoją oba kościoły, szkoła, zamek, fol. c Sch. Ober i Nieder, fol. , leśnictwo i d Euphrosinenthal, kol. od w 1775 r. Kościół kat. od 1549 do 1564 r. był w ręku protestantów. Schossgrat, szczyt w Tatrach, ob. Ubocz Bystry. Br. G. Schottofske, ob. Skotówko. Schotolfsker See, jezioro pod Pomejskiem, pow. bytowski. W 1310 nadaje je margrabia Waldemar cystersom w Oliwie ob. Perlbach P. U. B. , str. 609. Schottenkrug, karczma i os. młyń. , pow. chełmiński, st. p. Trzebieluch, par. katol. Wapcz. SchottenSee, jezioro mające 40 mr. obszaru, we wsi Pniewit, pow. chełmiński. Schottgau Gross i Klein, wś, pow. wrocławski, a Sch. Gross, 1279 Sodkowo, 1339 Schotkaw, wś, par. ew. Kąty. W miejscu kościół katol. istniejący już w 1353 r. W 1842 r. 32 dm. , zamek, folw. , 259 mk. 123 ew. , wiatrak. b Sch. Klein. 1346 Schotkow parva, Minor Schotkaw, wś, par. ew. Kąty, katol. Schossnitz, 8 dm. , zamek, folw. , 57 mk. , 26 ewang. . Schottland; , pow. szubiński, ob. Szkocya. Schottland, ob. Szotland. Schottnitz, 1312 Schultheschowicz, 1341 Schultheiszowitz, w XIV w. Schultheysewitz, 1360 Scholteyzzwicz, wś, pow. wrocławski, par. ew. Psiepole, kat. par. u św. Michała we Schollen Schollendorf Schollnen Schollwitz Scholow Scholtenberg Scholzendorf Scholzen Schomberg Schomlau Schompetern Schonenfeldt Schonensee Schonklitten Schonowitz Schorellen Sch Schorin Schornsteinmuehle Schorschenen Schorschienen Schorstaedt Schorschinehlen Schoschko Schossdorf Schossgrat Schottofske Schotolfsker See Schottenkrug Schotten Schottgau Schottland Schottnitz Schrangenberg Schow Wrocławiu. W 1842 r. 33 dm. , fol, 227 mk. 69 ew. . Schow dok. 1292, Scovo 1301 r. , wś zaginiona pod Giemlicami, w pow. gdańskim nizinnym, nad Wisłą. R. 1292 nadał ją wraz z Giemlicami ks. Mestwin cystersom w Pel plinie. Mieszkańców uwolnił książę od cięża rów. Dan w Świeciu ob. Perlbach, P. U. B. , str. 434. R. 1801 odstępują cystersi peplińscy bisk. kujawskiemu swoje majątki Godzi szewo i Maliniu pod Tczewem oraz Giemlice i Scovo i uzyskują za to wolność od dziesięci ny dla swoich innych wsi klasztornych ob. Perlbach, 1. c. , str. 533. Kś. Fr. Schozen, wś w północnej Kurlandyi, ob. Liwowie t. V, 357. Schradersleben, wybud. przy wsi Loebgallen, pow. pilkałowski. Schraebsdorf, wś, pow. ząbkowicki, kościół kat. w Kaubitz, par. Protzan. W miejscu zamkowa kaplica. W 1842 r. 38 dm. , 307 mk. 31 ew. . Do Sch. należy Zadelmuehle, młyn wodny. Schrammen, ob. Szramowo. Schrangenberg, dobra, pow. świętosiekierski, st. p. Balga; 2 dm. , 52 mk. Schrankheim 1. Gross, wś, pow. rastemborski, st. p. , tel. Szępopol; 18 dm. , 102 mk, , 149 ha. 2. Sch. Klein, dobra, tamże; 8 dm. , 47 mk. , 157 ha. Schrater, folw. dóbr pryw. Wandsen, w okr. tukumskim, pow. i par. talseńska Kurlandya. Schrattenhof, pow. opawski, ob. Szratonów. Schreckendorf, 1415 Schreherdorf, wś, pow. bystrzycki, posiada kościół par. katolicki. W 1842 r. 98 dm. , folw. , 606 mk. 4 ew. , szkoła katol. , 2 młyny wodne, olejarnia, gorzelnia, browar. Schreibendorf 1. Mittel, wś, pow. strzeliński, posiada kośoiół par. ewang. , do 1550 r. kat. Par. kat. Glaesendorf. W 1842 r. 49 dm. , zamek, folw. , 347 mk. 32 kat. , szkoła ewang. , młyn wodny, browar, gorzelnia. 2. Sch. Nieder, wś, pow, i par. ew. jak wyżej, par. kat. Siebenhufen. W 1842 r. 15 dm. , folw. , 116 mk. 42 kat. , gorzelnia. 30 Sch. Ober, wś, pow. i par. jak wyżej, ew. kośoiół MittelSohreibendorf, kat. Glaesendorf; 32 dm. , zamek, folw. , 210 mk. 88 kat. , browar, gorzelnia. 4. Sch. Unter, wś, pow. i par. ew. jak wyżej, par. kat. Siebenhufen. W 1842 r. 37 dm. , wolne sołtystwo, 179 mk. 12 kat. , browar. 5. Sch. Antheil, Nieder i Ober, 1344 Schriberdorf, wś, pow. kamionogórski, par. ew. Kamionogóra. a Sch. Antheil, par. ew. OberHaselbach. W 1842 r. 19 dm. , wolne sołtystwo, 85 mk. ew. , gorzelnia. b Sch. Nie der, par. kat. Ober Schreibendorf, 67 dm. , fol, dziedziczne sołtystwo, 348 mk. 20 kat. , gorzelnia, cegielnia, młyn wodny. c Sch. Ober posiada kościół kat. , należący do par. Ka mionogóra, 94 dm. , zamek, sołtystwo z go rzelnią, 563 mk. 12 kat. , szkoła ewang. , bro war, gorzelnia, 2 młyny wodne. 6. Sch. , 1360 Scriptoris villa, 1407 Schreiberdorf, wś, pow. brzeski Szląsk, par. ew. i kat. Brzeg. W 1842 r. 55 dm. , wolne sołtystwo, 279 mk. 21 kat. , szkoła ewang. , olejarnia. 7. Sch. , wś, pow. bystrzycki, par. kat. i ew. Mittel walde. W 1842 r. 107 dm. , 552 mk. 6 ew. , szkoła kat. , 2 młyny wodno, olejarnia, go rzelnia. Br. Ch. Schreiberbach, rzka na Łuźycach, lewy dopływ Kwissy, wpadającej do Bobry ob. t. V, 841. Schreiberhau, 1371 Schreibershow, wś nad rz. Zacken lewy dopł. Bobrawy, śród gór Olbrzymich, w wyniosłem położeniu, pow. je leniogórski, odl 2 mile od Jeleniogóry Hirsch berg i l 1 4 mili od Warmbrunn. Jest to jedna z największych i najludniejszych wsi na Szląsku. Zajmuje ona wraz z wsią Petersdorf całą dolinę rz. Zacken i wychodzące z niej liczne boczne doliny. Dla przebycia z jednego do drugiego końca doliny potrzeba 6 godzin. Źródła rz. Zacken leżą na wysoko ści 3638 st. npm. , przyjmuje ona na obszarze wsi liczne dopływy, z których zasługują na uwagę pot. Kachel z wodospadem 50 st. wysok. i Zackerle, spadający z wysokości 100 st. Wskutek swego położenia malowni czego wieś ta jest licznie nawiedzana przez gości z Warmbrunn i turystów zwiedzają cych góry Olbrzymie. Pozakładano tu liczne hotele i restauracye. Posiada kościół par. ewang. , kościół katol, filią par. Hermsdorf pod Kynast, trzy szkoły ewang. , dwie szko ły katol, urząd celny, trzy huty szklane, z których wyróżnia się pięknością wyrobów ze szkła kryształowego Josephinenhuette, 20 szlifierni szkła, wyrób instrumentów mu zycznych, hodowla sztuczna ryb, hodowla bydła, przytułek dla opuszczonych dzieci. W 1842 r. było 348 dm. , 2740 mk. 2313 ew. i 427 katol; Petersdorf miało 336 dm. , 1996 mk. 38 kat. . Zawiązkiem wsi Sch. była osa da górnicza czy też huta szklana, założona w XIV w. Później osiadali tu prześladowani wyznawcy hussytyzmu i luteranizmu. Ko ściół katol zbudowany w 1488 r. , zabrany przez protestantów, zwrócony został katoli kom 1652 r. obecny ewang. wzniesiony z drzewa 1742 r. , z kamienia 1752 r. Istnia ły tu kopalnie rud siarczanych, spatu polne go, potaźarnie. Br. Ch. Schreibersdorf, ob. Prętki. Schreiberhau Schreiberbach Schreibendorf Schreckendorf Schrattenhof Schrater Sch Schrankheim Schow Schozen Schradersleben Schraebsdorf Schrammen Schreib Sch Schreibershof Schreinen Schreitlacken Schreitlauken Schrengen Schrepau Schrewin Schridlau Schriegwitz Schrien Schriffen Schrimm Schroedersfelde Schroederskampe Schroeterswalde Schroeterlauken Schroettersau Schroettersdorf Schrom Schrombehnen Schrompe Schrotthaus Schrotz Schruben Schrundeneck Schubertscrosse Schuberstsguth Schuckeln Schudebarsden Schudereiten Schudienen Schreibersdorf 1. pow. raciborski, ob. Nieboszyce. 2. Sch. , ob. Pisarzowice. 3. Sch. , 1338 r. Schreibersdorf, 1360 r. Schreiberdorff, wś, pow. nowotarski, par. kat. Wilxen, ew. Herrnprotsch. W 1842 r. 57 dm. , wolne sołtystwo, 380 mk. 126 ew. , 2 młyny wodne, cegielnia. Dawna własność klasztoru w Lubiążu. 4. Sch. , Mittel, Nieder i Ober, wś, pow. lubański; a Sch. , Mittel posiada kościół par. ewang. , dawnej fundacyi, par. kat. w Lubaniu. W 1842 r. 252 dm. , 1378 mk. 17 kat. , zamek, 2 młyny wodne; b Sch. Ober, szkoła ewang. , 2 młyny wodne, piec wapienny, cegielnia; c Sch. Nieder, szkoła ewang. Do Sch. nieder należały Schreibermuehlc i Strassenschenke; d Sch. Nieder al. Straupitz i Dobschuetzer, też Queiser Anth. ; w 1842 r. 49 dm. , folw. , 244 mk. 1 kat. . Schreibershoefchen, wybud. , pow. frydlądzki, przy Bartoszycach; 3 dm. , 81 mk. Schreibershof, ob. Roemershof. Schreinen, dobra ryc, pow. świętosiekierski, st. p. Bladiau; 16 dm. , 89 mk. , 279 ha. Schreitlacken, dobra, pow. fyszuski, st. poczt. Schugsten; 42 dm. , 219 mk. , 692 ha. Schreitlauken al. Schreitaugken, dobra, pow. tylżycki, st. p. Willkischken; 55 dm. , 330 mk. , 1901 ha. Leżą na praw. brzegu Niemna, przy ujściu Jury. Schrengen, dobra ryc, pow. rastemborski, st. poczt. i tel. Rastembork; 36 dm. , 210 mk. , 568 ha. Schrepau 1. Nieder, 1310 r. Krsepau, wś, dawna własność kapituły głogowskiej, pow. głogowski, par. kat. i ew. Głogów. W 1842 r. 20 dm. , 192 mk. 39 ew. , szkoła kat. , cegielnia. 2. Sch. , Ober, wś, tamże; 13 dm. , 129 mk. 52 kat. , wiatrak, cegielnia, gorzelnia. Schrewin, ob. Krzewiny. R. 1670 posiadał tę wś Aleks. Staniszewski. Meszne do Płochocina wynosiło 6 kor. żyta i tyleż owsa. R. 1773 obejmowały K. wraz z wyb. Świętągórą około 40 włók i 2 jeziora rybne Rodzonek 6 włók i Czerwińskie 2 włóki. R. 1782 było we wsi 10 gburów i 1 leśniczy, którzy razem posiadali 5 włók ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XVII, 1886, 306. Kś. Fr. Schridlau, ob. Skrzydłowo. Schriegwitz, polsk. Grzebkowice, 1317 r. Grzebcouicz, 1350 r. Gorsebcouitz, 1397 r. Schrechowitz, wś, pow. nowotarski, par. ew. Bytom, kościół katol. Kertschuetz, w par. Bytom. W 1842 r. 44 dm. , folw. , 303 mk. 48 kat. . Bo Sch. należała kol. Schreiberau. Schrien, wś, pow. głogowski, par. ewang. Dalków, kat. Kauer Gross. W 1842 r. 17 dm. , zamek, folw. , 137 mk. 4 kat. , wiatrak. Do Sch. należało Bergmuehle. Schriffen, ob. Krzywe. Schrimm, ob. Szrem. Schroedersfelde, ob. Skrzeszewo. Schroederskampe, wyb. , pow. malborski, st. p. NeuMuensterberg, gm. Babki. Schroeterswalde, dobra ryc. w Pomezanii, pow. suski, st. p. , tel. i kol. Ząbrowo o 10 klm. , par. kat. Iława; 161 ha. W 1885 r. 2 dm. , 25 mk. ew. , hodowla chmielu, Kś. Fr. Schroeterlauken, wś, . pow. gąbiński. , st. poczt. , tel. i kol źel. Trakehnen; 15 dm. , 67 mk. , 186 ha. Schroettersau, ob. Szrotrowo. Schroettersdorf, ob. Szretery. Schrom, 1252 r. Srem, wś, pow. ząbkowicki, posiada kościół katol. z cmentarzem, filią par. w Reichenau. W 1842 r. 34 dm, , 217 mk. Do 1810 r. własność klasztoru cyetersów w Kamieńcu. Schrombehnen 1. wś, pow. iławkowski, poczta, tel. i st. kol. żel. w miejscu, o 14 klm. na płn. zach. od Iławki, w równinie lesistej, z tłustą glebą; 20 dm. , 96 mk. , 68 ha. 2. Sch. , dworzec wsch. pruskiej kolei połud. ; 2 dm. , 37 mk. 3. Sch. , dobra ryc, tamże; 74 dm. , 310 mk. , 1304 ha. Ad. N. Schrompe, pow. międzyrzecki, ob. Sawsonki. Schrotthaus, pow. obornicki, ob. Skrzetusz. Schrotz, ob. Skrzetusz. Schruben, wś, pow. wystrucki, st. poczt. Aulowoehnen; 16 dm. , 87 mk. , 238 ha. Schrunden, łotew. Szkrunde, dobra skarbowe z leśnictwem, w okr. i pow. goldyngskim, par. frauenburska Kurlandya, odl. 110 w. od Mitawy. Do dóbr należą folw. Ropen, Neuhof, Ochsenhof, Erbsenhof, Peterwald i Birshof. Była tu stacya poczt. na dawnym trakcie z Petersburga przez Rygę i Mitawę do Połągi, pomiędzy st. Frauenburg o 29 w. a GrossDrogen o 23 1 2 w. . Schrundeneck, folw. dóbr koron, Goldingen, w okr. , pow. i par. Goldingen Kurlandya. Schubertscrosse, 1291 r. Petri Craas, 1416 r. Schwert Cros, wś, odl. o 2 1 4 mili od Nissy, styka się z miasteczkiem Weidenau na Szląsku austryackim, pow. nissański, par. kat. Wiesau. W 1861 r. 30 dm. , 163 mk. kai, 943 mr. Gleba piaszczysta i skalista. Schuberstsguth, pow. szczycieński, ob. Plac. Schuckeln, , wś, pow. stołupiański, st. p. Pillupoenen; 6 dm. , 44 mk. , 149 ha. Schudebarsden, wś, pow. kłajpedzki; 26 dm. , 136 mk. , 156 ha. Schudereiten, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Schakuhnen; 10 dm. , 65 mk. , 187 ha. Schudienen 1. wś, pow. tylżycki, st. p. Stonischken; 43 dm. , 186 mk. , 236 ha. 2. Sch. , dobra, tamże; 18 dm, , 91 mk. , 191 ha. Schreibersdorf Schuettenfeld Sch Schuetzeisdorf Schuetzendorf Schuetzenhain Schuetzenkretscham Schugsta Schugsten Schuhkst Schudischken, wś, pow. darkiejmski, st. p. Wilhelmsberg; 17 dm. , 103 mk. , 227 ha. Schuditten, wś, pow. fyszurski, st. p. Powayen; 31 dm. , 168 mk. , 359 ha. Schudlidimmen, wś, pow. nizinny; 61 dm. , 299 mk. , 364 ha. Schudnaggen, wś, pow. kłajpedzki; 41 dm. , 176 mk. , 265 ha. Schuebben, dok. Schebene, Schiben, Scebene 1275 r. , wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. koszaliński. Niegdyś posiadłość klasztoru bukowskiego ob. Perlbach, P. U. B. , str. 644. Schueddelkau, ob. Szadółki. Schwelzen, ob. Siliczno. Schuelzen niem. , ob. Silec. Schuesselndorf, 1288 r. 8chuzlerdorf, 1375 r. Schusslerdorff, wś w 2 częściach, pow brzeski, par. katol. i ewang. w Brzegu Brieg. W 1842 r. miała 68 dm. , 426 mk 21 kat. , szkoła ewang. , wiatrak, gorzelnia. Częśó wsi dawniej należała do kościoła św. Krzyża we Wrocławiu, Schuettenfeld, wś w hr. spiskiem, ob. Letanowce. Schwettlau 1. Nieder, 1310 r. Shuchlow, 1340 r. Schutilowe, wś, pow. górski, par. kat. Seitsch, ew. Szlichtyngowa w. ks. poznańskie. W 1842 r. 62 dm. , folw. , 282 mk 5 kat. , szkoła ew. , browar, gorzelnia, 2 wiatraki. Do Sch. należały fol. Hackenau, os. Hundspass, Sandhaeuser. 2. Sch. Ober, wś, pow. górski, par. kat. Seitsch, ew. Herrnlauersitz. W 1842 r. 50 dm. , zamek, folw. , 412 mk. 25 kat, , browar, gorzelnia, 2 wiatraki. Do Sch. należał folw. Waldvorwerk. Schuetzeisdorf, ob. Dybowo 6. Schuetzendorf 1. 1407 r. Schutczendorf, wś, pow. lignicki, par. kat. Obsendorf, ew. GrossTinz. W 1842 r. 30 dm. , 187 mk. 18 kat. , szkoła, folw. , gorzelnia. Do Sch. należało Skalitz. 2. Sch. , 1431 Schuczendorff, ws, pow. oleśnicki, par, ew, Korschlitz, kat. Celniki. W 1842 r. 20 dm. , 168 mk. 21 kat. , gorzelnia, wiatrak. 3. Sch. , 1362 r. Wilhelmsdorf, 1373 r. Schuczczindorf, dob. ryc, i wś, odl. 3 mile od Grotkowa, 2 mile od Odmuchowa, pow, grotkowski, par. kat. Kamnig, ew, Muensterberg. W 1861 r. 45 dm. , 307 mk 22 ew. . Cały obszar wynosi 1027 mr. ; browar, młyn wodny. Była tu kaplica zamkowa, Schuetzenhain, ws, pow. zgorzelicki, par. ew. Bielawa, Hochkirch i Langenau, par. kat. Guenthersdorf. W 1842 r. 41 dm. , 293 mk. U kat. , 2 młyny wodne, kopalnia torfu, łomy piaskowca. Do 1815 r. należała wieś do saskich Łużyc. Schuetzenkretscham, wś nad rz, Katzbach, pow. lignicki, par. ewang. w Lignicy. W 1842 r. 2 dm. , 36 mk. ew. SchugstaStenzel al. Baben, wś, pow. kłajpedzki, st, poczt. Dawillen; 10 dm. , 48 mk. , 195 ha. Schugsten, dobra ryc, pow. fyszuski, 15 klm. na płn. od Królewca, nad traktem do Cranz, w okolicy równej, lesistej, z ziemią w wysokiej kulturze. Wielkie pokłady torfu; 18 dm. , 106 mk. ew. , 324 ha. Ludność trudni się rolnictwem i chowem bydła, uprawiają pszenicę i żyto. W pobliżu cegielnia i bro war. St. p. w miejscu. Ad N, Schuhkst, al. Sjuxt, łotew. TachukstesMujża, dobra koronne z kośc. ewang. , w okr. mitawskim, pow. i par. dobleńska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Muekkenhof. Schuhkste, rzeczka w Kurlandyi, w par. mitawskiej, dopływ rzeki Behrse dopływu rz. Aa. Schuhstene, jezioro w okr. tukumskim, par. neuenburska Kurlandya. Schniken 1. wś, pow. wystrucki, st. p. Aulowoehnen; 16 dm. , 108 mk, 199 ha. 2. Sch. , wś i leśn. , pow. gołdapski, blisko Gołdapi; 50 dm. , 236 mk. , 261 ha. 3. Sch. , Gross, wyb. przy wsi Sch. , tamże; 19 dm. , 184 mk. 4. Sch. Klein, wyb. , tamże; 2 dm. , 35 mk. Schukischen, wś, pow. wystrucki, st. p. Norkitten; 7 dm. , 40 mk. , 79 ha. Schnie, leśn. w Barłominie, pow. wejherowski. Schulen, wś, pow. licbarski, st. p. Bischofstein; 72 dm. , 420 mk. , 1207 ha. Ob. Kywity. Schulenburg, leśn. w Tucznie, pow. wałecki, st. p. Marcinkowo; 1885 r. 5 dm. , 93 mk. , przeważnie katol. Schulitz, pow. bydgoski, ob. Solec i Jezierze. Schulkeim, dobra ryc, pow. labiewski, st. p. Wulfshofen; 47 dm. , 241 mk. , 732 ha, Schulstein, folw. , pow. królewiecki, st. p. Laptau; 6 dm. , 131 mk. Schultitten, dobra ryc, pow. iławkowski, st. poczt. Schrombchnen; 52 dm. , 312 mk. , 521 ha. Schulwiese, wś w Pomeranii, pow. kwi dzyński, st. p. Ryjewo, par. kat. Janowo; 174 ha. W 1885 r. 29 dm. , 36 dym. , 187 mk. , 59 kat. , 75 ew. , 53 dyssyd. Kś. Fr. Schulzenbruch, pow. czarnkowski Wieleń, ob. Kaletwy. Schulzendorf 1. ob. Jeziorki al. Szulec. W miejscu jest kościół katol. zbudowany r. 1760. Wieś tę wspomina dok. r. 1349. 2. Sch. , leśn. , pow, wałecki, obwód domin. Tuczno. Kś. Fr. SchulzenSee, jezioro pod Roswałdem, pow. wałecki. Schulzenwalde, posiadłość włośc. niedaleko Brdy, pow. człuchowski, st. p. i par. kat. Koczała, gm. Starzno. W 1885 r. 5 dm. , 62 mk, Schudischken Schuhkste Schuhstene Schniken Schukischen Schnie Schulen Schulenburg Schulitz Schulkeim Schultitten Schulwiese Schulzendorf Schulzen Schulzenwalde Schudlidimmen Schudnaggen Schuebben Schueddelkau Schwelzen Schuelzen Schuesselndorf Schwettlau Schumbarg Schumlau Schunellen Schunkarinn Schunken Scliwnkern Schusterfeld Schussenze Schwschieiken Schurklauken Schurgast Schur Schupoehnen Schulzenweide Schupowen Schutendamm Schupinnen Sch Schuszeiken Schulzenweide, wś, pow. sztumski, st. p. Ryjewo, par. kat. Sztumska Wieś, 149 ha 20 ha roii i 30 ha łąk. W 1885 r. 7 dm. , 45 mk. , 20 kat. , 25 ew. Schumbarg, ob. Szumbarh Schumlau al. Schomlau, kol. niem. , w pow. jaworowskim, 12 klm. na płd. od Jaworowa, tuż na zach. od Ozomli. W r. 1880 miała 37 dm. , 277 mk. 2 rz. kat. , 11 gr. kat. , 11 izr. , 253 ewang. ; 266 Niemców, 11 Rilsinów. Po siada filial par. ewang. Hartfeld 269 dusz, dom modlitwy z 1866 r. i szkołę paraf. Ob. Ożomla. Lu. Dz. Schunellen, wś, pow. tylżycki, st. poczt. Plaschken; 10 dm. , 49 mk. , 119 ha. Schunkarinn, wś, pow. darkiejmski, st. p. i tel. Darkiejmy; 38 dm. , 176 mk. , 586 ha. Schunken, pow. ragnecki, ob. Nowe Egleninki. Scliwnkern 1. wś, pow. gąbiński, blisko Gąbina poczta, tel. i kol. żeL, 27 dm. , 154 mk. , 278 ha. 2. Sch. Gross, wś, pow. wystrucki, st. p. Berschkallen; 70 dm. , 327 mk. , 565 ha. 3. Sch Klein al. Sclmnharchlen, wś, tamże; 21 dm. , 137 mk. , 231 ha. Ad. N. Schupoehnen, wś, pow. fyszuski, st. p. Gruenhoff; 16 dm. , 101 mk. , 282 ha. Schupowen, ob. Czupowo. Schupinnen 1. wś, pow. nizinny, st. p. Joneiten; 6 dm. , 41 mk. , 89 ha. 2. Scli. , wś, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken; 48 dm. , 219 mk. , 402 ha. 3. Sch, , wś tamże, st. p. , tel. i kol. źel. Ragneta; 54 dm. , 198 mk. , 308 ha. 4. Sch. , wś, pow. wystrucki, st. p. Au lowoehnen; 22 dm. , 122 mk. , 249 ha. 5. Sch. , wś, pow. darkiejmski, st. p. Sodehnen; 33 dm. , 152 mk. , 227 ha. Ad. N. Schur, pow. ostródzki, ob. Boguszewo. Schurgast, 1228 r. Scoro gostov most, 1239 r. Starogostomnost, miasto na prawym brzegu Nissy, w pobliżu jej ujścia do Odry, wznies. 424 8t. par. npm. , odl. 3 inile od Opola, pow. niemodliński. W 1872 r. 720 mk. ; ludność trudni się rolnictwem. Do miasta należy 1305 mr. roii i 880 mr. łąk. W 1842 r. 64 dm. , 783 mk. 412 kai, 357 ew. , 14 żyd. . Kościół katol, par. , dawniej filia Czarnowąsa, szkoła katol. , kośoiół ewang, W 1839 r. pożar zniszczył miasto. W potwierdzeniu posiadłości klasztoru premonstrantensek przeniesionych do Czarnowąsa, Kazimierz ks. opolski 1227 r. wymienia tę osadę. W 1328 r. klasztor wymienił tę wieś z ks. opolskim Bolesławem za wś Bowalno, W związku miast za ks. Władysława w 1384 r. Sch. bierze już udział. W 1742 r. po zajęciu Szląska, choć było tu tylko 342 mk. , uznany został za miasto. Kościół paraf, katolicki poświęcony był w 1223 r. przez bisk. Laurentiusa i wraz z istniejącym przy nim szpitalem bogato uposażony. Patronat należał do klasztoru. Po spaleniu w 1835 r. na nowo odbudowany, w stylu ostrołukowym, w 1850 r. Parafia Sch. liczyła w 1861 r. 2790 dusz. W 1869 r. parafia ta dek. niemodliński liczyła 2709 katol. , 2139 ewang. , 7 izrael. Kościół ewangielicki wzniesiono między 1801 a 1806 r. 2. Sch, wś i dobra ryc, pow. i par. jak wyżej, stanowią część obszaru dóbr Herrschaft, obejmującego 2464 mr. Środek obszaru tego zajmuje Sch. , zamek z obszarem 1441 mr. W 1861 r. było 38 dm. , 371 mk. 131 ew. . Zamek sam z dwoma wieżami wzniesiony w ostatnich czasach. Przy zamku gmina wiejska, złożona z 26 komornikow bez roli. Wieś Sch. miała w 1861 r. 16 dtn. , 153 mk. 86 katol. , 100 mr obszaru, szkoła katol. B. Ch. Schurklauken, folw, przy dobrach Brakupoonen, pow. gąbiński. SchwschieikenJahn, ob. Jahn 7. Schussenze, poL Ciosaniec, Ciesaniec, Ciosanica, Cziossaniec w r. 1580, Zossinida w r. 1278 pominięty w Słown. Geogr. , wś kość. i st. poczt. , w pow. babimoskim, o 12 klm. na płd. zach. od Kębłowa, par. , szkoła i poczta w miejscu, st. dr. żeL w Wolsztynie o 20 klm. ; 101 dym. , 837 mk. 797 kat. , 32 prot. , 8 żydów i 1353 ha 770 roli, 193 łąk, 240 łasu. Kościół p. w. św. Michała archan. ist niał już przed r. 1685; dzisiejszy, z drzewa wystawili w r. 1777 cystersi przemęccy. Par. liczącą 1395 dusz składają Bagno Bruch dorf, Ciosaniec Droniki i Sieniawa. W r. 1278 woj. Benjamin zakładając w Wieleniu klasztor cystersów, nadał zakonnikom także Ciosaniec, który pozostawał w ich ręku aż do zniesienia klasztorów. W 1580 r. było w C. 6 łanów osiadłych, 7 zagrod. , 15 komorn. , 2 osadn, i 3 rzemieśl. Zabrany przez rząd pruski, wcielony został do domeny Kaszczor ob. E. Calliera, Wojny Bolesława Chro brego z Henrykiem II i Powiat kościański, 29 34. E Gal. Schusterfeld, pod Gnieznem, ob. Szewcy, Schusterkrug, wyb. we wsi Einlage, pow. gdański nizinny. Schustern 1. wś, pow. ragnecki, st, pocz. Wischwill, odL 25 w. od Ragnety a 2 w. od granicy pruskoruskiej; 65 dm. , 267 mk. ew. , 345 ha. 2. Sek, leśn. w nadleśn. Jura, tamże. 3. Sch, Gross, wyb. przy wsi Sch. , tamże; 20 dm. , 200 mk. 4. Sch. Klein, wyb. , tamże; 9 dm. , 67 mk. Ad. iV. SchuszeikenJahn, wś, pow. kłajpedzki, st. p. , tel. i kol. żel. Kłajpeda; 15 dm. , 99 mk. , 183 ha. Schutschen, ob. Sutszy. Schutschenofen, ob. Przyduń. Schutendamm, wyb. do Strohteich, pow. gdańsld miejski. Schulzenweide Schutschen Wischwill Sek Schusterkrug Alt Neu Schutzwald Schutzwald Schwaegerau Schwaerze Schwainen Schwalg Schwalgendorf Schwammelwitz Schwanau Schwandorf Schwanenbruch Schwanendorf Schwanenfeld Schwawenland Schwanen Schwang Schwaeis Schwanowitz Schwansberg Schwansdorf Schwanz Schwaraunen Schwarballen Schwarden Schwarmitz Schutzwald, leśn. do Człopy, pow. wałecki. Schwabenthal al. Jesuitergarten, dobra, powiat gdański górny, gm. , par. kat. i st. p. Oliwa o 1 klm. ; 5844 ha roii or. i ogr. , 9 96 łąk 3, 15 past. , 24, 37 lasu, 3, 49 nieuż. , 2, 73 wody; czysty doch, z gruntu 642 mrk; 3 hamernie nad Jelitkowską strugą al Strzyżą. W 1885 r. 4 dm. , 58 mk Dobra te w 1601 r. były puszczone w wieczystą dzierżawę. Schwaegerau 1. wś, pow. wystrucki, st. pocz. Gr. Rubainen; 109 dm. , 419 mk. , 75 ha. 2. Sch, dobra, tamże; 15 dm. , 89 mk. , 485 ha, par. Norkitten. 3. Sch. , leśn. w nadleśn. Waldhausen. Ad. N. Schwaerze, wś, pow. nowotarski Szląsk, par. kat. Rożnochów. W 1842 r. 16 dm, , folwark, 115 mk. kat. Schwainen, wś, pow, wystrucki, st. p. Aulowoehnen; 5 dm. , 57 mk. , 104 ha. Schwalg, ob. Szwałk. Schwalge Alt i Neu, leśn, , pow. morąski, st. p. Zełwałd. Schwalgendorf, wś nad jez. Jezierzyce, pow. morąski, st. p. Zełwald; 180 dm. , 867 mk. , 637 ha. Schwammelwitz, Swemilwice, 1371 Schwemilwiłz, wś i dobra, pow. nissański, posiadają kościół par. kat. W 1861 r. 129 dm. , 1025 mk. 25 ew. . Bobra te, dawna własność bi skupów wrocławskich, obejmowały 2157 mr. Biskupi wydzielili z nich rycerskie sołtystwo z obszarem 650 mr. Wś sama obejmuje 22 gospod. , 32 ogrodz, i 44 komorn, z obszarem 1800 mr. Kościół jest patronatu królewskie go. Jestto budowla starożytna, jeden dzwon ma datę 1492 r. We wsi młyn wodny. Folw. sekularyzowany w 1810 r. , wcielony do dota cyi dla Humboldta w 1821 r. obejmuje 1230 mr. Obręb leśny Sch. z folw. 64 mr. ma 755 mr. łasu. Sch. par. , dek. puczkowskiego, w r. 1869 miała 1243 kat. , 18 ew. Br, Ch. Schwanau, niem. nazwa wsi Dzwonowo, w pow. wągrowieckim. Schwanau, leśn. , pow. kartuski, ob, Mi radiowo, Schwandorf, 1291 r. Swandorf, dobra ryc. i wś, pow. nissański, par, Kalkau, odl 2 1 4 mili od Nissy, leży na granicy od Austryi. W 1861 r, 28 dm. , 281 mk 10 ew. . Dobra miały 969 mr. , wś 196 mr. Była to posiadłość bisk. wrocławskich, którą w 1667 r. oddano w lenne posiadanie. Schwanenbruch, leśn. , pow. człuchowski, należy do nadleśn. Pflastermuehl Schwanendorf, ob. Michałki. Schwanenfeld, leśn. w Tucznie, pow. wałecki. Schwawenland, wś, pow. kwidzyński, st. poczt. i par. kat. Kwidzyn, 208 ha. W 1885 r. 4 dm. , 42 mk 5 kat. . SchwanenSee, jezioro pod Sypniewem, pow. wałecki. Schwang, wyb, , pow. królewiecki wiejski, st. p. Lindenau. Sehwangen niem, , wybud, przy mieście Muehlhausen, pow. pruskoholądzki. 19 dm. , 124 mk Schwaeis, wś, pow. świętosiekierski, st. p. Ludwigsort; 82 dm. , 364 mk. , 214 ha. Schwanowitz, pow. inowrocławski, ob. Frydrychowo, Schwanowitz, 1357 Swanowicz, 1439 Cleyne Swanewicz der Doersnabil, pow. brzeski Brieg, par. kat. Lossen, ew. par. kościół w miejscu. W 1842 r. 78 dm. , zamek, dawny gród, folw. , 524 mk. 80 kat. , szkoła ew. , browar, gorzelnia, wiatrak, cegielnia. Kościół tutejszy, pierwotnie katolicki, od 1534 r. luterański, nie został zwrócony katolikom w r. 1657, bo wieś należała do protestanckiej rodziny Yon Waldow. W 1820 r. w miejsce drewnianej wieży wzniesiono murowaną. Schwansberg, fol przy mieście Gutstadt, pow. licbarski; 2 dm. , 25 mk. Schwansdorf, ob. Swatoniowice. Schwansdorf, ws śród żuław malborskich, pow. malborski, st. p. Hohenwalde, par. kat. Tyrgart. Z wybud. Marienburger Laachenhaus i Schwansdorfhoefchen obejmuje 721 ha. Gleba bardzo żyzna. W 1885 r. 52 dm. , 55 dym. , 323 mk. i to 15 kat. , 108 ew. , 99 menonitów i 1 żyd. Szkoła ewang. Kś. Fr. Schwansfeld 1. Gross, wś kościelna, pow. frydlądzki, st. p. Bartoszyce; 41 dm. , 206 mk. , 352 ha. 2. Sch. Gross, dobra ryc, tamże; 61 dm. , 359 mk, 1235 ha, 3. Sch, , dobra, tamże; 19 dm. , 109 mk. , 254 ha. We wsi odbywają się dwa jarmarki rocznie. Schwanz, pow. węgoborski, ob. Ogonki 1. . Schwaraunen 1. Gross, dobra, pow. frydlądzki, st. p. , tel. i kol źel Bartoszyce; 26 dm. , 139 mk. , 594 ha. 2. Sch. , fol, przy dobrach Kraftshagen, tamże; 2 dm. , 49 mk. Schwarballen, wś, pow. pilkałowski, st, poczt. Küssen; 12 dm. , 56 mk. , 188 ha. Schwarden 1. Alt, łotew. WezzSzwahrdes, dobra koronne z kość. filial ewang. i leśnictwem, w okr, i pow. goldyngskim, par, frauenburska. Do dóbr należą folw. Louisenhof i Eiteln. 2. Sch, JVeu, łotew, Jaun Szwahrdes, dobra koronne, tamże. Schwarmitz, wś na praw. brzegu Odry, pow. zielonogórski, par, ew. Trebschen, kat. Kleinitz, W 1842 r, 119 dm. , 861 mk. 27 kat. , szkoła ew. , browar, gorzelnia, cegielnia, 3 wiatraki, hodowla owiec, bydła i świń, tkactwo. Do Sch. należały Abrutze al Waldvorwerk, Brille leśn, i Gebitze, Schwarzbach Schwarzau Schwartzenau Schwarzenberg Schwarzbruch Sehwarzenau Schwarpeln Schwarpeln 1. wś, pow. pilkałowski, st. poczt. i tel. Pilkały; 71 dm. , 344 ha. 2. Sch. , dobra, tamże; 14 dm. , 78 mk. , 165 ha. Schwarren, dobra pryw. , w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Schwartow, ob. Zwartowo. Schwartzenau 1. pols. Czarny Folwark, pow. międzyrzecki, w okolicy Brojec i Zbąszynia; par. okr. dom. i poczta w Dąbrówce GrossDammer. 2. Sch. , por. Czerniejewo. Schwarzami, leśnictwo, pow, bytomski, por. Friedemhuette, Schwarzau, ob. Swarzewo. Schwarzau, w dok. nigra villa, 1360 Swarcza, wś nad rz. KaltenBach, pow. lubiński, par. kat. Lubin, kościół par. ew. w miejscu. W 1842 r. 69 dm. , zamek, 452 mk. 2 kat. , szkoła ew. , młyn wodny; kościół par. istniał już w 1251 r. , od 1530 r. przeszedł w ręce protestantów. W 1797 r. po spaleniu na nowo odbudowany. Schwarzbach, rzka w gub. ryskiej, lewy dopływ Wejdawy, praw. dopływu rz. Gauja, uchodzącej do Bałtyku. Schwarzbach, Czarna Woda al. Czarny Potok, potok podtatrzański, na Śpiżu, powstaje z połączenia wodnych żył, spływających z połudn. wschod. stoków Bialskich Tatr, w wąwozie górskim, nad którym od płn. zachodu wznosi się szczyt Stirnberg 1947 mt. , płynie na płd. wschód, równolegle do głównego grzbietu Tatr Wapiennych ze szczytami Skalne Wrota i Poremba Faix, który tworzy półn. ścianę tej dzikiej doliny. Od płd. mija Czerwone Glinki, z pod których zabiera strugę, następnie przepływa Głębokim Jarkiem Tiefer Grund między Pokrzywnicą niem. Nesselbloesse od płn. ą Przysłopem Bialskim 1531 rat. od płd. , poczem wchodzi w krainę regli, t. j. w Wielki Bór Grosser Wald, gdzie od praw. brzegu łączy się z drugą płd. żyłą wodną, spływającą z wschod, stoków Przysłopu Bialskiego. Odtąd podąża na wsch. i płd. wschód Wielkim Borem przez obszar Rokus Rox, opływając od płn. wysoczyznę Hohe Hoehe 756 mt. , na której legła osada Rokusy. U stóp tej wysoczyzny rozwinęła się na długości 7 klm. po nad potokiem podmokła dolinka; wschodnia jej część należy do obszaru Białej Spiskiej. Przeszedłszy na obszar tego miasta zwraca się na płd. wschód, wchodzi w końcu w dolinkę międzywzgórzystą; od ujścia doń pot. Krummseifen ob. płynie znowu na wschód, oddzielając obszar Białej Spiskiej od obszaru Strażki niem. Nehre; wreszcie wchodzi na obszar gminy Strażki, przepływa półn. jej część i poniżej osady wpada do Popradu z lew. brzegu. Długość biegu 16 klm. Wody potoku łączą się za pomocą wykopanego rowu NeuGraben z wodami pot. Markseifen. Br, G. Schwarzbach, rzeka w Łużycach saskich, lewy dopł. rz. Kwissy dopł. Bobry. Schwarzbach 1. wś u podnóża gór Izer skich, pow. lubański, par. kat. Friedeberg ew. Meffersdorf. W 1842 r. 81 dm. , 365 mk. U katol. , młyn wodny, źródło mineralne. I o 1815 r. wieś należała do saskich Łużyc. 2. Sch. serbskie Czornj Bużech, wś, pow. wojerecki, par. ew. Ruhland. W 1842 r. 44 dm. , 234 mk. ew. , folw. , szkoła ew. niemiec ka. Do 1815 r. zaś należała do saskich Łużyc. Do Sch. należy kol Sorge. W 1840 r. było tu 129 Serbów, w 1860 r. 85, w 1880 r. ani jednego. 3. Sch. , 1370 Schwarczbach, wś, pow. jeleniogórski, par. kat. i ew. Jeleniogó ra. W 1842 r. 82 dm. , 563 mk 11 kat. , szkoła ew. , młyn wodny. Malownicze położe nie śród górskiej doliny. Br, Ch. Schwarzbruch, polskie Czarne Błota, wś, pow. toruński, st. p. Pędzewo, par. kat. kość. N. M. Panny w Toruniu. Z Bierzglowskiemi Łąkami obejmuje ta wś 1118 ha gleba pośle dnia. W 1885 r. 110 dm. , 123 dym. , 611 mk. 549 ew. , 107 kat. , 4 żyd. . Szkoła 3kla8. 5 naucz, i 189 dzieci. Osada powstała w no wszych czasach. Kś. Fr. SchwarzCollm, ob. Czarny Moim, Sehwarzdamm, wś włośc, pow. elbląski, st. p. Grunowo, par. kat. Fiszewo, odl. o 1 1 2 mili od Elbląga, 220 ha. W 1885 r. 18 dm. , 22 dym. , 103 mk, 9 kat. . Schwarzdamm, folw. , pow. brunsberski, st. p. Brunsberga. Schwarze, rzka, ob. Czarna. Schwarze, rzka w pow. rastemborskim, dopływ rz. Omet, zwanej Weisse, pod Dryfortem. Schwarzenau, pow. gnieźnieński Witkowo ob. Czerniejewo, Sehwarzenau, ob. Szwarcenowo. Schwarzenberg, szczyt lesisty w Beskidzie spiskiem Węgry, na wschód od szczytu Ihły 1284 mt. , na płd. krańcu grzbietu górskiego zwanego Maldurska górą, nad źródłami pot. Laibl od zach. , Kołaczki od wsch. a Jakubianki od płd. , u zejścia się granic gm. Jurskiego węg, Sz. György, Łomnicy Małej i Jakubian. Wznies. 1291 mt. npm. Br. G. Schwarzenberg, węg. Feketehegy, zakład kąpielowy hydropatyczny, na obszarze gm. Wondrysla Wagendruessel, węg. Merony, w hr, spiskiem, pow. bański, na wznies. 664 mt. npm. W 1878 r. zakład ten składał się z jednego dawniejszego budynku drewnianego i dwu nowszych domów, w stylu szwajcarskim. Z trzech stron w półkolu przytykają one do wzgórzy pokrytych lasami szpilkowemi, zostawiając widok ku wchodowi na dolinę Schwarzenau Schwarz Sehwarzdamm Schwarzdamm Schwarze Schwartow Schwarren Schwarpeln 1 Czornj Bużech Ruhland Sorge Schwarzfliess Schwarzenofen Schwarzensee Schwarzer Schwarze Sehwarzenberg Schwarzhauland Schwarzhof Schwarzhuette Schwarzkopf Schwarzlauken Schwarznausslitz Schwarzort Hnilca. Dziś zakład ten znacznie się rozszerzyŁ Kuracyą odbywa się na sposób graefenberski Przy zakładzie znajduje się kilka źródeł należycie ocembrowanych. Najlepsza i najobfitsza woda 7 C. tryska z głównego źródła, zaopatrzonego węgierskim napisem FöForras główne źródło, obok drugie HamuPipöke Kopciuszek, powyżej trzecie AugustaForras źródło Augusty. W lesie na wschód położonym są trzy źródła, W zach. połudn. stronie, niemal pod szczytem góry, bucha obficie z trzech otworów źródło Prysznica, które, spływając na dół, tworzy szumiący potok z pięknemi kaskadami. Rozległe lasy szpilkowe otaczają zakład w półkolu. W nich ścieżki utorowane i porządnie utrzymane. Trochę powyżej otwiera się widok z porozrzucanych w malowniczym nieładzie skał. Widać ztąd niektóre szczyty tatrzańskie Łomnicę, Garłuch, Sławkowski szczyt. Miejsce to zowie się Wieżą Torony. Najwyższy szczyt w płd. zach. stronie zakładu, tuż nad zakładem, jest tak zwany Buchwald, wznoszący się 1116 mt. Na szczycie rumowisko granitowe. Por. Henryka Mueldnera Kąpiele Schwarzenberg, Warszawa 1879. Ób. Wondrysel Br. G, Schwarzenberg, pow. kartuski, ob. Czarna Góra. Sehwarzenberg 1. pow. ządzborski, ob. Kiersztanowo 2. . 2. Sch, , wyb. przy mieście Reszlu. Schwarzenofen, ob. Czarny Piec. Schwarzensee Klein niem. , jez. pod wsią tegoż nazwiska, pod m. Czaplinkiem, pow. szczecinkowski; zachodzi w przywileju z r, 1361 pod nazwą die Szwarten See ob. Kod. dypl. Wielkopol, Nr 1458. Schwarzer See 1. pol. Czarne, jezioro pod Skarszewami, pow. kościerski. 2, Sch. , jeziorko na wschód od Kartuz, pow. kartuski, wzn. 218 mt. npm. Najwyżej położone z okolicznych jezior. 3. Sch. , jez. pod Świecinem, pow. wałecki. SchwarzeSchoeps Czarny Szepc, rzka na Łużycach, prawy dopływ Szprewii. SchwarzeWag, rz. , ob. Czarny Wag, Schwarzfliess, ob. Czarna Rzeka, Schwarzgraben, rzeczka na Szląsku pruskim, łączy się z rzką Ochel pod Sycowem i uchodzi do Odry z lew. brzegu. Schwarzhauland 1. pol. Czarne Holendry pominięte w Słowniku Geogr, , w pow. obornickim, o 9 klm. na płd. wschód od Gośliny Murowanej, u źródeł Goślinki, wśród lasów; par. i poczta w Goślinie, st. dr. żel. w Kobylnicy o 9 klm. ; 16 dm. , 132 mk. 39 kat. , 93 prot, i 212 ha 160 roli, 10 łąk, 43 łasu. Przy schyłku zeszłego stulecia wchodziły w skład dóbr goślińskich, własności Władysława Gurowskiego. 2. Sch. , pol. Czarne Holendry, w pow. bukowskim Gro dzisk, o 5 klm. na zachód od Grodziska, roz ciągają się na 4 klm. ku zachodowi; par. , poczta i st. dr. żel. w Grodzisku Graetz i P. ; 71 dm. , 429 mk. 5 kat. , 424 prot. i 677 ha 563 roli, 13 łąk, 78 lasn. 3. Sch. , pol. Czarne Holendry, w pow. mogilnickim, o 7 klm. na północ zachód od Mogilna poczta i st. dr. żeL, par. Niestronno; 6 dm. , 52 mk. 50 kat. , 2 prot. i 22 ha 18 roii, 1 łąk. 4. Sch. , nazwa dawana teź osadom Czarne Ho lendry w pow. międzyrzeckim i Wysogotowo w pow. poznańskim. E. Cal. Schwarzhof 1. wś, pow. kościerski, par. kat. i st. p. Skarszewy. Z wyb. Czystą Wodą obejmuje 289 ha. W 1885 r. było 80 dm. , 121 dym. , 588 mk. , 428 kat. , 160 ew. Szkoła 2klas. symultanna 1887 r. 2 naucz, i 146 dzieci. 2. Sch. , wyb. do Gardeji, pow. kwidzyński; 17 dm. , 95 mk. R. 1559 nadaje ks. Albrecht dobra Sch. miastu Gardeji ob. Gesch, d. Bist. Pomesanien von Cramer, str. 263. Schwarzhuette 1. pol. Czarna Huta, wś włośc, pow. kościerski, st. p. Przywidz, par. kat. Mierzyszyn; 289 ha. W 1885 r. 16 dm. , 17 dym. , 108 mk. , 16 kat. , 92 ew. Uwłaszczenie nastąpiło tu r. 1819. Lustr, pruska z r. 1772 donosi Wś liczy 2 włościan i 2 zagr. ewang. na 4 włókach. Wysiewu 10 kor. żyta, 15 owsa, 1 tatarki, 1 4 grochu, 1 4 lnu, 2 jęczm. ; zbierają 3 ziarno; czynsz wynosi 133 tal. 30 gr. , hiberna 10 tal. , zaglówne 4 tal. 60 gr. ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 154. 2. Sch. ob. Czarna Huta wyb. do Szarłaty, pow. kartuski; 6 dm. , 43 mk. Schwarzkopf, jezioro, małych rozmiarów, w pow. chojnickim. Por. Okręglik. Schwarzkopf al. BmmtplatZy karczma, leśn. ist. p. w pow. świeckim, nad szosą z Tucholi do Terespola, gm. nadl. Wierzchla; 3 dm. , 17 mk. Schwarzlauken, wś, pow. labiewski; st. p. Mehlauken; 6 dm. , 36 mk. , 53 ha. Schwarznausslitz, ob. Czorne Noslicy i Nowoślicy 3. Schwarzort 1. wś, pow. kłajpedzki, 22 klm. na płn. zach. od Kłajpedy, na Kuryjskiej mierzej i, w tym miejscu 2 klm. szerokiej, zabezpieczona przed lotnym piaskiem lasem świerkowym, 6 klm. długim, 1 klm. szerokim. Piaski lotne pokrywa nad brzegami zatoki lekka warstwa humusu, na którym udają się kartofle i żyto. Na dnie zatoki znajdują się bogate pokłady bursztynu, eksploatowane od 15 lat przez dom handlowy kłajpedzki, z pomocą 16 do 18 parowych bagerów. W 1876 dobyto w ten sposób 45, 000 klgr. bursztynu, wartości 450, 000 mrk. Przy dobywaniu pracuje 600 do 1000 robotników, którzy mieszkają w domach zbudowanych przez przed Schwarzenberg Schwarzenberg siębiorców. Z powodu łagodnego powietrza, bliskości świerkowego lasu i morza zjeżdża tu latem kilkaset gości kąpielowych. Wś ma 161 dm. , 851 mk. , 2740 ha obszaru. Lud mó wi po litewsku i kuryjsku nabożeństwo w jęz. niemieckim i litewskim. Trudnią się oni przeważnie rybołówstwem w zatoce i morzu. Parowce kursują regularnie do Kłajpedy, do Tylży, na Labie wo do Królewca, i do Cranz. Poczta i tel. w miejscu. Dawniej była tu st. pocz. na trakcie do Rossyi idącym przez mie rzeję kuryjską. Kościół z Karwaiten przenie siony tu 1795. Kościół i szkoła w Nidden były do 1846 filiałem Sch. Ob. Passargo Ans baltischen Landen. 2. Sch. , kol. , tamże; 8 dm. , 295 mk. Ad. N. Schwarzsee al. Schwarzensee i SzwartenSee, jezioro w pobliżu Czaplinka w Pomeranii, w pow. szczecinkowskim. Wspomniane w dok, z r. 1361 ob. Powiat wałecki p. Calliera, str. 14. Schwarzsee 1. Gross, pol. Czarne Jezioro Wielkie, wś kość. w Pomeranii, pow. szcze cinkowski, na płn. wschód od Drahimia i Cza plinka. Należała do sstwa drahimskiego ob. Powiat wałecki p. Calliera, str. 14. W 1885 r. 611 mk. 607 ew. , 4 żyd. . Na Lindenberg przypada 79 mk. 2. Sch, Klein, pol. Czarne Jezioro Male al. Swartęze, wś kośc. nad jezio rem t. n. i nad rz. Dobrzycą, pow. szczecinkowski, na wschod. płd. od Czaplinka. Nale żała do sstwa drahimskiego. W 1885 r. 393 mk. ewang. Ks. . Fr. Schwarzspring, pol. Czarny Zdrój, os. w pow. szubińskim, o 4 klm. na zachód od Rynarzewa, w okolicy wzgórzystej, okr. domin. Kołaczkowo Rensdorf. Schwarzstein 1. folw. , pow. królewiecki, st. p. Uderwangen; 3 dm. , 77 mk. 2. Sch, , ob. Szwarczsztyn, Schwarztal, rus. Czornyj Dil, rum. Valea Neagra, kol. niemiecka nad pot. Negrylasą, tworząca z wsią Negrylasą, w pow. kimpo luńskim jedną gminę, W r. 1880 było 54 dm. , 343 mk. , 830 kat. , 6 gr. or. , 7 żyd. ; 336 Niemców, 7 Rusinów. W miejscu kaplica łac. p. w. N. P. Maryi. Szkoła ludowa. Tracz. Własność fiinduszu religijnego gr. orm. St. p. Stulpikany. Ob. Negrylasą, Br, G. Schwarzvorwerk, wś założona na obszarze folwarku, na głogowskim przedmieściu Lignicy, par. ew. i kat. w Lignicy. W 1842 r. 20 dm. , 120 mk. 9 kat, . Schwarzwald, pow. odolanowski, ob. Czarny Las. Schwarzwald, pow. starogradzki, ob. Czarnylas Schwarzwald, folw. , pow. ządzborski, blisko Ządzborka. Schwarzwald 1. obręb leśny w pow. bytomskim, w pobliżu Bytomia. W 1861 r. był to las miejski, obejmujący 2070 mr. ; drze wostan stanowiły sosny i jodły. Bogate po kłady węgla kamiennego, gliny, blizkość dro gi żelaznej st. Morgenroth wywołały utwo rzenie w tym obrębie licznych hut i kopalni. W 1861 r. istniały tu Friedenshuette ob, , hu ta żelazna z wielkim piecem, od 1855 r. wła sność towarz, akcyj. Minerwa; Eintrachtshuette od 1838; Beuthnershuette, huta cynkowa od 1845 r. , w 1859 r, zamknięta; Rosamundehuette, huta cynkowa od 1838 r. ; około 1860 r. produkowała do 6, 000 cent. cynku. Clarahuette, huta cynkowa od 1820 r. , około 1860 r. produkowała 8, 800 cetn. cynku. Z U kopalni węgla, najdawniejsza Belowsengrube powstała już w 1805 r. , inne otworzone mię dzy 1824 a 1840 r. W 1861 r. na obszarze tym, przerzniętym przez kilka linii dojazdo wych dróg źelaz. , było 44 dm. , 57 budynków, 1310 mk. 250 ew. i 13 żyd. . Przy dwu pierwszych hutach istniały szkoły katol, dla dzieci robotników. Obszary zajęte przez fa bryki i kopalnie były wypuszczane przez mia sto na prawach wieczystej dzierżawy. W 1871 r. produkcya zakładów tych przechodzi ła 3, 000, 000 talarów. 2. Sch. , niemiecka na zwa obszaru leśnego, który przy regulacyi granicy od król. polskiego w 1835 r. został włączony do pow. łublinieckiego na Szląsku. Na obszarze tym 2356 mr. , będącym poprze dnio własnością rządową, powstał Helenenthal ob. . Br. Ch. Schwarzwaldau, 1371 Schwarczenwalde, wś, pow. kamionogórski, par. ew, i kat. Mittel Konradswaldau, W 1842 r. 127 dm. , zamek, folw. , sołtystwo z gorzelnią, 909 mk. 65 kat. , szkoła ew. , browar, gorzelnia, 3 młyny wodne, kopalnie węgla. Do Sch. należały Liebenau, z ruiną zamku położonego śród podmokłej równiny i zburzonego w XV w. , Waeldchen i Elizabethuette huta szklana. Schwarzwasser, mor. Czerna Woda, pol. Czarna Woda, wś kośc. , w pow. frywałdzkim, obw, sąd. widyniowskim, nad poi t. n. , w okolicy górzjystej, 7 klm. na płd, od Widyniowa. Graniczy od wsch, z Czerwoną Wodą Starą i Nową niem, Rotwasser, od zach. z Frydebergiem Friedeberg, od płd, i zach, z Oygarcicami Setzdorf a od płn, z Kobyłą Jungferndorf. Dzieli się na 4 części, t. j. Stary Kaltenstein, Nowy Kaltenstein, Szropengrunt i Czarnowodę. W r, 1880 było 348 dm. , 2089 mk. , 2080 kat. , 9 prot. ; 2071 Niemców, 18 Czechoszląz. Między Nowym od płn. a Starym Kaltensteinem od płd. , na wzgórzu 461 mt. , stoją ruiny zamku Kaltenstein, z którego rycerze w XIV i XV w. urządzali wyprawy rozbójnicze w okolice. W r. 1440 przebywał tu Zygmunt z Rachenau, siejący Gross Male Swartęze Ks Schwarztal Schwarzstein 1 Schwarzensee warten Schwarzsee Schwarzspring Schwarzwaldau Schwarzwald Schwarzvorwerk Schwedeldorf Schwarzwasser Schwebsin w dalekie okolice trwogę, aż wreszcie wojska i biskupie zdobyły zamek i przywódca rabu siów śród szturmu poległ. Wzgórze zamkowe pokrywa gęsty las szpilkowy i liściasty. Stożkowata postać jego przypomina podobnie ukształtowane przedgórza Sudetów w okolicy Tomikowic Domsdorf i Wilczyc Wildschuetz, w tymże powiecie. Pozostały mur, otaczający zwaliska zamku, świadczy o pier wotnej jego rozległości. W zachodniej stro nie stoją resztki wieży z granitu. W pobliżu wieży znajduje się w ziemi wymurowany otwór, prowadzący do podziemi, dziś po części zasypanych. W pobliskim lesie bukowym znajduje się kilka wejść do podziemia. Pier wszą pewną wiadomość o zamku mamy z koń cem XIII w. Gdy Bolko I, ks. szląski, pan na Fuerstenbcrgu, nabywszy zamek zbudowany przez nieprzyjaciół biskupa, wyrządzał krzy wdy poddanym biskupa, pobierał gwałtem dziesięcinę a spornych więził, rzucił nań bi skup wrocławski Jan Romka klątwę i zawe zwał bisk. krakowskiego Jana Muskatę na polubownego sędziego. Tenże rozstrzygnął sprawę na korzyść bisk. wrocławskiego i kapituly i według dyplomu z 13 kwiet. 1296, w Krakowie wydanego, był Bolko zmuszony do zburzenia zamku Kaltenstein. W r. 1345 atoli Przecław Pogarek zamienił z kanoni kiem i oficyałem Apeczką zamek wraz z do brami za Procan przy Frankensteinie i do dóbr biskupich przyłączył. Wtedy biskupi szląscy odrestaurowali prawdopodobnie zamek i zamienili na swą letnią rezydencyą. Jan Thurzo, który 22 marca 1506 zajął stolicę bi skupią, jeszcze jako koadjutor biskupa Rotha, kazał z końcem r. 1505 część Kaltensteinu zburzyć a z otrzymanego materyału założyć szeroką platformę, która dotąd istnieje przed zamkiem biskupim w Johannesbergu ob. . Pozostała część służyła jeszcze długo za miejsce pobytu już to dzierżawców, już teź zarządców, a chwilowo nawet za dom karny i więzienny. Na Kaltenstein Stary przypada 50 dm. , 318 mk. , na Szropengrunt 37 dm. , 226 mk. a na wieś Czarną Wodę 210 dm. , 1254 mk. W miejscu kościół paraf. łac. p. w. N. P. Maryi. Parafia liczy 2985 dusz rz. kat. 1885 r. . Jest też szkoła ludowa dwuklaso wa. St. pocz. Frydeberg. Właściciciel Anton Latzel. Br. G. Schwarzwasser niem. , ob. Strumień. Schwarzwasser al. Głda, Gwda, rzka, dopływ Wisły, w Prusach zachodnich, ob. Czarna Woda, Schwarzwasser, pol. Czarna, rzeczka na Szląsku pruskim. Powstaje z bagien w okolicy wsi Greulich, w pow. bolesławskim, przyjmuje z praw. brzegu rzkę Schnelle Deichsel i uchodzi pod Lignicą do Kacbachy z lew. brzegu. Słownlk Geograficzny T. X. Zeszyt 114 Schwarzwasser, pow. starogrodzki, ob. Czarna Woda, Schwarzwasser, rzka na Łużycach, ob. Czormea, Schwebsin Klein, leśn. w nadleśn. Klein Nuhr. Schwedeldorf 1. Nieder, wś, pow. kładzki, paraf. kat. Kładzko. Posiada kościół katol, filialny, kaplicę św. Anny. W 1842 r. 164 dm. , folw. , 665 mk. 4 ew. , szkoła kat. , młyn wodny, olejarnia, browar, gorzelnia, hodowla owiec i bydła. 2. Sch. Ober, wś i dobra, pow. kładzki, posiada kościół par. kat. , szkołę katol. W 1842 r. była tu cegielnia, kuźnica żelazna, kuźnica miedziana. Obszar dóbr dzielił się na 11 części 1 Sch. Ober miało 33 dm. , 241 mk. 2 ew. , krochmalnią, tkackie warsztaty; 2 część szpitala w Kładzku, 16 dm. , 90 mk. 1 ew. ; 3 Amtshof, 29 dm. , folw. , 69 mk. 4 część Mitrowskiego, 13 dm. , zamek, fol. , 69 mk. ; 5 Wallisfurth, 22 dm. , 118 mk. 4 ew. ; 6 część probostwa, 13 dm. , dwór, 100 mk. 2 ew. , młyn wodny; 7 Ribischhof, 5 dm. , 40 mk. 8 Engelhof, 7 dm. , folw. , 38 mk. kat. ; 9 część miasta Kładzka, 1 dm. , 5 mk. ; 10 część królewska, 1 dm. , 2 mk. ew. ; 11 Feldmuehle, młyn wodny, 1 dm. , 10 mk. katol. Schweden, dobra na niem. Warmii, pow. licbarski, st. pocz. Roggenhausen; 4 dm. , 23 mk. , 238 ha. Schwedenberg, dok. Mons Melum, wzgórze pod Urazą, pow. szczecinkowski, na płn. zach. od Drahimia ob. Powiat wałecki p. Calliera, str. 28. Schwedenberg, ob. Szwedorowo. Schwedenschanze, pow. odolanowski, ob. Świeka. Schwedhoefen, dobra, pow. reszelski, st. p. Bischdorf; 3 dm. , 19 mk. , 59 ha. Schwedlich, dobra ryc. i wś, o 2 mile na płd. zach. od Grotkowa, przy drodze z Nissy do Strzelina, pow. grotkowski, par. filialny kościół w Seifforsdorfie. W 1861 r. 21 dm. , 122 mk. 116 kat. , 800 mr. Wś ma 958 mr. Na południowej granicy istnieją nasypy, podobno ślady obozu szwedzkiego z trzydziestoletniej wojny. Schwedrich, ob. Swaderki. Schwedt, rzeka, lewy dopływ kurlandzkiej Aa, ob. Szweta Schwehlen, pow. szyłokarczemski, ob. Gurgsden i Jaenken Joerge. Schweide, folw. , pow. pr. holądzki, st. p. AltDolhtaedt. Schweidnitz, ob. Świdnica, Schwein 1. Gross, 1471 Grosen Sweyn, wś, pow. głogowski, par. kat. Wysoki Kościół, ew. Gramszyce. W 1842 r. 23 dm. , 26 Schwarzwasser Sch Schweden Schwedenberg Schwedenschanze Schwedhoefen Schwedlich Schwedrich Schwedt Schweide Schweidnitz Gross Grosen Sweyn Schweinz Schweizerbof Schweizerhof Schweizut Schwellinen Schwenboge Schwendlund Schwengels Schwengen Schwengfeld Schwenkendorf Schwenkitten Schweinsdorf Schweinitz Schweinhaus Schweinert Schweinern Schweine Schweinbraten Schweinbraten zamek, folw. , 235 mk. 79 kat. , wiatrak, gorzelnia. Do Sch. należał Feldmuehle, młyn wodny. 2. Sch. Klein, pow. i par, jak wyżej. W 1842 r. 20 dm. , zamek, folw. , owczarnia, 213 mk. 100 ew. , browar. Do Sch. należały KorsinskyMuehle, Pinquart. Schweinbraten, wś, pow. strzeliński, par. ew. Grossburg, kat. kościół w Deutsch Lauden par. Bohrau, W 1842 r. 24 dm. , wolne sołtystwo, 156 mk. 17 kat. . Do Sch. należało Neumuehle. Schweine al. Schweinfliess, rzka, ob. Świnia. Schweinern Polnisch, ob. Świniary Polskie. . Schweinert, pow. międzychodzki Skwirzyna, ob. Świniary. Schweinhaus, ob. Świnka. Schweinhaus, 1387 Sweyn, 1464 Sweynhaus, wś, pow. bolkowicki, par. ew. Bolkowice, kat. kościół w miejscu, filia Bolkowie. W 1842 r. 33 dm. , 194 mk. 10 kat. , szkoła ew. , folw. , młyn wodny, wiatrak, gorzelnia, cegielnia. Do Sch. należała Schoenthaelchen, kol. , mająca 15 dm. , 76 mk. 5 kat. . We wsi są ruiny starego zamku, który dopiero po siedmioletniej wojnie przestał być mieszkalnym. W dok. z 1303 r. , wystawionym przez Bernharda, ks. na Świdnicy, występuje Petrus de Swyne protonotarius. Hinek de Swyn sprzyjając królowi czeskiemu, gdy ten oblegał poblizki Bolkenhain, poddał mu swój zamek. Jego synowie Guenzel Kunze i Nicol fratres de Swyn występują często w dokumentach od 1309 r. Guenzel jest burgrafem w Bolkenhain. Syn Nikola, Gunzelinus, pisze się de Schweine 1372 r. . W 1426 r. występuje Janko de Schweinichen, także sprzymierzeniec Czechów. W kościele miejscowym przechowały się nagrobki członków tego rodu. Najstarszy z drugiej połowy XV w. Ród ten odznaczał się długowiecznością. Jeden z nich umiera w 1566 r. mając 110 lat, wnuk jego żeni się po raz pierwszy w 80 roku i ma potomstwo. Syn jego cierpi obłąkanie i schodzi bezpotomnie. Mimo to przez dalszych krewnych ród ten siedzi dalej w swem gnieździe. W 1713 r. drogą sprzedaży przechodzi Sch. w ręce Sebastyana von Schwenitz. Schweinitz 1. 1484 Sweydenitcz, wś i dobra ryc, pow. zielonogórski, posiada kościół par. ewan. i kościół par. katol. Częśó dóbr lit. A miała w 1842 r. 148 dm. , 844 mk. 63 kat. , 3 młyny wodne, gorzelnię, cegielnię, hodowlę owiec i bydła. W starym zamku tutejszym miał kwaterę Fryderyk II w 1740 r. W potokach przerzynających obszar wsi poławiano wyborne pstrągi. Do dóbr należały dwa folw. Niederi Waldvorwerk i Drosenberg olejarnia. Część lit. B miała 145 dm. , 722 mk. 72 kat. , 5 młynów, gorzelnię, ceglelnię, owczarnię i hodowlę bydła. Do dóbr należały 3 folwarki NiederOber i Waldvor werk. Kościół ewang. i szkoła założone zo stały w 1742 r. 2. Sch. Polnisch, świdnica Polska, 1329 Polnische Sweidnicz, wś, pow. no wotarski, par. katol, w miejscu, ewang. Rackschuetz. W 1842 r. 41 dm. , sołtystwo, 326 mk. 20 ew. , szkoła kat. Wieś należała da wniej do wikaryuszów katedry wrocławskiej. Kościół kat. istniał tu już w 1353 r. Parafią na nowo urządzono w 1803 r. Br. Ch. Schweinsdorf, dobra ryc, i wś, pow. prądnicki, par. kat. Stynawa. W 1861 r. 69 dm. , 437 mk, 3 ew. , szkoła kat. , kaplica. Dobra mają 882 mr. 681 mr. roli, wś 843 mr. Już w XV w. spotykamy tu gród warowny, należący do dóbr prądnickich, Schweinz, 1318 Swencz, wś nad Strzygłowską wodą, pow, bolkowioki, par, kat. i ew. Hohenfriedeberg. W 1842 r. 38 dm. , 248 mk. 14 kat. , szkoła ew, , browar, młyn wodny, wiatrak, cegielnia. Zamek z parkiem należy właściwie do Hohenfriedeberg. Schweizerbof, fol. do Żelisławek, pow. tczewski; 3 dm. , 68 mk, Schweizerhof, wybud. , pow. tylżycki; 4 dm. , 52 mk, Schweizut, leśn. w nadleśn. Pfeil. Schwellinen, fol. , pow. iławkowski, st, p. Uderwangen; 3 dm. , 54 mk, Schwenboge, rzka w pow, labiewskira, łączy się z rzką Elxne i uchodzi do Niemenicy ob, t. V, 61. Schwendlund, os. , pow. fyszuski, st. pocz. Cranz. Schwengels, dobra, pow. świętosiekierski, st, p. Zinten; 24 dm. , 139 mk. , 570 ha, Schwengen, w dok. Swaymen, dobra ryc. na niem. Warmii, pow. licbarski, st, p. Liewenberg. Około r. 1360 nadaje biskup Jan 6 włók na prawie pruskiem Prusakom Sande et gunto fratribus, et preymoke, Winico et Tuorine. E. 1437 nadal bisk. Franoisasek 8 włók w Sch. Mar uardowi Solove; też same 8 włók nadał następnie bisk, Hozyusz Fryde rykowi Waisslowi, słudze. W r. 1740 posia da Sch. burmistrz licbarski Jerssy Ferdley Firlej. Ad. N. Schwengfeld, 1369 Swenkenfelt, wś, pow. świdnicki, par. ew. Świdnica. Posiada kośoiół kat. par. , filią par, Dittmansdorf. W 1842 r. 35 dm, , zamek, folw. , 282 mk. 44 kat. , szkoła kat, , młyn wodny, browar. Częśó wsi Erlicht 1347 Erlecht leży nad rzeczką Pilawą Peilebach. Schwenkendorf, dobra, pow. morąski, blisko Morąga; 17 dm. , 101 mk. , 521 ha. Schwenkitten 1. Adelig, dobra ryc, pow. licbarski, st, p. Arnsdorf; 16 dm. , 116 mk. , T Schwentnig Schwentainen Schwentakehnien Schwenten Schwentenfeld Schwentenkampe 351 ha. 2. Sch. , młyn, tamże. 3. Sch, Klein, fol. , tamże; 4 dm. , 29 mk. 4. Sch. Koeniylich, wś, tamże; 9 dm. , 43 mk. , 154 ha. Schwentainen, pow. olecki, ob. Kowale t. IV, 506. Schwentakehnien sł. Schwanlanhen, wś, pow. stołupiański, st. p. Kattenau; 5 dm. , 37 mk. , 106 ha. Schwenten, pow. babimoski, ob. Świętno. Schwentenfeld, wyb. do Marynów, pow. malborski; 9 dm. , 85 mk. Schwentenkampe, wś na żuławach, pow. malborski, st. p. Nowydwór, par. kat. Tiegenhagen; 93 ha, 4 dm. , 5 dym. , 27 mk. ew. Schwentnig, ob. Świątniki Schwentoje, leśn. w nadleśn. Neu Sternberg. Schwentschen, pow. kościański, ob. Poświętne 1. . Schwentwokarren, wś, pow. kłajpedzki; 18 dm. , 97 mk. , 137 ha. Schwenz, wś i dobra, pow. kładzki, par. kat. Piszkowice. W 1842 r. dzieliły się na dwie części a miała 34 dm. , 2 folw. , 233 mk. kat. , łomy wapienia, piec wapienny, hodowlę bydła i owiec; b 27 dm. , folw. , 145 mk. kat. , piec wapienny. Schwenzeln, wś, pow. kłajpedzki; 64 dm. , 314 mk. , 308 ha. Schwenzlermoor, bagna, pow. szyłokarczemski, zajmują 395 ha. Sehweppeln, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Carlsberg; 26 dm. , 134 mk. , 851 ha. Schweretau al. Farothe, 1374 Swarathowiez, wś, pow, trzebnicki, par. katol, i ewang. Trzebnica. W 1842 r. 8 dm. , 51 mk. ew. , folw. Schwerin an der Warthe, ob. Skwirzyna, Schwersenz, ob. Swarzędz. Schwerta, rzka na Łużycach, lewy dopł. rz. Kwissy. Schwerta Ober i Nieder, wś u stóp Klingenbergu, pow. lubański, posiada kościół par. ew. , kośoiół kat. w MittelSteinkirch par. AltBerthelsdorf. W 1842 r. 340 dm. , 2 dwory, 1789 mk. 12 kat. , szkoła ew. , urząd celny, 8 młyny wodno, olejarnia, wiatrak, eegielnia, kopalnie torfu, hodowla owiec. Do Sch. należafo Feldhaousęr, Sieber, Staedtel. Kościół istniał tu już w 1346 r. , zreformowany w 1536 r. Ruiny starego zamku, pochodzącego podobno z XII w. Schwesslin, ob. Świetlino. Schwesterwitz, ob. Siostrowice. Schwetz, ob. Świecie, Schwetzkau, ob. Święciechowa. Schwetzkow, ob. Świeciechowo. Schwiehedawe al. Schwiebedowe, wś, pow. mielicki, par. ew. i kat. Mielice. W 1842 r. 39 dm. , zamek, folw. , 287 mk. 9 kat. , szkoła ew. , młyn wodny, wiatrak. Do Sch. należało iuinterei. Schwiebus, ob. Świebodzin. Schwiede, leśn. , pow. złotowski, st. p. i par. kat. Więcbork, gm. Lutowo. Schwiedt, ob. Świt. Schwiegsein al. Schwiegsten, wś, pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen; 19 dm. , 126 mk. , 358 ha. Schwiegupoenen 1 wś, pow. stołupiański, st. p. Sodargen; 7 dm. , 55 mk. , 125 ha. 2. Sch. , wyb. , tamże; 3 dm. , 59 mk. Schwierse, 1288 Swirsna, 1435 Lewthkowitcz al. Swirsaw, wś i dobra, pow. oleśnicki, a Sch. Herrschaftlich, par. ewang. Schmollen Smolna, kat. Celniki. W 1842 r. 11 dm. , folw. , 125 mk. 21 kat. , szkoła ew. , browar, gorzelnia, b Sch. Staedtisch, par. kat. i ew. Oleśnica, 10 dm. , 87 mk. ew. , młyn wodny, Schwillgarben, wś, pow. brunsberski, st. poczt. , tel. i kol. żel. Brunsberga; 18 dm. , 112 mk. , 209 ha. Schwillmuehle, młyn, pow. królewiecki wiejski, st. p. Waldau. Schwilpen, wś, pow. kłajpedzki; 9 dm. , 44 mk. , 116 ha. Schwintsch, ob. Świńcz. Schwirbeln, ws, pow. wystrucki, st. pocz. Didlacken; 67 dm. , 269 mk. , 404 ha. Schwirblienen, wś, pow. ragnecki, st. p. Szillen; 34 dm. , 174 mk. , 276 ha. Schwirgallen, wś, pow. stołupiański, st. pocz. Kattenau; 70 dm. , 370 mk. , 536 ha. Schwirgsden, wś, pow. darkiejmski, st. p. Sodehnen; 47 dm. , 245 mk. , 476 ha. Schwirgslauken, wś, pow. labiewski, st. pocz. Mehlauken; 9 dm. , 52 mk. , 196 ha. Schwirgstein, ob. Dźwiersztyny i Wierztyn. Schwirklau 1. Ober, wś i dobra rycer. , o 1 1 4 mili od Rybnika, pow, rybnicki, kościół w Nieder Schwirklau, par. Połom. W 1861 r. 70 dm. , 490 mk. 20 ew. , 1716 mr. Do dóbr należą folwarki Budzina i Brzezina; ludność przeważnie polska. 2. Sch. Nieder, dobra ryc. i wś kośc, pow. rybnicki, odl. 1 1 2 mili od Rybnika. W 1861 r. 70 dm. , 490 mk. 20 ew. , 2292 mr. 740 lasu; ludność czyst polska. Zakład kąpielowy w Jastrzębiu podniósł dobrobyt okolicznej ludności. Kościół filialny z XVI w. należy do par. Połom, szkoda katol. Schwirle, pow. międzychodzki, ob, Twierdzielewo. Schwirnerei, pol. Czerlejewo pominięto w Słown. Geogr. , wś, pow. wschowski, o S klm. na wsch. płn. od Szlichtyngowy, nad Kopanicą Polską, przy granicy Szląska; par. i poczta w świdnicy Dolnej Niederzedlitz, okr. wiejski świdnica Górna, st. dr. żel. w Wschowie, ma H dm. , 57 mk. Przy schyłku zeszłe Schwentoje Schwentwokarren Schwenz Schwenzeln Schwenzlermoor Sehweppeln Farothe Swaratho Schwersenz Schwerta Schwesslin Schwesterwitz Schwetz Schwetzkau Schwetzkow Schwiehedawe Schwiebus Schwiede Schwiedt Schwiegsten Schwiegupoenen Schwierse Schwillgarben Schwillmuehle Schwilpen Schwintsch Schwirbeln Schwirblienen Schwirgallen Schwirgsden Schwirgslauken Schwirgstein Sch Schwirle Schwirnerei Schwentainen Schwollmen Schwolow Schwornigatz Schwuben Schwuchow Schwundnig Schwusen Schyłka Schymonia Ściana Ścianek Ścianka go wieku należało Cz. do kasztelana Adama Kwileckiego. E. Cal. Schwirpeln al. Szwirpeln, wś, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken; 3 dm. , 22 mk. , 76 ha. Schwirrgauden, dobra, pow. brunsberski; 4 dm. , 28 mk. , 73 ha. Schwirsein, ob. Dźwierzno i Świerczyn. Schwirsen, wś w Pomeranii, ze st. poczt. , pow. kamiński; 148 mk. ew. ; piękny zamek z parkiem. Schwitte, ob. Szwityń. Schwitten, dobra w Kurlandyi, w pow. bowskim. Ob. Lepern. Schwitten, wybud. , pow. fyszuski; 2 dm, 37 mk. Schwoellmen, dobra ryc, pow. pruskoholądzki, st. p. Goetchendorf; 22 dmi. , 129 mk. , 765 ha. Schwoerze wś, pow. frydlądzki, st. p. i tel. Frydląd; 65 dm. , 390 mk. , 1272 ha. Schwoerze al. Schweerze, wś i dobra, odl. o 4 mile od Prądnika, pow. prądnicki, par. Rożnochów. W 1861 r. 16 dm. , 144 xnk. kat. Dobra miały 794 mr. , wś 50 mr. Schwoiken, fol. z młynem, pow. morąski, st. p. Locken; 6 dm. , 38 mk. , 120 ha. Schwolauerfelde, leśn. , pow. sztumski, par. kat. Postolin, gm. Ryjewo; 4 dm. , 29 mk. Schwollgehnen, wś, pow. welawski, st. p. Gruenhayn; 12 dm. , 66 mk. , 156 ha. Schwollmen, dobra, pow. iławkowski, st. poczt. Heilsberg; 5 dm. , 72 mk. Schwolow, ob. Swawola. Schwornigatz, ob. Swornigac. Schwuben wś, licbarski, st. p. Gutstadt; 30 dm. , 161 mk. , 665 ha. Schwuchow, ob. Słuchowo. Schwundnig 1. wś, pow. oleśnicki, par. kat. Schawoine, ew. Jackschoenau. W 1842 r. 18 dm. , folw. 184 mk. 1 kat. . Do Sch. należało Heidewinkel. 2. Sch. Klein, wś, pow. trzebnicki, par. ew. Wysoki Kościół, kat. częścią Schawoine, częścią Kopska Wieś. W 1842 r. 20 dm. , 129 mk. 42 kai, młyn wodny i wiatrak. Schwusen, 1459 Zwuse, wś, pow. głogowski, par. ew. Schlichtingsheim w w. ks. poznańskiem, kat. Schabenau. W 1842 r. 51 dm. , zamek, folwark, owczarnia, 454 mk. 12 kat. , szkoła ew. , browar, wiatrak. Schyłka, szczyt w grzbiecie Liszniowa, w Karpatach wschodnich, dziale czarnohor skim, na obszarze gra. Mikuliczyna, w pow. nadworniańskim, między Pruteciem mikuliczyńskim a pot. Pihym. Na płn. wsch. sto ku wypływa pot. Szekelowski, dopł. Prutecia. Wznies. 1320 mt. npm. Br. G. Schymonia, folw. dóbr Rosmirka, pow. wielkostrzelecki. Ściana, rus. Stjena, wś, dawniej mko, nad rz. Rusawa, dopL Dniestru, pow. jampolski, okr. poL i st. poczt. Tomaszpol, gm. Klębów ka, sąd Komargród. Leży w głębokim jarze, ma 298 osad, 1536 mk. , 1960 dz. ziemi wlośc, 1095 dwors. , 59 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, ma 2770 wiernych. Położenie pagórkowate, gleba czarnoziemną, z piaskiem pomieszana, kamień wapienny. Dziedzicami wsi byli Zamoyscy, Koniecpolsey, Lubomirscy, Sobańscy, obecnie Mańkowscy. Jest to bardzo dawna osada; według podań miejscowych miało znajdować się tu niegdyś miasto Iwangród, nie wiadomo jednak kiedy i przez kogo założone. Siady dawniejszych murów dotąd pozostały. Cerkiew miejscową, podług podania, rniał wznieść kozak Siciński, który ztąd robił napady na sąsiednią okolicę. Przy kopaniu fundamentów pod zameczek, miał znaleść obraz św. Mikołaja, na pomieszczenie którego wybudował cerkiew; w niej obraz dotychczas się przechowuje. Po zburzeniu Iwangorodu, na spadzistem miejscu, od czego nazwisko, poczęła się budować teraźniejsza wieś S. W spisie jednak majętności Koniec polskich, urwanych zaborem tureckim, S. na zwana jest miasteczkiem. Był tu zameczek, w którym kozak Kałusz trzymał się obronnie. Po drugiej stronie rz. Rusawy, wprost cer kwi, u podnóża spadzistej góry, obrosłej krza kami, znajduje się wejście do pieczary. Wej ście to jest tak wąskie, że zaledwo wpełznąć można, nie wiadomo jak głęboko się ciągnie. Tad. Czacki chciał zmierzyć długość pieczary, doszedł jednak tylko do 72 łokci z przyczy ny ciężkiego powietrza i gaśnięcia światła. Na ścianach jej znajdują się różno nieczytelne napisy. Musiała ona służyć za schronienie w czasie napadów tatarskich i nosi nazwę Jałanieckiej, znajduje się bowiem na gruntach wsi Jałaniec. W rzece Rusawie znajdują czę sto miedziane przedmioty, ołów, strzały i t. p. ; dzwon w miejscowej cerkwi ma być odlany ze znalezionej tu miedzi. Br. M. Ścianek Stienok, słoboda, pow. lityński, obok wsi Śmiała, ma 16 osad. Ścianka, las nad rz. Studzienicą Studenicą, pow. uszycki, gm. Łysiec, okr. poL Żwańczyk, leży obok wsi Trybuehówki i Lipin. Należy do klucza żwańczykowakicgo, Macieja Chełmińskiego. Ścianka 1. leśniczówka w Bilczu, pow. borszczowski. 2. Ś. , leśn. w Cyganach, powiat borszczowski. 3. Ś. , leśn. koło Szyszko wiec, na obsz. Szuparki, pow. borszczowski. 4. Ś. , gajówka w Liczkowcach, pow. husiatyński. 5. Ś. , fol. w Bukaczowcach, powiat rohatyński 6. Ś. , grupa, domów w Rasztowcach, pow. skałacki. 7. Ś. , domy w Trembowli. 8. Ś. , rus. Stinka, wś, pow. złoczowski, 15 klm. na płd. zach. od Złoczo Schwirpeln Schwirpeln Schwolauerfelde Schwoiken Schwoerze Schwoellmen Schwitten Schwitte Schwirsen Schwirsein Schwirrgauden Schwollgehnen Ściborzyce Ściborzyce Sciborze Ścibórz Ścibory Ściborowice Ściborka Gawrońskie Ścianki Ścianki Gawrońskie wa, 4 klm. od urz. poczt. w Gołogórach. Na zach. leży Trędowacz, na płn. wschód Lackie Wielkie, na wsch. Lackie Male i Gołogóry, na płd. Gołogóry i Gołogórki. Zabudowania wiejskie lożą w środku obszaru 308 mt. . Na pln. wznosi się wzgórze, Łysa do 448 mt. znak triang. . Z odpływu wód powstaje jedno z ramion Gołogórki, dopł. Pełtwi. Własność więk. konwentu dominikanów w Podkamieniu ma roii or. 9, łąk i ogr. 4, past. 7, łasu 459 mr. ; wł. mn. roli or. 589, łąk i ogr. 28, past. 405 mr. W r. 1880 było 103 dm. , 483 nak. w gminie, 1 dm. , 7 mk. na obszarze dwor. 211 obrz, kat. , 274 gr. kat. , 5 izrael; 266 Polaków, 224 Rusinów. Par. rz. kat. w Gołogórach, gr. kat. w miejscu, dek. złoczowski. Do par. należy Majdan. We wsi jest cerkiew p. w. Zmartwych. Chr. Pana i szkoła fil. z językiem wykładowym polskim i ruskim. 9. Ś. , wś, pow. buczacki, o 6, 5 klm. od urz. poczt. w Koropcu, o 8, 5 klm. od par. rz. kat. i urz. tel. w Potoku Złotym. Obszar dworski ról, łąk i past. 502, lasn 682 mr. ; włośc. 2140 mr. W 1870 r. 1312 mk. ; w 1880 r. w gminie 1433, na obsz. dwor. 35; rz. kat. 128, gr. kat. 1307 mk. Par. rz. kat. w miejscu, dek. buczacki. Cerkiew drewniana z 1797 r. , metryki ma od 1752 r. Szkoła fil. system. Kasa poz. gm. z kapit. 1100 złr. Właściciel obsz. dwors. Alfred Mysłowski. Lu. Dz. B, R. Ścianki Gawrońskie, dolina, na Międzychodzie, w pow. szremskim, od strony Gawron, na południe od Szremu. Ściborka, wzgórze na obszarze Racławic, w pow. gorlickim, wznies. 297 mt. Por. Krzemienny dział. Ściborowice, wś w dawnym powiecie krakowskim, par. Kościelec. W 1581 r, własność Włodków, miała 3 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 1 komor, bez bydła Pawiński, Małop. , 11, 442. Dziś nosi nazwę Ciborowice ob. . Ścibory, wś rząd. , pow. uszycki, okr. pol. Dunajowce, sąd, gm. i par. kat. Mińkowce, par. prawosŁ Siworogi, ma 30 osad, 125 mk. , w tej liczbie 59 jednodworców, 213 dzies. Dawniej była tu stacya poczt. między Letniowcami a Racimówką. Należała do klucza mińkowieckiego, Ignacego ze Sciborów Marchockiego. Ścibórz 1. 1710 r. Ścibor, dawniej Scybor, teraz Kaisershuette, majętność chełm. , pow. kartuski, st. p. Wygoda, gm. Gostomko, par. kat. Lipusz Zawiera 617 magd. mr. , 1 dm. , 10 mk. Według wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 płacił S. mesznego 1 kor. żyta i tyleż owsa str. 13. 2. Ś. , niem. Stiporz, wyb. do Małych Konarzyn, pow. człuchowski, st. p. Ciecholewy. W 1868 r. 20 mk 8 katol. . W nowszych spisach niepodane tej osady. Sciborze, dok. Sthiborze, Czciborze, Cztyborze, majętność, pow. inowrocławski, o 7 1 2 klm. na płn. od Inowrocławia, par. Płonkowo, poczta i st. dr. żol. na Jaksicach; 15 dm. , 246 mk 236 kat, 10 prot. i 622, 38 ha 533, 53 roii, 10 96 łąk, 33i3 past. , 12, 22 nieuż, i 32, 54 wody, właścicielem jent Bronisław Gąsiorowski. Dobra S. wraz z Mierogniewńcami i Topolą miały około 8000 mr. Sczibersco w 1065 i Sebersko r. 1193, nadane klaszt, mogilnickiemu, zdaje się być Sciborzom, które z biegiem czasu wyszło z rąk klasztoru. W r. 1311 pisał się z S. chorąży Mikołaj, r. 1434 Moszczyc z Małego S. a między r. 1441 i 1443 Mikołaj z S. , kaszt, inowrocławski. Około r. 1583 posiadali S. Jan Płomykowski z Płońkowa, Jan i Maciej Tholibowscy. Pierwszy miał 4 łany osiadłe i 2 zagr. , drugi 7 łan. , 1 zagr. a trzeci 2 łany i 3 zagr. Małe Ś. znikło. E. Cal. Ściborzyce, w 1252 r. Cstiborici, 1581 r. Scziborzke, folw. nad rzką Dłubnią, pow. ol kuski, gm. Minoga, par. Wysocice, odl. 21 w. od Olkusza, posiada młyn, tartak 1870 r. . W 1827r. było 38dm. , 243 mk. W 1870 r. fol. S. z attyn. Wesołka i Barbara rozl. mr. 1082 gr. or. i ogr. mr. 637, łąk mr. 12, wody mr. 4, lasu mr. 400, w odpadkach mr. 10, nieuż. mr. 19; bud. mur. 5, z drzewa 10; płodozm. 9 i 13pol. , las nieurządzony. Do folw, nale żała poprzednio wś Zagaje os. 27, mr. 336. W 1252 r. Cstiborius miles et strachota fra ter ejus, filii quondam Nycolai hereditatcui 8uam super Dlubnam fluvium, que cstiborići nuncupatur, vendiderunt abbati et conycntui de chyrrich Szczyrzyce. .. pro LXXX et tri bus marcis puri argenti. Sprzedaż tę potwier dził Bolesław ks. krakow, i sandom. , we wsi Urzutach Kod. Małop. , I, 43. Wydawcy kod. dypl. Muczk, i Rzysz. I, 94 mylnie widocz nie odczytali i mylnie objaśnili w dok. Bo lesława ks. krakow, z 1275 wieś Styborcbe, podaną w liczbie posiadłości klasztoru w Imbramowicach Dłubni, jako Ściborzyce. W połowie XV w. Długosz podaje tę wieś w opisie dóbr klasztoru szczyrzyckiego. Było wtedy 12 łanów dających po pół grzyw, czynszu, tudzież jaja, koguty, sery, obowią zanych orać jutrzyny, odbywać powabę, dawać osep. Była też karczma, zagrodnicy, folwark, młyn. Ze wszystkich ról dziesięcinę, wartości 30 grzyw. , pobierał bisk. krakow. ki L. B. , 441. W 1581 r. wś tę dzierżawił Jan Płaza. Płacił pobór od 4 1 2 łan km. , 1 zagr. czynszów. , 3 komorn, bez roli Pawiński, Ma łop. , 25. Br. Ch. Ściborzyce, moraw. Stiborzice, niem. Steuberwitz, wś, pow. głupczycki, par. ew. Rozumie, katol. Sudzice. W 1861 r. 107 dm. , 815 mk. 68 kat. , 2000 mr. obszaru, rozdzielonego między 26 gospodarzy, 8 ogrod. , 31 Ścieniawa Ścienka Ściebłowice Scieborzyce Sciegale Ściegańska Struga Ściegienne Ścięgna Ściejgaliszki Ściejowice Ścieklec Ścieklin cząstkowych posiadaczy. Ludność trudni się też rzemiosłami tkactwo, krawiectwo. Szkoła ewang. od 1763 r. Ścibowiec, Stibencz w r. 1304, Sdzibowetz w r. 1403 mylnie Sdzanowecz w Kod. Wielk. Racz. , str. 146, os. , w pow. niegdyś kościańskim, w okolicy Grodziska i Opalenicy. W r. 1304 poświadczył bisk. poznański Andrzej, ze widział akty nadania wsi S. i Słooina klasztorowi paradyskiemu przez woj. pozn. Piotra ok. r. 1297, tudzież co do sprzedaży Sworzyc przez wojewodzica Prądotę. Wsie te zamienił klasztor w r. 1403 na Lutole Mokre i sołectwo chociszewskie, posiadłości Hinczki Szkapy. Dziś nie istnieje. Ścibowo 1. wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 15 w. , ma 7 dm. , 83 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. 2. Ś. , wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 8 w. , ma 24 dm. , 101 mk. 3. Ś. , pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Łubowo, odl. od Suwałk 23 w. , 2 dm. , 15 mk. Ścichowa al. Ścichowce, wś włośc, nad rzką b. n. , pow. piotrkowski, gm. Kluki, par. Kaszewice, ma 30 dm. , 141 mk. , 300 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 112 mk. Wchodziła w skład dóbr Kaszewice. Ściebieraki, wś nad rzką Isłanka, powwilejski, w 2 okr. poL, gm, Iża, okr. wiejski Tałut, o 19 w. od Wilejki, ma 13 dm. , 151 mk. w 1864 r. 67 dm. rewiz. ; naloźy do dóbr Lubań, Lubańskich. Ściebłowice, , wś, par. Białobrzegi. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 własność bisk. kujawskiego, miała 9 łan. , 1 zag. Pawiński, Małop. , 294. Dziś nosi nazwę Ciebłowice ob. . Scieborzyce, wś kośc, w pow. i obw. sąd. opawskim, nad pot. Wielką, dopł. Opawicyj na zach. od Opawy, w odległ. 7 klm. , graniczy od płn. wsch. ze Złotnikami Slatnik i Miłostowicami Milostowitz, od płn. z Jamnicą Jamnitz, od zach. z Nowymi Dworami Neuhof i Jeszkowioami Jaeschkowitz, a od płd. z Żywoozycami Dolnymi Schoenstein i Sławkowem Schlakau. Leży na lew. brz. potoku w płn. zach. części obszaru przys. Brzezowa Biskowitz. Wznies, wsi 296 mt. Liczy 115 dm. , 790 mk. rz. kat. , 719 Czechoszląz. , 38 Niemców. W miejscu kościół par. rzym. kat. , poczta i szkoła ludowa, cegielnia. Oh szar obejmuje roli 218, 9, łąk 18 43, ogr. 271, lasu 69, 2, stawu 066, dróg i zabudowań 173, razem 311, 63 ha. Właściciel Hugo Janotta, Sciegale, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Niemenczyn, o 10 w. od gminy, 9 dusz rewiz. 1864 r. ; należy do dóbr Czarnydwór, Parczewskich. Ściegańska Struga, pow. opatowski, ob. Klimontówka. Ściegienne, jezioro pod wsią Drozdówką, w pow. włodawskim, ma 55 mr. obszaru. Przepływa przez nie rz. Piwonia dopł. Tyśmienicy. Ścięgna, zbiornik wód, w pow. niegdyś kościańskim, w okolicy Grodziska, Kąkolowa, Bukowca i Lutomyśla. Ściejgaliszki, wś, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. Daugieliszki, okr. wiejski i dobra, Kamińskich, Przyjaźń, o 10 w. od gminy, 40 dusz rewiz. Ściejowice, u Długosza Czeyowicze, w 1581 r. Szieczieiowicze, wś, pow. krakowski, na lew. brzegu Wisły, w okolicy urodzajnej, lekko sfalowanej, wznies, od 206 do 226 mt. npm. Wś gęsto zabudowana a na płd. od chat cią gną się ku rzece łąki. Graniczy na płd. i zach. z Rączną, na płn. z Piekarami a na płd. wschód przez Wisłę z Tyńcem. Par. rzym. kat. i urz. poczt. w Liszkach o 5. 3 klm. . Wraz z dworem 3 dm. liczy 46 dm. i 257 mk. , 252 rzym. kat. i 5 izrael. Po za wsią bliżej Wisły leży wólka Pod Skałą 5 dm. , 14 mk. i folw. Sowiarka. Większa po siadłość M. Machaskiego wynosi 155 mr. roii, 24 mr. łąk i ogr. , 92 mr. past. i 16 mr. łasu; pos. mn. 92 mr. roli, 19 mr. łąk i 3 mr. past. Ludnośó zajmuje się wyplataniem ka peluszy słomkowych, któro zbywa w Krako wie. Od 1874 r. istniała tu przez dwa lata szkoła koszykarska. S. należała do opactwa tynieckiego. Bulla papiezka podrobiona z 1229 r. podaje S. w rzędzie posiadłości klasz toru tynieckiego ob. t. VIII, 669. Długosz L. B. , III, 185 zalicza S. do par. tynieckiej. W XV w. było tu 6 zagród. Zagrodnicy pła cili po 2 gr. i odrabiali dzień, nadto dawali po 10 jaj, 2 kury i 2 sery, odrabiali dwa dni ciągłe w tygodniu i zwozili drzewo do klasz toru. Dawano powabę, osep a prócz togo dzie sięcinę snopową i konopną wartości 2 grzyw. bisk. krak. i tyleż proboszczowi z Morawicy. Roii klasztornej nie było. W 1581 r. Pawiń ski, Małop. , 42 były 4 łany km. , 1 czyn szownik, 1 komorn. bydłem, 5 kom. bez by dła, rybitwa i piekarz. Mac. Ścieklec, także Sieklec, u Długosza Cyeklyecz, rzka, bierze początek pod Marchooicami, w pow. miechowskim, płynie ku połud, przez Dziemięrzyce, Kaczowice, Przemęcza ny, Dalowice, Błogocice, Gniazdowice i pod Opatowicami, na wprost Proszowic uchodzi z lew. brzegu do Szreniawy. Długa 18 w. Pod Kaczowicami przyjmuje z lew. brzegu Racławkę. J. Bliz. Ścieklin i Ścieklinek, ob. Steklin, Ścieniawa, ob. Ścinawa, Ścienka 1. wś, pow. borysowski, w 3 okr. Ścibowiec Ścibowiec Ścibowo Ścichowa Ściebieraki Ścigów Ścieżarno Ściło Sciminów Scimuny Ścina Scinawa Ścinawa pol, gm. Tumiłowicze, przy gośc. z Dokszyc Jo wsi Dziedzin, nm 22 osad pełnonadziałowych; miejscowość od wschodu i południa falista, od północy lesiste moczary nad rzką Berezyną. 2. Ś, zaśc. nad rz, Isłocz, w 2 okr. poL, par. kat. i gm. Raków, ma 2 osady; miejscowość wzorzysta, łąki dobre. Al. Jel Ściepulicze, wś nad bezim, dopływem Ła ni, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Łań, ma 15 osad pełnonadziałowych; grunta dość urodzajne, łasu mało. Al. Jel Ściepury, wś, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm, Pociejki ma 28 osad; grunta pszenne, Al Jel, Ścierkowo, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. Lipniszki, okr. wiejski Ścierkowo, o 14 w. od gminy, 63 w. od Oszmiany a 35 w. od Dziewieniszek, ma 42 dm. , 331 mk. katol. ; należy do dóbr Iljanowo, Rodkiewiczów. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi 8. , Białudzie, Andruezki i okolica szlach. Zagórowszczyzna, wogóle 292 dusz rewiz, włośc, uwłaszczonych i 2 b. włośc, skarbowych. Ścierkowskie, jezioro w pow. lidzkim, w par. Lida. Ściernie, Sciern, dobra ryc. i wś, pow. pszczyński, par, kai Lędziny, ew. Hołdanów. W 1861 r. było 40 dm. , 369 mk. kat. Dobra ryc. obejmują 610 mr. , wś 478 mr. ; gleba przeważnie wapienna. Ścierniówka, potok, dopł. Dunajca, na obszarze Miłkowa, w pow. nowosądeckim. Ścierwica, Stierwica, błotnista rzeczka, w pow. nowoaleksandrowskim, uchodzi od południa do jeziora Dryświaty; płynie śród lasów. Ścierwo, jezioro, w pow, telszewskim, na zachód od jeziora Birżule, z którem się łączy za pośrednictwem rzeczki Gowii. Długie około 2 w. a przeszło 1 w. szerokie. Ścieszki, część wsi Krządka, w pow. tarno rześkim. bcieszkowy Groń, szczyt górski, wznies. 779 mt. , na obszarze Okrajnika, w pow. żywieckim. Ścieszyce, wś, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Krajsk, okr. wiejski i dobra, Kamieńskich, Rogozin, o 7 w. od gminy a 59 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. radoszkowskiej, ma 16 dm. , 161 mk. kat. 73 dusz rewiz, w 1864 r. . Ścieżarno, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. poL par. i gminie Brahin, przy drodze z Za rzecza do Jurkowicz, niegdyś w kluczu bra hińskim ks. Wiśniowieckich, ma 33 osad pełnonadziałowych; grunta wyborne, łąk wiel ka obfitość. Al. Jel. Ścieżka Czernicka, zaśc. w pobliżu rz. Czernicy, pow. borysowski, w 2 okr. pol. i par. kat. Łohojsk, gm. Smolewicze, przy drożynie z Lipki do Plisy, ma 6 osad. Należy do domin. Smolewicze, niegdyś radziwiłłowakiego, później ks. Wittgensteina. Al Jel Ścieżki Czarnowolskie, wólka do Czer wonej woli, pow. jarosławski, składa się z 24 dm. i 117 mk. Leży w piaszczystej równinie, wśród sosnowych borów, przy drodze z Gajd do Zaradawy. Mac. ScieżkiMohilica, uroczysko leśne, w pow. pińskim, w okolicy Hlinna, wspomniane w dokum, z 1555 r. ob. Rewizye Puszcz, str. 89. cięciel, niem. Czenzel, wś na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, st. p. Opalenice; 54 dm. , 249 mk. , 753 ha. Ścięgna 1. wś włośc, pow. piotrkowski, gm. i par. Kamieńsk, ma 12 dm. , 86 mk. , 130 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 49 mk. 2. Ś. , wś włośc, pow. noworadomski, gm. Rząśnia, par. Chabielice, ma 16 dm. , 125 mk. , 300 mr. W 1827 r. 16 dm. , 84 mk. , par. Stróża. 3. Ś. , os. młyn. , pow. słupecki, gm. Kazimierz, par. Cieniu Kościelny, odl. od Słupcy 6 w. , 1 dm. , 3 mk. 4. Ś. , folw. , pow. opatowski, gm. Julianów, par. Słupia, odl. od Opatowa 37 w. , ma 1 dm. , 4 mk. , 366 mr. B. Ch. Ścięgno 1. os. leś. , pow. iłżecki, gm. Ciszyca Górna, par. Tarłów, odL od Iłży 41 w. , 1 dm. , 5 mk. , 690 mr. dwor. 2. S. 5 oś. leś. , pow. opatowski, gm. i par. Lasocin, odl. od Opatowa 25 w. , 1 dm. , 4 mk. , 3 mr. Ścigów, niem. Schiegau, 1531 r. Sygow prope castrum Chrzelitze, wś, pow. prądnicki, par. kat. Racławice Polskie, odl. 4 mile od Prądnika. W 1861 r. było 80 dm. , 465 mk. 1 ew. , 1174 mr. ; gleba piaszczysta. Ściło, szczyt górski, wznies. 1191 mt. , na obszarze wsi Hemie, w pow. doliniańskim. Ściło, potok, wraz z pot. Lisno dają początek pot. Ilemka, na obszarze wsi Ilemie, w pow. doliniańskim. Sciminów al. Ciminov dok. , wś zaginiona pod Gdańskiem, W 1279 r. własność cystersów w Oliwie ob. Perlbach, P. U. B. , str. 265. Scimuny, wś włośc, nad rz. Źyżmą, pow. lidzki, w 2 okr. poL, o 32 w. od Lidy a 24 w. od Ejszyszek, ma 8 dm. , 70 mk. katol. Ścina al. Scym dok. z 1275 r. , góra pod Sławnem, pow. sławiński ob. Perlbaeh, P. U. B. , str. 227. Scinawa al. Ścieniawa, , niem. Steine, rzka, lewy dopływ Nissy szląskiej. Początek ma niedaleko źródeł Wystrzycy. Ścinawa 1. niem. Steinalte 1235 r. Stinavia, 1282 r. Kamena, wieś targowa i wś kość, dawniej miasteczko, nad rzką Ścinawą z praw. brzegu, pow. prądnicki. Pierwotna nazwa była niewątpliwie Kamień, z niemieckiego zaś Steinau utworzono łacińskie Stinama i polskie Ścinawa, które wedle wywodu ludowego ma oznaczać miejsce ucinania głów tracenie wi Ściepury Ścieszyce Ściepulicze Ściepulicze Ścieszki Ścierwo Ścierwica Ścierniówka Ściernie Ścierkowskie Ścierkowo Ścieżka Czernicka Ścieżki Czarnowolskie Scie ki Ścięgna Ścięgno Ściudzienica Ściudzieniec Ściński nowajców. W 1861 r. targowisko miało 136 dm. , 1156 mk. 5 ew. ; wś 97 dm. , 682 mk. 2 ew. . Bo targowiska należy 1839 mr. roii, 138 mr. łąk i 18 mr. ogr. , do wsi zaś 1006 mr. We wsi jest kościół par. katol. , szkoła katol, w miasteczku ruiny starego zamku. Książęta opolscy ustanowili tu w 1243 r. wójta a 1260 r. dali osadzie prawa Nowego Targu. W 1880 r. pożar zniszczył osadę. Do S. należą trzy młyny. Znajduje się też leśni ctwo rządowe. 2. S. Niermecka, Steine Deutsch, 1288 r. Stinavia, 1358 r. Theiutonkal Stinmia, wś i dobra, pow. olawski, par. ew. Roznań, katol. Olawa. W 1842 r. 63 dm. , zamek, fol, sołtystwo wolne, 410 mk. 85 kat. , szkoła ew. Hodowla bydła i owiec 1300 sztuk. 2. S. Polska, Steine Polnisch, 1291 r. Stinavia polonicalis, wś w pobliżu Odry, pow. olawski, par. ew. i kat. Olawa. W 1842 r. 60 dm. , sołtystwo dziedziczno 489 mk. 43 kat. , szkoła ewang, królew, podleśnictwo z łąkami poza Odrą, cegielnia, pice wapienny, uprawa tytuniu i lnu. Bitwa między Prusakami a Wirtemberczykami w 1806 r. Br. Ch. Ścińsk, ob. Trzcińsk. Ściokła, wś, pow. augustowski, gm. Szta bin, par. Krasnybór, odl. od Augustowa 20 w. , ma 9 dm. , 72 mk. Ściony, wś, pow. bielski gub. grodzień skiej, w 2 okr. pol. , gm. Malosze, o 27 w. od Bielska. Sciporowcy al. Skiporowcy, zaśc. nad rz. i Wołmą, pow. miński, w 2 okr. poL rakow skim, gm. Iwieniec, par. kat. dawniej Iwie niec, teraz Kamień; miejscowość dość leśna, w łąki obfita. Al. Jel, Scirbowy, potok górski, wypływa z płn. zach. stoków Magóry spiskiej, w płd. wschod. części obszaru gm. Relowa, w hr. spiskim, pow. magórzański, płynie na płn. zaoh. wzdłuż gościńca kieżmarskostarowiejskiego do Galicyi po pod Czorsztyn i we wsi Relowie łączy się od lew, brzegu z pot. Głębokim, tworząc rzekę Kowninę. Bługość biegu do 4 klm. Nad lew. brzegiem szczyt Bukowina 1008 mt. a nad praw. Holak 1005 mt. Br, G. Scirmina al Scyrmina dok. z 1275 r. , struga pod Sławnem, pow. sławiński ob. Perlbach, P. U. B. , str. 227. Scirpiunt, Zierpient, wś, pow. łecki, ob. Kucze 1. Ściski, szczyt górski 866 mt. , na obszarze wsi Ropki, pow. gorlicki. Ścisła, inna nazwa pot. Rzeczyca ob. , do pływ Zołokii. Br. G. Ścisowa, dok. 1295 r. Scissowa, dopływ rz. Rumii, wpadającej do Bałtyku ob. Kod. dypl. Wielkp. , IV, str. 16. Wspomniana przy opisie granic wsi Rumii, w pow. wejherowskim. Ścisowice, niem. Zemawiiz, 1534 r Zeiselwitz, wś i dobra ryc. , pow. prądnicki, par. kat. Pręźyna Wielka. W 1861 r. 79 dm. , 573 mk. katol, szkoła katol 2 klas. . Obszar większej posiadł miał 794 mr. roli, 32 mr. łąk, wieś 2518 mr, 2314 mr. roli. Scissova al Cissowa dok. 1283, struga pod Puckiem ob. Perlbach, P. U. B. , str. 323. Ściszków Groń, szczyt w Beskidzie za chodnim, w dziale andrychowskim, nad Iow. brzegiem pot. Kocierza, na płd. zach, od wsi Kocierza Rychwałdzkiego w pow, żywieckim. Wznies. 779 mt. npm. Br. C. Ściudzienica, wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Miadzioł, okr. wiejski Niekazieck, o 2 w. od gminy a 57 w. od Wilejki, ma 21 dm. , 232 mk w 1864 r. 137 dusz rewiz. ; wiatrak. Ściudzieniec 1. zaśc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. Bienica, okr. wiejski zawi lej ski, o 12 w. od gminy, 7 dum rewiz. nale ży do dóbr Zaleś ks. Ogińskich. 2. Ś. , wś włośc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. Horodzki, okr. wiejski i dobra skarb. Łosk, o 7 w. od gminy, 11 dusz rewiz. 3. Ś. , folw. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol, o 46 w. od Oszmiany, 1 dm. , 5 mk. katol 4. Ś. , pow. oszmiański, w 4 okr. pol, o 46 w. od Osz miany, 10 dm. , 84 mk. prawosł. 5. Ś, , wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Chotenczy ce, okr, wiejski Zaborze, o 9 w. od gminy, 20 dusz rewiz. J. Krz, Sciudzionka, wś, pow. borysowski, pamiętna przeprawą armii francuskiej w 1812 r. przez Berezynę, ob. Studzionka, Ściudzionki, wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. Kurzeniec, okr. wiejski Kuźmicze, o 5 w. od gminy a 9 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. niiadziolskiej, 9 dm. , 82 mk. ; kaplica prawosł. Należy do dóbr Stary Kniahynin, Mikulskich. Sciury; wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. Bukszty, ma 2 osady. Sckow, weg. Szuko, wś w hr. ziemneńskiem, kościół par. gr. katol, 252 mk. rolników. Selawen i Sclawena dok. , ob. Sławno. ScockenSee, pow. międzyrzecki, ob. Skoki. Sconenwerde dok. 1251 r. , jestto Bielcin al Bielczyny, w pow. toruńskim. Scoyicino al Voiucino dok. , wś zaginiona pod Kartuzami, pow. kartuski E. 1259 nadaje ją Świętopełk klasztorowi żukowskiemu ob. Perlbach, P. U. B. , str. 152. Scredavo dok. 1253, wś zaginiona pod Oksywiem, pow. pucki. R. 1253 oznacza biskup kujawski Wolimir wsie do par. oksywskiej należące, między niemi i S. ob. Perlbach P. U. B. , str. 133. Scredavo Scoyicino Sconenwerde See Scocken Selawen Sckow Sciury Ściudzionki Sciudzionka Ścińsk Ściokła Ściony Sciporowcy Scirbowy Scirmina Scirpiunt Ściski Ścisła Ścisowa Ścisowice Perlbach Ściszków Groń Br Ściszków Groń Scrempino dok. 1280, wś zaginiona pod Tczewem, pow. tczewski ob. Perlbach, P. U. B. , str. 276. Scygań, Sciganie, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. i dobra. Wolskich, Lipniszki, I okr. wiejski Scygań, o 4 w. od gminy, 54 w. i od Oszmiany a 26 w. od Dziewieniszek, ma 53 dm. , 312 mk. katol w 1864 r. 203 dusz i rewiz. . W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi 8. i Dziercsze, w ogóle 312 dusz rewiz. włośc, uwłaszczonych. Scyklew, dwie pobliskie wsi nad rzką Scy klówką, pow. miński, w 1 okr. pol mińskim, gm, Siennica, o 8 w. na wschód od Mińska. S. Wielki ma 9 osad, S, Maiy 6 osad; grunta j lekkie, szczerkowe. A. Jel. Scyklewa, karczma, pow. miński, w obrę bie gm. Siennica, przy drodze z fol Drażna do wsi Mały Scyklew. A. Jel. Scyklówka, rzeczka w pow. mińskim i ihumeńskim, bierze początek w okolicy Mińska, za wsią Mały Scyklew, płynie na przestrzeni prawic 12 w. pod folw. i zaśc. Trościaniec, pod folw, Jelnica wchodzi w pow. ihumeński, rozlewa się w dwuwiorstowo jezioro, obraca młyny i za zaśc. Zarkowicze uchodzi od lewego brzegu do Swisłoczy. Scylguny, wś, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. Bieniakonie, okr. wiejski Wronowo, o 9 w. od gminy, 24 dusz rewiz. Scymerowo, 1498 Schymeraw, niem. Schimmerau, wś, pow. trzebnicki, posiada kościół par. katol, par. ew. Pawłowo. W 1842 r. 120 dm. , 699 mk. 42 ew. , szkoła kat. , dziedziczne sołtystwo, szpital, przytułek dla biednych, zakład dla biednych dzieci. Seymik, młyn nad Prosną, na wysokości Ligoty, na Szląsku pruskim. Scypiny, wś, pow. święciański, w 1 okr. pol, gm. Kiemieliszki, okr. wiejski Litwiany, o 7 w. od gminy a 35 od w. Święcian, ma 5 dm. , 93 mk. katol w 1864 r. 25 dusz rewiz. ; należała do dóbr Uświaszcza, Soroków. Scypioniszki, folw. i dobra, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Wysoki Dwór, paraf. Użugość, okr. wiejski Scypioniszki. W 1850 r. dobra składały się z 3 folw. , 11 wsi i 9 zaśc, miały 4461 dzies, rozl i były własnością A. Górskiego. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Budkiszki, Bunciszki, Gieniejkany, Lewkiszki, Maćkańco, Michaliszki, Niomojtany, Nowopole, Wojtkuny i Źydliszki, w ogóle 303 dusz rewiz. Scz, .. , ob. Szcz, ,, . Sczepka, ob. Szczypka. Sd. .. , ob. Zd. .. Sdeden, ob. Zdedy. Sdengowen, ob. Zdęgowo. Sdowal dok. , miejscowość zaginiona, może w wójtostwie mirachowskiem. W GdańW Gdańskich tablicach woskowych z r. 1401 zachodzi Przipke v, S. ob. Zeitsch, d. Westp. G. V, XI, 18. Sdretnica, pot. , ob. Drybok. Sdunkeim, dobra, pow. rastemborski, st. p. Tolksdorf; 25 dm. , 137 mk. , 437 ha. Se, ob. Sie Sebandowo dok. , ob. Nebudowo. Sebastyanka, wś, pow. garwoliński, gm. Ułęż, par. Drążgów, ma 5 dm. , 51 mk. , 50 mr. Sebastyanów, zamek założony w XVI w. przez Sebastyana Branickiego, bisk. poznań skiego, w pobliżu Parysowa i Kuflcwa Świę cicki, Opis Mazowsza, Kwartał Kłosów, 105. Dykcyonarz Echarda nazywa S. miastem i oznacza położenie w pobliżu Koziowa dziś pow. nowomiński, par. Parysów. Zapewne kopiec i fosy znajdujące się dotąd na objszarze wsi Kozłowa 9b. są szczątkami owego zamku. Br. Ch. Sebastyanówką, mylnie Sobestyanówka, wś rząd. u źródeł rz. Soroki, dopł. Sobu, pow. hajsyński, w 2 okr. pol. Teplik, gm. Krasuopólka, sąd i par. katol Granów o 15 w. , ma 514 osad, 3056 mk. , 6635 dzies, ziemi; cer kiew p. w. Podwyższenia Krzyża św. , wznie siona w 1856 r. i uposażona 50 dzies, ziemi, ma 4018 parafian. Należała do Czartoryskich, następnie Sobańskich, którym skonfiskowana i zamieniona na kolonie wojskowe, dziś znie sione. Dr. M. Sebastyanówka al Sebastyanowa, ob. Różanka 1. Sebastyanowo, dobra, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Ihumenowo, okr. wiejski Sebastyanowo; własność Zdrojewskich, dawniej attyn. Szarkowszczyzny, Łopacińskich. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Czaronki, Grygorowszczyzna, Raćki, Ruczaj i Sawickie, w ogóle 242 dusz rewiz, włośc, uwłaszcz. Sebastyanowo, wś, pow. szremski, o 4 klm. na płd. od Książa; par. , okr. wiejski i poczta Mchy Emchen, st. dr. żel. Chocicza Falkstaett o 7 1 2 klm. ; 25 dm. , 185 mk. Sebbern 1. al Sebberrnskie, jezioro w okr. tukumskim, par. neuenburgska Kurlandya. 2. S. , folw. dóbr pryw. Schlagunen, w okr. i pow. tukumskim, par. auceńska Kurlandya. Sebela Stara, szczyt w Karpatach, na Beskidzie szerokim, wznies. 1213 mt. Seben, ob. Szewo. Sebenwirth, ob. Zęgwirt. Seborki, os. leś. , pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Nowa Wieś. W 1827 r. było 2 dm. , 11 mk. Sebory, pow. makowski, ob. Chełchy S. Secemin 1. al Secymin u Długosza Szeczemyn, osada miejska, dawniej miasteczko, Sebory Seborki Sebenwirth Seben Sebela Sebbern Sebastyanowo Sebastyanówka Sebastyanówką Sebastyanów Sebastyanka Sebandowo Sdunkeim Perlbach Scygań Scyklew Scyklewa Scyklówka Scylguny Scymerowo Sdretnica Sdengowen Sdeden Sczepka Scz Scypioniszki Seymik Scrempino Secemin pow. włoszczowski, gm. i par. Secemin. Leży około 10 w. na wschód od Koniecpola a 14 w. na płd. zach. od Włoszczowy, śród bagnistego i lesistego płaskowzgórza, na dziale wodnym Pilicy i Nidy. Z bagien tych, zwanych Sece Sice, wypływa strumień noszący toż samo nazwisko. S. posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, sąd gm. okr. II, urząd gm. , około 120 dm. drewnianych i do 1200 mk. W 1827 r. było 115 dm. , 853 mk. ; w 1862 r. 118 dm. , 893 mk. Do osady należy 1978 mx, rozdzielonych na 217 części. Dobra S. składały się w 1885 r. z folw. S. i Zaróg, nomenkl, leśnej Maryanów, rozl. mr. 4238 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 422, łąk mr. 346, past. mr. 321, łasu mr. 2185, nieuż. mr. 664, razom mr. 3938; bud. mur. 8, z drzewa 13, płodozmian 5 i 9polowy, las urządzony; fol. Zaróg gr. or. i ogr. mr. 95, łąk mr. 55, lasu mr. 138, nieuż. mr. 12, razem mr. 300; bud. z drzewa 8, pokłady torfu; rzeczka Sice przepływa. W skład dóbr poprzednio wchodziły mko S. os. 217, mr. 1978; wś Brzozowa os. 23, mr. 333; wś Zaróg os. 19, mr. 291; wś Kluczyce os. 7, mr. 61; wś Psary os. 42, mr. 388; wś Gabryelów os. 4, mr. 104; wś Michałow os. 4, mr. 52; wś Teodorów os. 7, mr. 145; wś Maleniec os. 2, mr. 61; wś Krzepice os. 14, mr. 216; wś Dąbrowa os. 6, mr. 122; wś Aleksandrów os. 7, mr. 211; wś Marchocice os. 39, mr, 744. Zawiązkiem miasteczka była zapewne osada utworzona śród lasów królewskich, z kościołem paraf. , grodziskiem, może dworem myśliwskim, targami i nadana z rozległym obszarem tych lasów i wsią Bychnów, przez Władysława Jagiełłę Piotrowi Szafrańcowi z Pieskowej Skały w 1401 r. Jednocześnie nadał król prawo pobierania cła i dwa jarmarki. Król Aleksander w 1505 r. potwierdził te przywileje dla Piotra Szafrańca, kaszt, wiślickiego, i dozwolił mu pobierać, na utrzymanie mostu na bagnach, opłatę po 6 denarów od konia, wołu i jałowizny a po pół grosza od wozu naładowanego, Zygmunt I w 1519 r. przeniósł osadę z prawa polskiego na niemieckie, dodał dwa jarmarki i uwolnił mieszczan od opłaty targowego w całym kraju. Kośoiół parafialny istniał tu już zapewne w XIV w. W 1415 r. w sądzie konsystorza gnieźn, pleban secemiński powołuje się na dawne prawa swego kościoła do pewnych dziesięcin. Zapewne Szafrańcowie na miejsce drewnianego wznieśli murowany, ostrołukowy kościół i ufundowali przy nim 4 mansyonarzy, na uposażenie których nadali wieś Zawadów par. Grocholice, pow. piotrkowski, lecz gdy następcy fundatora wieś tę zastawili, fundusz mansyonarzy zniszczał. Szkoła, istniejąca w XV w. również stała pustkami na początku XVI w. , dla braku funduszów. Pleban miał dwa łany roii, części rol zwane przymiarki, swój bór z pasieką, łąki, cztery sadzawki; dziesięcina z miasta przynosiła do 8 grzyw. Łaski, L. B. , I, 563565. Według regestrów pobor. pow. chęcińskiego z 1540 r. S. , własnośc Piotra Szafrańca, miał 103 dm. płacących po 4 gr. , 40 łanów po 8 gr. , około 60 ogrodów po 4 gr. , jatki rzeźnicze, szewclde, łaźnią, grodzisko fortalitium, dwór, folwark, młyn, 9 sadzawek, bory z pasiekami, łąki. Przedmieściom S. była wś Nawsie 4 kmieci na pół łanach. S. wraz ze wsiami Bychnów, Zakrzówek, Zwlecza Nawsie oceniony był na 2000 grzyw. Do parafii należała jeszcze wś Ropocice Pawiński, Małop. , 569. S. staje się głośnym około połowy XVI w. jako jedno z ognisk ruchu religijnego. Szafrańcowie, jako żarliwi propagatorowie reformacyi, zamieniają kościół tutejszy na zbór około 1551 r. , osadzają przy nim Feliksa ze Szozebrzeszyna, który zapoznawszy się w Wielkopolsce z braćmi czeskimi stara się zaprowadzić ich urządzenia kościelne. Pełni on obowiązki superintendenta zborów małopolskich. Przy zborze utworzyli Szafrańcowie szkołę przed 1557 r. . Rej w Zwierzyńcu chwali Szafrańcowi że sam sprawił sobie, , twardy munsztuk z cnoty, chocia nie norymberskiej, secomskiej roboty. Synod biskupi w 1557 r. domaga się między innemi zamknięcia szkoły w Seceminie. Najważniejszym aktem jaki odbył się w S. był zjazd reformatorów, na którym miało nastąpić porozumienie się co do organizacyi kościoła i wprowadzenia obrządków i urządzeń braci czeskich. We dworze Stanisława Szafrańca 21 stycznia 1556 r. zebrali się zarówno wszyscy wybitniejsi kaznodzieje protestanccy jak i szlacheccy kierownicy ruchu Rej, Trzecieski, Filipowski, Moskorzewscy. Frezy dującym obrany został Filipowski; treściwe protokuły synodu spisał Jakub Silwiusz Czarnolas, pastor z Chrzoięcic wydal je Lubowież przy Histor. Reform. . Na zjeździe tym wystąpił Piotr z Goniądza przeciw dogmatowi Trójcy i stosunkowi Chrystusa do Boga. Wywody jogo wywołały żywą protestacyą zebranych. Po wygaśnięciu Szafrańców 1608 r. dobra secemińskie przeszły do Dębińskich h. Gryf, także kalwinów. Jeszcze w 1616 r. odbywa się w S. synod kalwiński. Zapewne dopiero w połowie XVII w. kościół został zwrócony katolikom. Przechował się w nim, obok innych, grobowiec Jana Brocha f 1061, z uapisem polskim wierszami. W ostatnich czasach około 1860 r. dobra należały do Michałowskich. Pochodzili z S. Wojciech h. Dąbrowa, sufrag. gnieźn. , konsekrowany 1493 r. i Dominik, kanclerz gnieźn. , doktór obojga Secemin praw, przyjaciel Łaskiego i błogosł. Rudolfa, prowincyała dominikanów polskich, z którym razem został pochowany w Krakowie. S. par. , dek. włoszczowski dawniej kurzelowski, 2000 dusz. S. gmina nałoży do s. gm. okr. II, st. pocz. w Włoszczowie. Obszar gm. wynosi 29, 628 mr. ; w 1870 r. było 5159 mk. W gmi nie są trzy szkoły początk. S. , Ropocice, Czarnca, trzy młyny, cegielnia, gorzelnia. 2. S. , ob. Secywin. Br. Ch. Secewin, folw. , pow. nowogródzki, około 18 włók, własność Lipińskich. A. Jel. Sechau, , ob. Dziechowo i Zdziechowo, Sechla, Sechły, ob. Syhła, Syhły. Sechlin dok. , ob. Żecholewo. Sechna, w 1280 r, Sechlna, wś, pow. limanowski, paraf, rz. kat. w Ujanowicach. Leży w okolicy pagórkowatej, lesistej, nad pot. , dopł. Łososiny z lew. brzegu. Składa się z 96 dm. i liczy 561 mk. ; 553 rz. kat. i 8 izrael. Obszar mniejszej posiadłości wynosi 714 mr. roii, 41 mr. łąk, 255 mr, pastw, i 232 mr. lasu. Kasa pożyczkowa z kapit. 495 złr. Wymieniona w dypl. erekcyjnym klasztoru w Starym Sączu w 1280 r. L. B. , Ill, 359. Za Długosza składała się z 5 łanów km. , wolnego łanu sołtysiego, karczmy i młyna, które opłacały dziesięcinę snopową bisk. krak. ibid, 353. W 1581 Pawiński, Małop. , 142 miała 4 łany km. , 4 zagr. z rolą, 4 kom. z bydłem, rzemieśl, sołtysa i 2 zagr. sołtysio. Przeszedłszy na własność rządu, została sprzedaną bar. Przychodzkim, którzy korzystali tylko z prawa propinacyi, gdyż roii dworskiej nic było. S. graniczy na płd. z Ujanowicami, na zach. z Strzeszycami, na płn. z Dobrocioszem a na wschód z Michalczową. Mac. Sechserben, folw. i leśn. przy dobrach Birkenfeld, pow. gierdawski, 4 dm. . Ill mk. Sechsliuben 1. wś, pow. welawski, st. p. Friedland; 35 dm. , 165 mk. , 215 ha. 2. S, os, leśna w tapiowskiom nadleśnictwie, pow. welawski, 3 dm. , U mk. 3. S. , dobra, pow. gierdawski, st. p. KI. Gnie; 400 ha, 17 dm, , 94 mk. Sechskiefern, ws, pow. olośnicki, par. ew. Briese, kat. Synwałd Wielki W 1842 r. 22 dm. , 147 mk. 10 kat. , szkoła ew. , gorzelnia, młyn wodny, Sechsseelen niem. , dobra, pow. kwidzyński, st. p, Kurzebrack, gm. Ziegellack; 1885 r. 2 dm. , 44 mk. Sechy, ob. Tomaszpol. Secikard, Secdikert, węg. Szedikert wś, hr. szaryskie, kośoiół katol, filial. , żyzna gleba, 539 mk. Seckenburg Alt, targów. , pow. nizinny, 19 klm. na zach. ód Jędrzychowa, tuż nad Gilią, wśród łąk, poprzerzynanych kanałami i rowami. Podczas roztopów wiosennych zalewają wody Gilii całą okolicę. Mieszkańcy, w liczbie 489 ew. , trudnią się rolnictwem; handlują sianem, masłem i drzewem. W miejscu parowy tartak, st. pocz. Trzy jarmarki na bydło i konie. Seckenburski kanał, ob. Niemen VII, 85 i Niemenica. Seekerwitz, 1389 Seckirwicz, wś, pow. jaworski, par. kat. i ew. Jaworze. W 1842 r. 17 dm. , dziedziczne sołtystwo, 155 mk. 20 katol. . Secówka, os. młyn, pow. noworadomski, gm. Kobiele, par. Radomska 1 dm. , 37 mr. Należy do dóbr Gidle. Secymin Polski i S. Niemiecki, Secyminek, trzy wsi i fol. , pow. sochaczewski, gm. Tuło wice, par. Głusk. S. Polski ma 160 mk. , S. Niemiecki 333 mk. , Secyminek 166 mk. S. Polski i S. Niemiecki posiadają szkoły po czątkowo. W 1827 r. S. Polski miał 23 dm. , 262 mk. ; S. Nitsmiecki 29 dm. , 260 mk. ; Secyminek 12 dm. , 120 mk. W 1866 r. folw. S. rozl. mr. 1014i gr. or. i ogr. mr. 55, łąk mr. 63, pastw. mr. 9, lasu mr. 603, zarośli mr. 186, nieuż. mr. 98. Do folw. należały poprze dnio wś S. Polski os. 20, z gr. mr. 436; wś S. Niemiecki os. 35, z gr. nir. 603; wś Secy minek os. 33, 55 gr. mr. 264; wś Krubice os. 14, z gr. mr. 293; wś Ośniki os. 13, z gr. mr. 319; wś Polesie os. 31, z gr. mr. 363; wś No winy os. 20, z gr. mr. 286. Br. Ch. Seczowce, węg. Galozecs, miasteczko w hr. ziemneńskiem Zemplin, w pięknem położeniu. Ma kościół katol, paraf. par. i filia od r. 1337, gr. katol, i ewang. , synagogę, pałac z 4 wieżami, st. pocz. , 2972 mk. 1008 żyd. . Miejscowość ta należała niegdyś do zamku turusztjańskiego. W 1402 r. hr. Gal de Zecz od którego węg. nazwa założył tu miasto i otrzymał przywilej na odbywanie jarmarków. Tutaj 1603 r. rozpoczęło się powstanie Boczkaya. Sedan, pow. poznański, ob. Strzeszynko. Sedan, os. przy wsi Sulejkach, pow. margrabowski. Sedaniszki, wś w pow. wileńskim, wchodziła w skład sstwa madziuńskiego; porów. Sedaszniki i Siedaciszki. Sedanzig, ob. Sędańsk. Sedaszniki, dzierżawa królewska w dawnym pow. wileńskim; porów. Sedaniszki i Siedaciszki. Sedczyn, pow. zielonogórski, ob. Dziecin. Seddin, ob. Sidzino. Sedejki, wś, pow. grodzieński, w 3 okr. pol, gm. Hudziewicze, o 56 w. od Grodna. Sedejmy, wś, pow. rossieński, gm. Konstantynowo, o 69 w. od Rossień. Sedlce, ob. Sadlowice. Sedlice, węg. Szedlicze, ws, hr. szaryskie, Secewin Sedejmy Sedejki Seddin Sedczyn Sedaszniki Sedanzig Sedaniszki Sedan Seczowce Secymin Secówka Seekerwitz Seckenburski Seckenburg Secikard Sechy Sechsseelen Sechskiefern Sechsliuben Sechserben Sechna Sechlin Sechla Sechau Secewin Sedlice Sedlce Sedlscho kościół kat. par. , gr. kat. filial, lasy, 688 mk. Sedlinen ob. Sadlinki. . Sedlisko dok. , wś zaginiona w gdańskich nizinach. R. 1308 nadaje ją wraz z innemi Władysław, ks. pomorski, synom Unisława Jakubowi, kaszt. , i Janowij podkomorzemu tczewskiemu. Dan w Krakowie oh. P. U. B v. Porlbach, str. 582. R. 1310 sprzedają bracia swoje włości, między niemi i S. , Krzyżakom za 600 grzyw. str. 599. Ks Fr. Sedliszcze, niem. Sedlischt, wś kość, w pow. cieszyńskim, obw. sąd. frydecki, 4 klm. na płn. od Frydka. Graniczy na płd. z Frydkiemj od zach. z Leskowcom i Rzepiszczem, od płn. z Więclowicami, od wsch. z Kanio wicami i Bruso wicami. Przez obszar S. przepływa pot. Datyński, dopł. Ostrawicy. Przechodzi tędy gościniec z Orłowa do Fryd ka. Wznies, wsi 335 mt. szt. gon. . W r. 1880 było 170 dm. , 988 mk. rz. kat. i Czecho szląz. Kościół par. p. w. Wszystkich Świę tych. Szkoła ludowa 2klas. St. pocz. Fry dek. Br. G. SedlitzNeu, Nowosiedlice, wś, w pow. i obw. sąd. opawskim, przy gościńcu ostrawsko opawskiin, nad pot. Selinka dopł, Opawicy. Graniczy od płn. ze Szczecinem Stettin, od wsch. z Mokrymi Łaźcamij od płd. z Budziszewicami i Połomem Pustym, od zach. z Podwihowem i Suchymi Łaźcami. W płd. stronie, nad pot. Selinka, pod lasem Szczecińskim, grupa zabudowań Przerowiec. W r. 1880 było 83 dm. , 502 mk. rz. kat. i Czechoszląz, Na Przerowiec przypada 7 dm. , 42 mk. Szkoła ludowa. Par. łać. w Mokrych St. p. Hrabinia al. Grabina Hrabin. Br. G. Sedlnica, potok, prawy dopływ Odry ob. t. VII, 388. Sedlscho w dok. z 1298, gród książęcy pod Bytomiem, z którego wydany został przywilej Henryka III, ks. głogowskiego, dla miasta Głogowa Actum et datum in novo Castro Sedlscho, circa civitatem nostram Buthumanns 1298. Sedniew al. Sedniaw, mko nad rzką Snewa, pow. i gub. czernihowska, na płn. wsch, od Czernihowa, ma 294 dm. , 1847 mk. , 5cerkwi, 10 garbarni, fabryka świec łojowych i warzelnia łoju. Za czasów Rzpltej należało do Paców, po wojnach Chmielnickiego mto sotnicze pułku czernihowskiego. Sedranki 1. domena nad jez. t. n. , na pol. prus. Mazurach, pow. margrabowski, 2 1 2 klm. na płn. od Margrabowy pocz. i teL, nad traktem do Gołdapi; 43 dm. , 231 mk. , 700 ha. S. istniały już r. 1576. 2. S. , leśn. , tamże, należy do wsi Lasek. 3. S. , młyn, tamże, przy wsi Łęgowie, 3 dm. , 31 mk. Sedrankowskie jezioro, niem. Seedranken, pow. margrabowski, ciągnie się od traktu margrabowskogołdapskiego ku zach. płd. w kształcie półksiężyca, otrzymuje strugami wody jez, Łęgowskiego i przez rzeczkę Legę łączy się z jez. Margrabskiom. Ma 80 lia obszaru. Na dnie mnóstwo pni i ktod drzew utrudnią połów ryb. Sedruż, wś, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. Staruny, o 42 w. od Prużany. Sedylna, uroczysko na gruntach wsi Radoszyn, wpow. kowelskira. See, wś, pow. rozborski, ob. Jezor. Seeben 1. wś, pow. iławkowski, st. pocz. Creuzberg; 32 dm. , 136 mk. , 131 ha. 2. S. , folw. , tamże; 5 dm. , 130 mk. 3. S. al. Sabienen, ob. Żabiniy, Seeberg, leśnictwo, pow. szremski, o 4 klm. ku płn. od Mosiny, w król nadleśnictwie Mosina Ludwigsberg. Seeberg 1. wyb. do Braunsdorf, pow. gdański górny, 3 dm. , 13 mk. 2. S. , wyb. Nynków al. Jasienia, pow. gdański górny, 3 dm, 22 mk. 3. S. , do r. 1851 Wachmuth Kowale, majętność chełmińska w Pomezanii, pow. suski, st. p. i kol. Prabuty o 6, 5 klm. , par. kat. Susz; 309 ha 264 roii or. . W 1885 r. 7 dm. , 25 dym. , 135 mk. U kat. , fabryka seru, sprzedaż masła. Kś. Fr. Seeberg, wybud. , pow. gołdapski, st. pocz, Gawaiten. Seebłatt, wybud. , pow. brunsberski. Seebnitz, Sebnitz, 1363 Zewicz, wś, pow. lubijski Szląsk. Posiada kościół par. ewang. , szkołę ewang. W 1842 r. było 172 dm. , 1191 mk. 16 katol. . Hodowla owiec i bydła. Na placu przy kościele, zwanym ryuok, bywają targi co niedziela. Dobra S. dzieliły się na trzy części Ober, Mittel i NiederS. Seebriich, pow. bydgoski, ob. Kabot i Trzcianka. Seebruch, król. leśn. w nadleśn. Ś wiekatówka Gruenfelde, par. kat. Lubiewo. Seebrueck, ob. Jeziora, w pow. mogilnickim Żnin i Mościszki w pow kościańskim. Seeburg, pow. wyrzyski, ob. Młotkówko, Seeburg al. Zybork, ob. Jeaiornyj. Seeckshof, wyb. przy Welawio, pow. welawski. Seedorf 1. os. , pow. szubiński, okr. domin. Szubin, poczta w Chomętowie Hedwigshorst; 17 dm. , Ill mk. 2. S. , pow. wyrzyski, ob. Łękocitu 3. S, pow. inowrocławski, ob. Cierpice i Zajezierze. Seedorf, ob. Zgorzałe. Seedorf 1. 1344 i 1440 Sakerow, wś, pow. nowotarski, par. ew. Nowy Targ, kat. OberStephansdorf. W 1842 r. 29 dm. , folw. , 193 mk. 38 kat. . 2. S. , wś, pow. zielonogórski, par. ew. Nettków Polski, kat GrossLossen. W 1843 r. 33 dm. , 181 mk. 1 kat. , szkoła Sedlinen See Sedlinen Sedlisko Sedliszcze Sedlitz Sedlnica Sedniew Sedranki Sedrankowskie Sedruż Sedylna Seeben Seeberg Seebłatt Seebnitz Seebriich Seebruch Seebrueck Seeburg Zybork Seeckshof Seedorf Seewoerth Seelesen Seelau Seelack Seekrug Seekolonle Seeken Seekampen Seeinsel Seemen Seemuehl Seemuehle Seemuppen Seenplatte Seepelte Seepothen Seerappen Seeresen Seehof Seeheim Seegellfelde Seeger Seegertswalde Seefeld Seefelde Seehausen Seefeld Seegenau Seewald Seevorwerk Seethal Seestrang Seesker Seesken Seełliorsf ew. , wiatrak. 3. S. , 1409 Sedorf, wś, pow. ; lignicki, par. kat. Lignica, ew. Waldau. W 1842 r. 26 dm. , 148 mk. 6 kat. , folw. , młyn wodny. Seefeld, ob. Dźmerzno, I Seefeld 1. ob. Przodkowo. 2. S. , wyb. do Pucka. I Seefeld 1. wś, pow. fyszuaki, st. p. Drugehuen; 41 dm. , 192 mk. , 411 ha. 2. S. , wś na niem. Warmii, pow. brunsberski, st. p. Lichtenau; 44 dm. , 244 mk. , 619 ha. Wś założona na 32 włókach 1325 r. przez Marquarda Rorwurm. 3. S, , wybud, przy wsi Wronach, pow. lecki; 2 dm. , 41 mk. Seefelde, pow. obornicki, ob. Owcze Głowy. . Seefelde, ob. Zakrzewiko. Seeforst. Tak przezwano świeżo Głębockie Holendry, w pow. obornickim. Na Holendry te rozciągają niewłaściwie nazwę Theorbude polek. Głęboczek. Seegenau, ob. Segnawy, Seegellfelde, ob. Tarnowo. Seeger, pow. kościańiski Szmigiel, ob. Żegrowo. , Seegertswalde, folw. dóbr Maldeuten st. pocz. , pow. morąski; 8 dm, 134 mk. Seehaiisen pow. wągrowiecki, ob. Rgielsko. Seehausen, ob. Szumiłowo, Seeheim 1. pow. wyrzyski, ob. Nieżyckowo, 2. S. , świeżo nadana nazwa wsi Jeziorki pod Otuszem, w pow. poznańskim, Sechestern, , ob. Szesno al. Szestno, Seehof 1. folw. do Siemionek, pow. inowrocławski; 2 dm. , 50 mk. 2. S. , pow. wyrzyski, ob. Blugowo, Seehof 1. wyb. do Sławków, pow. kartuski. 2. S. , wybud, do Niepoczołowic, pow. wejherowski. 3. S. , wyb. do Karlikowa pod Żarnowcem, pow. pucki. 4. S. ob. Kuchnia pod Chełmżą, pow. toruński. 5. S. pewnie Mały Mrowiniec ob. . 6. S. , os. założona r. 1869, pow. chojnicki, st. p. Karsin, gm. Borsk. Seehof, wyb. przy wsi Kramajewie, pow. niborski. Seehorst 1. pow. mogilnicki, ob. Trląg. 2. S. , pow. środsdki, ob. Jezum al Jizierze. Seehren al Sehren Gross i Klein1317 Sernauken, ob. Dziarrny i Dziarnówko, Seeinsel, wyb przy wsi Rydzówce, pow. węgoborski. Seekampen, wś, pow. slołupiauski, st. p. Kattonau; 64 dm. , 319 mk. , 317 ha. Seeken, ob, Sehehmchen. Seekolonle, os. , pow, chodzieski, o 4 1 2 klm. na płd. od Ujścia Usch, nad jez. b. n 94 mt. npm. ; wchodzi w skład okr. wiejs. Nowa Wieś Ujska; 27 dm. , 183 mk. Powstała w nowszych czasach. Seekrug, pol. Jeziorna Karezma, oa. , pow. bydgoski, o 14 klm. na płd. wsch. od Bydgoszczy, na płd. zach. wybrzeżu jez. Chmielnickiego Jesuitersec, 71 mt. npm, Seelack, fol. przy Podlacken, pow. rastemborski; 2 dm. , 10 mk. Seelau, ob. Żelewo, Seelau, ob. Zieleń. Seelesen ob. Żelasnio. Seełliorsf, pow. szamotulski, ob. Duszniki. Seeligeiifeld 1. wś, pow. rastemborski, st. pocz. , tel. i kol. żel. Korsze; 22 dm. , 125 mk. , 259 ha. 2. S. , dobra, tamże; 21 dm. , 136 mk. , 495 ha. Seelow, dok. 1254 Selowe, wś ze st. pocz. , w Brandenburgii, pow. Lebus. Seemen, ob. Sarnin. Seemuehl, poL Bystrzyca al. Bystrzyce, młyn, pow. mogilnicki, tuż pod Trzemesznem, nad strugą, która spływa do jez. Trzemeszeńskiege; 2 dm. , 60 mk. Ob. Bystrzyca 2. . Seemuehle, pow. międzyrzecki, ob. Zajezierny młyn. Seemuehle, dobra, pow. człuchowski, st. pocz. i pitr. kat. Ekfir, gm. i szkoła Stremlewo; 534 mr. magd. , 2 dm. , 13 mk. Seemuppen, z fol. Eivangen, dobra pryw. , w okr. i pow. hazenpockim, par. sakenliauska Kurlandya. Seenplatte, ob. Pojezierze SeepelteMujża, ob. Paplakken. Seepothen 1. fol. do dóbr ryc. Waldburg, pow. królewiecki, st. kol. źel. zachodniej, H klm. na płd. zach. od Królewca, w okolicy pagórkowatej; 8 dm. , 184 mk. ew. , wielka cegielnia; poczta w miejscu. 2. S. , wś, pow. pruskoholądzki; st. p. Lauck; 51 dm. , 252 mk. , 529 ha. Seerappen, wś i fol. , pow. fyszuski, st. p. Metgethen; 43 dm. , 239 mk. , 356 ha. Seeresen, pow. kartuski, ob. Dzierzqino, Seesken, ob. Szeszki. Seesker Berge, ob. Szeskie gimj. Seestrang, ob. Krajenka IV, 581. Seethal, świeża nazwa wsi Jeziorki pod Mroczą, w pow. wyrzyskim. Seevorwerk, pol. Jeziorny Folwark fol. do Bukowca, pow. międzyrzecki, o 6 klm. na płd. wsch. od Międzyrzeca, na płd. wsch. wybrzeżu jez. Bukowieckiego. Seewald, pow. inowrocławski Strzelno, ob. Ostrów 15. . Seewalde, ob. Płaczewo. Seewalde 1. wś, pow. królewiecki, st. p. Lindenau; 11 dm. , 93 mk. , 323 ha. 2. S. , ob. Żybułtowo. Seewiesen, wś, pow. królewiecki, st. p. Loewenhagen; 14 dm. , 96 mk. , 204 ha, Seewoerth, pow. poznański, ob. Strzeszynho. Seferówka al. Szeferówka, wś rząd. , pow. mohylowski, okr. pol. Jołtuszki, gm. Tereszki, Seehren Seeligeiifeld Seelow Seehorst Seferówka Seewalde Seewiesen Sehnten Segartsdorf Segedyńce Zwiniarz e Segeland Segenberg Segersberge Segersdorf Segewold Segiełowo Segnowy Segoziero Sehebrucken Sehern al Sehersgrund Sehesten Sehlen Sehla Sehła Sehmen sąd i par. kai Bar o 10 w. , ma 45 osad, 318 mk. , 575 dz. ziemi włośc. Założona przez Sefera Petyhorca na gruntach należących do ststwa barskiego, następnie dobra jezuickie, w końcu Emilii z Marchockich Juchistowej. Segartsdorf, ob. Zegartowiczki. Segedyńce, wś u źródeł rzki Olszany, powiat zwinogródzki, w 3 okr. poL, gm. Pedynówka, o 24 w. od Zwinogródki, ma 760 mk. Cerkiew p. w. św. Barbary, z drzewa wzniesiona w 1779 r. , uposażona jest 37 dz. ziemi. Do par. prawosł, należy wś Petryki. Należała do klucza Budzyszcze Wielkie ob. . Segehardsdorf dok. , ob. Zwiniarz i Zegartowice, Segeland, ob. Żygląd Segenberg, kuźnica żelazna w pow. raciborskim, ob. Kuźnia 3. . Segersberge dok, pow. grudziądzki, ob. Nowawieś 6. . Segersdorf, ob. Zakurzewo i Zwiniarz. Segewold al. Siggulda, nad rz. Gauja, wś i dobra z pięknym zamkiem w gub. ryskiej, ob. Galany. Pod S. w piaskowcu pieczara, zwana Petershoehle. Segiełowo, os. , pow. ciechanowski, gm. Zalesie, par. Krasne, odl. o 27 w. od Ciechanowa, 6 dm. , 50 mk Segnowy, niem. Seegenau, fol. do Szymbarka, pow. suski, st, p. , tel. i kol. Ząbrowo. W 1868 r. 27 bud. , 8 dm. , 188 mk. ew. , 6 kat. ; 1885 r. 8 dm. . 196 mk. Segoziero, jezioro w północnej części, powiatu powienieckiego gub. ołonieckiej, długie i szerokie do 40 w. , zajmuje 21, 36 mil al. 1033 w. kw. ; głębokie 5 do 20 saż. Bardzo rybne, łączy się odpływami z innemi jeziorami. Sehebrucken, dziś SeekenSee, jezioro pod wsią Alt Wuhrow, przy Czaplinku, pow. szczecinkowski. Wspomniane w dok. z 1251 r. ob. Kod. dypl, Wielkop. , Nr. 297. Sehern al. Seeren, pod Paradyżem, wś oderwana z obszaru woj. poznańskiego i wcielona do Brandeburgii ob. VIII, 949. Sehersgrund, wś, pow. ząbkowicki, par. kat. Peterwitz. W 1842 r. 23 dm. , 143 mk. 51 kat. . Sehesten, ok Szesno al. Szestno, Sehlen, ob. Żalno, Sehla, kopalnia rudy żelaznej w Lubieńcu, pow. stryjski. Sehła, Sehły, Sehlis, ob. Syhte, Syhły. Sehmen, dobra pryw. , w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Sehnten, dobra, pow. frydlądzki, st. pocz. Domnau; 63 dm. , 347 mk. , 1075 ha. Sehnjen, z fol. Klein Sehnjen, dobra pryw. w okręgu tukumskim, pow. i par. talseńska Kurlandya. Sehren 1. Alt, łotew Wezz SzehresMujża, dobra pryw. w okr. i par. zelburskiej, pow. frydrychsztacki Kurlandya. Do dóbr należy fol. Talsingen. 2. S. Neu, łotew. Jawn Szehres Mujża dobra koronne, tamże. Należy do nich fol. Ekenberg. Seibersdorf, ob. Zehrzydowice, Seichau, 1217 Sychouici, 1316 Curia Ba vań, 1370 Sychow, wś, pow. jaworski, posiada kościół par. ew. i kość. par. kat. W 1842 r. 165 dm. , zamek, 2 folw. , 1147 mk. 318 kai, szkoła kat. i ew. , 2 młyny wodne, wiatrak. Selchwitz, ob. Zdziechowice. Seickwethen, wś, pow. nizinny, st. p. Neu Argeningken; 53 dm. , 244 mk. , 250 ha. Seidenau, serbskie iridow, przedmieście Budyszyna. Seide 1. pow. kościański Szmigiel, ob. Żydowo. 2. S. , pow. krobski Gostyń, ob. Żytowiecko. Seideishof ai Neu Kudippen, ob. Kudypy. Seidenberg 1. 1341 Sydenherg, miasto nad rz. Kacbachą, pow, lubański, odl. 3 mile od Lubania, 12 mil na zach. od Lignicy, na samej granicy od Czech. Rzeczka Kacbachą stanowi granicę. Leży w dolinie a częścią na stoku góry. Do 1815 r. należało do saskich Łużyc. Posiada kościół par. ew. , szkołę ew. , ratusz, browar miejski, dwa młyny, fabrykę sukna, tkactwo. W 1870 r. było 1519 mk. W 1842 r. było 232 dm. , 1278 mk. 34 kat. . Przy mieście jest góra zwana Burgberg, na której stał niegdyś zamek, jeden z trzech grodów sądowych margrafstwa górnołużyckie go. Tu również mieli swą siedzibę biskupi Misnii. W przyległej do miasta wsi Seidenberg Alt są ślady kość. par. p. w. św. Michała, którego filią był kościół stojący w mieście. Reformacya wprowadzoną została w 1530 r. 2. S. Alt, Nieder i Ober, ws nad rz, Kacbachą, pow. lubański, par. ew. Seidenberg. W 1842 r. 120 dm. , zamek, 2 folw. , 612 mk. 9 kat. , szkoła ew. , młyn wodny, browar, cegielnia. Do S. należały Grundmuehle i fol Karlsruhe. Do 1815 r. w saskich Łużycach. Br. Ch. Seidlitz, kol. nad rz. Stobrawą, pow. opolski, par. ew. Pokój. W 1861 r. było 30 dm. , 220 mk. 3 kai, 624 mr. , szkoła ew. Seifen, potok podtatrzański na Spiźu Wę gry, powstaje na granicy gm. Nowej Leśnej i Sławkowa Wielkiego, w hr. spiskiem, pow. popradzkim; płynie na płd. wschód granicą tych gmin, a następnie granicą Muellenbachu a Sławkowa i Maciejowice, w końcu wchodzi na obszar Maciejowice i w płn. wsch. stronie uchodzi do Popradu od lew. brzegu. Długość biegu 8 klm. Br. G. Seifenau, wś, pow. złotoryjskohajnowski, par. kat. i ew. Goldberg. W 1842 r. 14 dm. , 129 mk. 14 kat, , łomy piaskowca. Wś leży Sehnjen Sehren Seibersdorf Seichau Selchwitz Seickwethen Seidenau Żydowo Seideishof Burgberg Seidenberg Nieder Seidenberg Br Seidlitz Seifen Seifenau Segartsdorf Seifliagen Seiffertshof Seifl Seiffersdorfj Seifersholz Seifershau Seifersdorf Seiferdau Seinigal w malowniczel górskiej okolicy, w pobliżu półn. stoku Geiersbergu. Seiferdau, 1209 Siffridow, wś, pow. świdnicki, par. ew. u św. Trójcy w Świdnicy, kat. kościół w miejscu, filia par. Kaltenbrunn. W 1842 r. 42 dm. , wolne sołtystwo, 2 lenne posiadła, 495 mk. 68 ew. , szkoła kat. , olejarnia, młyn wodny, wiatrak, cegielnia. Seifersdorf, ob. Zator. Seifersdorf 1. 1368 r. Sifridsdorf, dobra ryc. i wś, pow. grotkowski, par. ew. Grotków, kościół kat. , filia par. Lipa. W 1861 r. było 88 dm. , 492 mk. 13 ew. . Dobra ryc. obejmowały 1143 mr. , wś 2010 mr. 2. S. al. Seyfersdorf, 1372 Seifredisdorff, wś, pow. świdnicki, par. ew. Dittmannsdorf, kat. kość. Boegendorf, par. Świdnica. W 1842 r. 62 dm. , wolne sołtystwo, 495 mk. 79 kai, szkoła ew. , browar, młyn wodny. J o S. należały 2 folwarki. 3. S. , 1288 Sffridi villa, 1414 Seyfredisdorfj wś, pow. lignicki, posiada kościoł par. ew. , kat. kościół Klemmerwitz, par. Lignica. W 1842 r. 105 dm. , 706 mk. 4 kat. , szkoła ew. , zamek, folw. , browar, gorzelnia, cegielnia, 2 wiatraki. Do S. należał fol. Sorge. 4. Ś. 9 wś, pow. kładzki, posiada kościół kat. , filią par. Nieder Steine. W 1842 r. 98 dm. , folw. , 486 mk. 2 ew. , szkoła kat. , gorzelnia. 5. S. , 1233 Sifridsdorf, wś, pow. bolesławski, par. kat. i ew. w miejscu, W 1842 r. 186 dm. , 1210 mk. 163 kat. , szkoła ew. i kai, młyn wodny, olejarnia, gorzelnia, browar, piec wapienny. Do S. należały kol. Feldhaeuser i trzy folwarki. Kośoiół paraf. ew. istnieje od 1742 r. , z muru wzniesiony w 1811 r. 6. S. Mittel, i Weder i Ober, wś nad rzką Schwarzgraben, pow. kożuchowski. S. Mittel ma zamek, 2 folw. ; S. Nieder i Ober, par. ew. Kożuchów, par. kat. Brunzelwaldau. W 1842 r. 101 dm. , 617 mk. 39 kat. , cegielnia, olejarnia, młyn konny, warsztaty płócienne, chodowla bydła i owiec. 7. S. , 1310 Syfridi villa 1312 Sifridisdorf, wś, pow. górski Guhrau, par. ewang. Heinzendorf, katol. Seitsch. W 1842 r. 65 dm. , 2 wolne sołtystwa, 340 mk. 22 ew. , szkoła kat. 8. S. , 1413 Sefredisdorf, wieś, pow. złotoryjskohajnow ski, par. kai Eothbruennig, ew. OberAdelsdorf. W 1842 r. 30 dm. , zamek, folw. , szkoła ew. , browar, wiatrak. 9. S. ., 1301 Siuertsdorf 1360 Syfredsdorff, wś, pow. wołowski, par. ew. Dyhrenfurt, kat. kościół w miejscu, filia par. Wahren. W 1842 r. 53 dm. , folw. , 339 mk 58 ew. , szkoła kat. 10. S. , 1372 Seifredisdorfi wś, pow, ezunowski, posiada kościół par. ew. , par. kat. Kupferberg. W 1842 r, 131 dm. , zamek, 2 folw. , 648 mk. 18 kai, szkoła ew. , młyn wodny, olejarnia. 11. S. Nieder, serbskołuż. Czyberczyca, wś, pow. rozborski, , nad Czarnym Schoepsem, posiada kościół par. ew. W 1842 r. 185 dm. , 1064 mk. ew. , szkoła ew. , browar, 2 młyny wodne. Do S. należała wś Altendorf. 12. S. Langen, Nieder i Ober, 1340 Syffredisdorf, 1374 Grossen Seifńdisdorff al. Seiherschdorf wś, pow. rych bachowski, S. NiederLangen par. ew. Hei nersdorf, częścią Pątnów Górny, posiada ko ściół par. kat. W 1842 r. 147 dm. , zamek z ogrodem, 2 folw. , 1089 mk. 338 kat. , szko ła ew. , browar, gorzelnia, 2 wiatraki, leśnic two. 8. OberLangen, par. ew. Heinersdorf, kat. NiederLangen Seifersdorf. W 1842 r. 60 dm. , folw. , 398 mk. 152 kat. , gorzelnia, 2 wiatraki. i3. S. j pow. niemodliński, ob. Szczebrachcice. Br. Ch, Seifersdorf, ob. Sierakowo. Seifershau, wś, pow. jeleniogórski, posiada kościół par. ew. , kat. kościół należał do par. Vogtsdorf. W 1842 r. 207 dm. , 1170 mk. 68 kat. , szkoła kat. i ew. , 2 młyny wodne. Do S. należało Leopoldsbaude i Ramberg. Seifersholz, wś, pow. zielonogórski, par. ew. Schweinitz, kat. GrossLesseu. W 1842 r. 36 dm. , 264 mk. 7 kai, szkoła ew. , młyn wodny. De S. należało Meileiche, Seifredisdorff. Seiffersdorfj, niemiecka nazwa gminy Kozy, w pow. bialskim w Galicyi. Seifl ersdorf, 1361 Syffńdi villa, 1382 zwane S. pod Odmuchowem bei Ottmachau, sołtystwo i gm. wiejska, pow. grotkowski, par. ew. MittelSchreibendorf, posiada kość. kai, filią par. Glaesendorf. W 1861 r. było 121 dm. , 787 mk. 24 ew. , 3630 mr. obszaru. Seiffertshof, os. , pow. międzyrzecki, o 3 klm. na płd. zach. od Międzyrzecza, okr. wiejski Nietoperek. Seifliagen, potok, wypływa z pod Okruhłej, szczytu w Magórze spiskiej 1106 mt. , na obszarze gm. Wybornej, w hr. spiskiem, pow. popradzki, płynie na płd. wsch. , oddzielając gminy Kryg i Małdur od Słowiańskiej Wsi Totfalu i Buszowiec Busóc, i wpada pod Buszowcami do Białej Spiskiej, przyjąwszy od praw. brzegu pot. Seif, również z Magóry nadpływający. Długość biegu 8 klm, Seifrodau, 1427 Seyfridaw, wś, pow. wołowski, par. ew. Baszyn, kat. Smogorzów. W 1842 r. 60 dm. , zamek i folw. , 405 mk. 119 kai, szkoła ew. , 2 wiatraki. Do S. należały Leopoldshain, Isoldenort. Seigen, pow. kłajpedzki, ob. JonelSzo deihen, Seinigal al. Sennegall estoń. MiisleriMoiśy dobra w pow. Jerwen gub. estońskiej, w pa rafii St. Peters, dawniej Emmern, dziedzictwo Roemerów ob. Prowe, Nord. Miscella nen, XIII, 70 Seitendorf, ob. Żywocice i Źywocice Górne. Seitenberg, wś, pow. bystrzycki, par. kat. Seigen Seiferdau Seifrodau Sejenka Schreckendorf. Posiada kaplicę św. Onufrego. W 1842 r. 125 dm. , zamek i folw. z parkiem, 777 mk. 32 ew. , olejarnia, papiernia, browar, gorzelnia. Istnieje też huta szklana, zwana Oranienhuette, wyrabiająca delikatne kolorowe szkła. Łomy marmuru. Kolej żelazna łączy poblizki Landeck z S. Sfiteildorf. al. Sehotemdorf i Seidendorf, wś, pow. ząbkowicki, par, ew. Stolz, kat. kościół par. w miejscu. W 1842 r. 70 dm. , 680 mk. 22 ew. , szkoła kat. , młyn wodny. 2. S. Mittel, Nieder i Ober, 1203 Sibotendorf, wś, pow. szunowski, posiada kościół par. ew. , kościół kat. , filią par. Rudelsstadt. W 1842 r. 164 dm. , zamek, 3 folw. , 856 mk. 219 kai, szkoła kat. i ew. , 3 młyny wodno. Do S. należała kol. Ueberschaar. 3. S. , 1337 Sibotendorff, wś, pow. wałbrzyski, par. ew. Dittmannsdorf i NiederSalzbrunn, kościół kat. w miejscu, filia par. Wałbrzych. W 1842 r. 155 dm. , zamek i folw. , 1335 mk. 84 kat. , szkoła ew. , browar, gorzelnia, 2 młyny wodne, wiatrak, przytułek dla biednych. Do S. należało Neu Seitenhof. 4. S. , 1401 Seybottindorfj 1485 Seyteridorff, wś, pow. lwowski Szląsk, par. ew. Giersdorf, kat. kość. Giersdorf, par. GrossHartmannsdorf. W 1874 r. 79 dm. , folw. , 461 mk. 4 kat. . Do S. należało Zechhaeuser. 5. S. , 1417 Snallenstein, wś, pow. bystrzycki, posiada kościół, filią kat. par. Rosenthal. W 1842 r. 48 dm. , 271 mk. 1 ew. , szkoła kat. , 4 młyny wodne, olejarnia. W poblizkiej górze wapiennej dwie jaskinie stalaktytowe Salzloeeher zwane. Nieco dalej góra Schnallenstein 1500 st. wznies. , z ruinami zamky, który w 1294 r. podarował król czeski Wacław klasztorowi w Kamieńcu Camenz a irussyci zburzyli w 1428 r. Seith 1. dobra, pow. labiewski, o 2 klm. od zatoki Kurońskiej a 10 klm. na pld. wsch. od Labiewa, 11 dm. , 56 mk. , 132 ha. , agentura poczt. 2. S, wyb. przy dobrach Meyken. Seitsch, pol. Życz, 1213 Sychem, wś, pow. górski Guhrau, par. ew. Heinzendorf, katol. kościół par. w miejscu. W 1842 r. 134 dm. , folw. , wolne sołtystwo, 841 mk. 121 ew. , szkola kat. Miejscowy kościół zofttał podarowany w 1309 r. przez Henryka III ks, głogowskiego klasztorowi w Lubiążu. Sejliutany 1. zaśc. włośc. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Jewie, okr. wiejski Drozdówka; należy do dóbr skarbowych Mejryszki. 2. S. , wś, tamże, o 6 w. od gminy, a 11 w. od Trok, 21 dusz rewiz. Podług spinów z 1866 r. miały 5 dm. , 35 mk. kat. Należy do dóbr Kurkliszki, dawniej Kotłubaj ów, następnie Sławiańskich. Sejbuty 1. Dolne, okolica szlach, nad rz. Strawą, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 38 w. od Trok, 3 dm. , 48 mk. kat. 2. S. Górne, okolica, tamże, 7 dm. , 7 mk. prawosł, i 78 kat. W 1850 r. należały do par. Dorsuniszki, miały 169 dz. rozl i były w posiadaniu Walpiszewskichp Bańkowskich, Ostromeckich, Limanowskich, Sobolewskich i Tomkowidów. Sejenka, ob. Marycha, Sejkowice, wś i fol, pow. gostyński, gm. i par. Pacyna, odl. 24 w. od Gostynina, mają 8 dm. , 113 mk. W 1888 r. fol. S. rozl. nir. 486 gr. or. i ogr. mr. 380, łąk mr. 53, past. mr. 30, nieuż. mr. 23; bud. mur. 6, drewn. 7. Wś S. os. 7, mr. 5. Sejluny, wś, pow, sejneński, gm. Mirosław, par. Sereje, odl od Sejn 42 w. , ma 45 dm. , 332 mk. Sejłowicze, folw. , pow. siecki, należy do ordynacyi nieświeskiej ks. Radziwiłłów, ma około 56 włók. A. Jel. Sejm al. Sem, rzeka w gub. kurskiej i czernihowskiej, lewy dopływ l e8ny. Długość biegu około 600 w. , szerokość od 2 do 40 saż. , głębokość od 2 do 20 stóp; spad wód wynosi 420 st. ; dno przeważnie piaszczyste i zwirow ate; brzegi dość wyniosłe. W 1838 r. uspławnioną poczynając od Kurska. Przybiera od praw. brzegu Rjat, Tuskar, Usożę i Klewań lewe dopływy nieznaczne. Płynie na Kurak, Lgów, Rylsk i Baturyn. Sejmany 1. folw. nad jeziorem, pow. trocki, okr. wiejski Bobrówka, o 8 w. od Trok, 1 dm. , 35 mk. kat. , 432 dz. W 1850 r, własność Chodźków, następnie Wasilewskich. 2. S. al. Brejmany, wś i karczma, tamże, o 6 w. od Trok, 8 dm. , 66 mk. kat. w 1864 r. 18 dusz rewiz. , 21 b. ludzi dwor. i 3 żołnierzy urlop. . Sejniarki, w dokum. Sedmiorki, Sedmiarki, Siadmerty, sioło nad bezim. dopł. rzki Połonki, pow. łucki, niegdyś dobra biskup, łuckiego. Sejny al. Sieny, jezioro w płn. zach. stronie od miasta Sejny o 2 w. , ma do 2 w. długości, przy szerokości od 50 sążni do pół w. Głębokość dochodzi 24 stóp. Poławiają się w niem szczupaki, okonie, karasie, liny i płotki. Przepływa przez nie rzka Marycha. Sejny, miasto powiatowe gtib. suwalskiej, nad rzeczką Marycha Sejenką, Sejną, pod 54 13 2 szer. płn. i 41 0 6 wach. dłg. od F. , śród pagórkowatej równiny, w odległ. 30 w. na wschód od Suwałk połączono szosą, 70 w. na płn. zach. od Grodna szosą i 297 w. od Warszawy. Posiadają kościół katedralny podominikański, kapitułę, konsystorz, seminaryum duchowne dyecezyalne, szpital św. Szymona na 20 łóżek, kościół ewang. od 1844, filią par. Suwałki, synagogę, szkołę miejską 3kla60wą, szkołę początkową, sąd pokoju okr. IV, sąd gminny okr. I dla gmin Sejny, Berzniki, Hołny Wolmera, Krasnopol, Pokrowsk, urząd powiat, i telegr. , magistrat, urząd gm. Przemysł fabryczny reprezento Seitendorf Seith Seitsch Sejliutany Sejbuty Sejkowice Sejluny Sejłowicze Sejm Sejmany Sejniarki Sejny Sejny wała w ostatnich latach mała dystylarnia z prod. na 600 rs. W jesieni odbywa się tu jarmark na grzyby suszone, których dostarcza cała gubernia a głównie lasy pow. sejneńskiego i augustowskiego. Miasto składa się z 249 domów, drewnianych przeważnie, otoczonych ogrodami i sadami. Dawny ogród poklasz. torny, niewielki ale cienisty, ozdabia miasto. Ludność dochodzi 4500, w tem około trzech czwartych części żydów. Prócz katolików jest 28 prawosŁ, 144 filiponów, 137 ewang. i kilku machometan. Najważniejszą ozdobą miasta i pomnikiem przeszłości jest okazała katedra z dwoma wyniosłemi wieżami, przedstawiająca jeden z najpiękniejszych zabytków budownictwa na obszarze królestwa, z epoki wyrodzonego renesansu. W wielkim ołtarzu statua Matki Boskiej cudami słynącej; ołtarze, w liczbie 9, z gipsu modelowane. Na ścianach wiszą portrety fundatora i dobroczyńców kościoła. Najciekawszą jednak jest jedyna przy kościele kaplica Opatrzności Boskiej, ze statuą Chrystusa z posrebrzanej blachy. W kaplicy tej znajduje się mały obrazek Matki Boskiej Madonny, podobno przywieziony z Hiszpanii przez kamedułów wigierskich a na ścianach wiszą dwa wielkie obrazy włoskiego pędzla Chrystus przed sądem i Chrystus prowadzony na biczowanie. Obrazy te, nieznanego twórcy, włoskiego pędzla, pochodzą z galeryi Paców w Dowspudzie. Przez niedbałą konserwacyą wiele ucierpiały. Historya. S. powstały w XVI w. na obszarze dawnej puszczy olickiej, w obrębie leśnictwa przełomskiego. Zygmunt I w r. 1522 nadał w puszczy olickiej Janowi Michajj łowiczowi Wiszniowieckiemu pół mili kwadr, , ten zaś dokupił stoiła i sienożatia niżej Sejny reki. Kiedy najstarszy syn Jana, Dymitr zakończył życie w niewoli tureckiej, posiadłości te przeszły na Andrzeja i Konstantego Wiszniowieckich. Zygmunt August przywilejem wydanym w Bielsku 1561 r. potwierdził te posiadłości. W 1566 r. Andrzej syn Jana jest dziedzicem dworu sejneńskiego. O półtory mili od tego dworu, na wschód, leżało starostwo berzniekie, dzieriawione przez Mikołaja Pacewicza, woj. podlaskiego. Ten ostatni swemu dworzaninowi Choderce wydzielił w obrębie starostwa puszczy na trzy służby na paszniu dworskuju i na dwie służby ludej jemu osadytych. Wdowa po Ohoderce Anna utrzymała się przy tej darowiźnie. Wyszła ona za Bujwiłpwicza, z którym tu iniestieczko sobie sposobili. Gdy Bona objęła starostwo berznickie i zakładała Berzniki, wyrugowano Buj wiłowiczów i dano im w zamian częśó łasu nad rz. Sejną, w sąsiedztwie stoił i sianożati Wiszniowieckich. Tu nanowo Bujwüowioz imieniczko Sejny sposobił. PosiaSłowaik CJeofrafiozny T. X Zeszyt 114. dłość ta przeszła na syna jego Bohdana. Następnie majętność tę kupił za 1300 kóp gr. lit. Mikołaj Grudziński, a po nim odziedziczył syn jego Jerzy. On to dokupił Sejny od Wiszniowieckich 1593 r. . Jerzy Grudziński, ststa płotecki, przeroślski i leśniczy przełomski, z żoną swą Justyną z Dulskich, w skutek snu, w którym się mu ukazał św. Jacek, założył tu klasztor dominikanów. W nadaniu, spisanem po rusku, darował im Sejny z dworem, miasteczkiem, z mieszczany, z bojarami pancernymi, putnymi, z ludmi trohatelnymi i obsiedłymi, z ich paszniami, gruntami i z z dwoma futorami doń należącemi; nadto obdarzył klasztor 20 jeziorami między temi i Wigierskie. Massalski i inni dobrodzieje jeszcze kilka jeziór przydali. Dominikanie dokupili i mieli w zastawie wsi i dwory Olszankę, Krasnogrudę, Janiszki, Grudziewczyznę i Babance; nadto 40, 000 złp. w gotówce i wiele kosztowności. Przed r. 1602 Grudziński wystawił kościół i klasztor murowany. Akt fundacyi powiada za pomocą Bożą wedle przemożenia naszego, jest już kośoiół i klasztor zbudowany, niedaleko dworu naszego sejneńskiego. Nadanie to 1602 r. 23 maja trybunał w. ks. lit. , zaś Zygmunt III r. 1603 4 lipca potwierdzili. Grudziński zmarł tegoż roku w jesieni, i na portrecie jego przedstawił malarz klasztor. Zwłoki fundatora zamurowano w ścianie kościoła. Okrom dominikańskiego istniał kościołek drewniany p. w. św. Jerzego ülia par. Berzniki, z cmętarzem. W tym kościołku pomieszczono statuę Matki Boskiej, w Gdańsku kupioną, która gdy poczęła słynąć cudami, w r. 1619 przeniesioną została do kościoła dominikanów. Marcin Matuszewicz pisze Z Lipska w zapuszczański kraj kowieński, na Sejny miasteczko i kościół z klasztorem dominikanów, św. cudownym Najśw. Panny obrazem słynący, poszliśmy Pamięt. , I, 51. W r. 1666 Massalski, podkomorzy grodzieński, do lewego boku kościoła przybudował kaplicę, a pod nią sklep na grób swój. Róża z Platerów Strutyńską, starościna sejwejska, w r. 1760 przedłużyła kościół o dwa okna z każdej strony, i wzniosła dwie piękne wieże, jak cały kościół, w stylu odrodzenia. Po zniesieniu dominikanów przez rząd pruski, przeor z trzema zakonnikami zarządzał parafią 1804 1809, następnie zarząd takowej przeszedł na kś. Marcijewskiego do 1822 r. . W tym czasie 17 stycz. 1818 r. burza połączona z trzęsieniem ziemi takie spustoszenie zrządziła, iż kościół zapieczętowano. Gdy Pius VII w cztery lata później kościół sejneński zamienił na katedrę, wydano 60, 000 złp. na jego odnowienie. Biskup Straszyński pokrył kościół blachą, lecz przez zniesienie dwóch ołtarzy przy ostatnich fila27 rach na rozszerzenie presbiteryum, popsuł wewnętrzną harmonią świątyni. Biskup Łubieński zniżył dachy, klasztor dachem pokrył, okna wyrównał i rozszerzył, a dawne cele na pomieszkania przerobił. W kaplicy Massalskiego wystawił gotycki ołtarz. Na te przeróbki wyłożył około 200, 000 złp. Później biskup Piotr Wierzbowski własnym nakładem do prawej ściany przybudował drugą kaplicę, gdzie w ołtarzu, w stylu odrodzenia, pomieścił posąg Matki Boskiej i obraz św. Jerzego. wzięty z upadłego drewnianego kościołka. On też część kapłańską rozszerzył na boczne nawy, tak że alumni nie są przez pobożnych widziani. Gdy za staraniem rządu pruskiego utworzono dyecezyą wigierską z części dawnej wileńskiej, pierwszym biskupem został sławny kaznodzieja Michał Fr. Karpowicz. W r. 1800 zjecbał on do Wigier z płacą 4000 tal. W trzy lata później umarł nagle a zwłoki jego spoczywają w grobie kamedułów. Jan Klemens Gołaszewski był drugim biskupem wigierskim. Przy nowej organizacyi kościelnej królestwa w 1818 r. , na mocy bulli Piusa VII stanowiącej metropolią warszawską, powstało biskupstwo augustowskie, utworzone z dawnego wigierskiego. Inauguracya katedry i kapituły nastąpiła 8 grudnia 1822 r. Ignacy Czyżewski, pierwszy biskup nowej dyecezyi, odprawił w 1823 r. ingres do Sejn. Mikołaj Jan Manugiewlcz nosił pastorał augustowski do r. 1834; on to założył seminaryum. Po nim został administratorem Stanisław Choromański, lecz gdy otrzymał wkrótce arcybiskupstwo warszawskie, jego współzawodnik do tej godności Straszyński musiał poprzestać na katedrze sejneńskiej. Ubogiego pochodzenia syn szewca z Krasnegostawu, odznaczał się niepomiarkowaną ambicyą. Dnia 4 lutego 1837 r. dopełnił ingresu do swej katedry. Ciekawe rzeczy opowiada o nim rękopiśmienny pamiętnik kś. Budkiewicza. Jednakże w odbywaniu nabożeństwa był nadzwyczaj pilny nadto miłosierny i uczynny Umierając w 1847 r. mówił do otaczających Jestem grzesznikiem i to bardzo wielkim. Módlcie się za mnie Po Straszyńskim dopiero w 16 lat Konstanty hr. Łubieński w r. 1863 prekonizowany, objął biskupstwo, lecz w lat sześć potem zmarł w Nowogrodzie. Następcą jego został w r. 1872 biskup Wierzbowski. Podstawą bytu Sejn był zdawna kościół dominikański, ściągający swoim cudownym obrazem Matki Boskiej na odpusty, trzy razy do roku się odbywające, tłumy pobożnych Litwinów. Na zimowy odpust M. B. Gromnicznej przybywało jeszcze na początku obecnego stulecia po 8 do 10. 000 a w lecie Nawiedzenia M. B. i M. B. Rożańcowej gromadziło się tyle ludu, że bywało 20 do 30, 000 komunikujących, zakupywano od 2 do 3000 mszy za gotówkę, a mnóstwo też za ofiary w płótnie i wosku. Drobnych ofiar na kościół zbierano w miedzianej i srebrnej monecie do 2 korcy a wosku, lnu i wełny po kilkanaście kamieni. Ztąd to dominikanie mogli wystawić okazały gmach klasztorny, utrzymywać z przepychem kościół, opłacać liczną orkiestrę. Prócz trzech odpustów ludowych dominikanie wyjednali sobie czwarty odpust na M. B. Szkaplerzną, na który zbierała się przeważnie szlachta. Zakonnicy wysadzali się wtedy na przepych w nabożeństwie, z muzyką, śpiewami, kazaniami i specyalnem błogosławieństwem papiezkiem. W klasztorze wydawano wielki obiad dla możniejszych gości na 150 osób, na korytarzach częstowano drobniejszą szlachtę. Wieczorem bywała kolacya w ogrodzie, iluminacya i fajerwerki. Na cztereoh wieżach klasztornych trębacze wygrywali na cześć Matki Boskiej, grzmiały moździerze i strzały z ręcznej broni. Odpusty te ściągały licznych kupców tak, że wytwarzał się jednocześnie ożywiony jarmark. Dominikanie dbali o rozwój handlu miejskiego i wygody dla przybyszów, wznieśli ratusz, urządzali kawiarnię Kafehaus, dozwolili wznieść synagogę. Naj energiczniejszą działalność rozwinął w tym kierunku dominikanin Bortkiewicz zapewne przeor. Wedle tradycyi miejscowej sam Bortkiewicz niósł dziesięcioro przykazań przy otwarciu synagogi w 1788 r. Pomimo wzniesienia ratusza, miastem zarządzał nie burmistrz lecz sami zakonnicy, którzy przez swoich ekonomów zmuszali ludność osady do robót pańszczyźnianych. Ponieważ współcześnie Tyzenhaus założył Krasnopol, o 10 w. od Sejn, przeto żeby sparaliżować rywalizujące miasto, chcieli dominikanie swym ratuszem i pozoramni swobód miejskich przytrzymać ludność. Po zniesieniu klasztoru w 1797 r. rząd pruski za odebrane dobra, dające do 20, 000 złp. dochodu, wyznaczył kompetencyi 4305 złp. Zakonnicy przebywali do 1805 r. Dominikanie przy klasztorze utrzymywali szkoły od 1768 r. W 1807 r. w zachodniej części klasztoru w czworobok zbudowanego urządzono szkoły, których rektorem został kś. Wojciech Szwejkowski. Szkoły te w 1817 r. przeniesiono do Łomży a w S. urządzona została szkoła wydziałowa, następnie wojewódzka pod rektoratem kś. Kolumbana Zagiera, pijara, licząca klas sześć, z dwuletnim kursem w ostatniej. Bywało w niej do 800 uczniów. Mieścili się po stancyach, pod nadzorem dyrektorów z 5tej i 6tej klasy. Po 1831 r. gimnazyum zamknięto a później otworzono szkołę 4klasowa inspektorowie Jan Jasiński i Władysław Zdanowski, nauczyciel szkoły kade Sejny tow w Kaliszu. Stopniowo rozszerzono szkołę 4klasową na gimnazyum. W r. 1839 już było klas ośm, lecz jednocześnie przeniesiono gimnazyum do Suwałk, w Sejnach zaś została szkoła 4klasowa, którą następnie przeniesiono do Maryampola. Wychowańcami szkół tutejszych byli, między innymi Karol Brzozowski poeta i Jerzy Aleksandrowicz botanik. Lata, w których S. posiadały głośne i licznie uczęszczane szkoły, były dla S. epoką pomyślnego rozwoju. Wiele rodzin szlacheckich z Litwy osiadało tu dla edukacyi dzieci, albo zjeżdżało na karnawał, który ściągał do S. obywatelstwo z dalekich okolic. Długo utrzymywała się tradycya tutejszych zebrań i zabaw, w epoce zwłaszcza między 1816 a 1830 r. W 1828 r. było 3514 mk. 2036 żydów, w 1838 r. 3245 mk. 2030 żyd. , w 1848 r. 3902 mk. 2110 żyd. , 1856 r. 3274 2368 żyd. . Drukarnia istniała w S, podobno już w 1603 r. , gdy przeniósł się tu chwilowo z Wilna drukarz Jakub Markowicz. Wydrukował on tu w 1605 r. nowe wydanie Katechizmu Pawła Gilowskiego protestant i odpowiedź tegoż na potwarze Marcina Czechowicza Bandtkie, Hist. drukarń, II, 132, 134. Następnie miała tu istnieć drukarnia przy klasztorze zapewne dla książek religijnych, które mogły mieć zbyt na odpustach. Pożar miasta i klasztoru z biblioteką w 1818 r. zniszczył zarówno dokumenty tyczące się dziejów osady, jak i przechowywane zapewne w niej druki tutejsze. S. par. , dek. t. n. , 4545 dusz. S. , filiał par. ew. augs. Suwałki od r. 1844, obejmuje 721 dusz 1880 r. . Do historyi i opisu S. główną pomocą była praca dr. R. Swierzhbińshiego, który znowu posiłkował się rękopiśmiennemi dziejami kościoła sejneńskiego, skreślonemi przez kś. Stan. Jamiołkowskiego na podstawie akt podominikańskich i archiwum konsystorskiego; prócz tego wiele szczegółów zaczerpnięto z rękopiśmiennego bezimiennego opisu Sejn i powiatu, skreślonego przez b. wychowańca tamtejszych szkół około 1856 r. . Byłe gimnazyum sejneńskie wydawało od 1836 do 1839 r. w Suwałkach Akta uroczyste zakończenia rocznego biegu nauk. Opis katedry w S. z ryciną podały Kłosy t. VI, 70. Sejneńska al. augustowska dyecezya dzieli się na 11 dekanatów augustowski, kalwaryjski, maryampolski, sejneński, suwalski, władysławowski, wyłkowyski w gub. suwalskiej, kolneński, łomżyński, mazowiecki i szczuczyński w gub. łomżyńskiej, posiada 119 kościołów parafialnych, 14 filialnych, 3 klasztory etatowe, 4 kościoły poklasztorne, 81 kaplic prywatnych i publicznych i 591, 759 ludności rzym. katol. Sejneński powiat gub. suwalskiej, utworzony w 1867 r. z większej części dawnego powiatu t n. , ma 4319 mil kwadr. 1994, 9 wiorst kw. obszaru. Zajmuje on środkową częśó wschodniej połowy gubernii. Od wschodu Niemen oddziela obszar powiatu od gub. grodzieńskiej i wileńskiej, od płn. graniczy z pow. kalwaryjskim, od wschodu z suwalskim i częścią augustowskiego, od płd. z augustowskim, obszar powiatu stanowi część wyżyny pojezierza baltyckiego i nosi wszystkie cechy charakteryzujące tę wyżynę. Jestto płaszczyzna usiana w różnych miejscach grupami drobnych wzgórz piaszczysto gliniastych, pokryta licznemi jeziorami i rozległemi lasami. Płn. część powiatu wznies, od 520 do 560 st. npm. na płn. zach. od wsi Rusańce 683 st. , pod Serejami wzgórze 576 st. . Wyspa w płn. części jez. Gaładuś wzn. 492 st. , na brzegu wschodnim jeziora wznies, sięga 620 st. W płd. połowie średnie wznies, około 420 st. Poziom obniża się w kierunku od płn. zach. ku płd. wsch. i wschodowi, ku dolinie Czarnej Hańczy i Niemna. Brzeg lewy Niemna przeważnie wyniosły. Rzeka ta tworzy po za Druskienikami silne wygięcie ku wschodowi, wskutek czego obszar powiatu wkracza tu szerokim przylądkiem niejako w obręb gub. grodzieńskiej. Wody z obszaru powiatu uprowadzają rzeki Sajenka i Marycha do Czarnej Hańczy, Serejka do Białej Hańczy i ta ostatnia do Niemna. Liczne jeziora ciągną się przeważnie w kierunku z północy ku południowi. W północnej połowie powiatu znajdują się największe Duś wysepka w płn. części wzn. 448 st. , brzeg płd. 527 st. , Metele, Obelicą, Rymiecie, Gaładuś, Szwejniki. W połudn, połowie mieszczą się liczne lecz drobniejsze Sagowo, Pasemiki, Butelany, Szławenty, Gausty, Berżniak, Sejny, Iłgiel, Gremzdy. Ogólny obszar jezior wynosi 1 96 mil kwadr. Strelbicki. Lasy zajmują przeważnie wschodnią i połud, część powiatu. Największą częśó tworzą lasy dawnych ekonomii królewskich, dziś rządowe. Obejmują one 79, 300 mr. i stanowią leśnictwa Hańczańskie, Pomorskie przeważnie i częśó Serej skiego. Prócz tego pod nadzorem rządu zostawało 1082 mr. lasów należących do majoratów i 16, 400 mr. lasów prywatnych obciążonych należnościami skarbowemi; lasów prywatną wyłącznie własność stanowiących było 1872 r. 29, 338 mr. Ogólna przestrzeń leśna wynosiła około 126, 000 mr. Lasy, wody, błota i nieużytki zajmują blizko połowę obszaru; druga połowa jest pod uprawą. W 1878 r. wymiano w powiecie 2, 383 czetw, pszenicy, 25, 658 żyta, 412 jarej pszenicy, 11, 178 owsa, 7, 682 jęczmienia, 4, 182 gryki, 5, 197 innych zbóż, 44, 166 czetw, kartofli. Przemysł fabryczny nie istnieje prawie Sejny Sekenbork Sekatura Sejna Sejny Sejwy Sejwskie Sejruny Sejówka W 1878 r. było 10 fabryk, zajmujących 71 robot, i produk, za 85, 400 rs. ; głównymi za kładami było 5 gorzelni z prod. na 39, 000 rs. i browar 6, 000 rs. . Jedyną drogą bitą przerzynającą powiat jest szosa łącząca Sej ny z Suwałkami i Grodnem około 46 w. na obszarze powiatu. Prócz zakładów nalikowych istniejących w Sejnach, było w powie cie 1883 r. 20 szkół początkowych w osa dach Sereje dwie, Łoździeje, Mirosław, Giby, Pogorzel, Lejpuny, Wiejsieje, Bor dziuny, Krasnopol, Kopciowo, Św. Jeziory, Hołny Wolmera, Burbiszki, Metele, Pokrowsk, Mikołajów, Aleksandrów, Konstantynów, Ber żniki. Ludność powiatu w 1856 r. prssy rozle głości 50 9 mil kw. wynosiła 77, 000 w tem 363 filiponów, wypadało 1535 mk. na 1 milę, około 1864 r. wzrosła do 87, 393 a więc 1740 na 1 milę; 1867 r. przy utworzeniu obecnego powiatu odpadło 10 najludniejszych gmin, włączonych do pow. suwalskiego, i pozostało przy obszarze 40, 3 mil kwadr, i 64, 491 mk. ; obecnie 1885 r. przy dokładniej obliczonej powierzchni powiatu 43, 19 mil kwadr. jest 94, 576 mk, a więc prawie 2190 na milę a 47, 4 na 1 wiorstę kwadr. Pod względem ko ścielnym powiat stanowi sejneński dekanat dyec, t. n. , składający się z 12 parafii Ber żniki, Kopciowo, Krasnopol, Lejpuny, Liszko wo, Łoździeje, Metele, Miroslaw, Sejny, Se reje, ŚwiętoJeziory i Wiejsieje. Pod wzglę dem sądowym powiat składa się z 1 okr. są du pokoju w Sejnach i 4 okr. sądów gmin nych Sejny, Łoździeje, Sereje i Wiejsieje, należących do zjazdu sędziów I okr. w Su wałkach. Pod względem administracyjnym powiat składa się z 1 miasta i 14 gmin wiej skich Berżniki, Hołny Wolmera, Kopciowo, Krasnowo, Krasnopol, Kudrany, Lejpuny, Łoździeje, Metele, Mirosław, Pokrowsk, Sere je, ŚwiętoJeziory, Wiejsieje. Br. Ch. Sejny, fol. , pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Sejny, odl od Sejn 1 w. ; ma 3 dm. , 14 mk. W 1827 r. 2 dm. , 13 mk Sejna, rzka, ob. Marycha, Sejówka, szczyt w płn. części pasma Rozlucza, na płd. granicy gm. Smereczki, w pow. turczańskim. Z płn. pochyłości spływa pot. Rypianka, praw. dopł. Dniestru, a z płd. po dążają wody zapomocą Żukotyńca też do Dniestru. Wznies. 830 mt. Miejsce znaku triang. Br. G, Sejruny, wś szL nad jez. Dudajce, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 47 w. od Wilna, 10 dm. , 111 mk. 4 prawosł. , 54 katol, 19 starow. , 30 żydów. Sejwskie Nowiniki ob. Nowiniki 2. Sejwy, jezioro w pow. suwalskim, na obszarze wsi t. n. Brzeg północny wzgórzysty, inne płaskie, bezleśne; przepływa przez nie rz. Czarna. Obszar jeziora wynosi 34 mr. Sejwy 1. fol rząd. , pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl od Suwałk 26 w. , ma 10 dm. , 39 mk W 1827 r. było 3 dm. , 56 mk. 2. S. Nowe, wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w. , ma 3 dm. , 26 mk. 8. gm, ma 6671 mk. , rozległości 19, 557 mr. Sąd gm. okr. III w os. Puńsk o 6 w. , st. p. Szypliszki. W skład gm. wchodzą Adamowizna, Annieńskie, Boksze Nowe, Boksze Stare, Deksznie, Beksznianka, Dębowo, Dębówka, Jabłonowo, Jegliniec, Jegłówek, Juryzdyka Szołtańska, Juryzdyka Puńsk, Kaletnik fol i wś, K. Mały, Kompocie, Krucientszki, Lipówek, Ogórki, Orlinek, Oszkinie, Podłowocie, Podsejwy, Puńsk, Rejsztokinie, R. Poklasztorne, Rudawka, Sadzaweczka, Sejwy Nowe, Sejwy fol, Smolany, Szyłajnie, Szlinokemie, Szołtany wś i fol, Trakiszki, Ustronie, Wiłkopedzie, Woitokemie, Wołyńce, Zamczysko, Zaczarne i Żwikele. Sejwejskie starostwo niegrodowe, w wojew, trockiem, pow. grodzieńskim, podług spisów podskarbińskich z r. 1766 było w posiadaniu Strutyńskiej, która zeń opłacała kwarty złp. 980 gr. 19. Na sejmie warszawskim z r. 1773 75 nadano toż starostwo w posiadanie emfiteutyczne Róży z Platerów Strutyńskiej, łącznie z sstwem wizańskiem i z wsią Boicie. Z powodu licznych sporów, jakie przez wiele lat prowadzono o granice tego sstwa, na tymże sejmie wyznaczono komisyą z 12 urzędników, dla ostatecznego załatwienia tych sporów. Br. Ch. Sekatura 1. wzgórze polne w obr. gm. Berezowa Niżniego, w pow. kołomyjskim, między pot. Łuczką a jej dopł. Akrynem al Akreszorskim. Wznies. 561 mt. npm. 2. S. , las i szczyt w dziale Wierzbowce, w Karpa tach wschod. , w obr. gm, Wierzbowiec, pow. kosowskim, między pot, Czerniatynem od płn. a Tarnowem od płd, Wznies. 413 mt. npm. 3. S. , wzgórze, na płd. od gm. Wamy, w pow. kimpoluńskim, między rz. Mołdawą a jej dopł, Salatrukiem. Wznies. 731 mt. npm. szt. gen. . Na płn, wzgórza Salatruk 817 mt, . 4. S. , góra lesiöta w obr Worońca, pow. suczawski, na praw, brzegu Mołdawy, między pot, Bukszają od zach. a Worońoem od wsch. , dopł Mołdawy, Wznies. 762 mt. npm. Br. G. Sekenbork al Sekenhurg, ob. Seckenburg, Sekłak, Siekłak, Sakłak, pierwotnie Kąty Sekłak, wś, pow. węgrowski, gm. i par. Korytnica, ma 18 dm. , 148 mk, 487 mr. W 1827 r. wś rząd. , miała 10 dm. , 78 mk. Por. Kąty. Sekły, wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. Widzę, wraz z Chorążyszkami mają 257 dzies, ; Sekłak Sekły Sejny Sekul Seksnarowicze Sekries Sekretarka Sekret Sekulski potok Góra Sekret Sekulego Sekuła Sekurjany Sekuń własność włościanina Zygmunta Wołkowskiego. Sekret, gaj pod Grodnem, między traktem do Jeziór i Lidy, ulubione miejsce przechadzki dla mieszkańców miasta. Sekretarka, rzeczka w pow. bałckim, prawy dopływ Bohu, ma źródła powyżej wsi Buryłowej i płynie na przestrzeni przeszło 20 w. z południa ku północy, odlewa staw, mija wś Burylowę, Sekretarkę i poniżej Wielkiej Meczetnej wpada do Bohu naprzeciw Witoldowego Brodu, Od lewego brzegu przybiera strumień Soroczynkę. X M. O. Sekretarka, wś rząd, nad rzką t. n. , pow. bałcki, okr. poL i par. kat, Krzywejezioro, gm. Tryduby, sąd w Bohopolu, o 70 w. od Bałty, ma 220 osad, 1651 mk, 3820 dzies. ziemi włośc. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona z muru w 1856 r. i uposażona 119 dzies, ziemi, ma 2487 parafian. Skonfiskowana Jałowickim. Jest tu ferma 564 dzies. , nadana Woroninowi i druga, mająca 1026 dzies. , nadana OstenSakenowi. Sekries, potok, powstaje w obr. Mołdawicy Ruskiej w pow. kimpoluńskim, pod Hopelanką 1075 mt. , płynie na płd. zach. , n płd. podnóża góry Sekries 990 mt. i koło os. Sekries uchodzi do Putny z lew. brzegu. Ubiega 2 1 4 klm. Br. G. Sekries al Sakrijesch, os. w obr. gm. Mołdawioy Ruskiej, w pow. kimpoluńskim, nad górną Putną; 44 dm. , 171 mk. Br. G. Seksnarowicze, pow. miński, ob. Rusinowicze 1. Seksty, SexterSee, odnoga wielkiego jeziora Śniardwy SpirdingSee, w pow. jańsborskim. Sekul, potok, w obr. gm. Różanki Wyźniej, pow. stryjski. Wytryska na zach. pochyłości działu górskiego Sekuła w lesie Dmytrówka, w którym wznosi się na praw. brzegu Różanki szczyt Dychtowiec 1098 mt. , płynie na płn. , a zwróciwszy się na płn. zach. i zabrawszy od płd. wody z lasu Dmytrówki a od płn. pot. Sopuch, wpada do Różanki, na granicy Wyźniej i Niżniej. Ubiega 6 klm. Sekul, potok, powstaje na granicy gm. Lichtenbergu i Glittu, w pow. radowieckim, płynie na wschód przez las Sekul na obszarze gm. Arbory i na granicy Arbory z Burla wpada od praw. brzegu do Jazłowca, praw, dopł. Suczawy, Biegnie 4 klm. Br. G. Sekul 1. obszar górski w Karpatach wschodnich, w dziale dukielskoskolskim, niedaleko przecznicy skolskiej, w obr. gm. Korostowa, w pow, stryjskim, między rz. Orawą od wsch. a jej dopł. Butywlą od zach. i płn, . Z zach. i płn. pochyłości podążają wody do Butywli, a od płd. wsch. do Orawy, jako potoki Sekulski i Wielki, Najwyższy punkt pod 41 4 wsch. dłg, g. F. a 49 1 25 płn. sz. g. , wznies. 1048 mt. 2. S. , grzbiet górski w Karpatach lesistych, . w dziale skolsko dolatyńskim, na wschod, granicy gm. Różanki Wyźniej i Niźniej pow. stryjski, jakoteż na granicy pow. stryjskiego i dolińskiego; ciągnie się od płd. ku płn. , odrywa jąc się od granicznego grzbietu Karpat, jako dział wodny Różanki od zach. a Mizuńki od wsch. . W nim szczyty od płd, ku płn. Bajtyna 948 mt. , Olszanowiec 1043 mt. , Czyrak Płd. 1251 mt. , Sekul Wielki 1275 mt. , Czyrak Płn. czyli Magej 1283 mt. , Sekul Mały 1215 mt. . W szczycie Mageja rozdziela się na ramię płn. zach, ze szczytem Sekułom Małym, kończące się nad ujściem Różaneczki do Różanki, i na ramię płn. wsch. ze szczytami Mińczołem al. Menczeł 1175 mt. i Magórą 962 mt. ; stąd wybiegają dwie odnogi, jedna na płn. wschód jako dział Magóry, ze szczytem Lizakiem 1365 mt. i jako dział Żełemianki, druga zaś na zach. ku dolinie Oporu, między Oporem a jego dopływami Syhłą, ze szczytami Serednycia 954 mt. , Tatarówka 1151 mt. i Osowne 878 mt. . Najwyższy szczyt tego działu Magej ma kształt stożkowaty, jest łysy i kulistozaokrąglony Rośnie tu obficie arnika i kostrzyca, ulubiona pasza dla owiec i koz. Od zach. spływają wody do Różanki, jak Sekul z Sopuchem, Krzywy, Zwir z Norą i Rozlicznym, Różaneczka z Rostoką; z płn. pochyłości Syhta z Bahnykowatym; od wsch. podążają wody do Mizuńki, jak Seneczyn, Skoperszczak z Zarwińcem i Sobol z Cichym i Magórą. Od Czyraka Płd. 1251 mt. wybiega ku płn. wsch. przez połoninę Rozkole, między Mizuńką a jej dopływem Sobolem, znaczny dział górski ze szczytem Krasną 1136 mt. i dział Bukowiec 1070 mt. i 1112 mt. . Br. G. Sekulego Góra, wzgórze, w pow. szubińskim, między Łabiszynem i Smogorzewem, pamiętne klęską Prusaków pod wodzą Sekuli ego w r. 1794. Sekulski potok, wypływa z pod działu lesistego Sekuła 1048 mt. , w obr. gm. Korostowa, w pow. stryjskim; płynie na płd. wsch. dolinką górską i leśną i ubiegłszy 3 klm. wpada do Orawy z lew. brzegu. Br. G. Sekuła, os. , pow. siedlecki, gm. Wiszniów, par. Siedlce, ma 4 dm. , 22 mk. , 36 mr. W 1827 r. 4 dm. , 13 mk Sekurjany, mko nad rzką Walaturkułuj, pow. chocimski gub. bessarabskisj, o 85 w. od Chocima, ma 415 dm. , 2434 mk. , cerkiew, 4 domy modlitwy żydowskie, gorzelnia, st. pocztowa. W 1879 r, wielki pożar zniszczył mko, Sekuń, sioło, pow. kowelski, na płnzchd od Kowla, cerkiew św. Michała, Seksty Sekursko Sekursko, w XVI w. Sobyekursko, wś i dobra, pow. noworadomski, gm. Dąbrowa, par. Cielętniki, odl. 21 w. od Radomska, mają 29 dm. , 286 mk. W 1827 r. było 30 dm. , 231 mk. W 1885 r. dobra S. składały się z folw. S. i Magdalenka, rozl. mr. 1993 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 359, łąk mr. 88, pastw. mr. 77, łasu mr. 1191, w odpadkach mr. 3, nieuż. mr. 33; bud. mur. 2, z drzewa 8; płodozmian 11polowy, las nieurządzony; fol. Magdalenka gr. or. i ogr. mr. 210, pastw. mr. 6, lasu mr. 15, w odpadkach mr. 5, nieuż. mr. 16 bud. mur. 2, z drzewa 3. Wś S. os. 48, mr. 528. W XVI w. S. należało do par. Żytno. Były tu cztery dwory szlacheckie, dające dziesięcinę do Żytna, kmiecie zaś dawali pleb. tylko kolędę a dziesięcinę do Chrząstowa Łaski, L. B. , I, 511. W 1552 r. Katarzyna Sobiekurska płaciła tu od 8 osadn. ; w 1553 r. 3 łany Pawiński, Wielkop. , II, 277. Br. Ch, Sekuryczewy al. Sekuriczeni, wś, pow. i obw. sąd, suczawski, graniczy od zach. z Bosańczami, od płn. z Russmanastiora, od wsch. z Reusonami a od płd. wsch. i płd. z Russszlawalar. W 1869 r. obszar gm. obejmował 303 ha 17 ar. ; było 38 dm. , 200 mk. , gror. 188, żyd. 12; Niem. 13, Rum. 188. Paraf. gr. orm. w Reusenach. Jest tu cerkiew filialna p. w. św. Mikołaja. Własność Grzeg. Czerkawskiego 1879. St. p. Bosancze. Br. G. Sekwa, wś ob. Ostrołęka, VII, 691, mylnie zamiast 8zhwa, Selachowy Bór, wś, pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Radoszyce, odl. 16 w. od Końskich, posiada młyn wodny, 16 dm. , 136 mk. 149 mr. włośc, i 2 mr. rząd. Selanka 1. al. Uhryw, Uryw, rzka, prawe ramię Łomnicy. Na obszarze gm. Dołhego, w pow. kałuskim, Łomnica, zwracająca się na płn. , wysyła na wschód ramię wodne zwane Uryw al. Uhryw; płynie popod Nowioę od strony płn. a przeciąwszy gościniec kałuski, wykręca się na płn. wsch. , przerzyna płd. wsch. obszar Dobrowlan, gdzie od lew. brzegu przyjmuje pot. Młynówkę, łączący Łomnicę z Urywem, poozem przechodzi na obszar Podmichala, gdzie zwraca się na płn. , a opłynąwszy tę wieś od płn. zach. i połączywszy się z Bereżnicą od praw. brzegu, łączy się znowu z Łomnicą. Od Podmichala począwszy zwie się to ramię Selanka. Długośó jego wynosi 14 klm. 2. S. al. Niedźwiadek w górnym biegu, potok, wypływa w obr. gm. Dołhołuki, pow. stryjski, w lesie Łukaczowie; płynie na wschód, zabierając liczne dopływy; we wsi Dołhołuce zwraca się na płn. , przepływa Wolę Dołhołucką, Manasterzec, gdzie od lew. brzegu przyjmuje pot. Szypilski, następnie wś Kłodnicę a na obszarze Hołobutowa wpada do Kłodnicy od praw. brzegu. Długość biegu 17 klm. Potok ten uważa Wincenty Pol za potok źródlany Kłodnicy, czyli za górny jej bieg. Ob. Kłodnica 1. Br. G. Selatki, wś włośc, pow. święciański, w 4 okr. poL, o 58 w. od Święcian; 10 dm. , 71 mk. 11 praw. , 60 kat. . Selatyn, ob. Seletyn. Selbongen, ob. Zelwągi ai Żewągi Selburg, Zelburg, łotew. Szehlpils, wś i dobra koronne nad Dźwiną, w pobliżu ujścia Ewesty, w okr. selburskim, pow. frydrychsztacki, par. selburska; ruiny zamku krzyżackiego, wzniesionego w 1187 r. Siedlisko biskupstwa semigalskiego od 1217 do 1245 r, , w którym biskupstwo połączone zostało z ryskiem. W zamku po biskupach mieszkali starostowie. Niedaleko od S. znajdują się niebezpieczno progi na Dźwinie Cicha Ryba i Brodcż. Parafia selburska obejmuje ważuieJBze dobra Ellern, Sauken, Dsehrwenhof, Dubena, Holmhof, Buschhof, Pixtern, Sehren, Sezzen, Wallhof, Warenbrok, Stabben, Ekengrafen i in. Okrąg selburski, w mowie potocznej zwany Oberländern, stanowi t. z. Selią, ltraj Selów, graniczy z gub. wileńską, witebską, inflancką, okręgiem mitawskim i gub. kowieńską i obejmuje 4, 880 w. kw. ; dzieli się na dwa powiaty frydrychsztacki i ilłukszteński i obejmuje 2 miasta i 5 parafii. W okręgu znajduje się do 200 jezior. Za czasów Rzpltej Ś. stanowiło sstwo grodowe, utworzono w 1617 r. , do juryzdykcyi którego należały sstwa dyneburskie i aszerateńakie. Mianowanie starostów należało do ks. kurlandzkiego, hołdowniczego Polsce. Sstwo selburskie przetrwało do końca XVIII w. , kiedy prowincya ta przeszła pod panowanie Rossyi. J. Krz. Selchow, pow. czarnkowski Wieleń, ob. Żelichów i Żelichowska Hamernia. Selechowo, wś i st. pocz. , w pow golickim gub. kostromskiej. Selecice, ob. Sulitz. Selekta, fol, pow. orszański, gorzelnia, zatrudnia 8 ludzi, produkuje 251, 558 stóp spirytusu i daje 1400 rs. dochodu. WłaBnośó Wasilewskich. Seleniki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Wieprze, o 34 w. od Wiłkomierza, . Selesen al Selesch, ob. Źelezy. Seleszcze al Selestie 1. grupa zabudowań w obr. gm. Czahora, w pow. czerniowieckim, nad pot. Jabłonką, dopł. Dereluja; 4 dm. , 21 mk. 2. 8. , częśó wsi Kuozurmare, w pow. czerniowieckim, z dworcem kolei Iwow. czer niowieckojaskiej i młynami parowymi. 3. S. , grupa zabudowań w obr, gm. Wołoki, w tymże pow. 4. S. , młyn na obszarze Dawiden, w pow. storożynieckim. 5. S. , zabudowania i młyny w obr. gm, Banilli Mołdawskiej, w tymże powiecie. 6. S. , młyny w Seleszcze Selesen Seleniki Selekta Selechowo Selchow Selburg Selbongen Selatyn Selatki Selanka Selachowy Bór Sekwa Sekuryczewy Sekursko obr. gm. Mołodyi, w pow. czerniowieckim. 7. S. , gajówka przy Stanowcach Dolnych, w pow. sereckim. Ob. Selkzcze. Br, G. Seletrilliki, ob Selitrenniki. Seletyn al. Selatyn al. Netecza, rzeczka, ppwstaje ze zlewu potoków napływających z obszarów gm. Przybyłowa, Bortnik i Puźnik, w pow. tłumackim; płynie na płn. zach. i płn. , tworząc granicę gm. Bortnik i Korolówki od zach. a Puźnik i Gruszki od wsch. . Na granioy gm. Tłumacza, Gruszki i Korolówki wpa da do pot. Gruszeckiego od lew. brzegu. Przyjmuje Korolówkę od lew. brz. Nad źró dlanymi potokami wznoszą się Przybyłowska góra 381 mt. , Puźnicką 386 mt. i Łysa 304 mi. Długość biegu 10 klm. Do 1848 r. wpadał ten potok do stawu koropieckiego. Br. G, Seletyn, łąka pośród łańcucha wzgórz, w pow. tłumackim, była niegdyś nieprzebytem bagniskiem, siedliskiem ptactwa wo dnego. Od r. 1848 poczęto te bagna osu szać; w 1875 i 6 r. przeprowadzono nowe ko ryto potoku Selatyn, pospuszczano stawy, w skutek tego ustąpiły wody a utworzyły się żyzne łąki. Na tych łąkach znajdują się ogromne pokłady torfu, tudzież marglu czy sto muszlowego, który wydobywano do mar gle wania pól. Wsi Bortniki, Gruszka, Koro lówka i Pużniki mają swoje parcele na Selatyuie. W. J. W. Seletyn, niem. Seletin, wś kość. w pow. i obw, sąd. radowieckim, graniczy od wschodu ze Strażą i Putną, od płd. z Mołdawicą Ruską i Szypotem Kameralnym, od zach. ze Storońcem, a od płn. zach. z Szypotem. Obszar S. 39, 914 ha, 4 ar. 14 mt. kw. przerzyna od płd. zach. ku płn. wsch. rzeka Suczawa, która z Szypotu Kameralnego pod wólką Ropo1 czelem wpływa do S. , dążąc pod wólką Ruską na płn. , odtąd po wólkę Sipitul na płd. wschód, wreszcie ku płn. wsch. , przechodząc pod wólką Frazynem Frasin na obszar Straży. Długośó Suczawy w obr. 8. wynosi 29 klm. Rzeka ta rozdziela S. na dwie prawie równe połaci półn. i połud. , zabierając liczne, potoki. Z lew. brzegu wpadają do Suczawy Ropoczel, który tworzy granicę między obszarem S. a Szypotu Kameralnego, Płoska, ; Ruska z Roszysznym, Sadeu, wreszcie Tomnatyk z Fałkowem Falkeu, tworzącym wschodnią granicę od Straży. Z praw. brzegu uchodzą Bohoniszora al. Pohoniszora, oddzielająca obszar S. od Szypotu Kameralnego, Sipitul, tworzący granicę w górnym biegu od Szypotu Kameral. , Brodyna, Askuns i Askunczel, oddzielający S. od obsz. Straży. Okolica górzysta i lesista. Między pot. Fałkowem a Tomnatykiem rozpościera się dział lesisty Tomnatyk w płn. wsch. części S. , sięgający 1107 mt. npm. Równolegle do T. , między pot. Tomnatykiem a Sadowem Sadeu legł dział górzysty Czarny, ze szczytem 1279, dochodząc na granicy z Szypotem 1308 mt. Posuwając się na zach. wzdłuż granicy płn. , napotykamy dział Lungula Starego 1379 mt. i Nowego 1882 mt. , następnie Rotundul 1341 mt. i Magórę ze szczytem Szurdynem 1307 mt. , wznoszące się na granicy S. z Szypotem. Wysyłają one ku płd. liczne odnogi oddzielające doliny potoków. Tak od Lungula, po wschod, stronie pot. Roszysznego ciągnie się ku płd. zach. grzbiet Długi groń 1166 mt. , kończący się szczytem Pohorczyną 1082 mt. nad doliną Suczawy. Dalej na zach. od Rotundala wybiega pomiędzy potok. Ruską i Roszyszny rozłożysty grzbiet Roszyszny 1289 mt. z połoninami. Po zachodniej stronie pot. Ruskiej, między nim a zach. granicą legła połud, część Krasnego działu 1180 mt. , od którego na płn. wznosi się Wibczyna 1091 mt. , a na płd. Płoska 1132 mt. . W płd. zach. części obszaru, w paśmie granicznym, w okolicy źródeł pot. Rozpoczęła wznosi się dział Szczywiory z Kiczerką 1211 mt. a na płn. od niego szczyt Minty 1326 mt. z obszernymi połoninami. Również górzystą przedstawia się połud, połać obszaru S. I tak na praw. brzegu Suczawy, między nią od zach. a Sipitulem od wsch. leży Lubczyn al. Lupczyn, pasmo górskie z rozległymi połoninami. Stoki północne i południowe pokrywają rozległe lasy, grzbiet zaś paśniste polany z zabudowaniami halnymi. Od płn. spływają wody do Suczawy, od zach. do Bohoniszory, a od wsch. do Sipitula, dopływów Suczawy. Najwyższy punkt tego działu sięga 1030 mt. Od płd. u źródeł Bohoniszory i Sipitula wznoszą się dwie Magóry Wielka 1220 mt. i Mała 1102 mt. . Na płn. zaś między Tenosulem a Suczawą wzbija się Wibczyna Kosteliwka 1112 mt. i lasy Perechrestie 1130 mt. i Ilemski 1052 mt. . Na prawym brzegu Sipitula występuje okolica falista, jednostajna, pokryta lasami. Tu i owdzie strzelają czubki, jak Chrestie 1247 mt. , Hepa 1160 mt. , Bukowiniec 1057 mt. , na płd. granicy Sergiewa 1221 mt. , Sihloja 1225 mt. , a na wsch. Magóra Vase 1150 mt. . Tak północna, jak południowa połać opadają do doliny Suczawy, nadto z jej biegiem cały obszar pochyla się z lekka ku wschodowi. Pod Ropoozelem wznies, doliny Suczawy wynosi 764 mt. , pod Ruską 712 mt. , przy ujściu Sipitula 670 mt. , powyżej Sadowa 605 mt. , a przy ujściu Tomnatyka 556 mt. npm. Całkowity opad na przestrzeni 29 klm. wynosi 208 mt. Nad Suczawą wiedzie z Szypotu Kameralnego gościniec rządowy, jedynie tylko aż do cer Seletriniki Seletyn Seletrilliki Selgenau Selezenówka Selgersdorf Selicz Selibery Selglow Seligow Seligi Seliger Seligenfeld Seliczew Selezenówka kwi, odtąd dalej na wschód droga gminna aż do Straży, gdzie poczyna się znowu gościmec rządowy. Zabudowania wiejskie legły gru pami przeważnie w dolinie Suczawy. Są one Ropoczel 28 dm. , 152 mk. ; Płoska Kameralna 70 dm. , 360 mk. ; Puszcze 13 dm. , 67 mk. ; Ruska 5 dm. , 31 mk. ; Ulma Ruska 40 dm. , 215 mk. ; Sipitul 14 dm. , 53 mk. ; Paltyn al. Baltin, Paltin 31 dm. , 151 mk. ; Sadów al. Sadeu 64 dm. , 306 mk. ; Frazyn 2 dm. , 6 mk. ; Falków al. Falkeu 5 dm. , 27 mk. ; oprócz te go w płn. połaci Krasnodił 23 dm, , 133 mk. , polana Żubry, Aleksandra, Regis, Arszyce, Tomnatyk; w płd. zaś Magóra 33 dm. , 198 mk. ; Lubczyn al, Lupczyn 46 dm. , 278 mk. ; Kostelewa 12 dm. , 56 mk. ; Ohrestie 21 dm. , 105 mk. ; Kunuński 8 dm. , 65 mk. ; Brodyna 14 dm. , 75 mk. ; Hepa 5 dm. , 40 mk. ; Reur 4 dm. , 12 mk. ; wreszcie grupy zabudowań Salowan, Salomesta, Szuszecia, Czyste i Ko szar Tabora. W sąsiedztwie Płoski Kameral nej, między nią a Fuszczem legła główna część wsi S. z grupami domów Tomnatykiem i Wibczyną, 93 dm. , 435 mk. Na obszarze dworskim, do którego należy potaźarnia w Sipitulu, Koszar Tabora, zabudowania w Bro dynie i Frazynie jest 26 dm. , 158 mk. Ogó łem w 8. było 1880 r. 557 dm. , 2923 mk. , 355 rzym. kat. , 2373 gr, kat, 173 żyd. , 22 innych wyznań; oo do narod. 2635 Rusinów, 254 Niemców, 12 Rumun. , 22 innych. W r. 1869 było 408 dm. , 2349 mk. W Frazynie jest rządowa stadnina, a w Falkowie tracz. Oprócz tego leśniczówka, gajówka i gospoda. Par. rzym. kat. w Karlsbergu, gr. kat. w Ra dowcach, gr. orm. w miejscu. Cerkiew drew niana p. w. Narodzenia P. Maryi, zbudowana w 1831 1834 r. przez Grzegorza Cygę, wła ściciela gruntu z Ropoczela i gminę paraf. ; kaplica cmentarna w Ulmie. Według szem. buków, gr. orm. dyecezyi z r. 1885 było w par. 443 rodzin, 1815 dusz. Szkoła jednokla sowa. St, poczt. w miejscu. Własność gr. orm. funduszu religijnego. Br. G. Selezenówka, wś nad rz. Skwirą, pow. skwirski, w 2 okr. pol, gm. Czubińce, o 7 w. od Skwiry, ma 771 mk Wraz ze wsią Capówka zachodnia częśó wsi miała w 1863 r. 1425 mk. ; w 1741 r. było tu 30 osad. Cerkiew p. w. św. Trójcy, wzniesiona w 1762 r. , na miejsce dawniejszej z 1727 r. , uposażona jest 93 dzies. Należała niegdyś do Pawołoczy, w 1610 r. kn. Romana Rużyńskiego, następnie Koniecpolskich, Lubomirskich, Zaleskich, Morzkowskich, od 1806 r. ks. Radziwiłłów. Selgenau, pow, chodzieski, ob. Zelgniewo, Selgerben, łotew, Dsirrezzem, dobra koron, i leśnictwo, w okr. tukumskim, pow, talseński, par. kandawska Kurlandya. Selgersdorf, w hr. spiskiem, ob. Iliaszowce. Selglow, dok. 1200 r. , wś zaginiona w Pomeranii, pewnie pod Sławnem. W 1200 r. Bogusław ze Stawna i siostra jego Dobrosława nadają joanitom wsie Soarnino i Cosmacewo wzamian za Selglow ob. P. U. B. , t. Perlbaoh, str. 11. Selibery, zaginiona wś we włości ołyckiej pow. dubieński, w sąsiedztwie wsi Żorniszcze, Selicz, potok, wytryska na obszarze gm. Jordanestie, w pow. starożynieckim, w lesie Żabie, z pod Kamiennego działu 490 mt. , płynie na płd. przez obszar tej gminy, zabie rając wody z pod Frzybonia 435 mt, , z ob szaru gm. Ropczego i uchodzi do Seretu z lew. brz. Długość biegu 7 klm. Br, G. Seliczew, wś nad rzką Korczykiem, pow. nowogradwołyński, na półn. od mka Berezdowa. Seligenfeld, wś, pow. królewiecki, blisko Królewca st. poczt. , tel. i kol źel; 108 dm. , 802 mk. Przy wsi fort należący do systemu fortyfikacyi Królewca. Seliger, grupa jezior, częścią w twerskiej, częścią w nowogrodzkiej guberni, połączonych z sobą szerokiemi zatokami, właściwie jedno wielkie błotniste jezioro, mające 261 wiorst kwadr, obszaru, przy długości do 86 w. i szerokości do 55 w. , a głębokości od 6 do 16 sążni, z kępami i wyspami w liczbie 160. Wypływa z niego rzeka Seliżarówka i wody jego wraz z wodami jeziora Sig sprowadza do Wołgi i morza Kaspijskiego. Seligi al. Szeligi w XVI w. Schelygy, , wś nad Bzurą, pow. łowicki, gm. i par. Bielawy, odl 23 w. od Łowicza, ma 17 dm. , 129 mk. , 326 mr. 50 mr. nieuż. . W XV w. wschodziła w skład dóbr bielawskich. Na początku XVI w. był tu folwark, dający dziesięcinę pleb. w Bielawach, kmiecie zaś dawali kanonii łęczy ckiej a do Bielaw tylko kolędę Łaski, L. B. , IV, 428. W 1576 r. Jadwiga Sobocka miała 11 łanów, 1 zagr. , karczmę, 4 osad. Pawiń. , Wielkp. . Br. Ch. Seligow, Szeligów, w XVI w. Schelygow, wś włośc, nad rzką b. n. , pow, łowicki, gm. Łyszkowice, par. Pszczonów, odl 12 w. od Łowicza, 5 w. od Pszczonowa, ma 45 dm. , 300 mk. , 1534 mr. 948 mr. nieuż. . W 1827 r. było 18 dm. , 144 mk. Na początku XVI w. wś należała do dóbr stołowych arcyb, gnieźn. , było tu sołtystwo, dające pleban, w Pszczonowe fertona za dziesięcinę, kmiecie zaś da wali pleb. tylko kolędę po groszu z łanu Ła ski, L. B. , II, 283. W 1822 r. wieś ta nada ną została w. ks. Konstantemu i weszła w skład dóbr ks. łowickiego, do ekonomii łyszkowskiej. Na obszarze wsi jest staw Zapłooiwek należący do księstwa. Br. Ch. Sellistrau Sellwethen Selmec Selment Selmestis Selnice Selnitz Selseningken Seliwin Selten Seligowe Selinka Selina Seligowe Seliszcze Sellszki Selitrenniki Seliwanowo Selste Selistora Seligowe, grupa zabudowań w Starami Bystrem, pow. nowotarski. Br. G. Selina, rzka, która według Święcickiego Opis Mazow. odgraniczała ziemię nurska od zambrowskiej, będzie to zapewne Ślina, lewy dopł. Narwi. Selina al. Sesina mapa spec. austr. węg. , Z. 6, Col. XVIII, rzeczka, wytryska na wyżynie 463 mt. , po zach. stronic wsi Pustego Połomu, w pow. opawskim, na Szląsku austr. Płynie na płd. wsch. leśną dolinką przez obszar Pustego Połomu, następnie popod Kijewice, Cieszkowice, Zbysławice Baislawitz, Lubojatyce Laubias, Ligotkę Blaschdorf, tworząc granicę między tymi osadami. W Brawanczycach tworzy rozległy staw, płynie między domostwami Brawanczyc, poniżej których przyjmuje od praw. brzegu pot. Gamlich, a pod mostem PfaffenBruecke, na gościńcu z Klimkowie przez Studenkę Stauding do Przyboru na Morawach, wpada do Wagu, rozlewającego się poniż; ej na kilka ramion, uchodzących do Odry z lew. brzegu. Bługość biegu 16 klm. Oprócz Gamlicha zabiera na górnym biegu wody z obszaru Głęboczca Tiefengrund i Hrabstwia, w obr. gm. Wiszkowic. Spad wód 460 mt. źródło, 278 mt, pod Zbysławicami; 242 mt, pod kościołem w Brawanczycach, 238 mt. ujście. Br. G. Selinka, potok, powstaje w obr. Połomu Pustego, w pow. opawskim, w płn. zach. stro nie. Płynie przez lasy na płn. zach. , a wszedł szy na obszar Podwihowa zwraca się na płn. , tworzy zach. granicę Nowosiedlic i przepły wa wieś Nowosiedlice, wreszcie dostawszy się na obszar Szczecina wpada od praw. brze gu do Opawicy, poniżej wsi Szczecina. Dłu gość biegu 8 klm. Br. G. Selistora, grupa zabudowań w obr. Dawiden, w pow. starożynieckim, na lew. brze gu Seretu Małego, na stoku wzgórza t. n. 476 mt. . Br. G. Seliszcze, gajówka w Karowie, pow. Rawa Ruska. Seliszcze, młyny pod Berkiszestiami, na obsz. dwor. Kapodrului, w pow. suczawskim. Ob, Seleszcze, Br, G. Sellszki, przedmieście mta Orynina, wpow. kamienieckim, ma 8 osad Selitrenniki al Seletrinki, , wś nad rzką Niemanicą, dopł. Coby al. Schy, pow. bory sowski, w I okr. pol. chołopienickim, gm. Łosz nica, o 5 w. na północ od Borysowa, ma 19 osad pełnonadziałowych. Al. Jel Seliwanowo, st. poczt. i st. dr. żeL muromskiej, w pow. szadogodzkim gub. włodzimierskiej. Seliwin, pow. borysowski, ob. Hlewin. Seliwonki, wś, pow słonimski, w 4 okr. pol, gm. Dworzec, o 49 w, od Słonima, Seliwonówka, ob. Siliwonówka. Seliwońszczyzna, część wsi Tołsty Leś, w pow. radomyskim. Seliżarowo al. Selizarowski posad, mko nad rzką t. n. , w pow. ostraszkowskim gub. twerrskiej, o 278 w. od Tweru, ma 219 mk. , przy stań i st. poczt. Zen, Bart. Sellen 1. , ob. Zieleń. 2. S. , dok. Selenowe Zelno 1301 r. , Zelnowe, wś pod Ruegenwalde, w Pomeranii, pow. sławiński. W 1885 r. 235 mk. ew. Należała r. 1301 do burgrabiego Mateusza ze Sławna ob. P. U. B. , v. Perlbach, str. 527. Sellen 1. Alt, wś, pow. nizinny, st. poczt. Kaukehmen; 49 dm. , 197 mk. , 230 ha. 2. S. Neu, wś, tamże; 18 dm. , 87 mk. , 143 ha. Sellistrau, ob. Żelistrzewo. Sellwethen, wś, pow. labiewski, st. poczt. Wulfshoefen; 24 dm. , 120 mk. , 234 ha. Selmec, Kis i Nagy Węg. , dwie wsi i pot. , ob. Szczawniczka, Szczawnica Wielka i Szczawnicki Potok. Selment 1. Wielki al. Selmętno, jezioro na pol. prus. Mazurach, pow. łecki. Poczyna się o 1 2 mili na wschód od Ełku, ciągnie się w formie trójkąta ku półn. aż do wsi Sętków, ku wschodowi aż do wsi Makosiejów. Brzegi przeważnie równe, na połud, stronie wrzyna się w zakrętach w ląd. Na brzegach wsi Łoje, Lega, Mrozy, Laszki. Na jeziorze trzy wysepki. Rzeka Lega łączy jez licznemi jeziorami na północy od Olecka, a na południe z jez. Stackiem i Rajgrodzkiem. Obszaru ma 1261 ha. 2. S. Mały, jezioro, leży na zachód od Wielkiego. Łączy się przez rzeczkę z temże i z jez. łeckiem; ma 21 ha obszaru. Ad. N, Selmestis, dwor, pow. szawelski, gm. Krupie, o 43 w. od Szawel. Selnice al. Sielnice szczyt w Tatrach niź nich, na południe od wsi Porubki KisPoru ba, w hr. liptowskiem, w pow. hradeckim, w półn. rozgałęzieniach, nad doliną Wagu, między dolinami rz. Boczy a pot. Porubskiego od zach. , a między dolinami rz. Wagu od płn. a potoku Michałowego od połud. . Wznies. 1244 mt. npm. szt. gen. . Północnowschodnie rozgałęzienie zwie się Wapienicami. Br. G. Selnitz, dok. 1310 r. Czelditz, struga wpadająca do jez. Tessentin, na pograniczu Prus Zach. i Pomeranii, niedaleko Białemborka, w pow. człuchowskim ob. Gesch. d. Lande Lauenburg und Buetow v. Cramer, II, 5. Selseningken 1. wś, pow. nizinny, st. p. Neukirch; 24 dm. , 134 mk. , 192 ha. 2. S. Berahmung, osada przy wsi Neufelde; 4 dm. , 25 mk. Selste al. Selze, niemiecka nazwa w dok. wsi Chehty. Selten Gross i Kleinwś, pow. żegański; a Seliwonki Seliwonówka Seliwońszczyzna Seliżarowo Perlbach Neu Semen Seluble S. Gross, ws, par. ew. i kat. Przewóz, 93 dm. , folw. , 493 mk. 26 kat. , szkoła ewang. , wiatrak, cegielnia; b S. Klein, wś, par. ew. Nieder Hartmannsdorf i Przewóz; 38 dm. , folw. , 235 mk. 8 kat. . Seluble, , jezioro w dobrach Hańsk, pow. włodawski, leży w zlewie Bugu, ma 29 mr. obszaru. Selwa al. Sełwa, wś, pow. ostródzki, blisko jeziora Drzechowskiego i Kurkowskiego, 2 klm. od Kurek st. p. ; 9 dm. , 49 mk. , 313 ha. Seło 1. część Hujcza, pow. Rawa Ruska. 2. S. , grupa domów w Wólce Mazowieckiej, pow. Rawa Ruska. 3. S. , część Hołowiecka, pow. stryjski. 4. S. , karczma koło Rykowa, w Skolem, pow. stryjski. Sełukseło, część Grabowca, pow. stryjski. Semaki, w dokum. Semaszkowce, wś, pow. żytomierski, na pograniczu pow. berdyczowskiego, na południe od mka Kodni. Semaki, grupa domów w Ulioku Seredkiewicz, pow. Rawa Ruska. Semakowa, góra, w pow. wyżnickim, na płd. zach. granicy gm. Dychtenic z gm. Koniatynem, wznies. 981 mt. npm. Od płd. z S. wypływa pot. Manczuliwski, dążący do Dychtenicy, dopływu Putyłówki i pot. Koniatyn, na płn. zach. do Czeremoszu Białego, od płn. zaś pot. Myszy, dopł. Putyłówki. Semakowa, wólka w obr. Koniatyna, pow. wyżnicki, u stoku góry Semakowej 981 mt. ; 75 dm. , 340 mk. Br. G. Semakówka, folw. w Babinie, pow. koc mański. Br. G. Semanino w dok. , wś, pow. kartuski, ob. Goręcin. Semberek, ob. Szemberek. Sembidy, pow. janowski, gm. i par. Potok Wielki. Semborz, wś włośc, pow. sierpecki, gm. i par. Bieżuń, odl. o 18 w. od Sierpca, ma 5 dm. , 79 mk. , 136 mr. Sembrzyki, wś, zapewne mylnie zwana Imbrzyki, częśó okolicy szlach. Grochy, w pow. pułtuskim. W spisie wsi gm. Kozłowo IV, 565 mylnie podano Oroaty zamiast Grochy. Semcichy, wś i folw. , pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Zieluń, odl. o 40 w. od Mławy, ma 14 dm. , 145 mk. , 652 mr. obszaru, w tem 114 mr. włośc. Folw. należy do dóbr Rozwozin. Semejdo, jezioro w pow. trockim, pod wsią Mieźyszki al. Mierzyszki. Semejki 1. mniej właściwie Siemiejki ob. t. VII. 847, wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Myto dawniej Wawerka, okr. wiejski Papiernia, o 23 w. od Lidy a 15 w. od Wasiliszek, ma 7 dm. , 2 mk. praw. i 66 katol. ; należy do dóbr Józefowo, Grabowskich 1864 r. . 2. S. , okolica szlach. , tamże. Podług spisu z 1864 r. ws miała 11, okolica zaś 6 dusz rewiz. Semen, młyn w Derewlanach, pow. Kamionka Strumiłowa. Semen, ob. Sumin. Semeńcza, ws, w pow. prużańskim, pod Prużaną, przy dawnym trakcie pocztowym, którym dążyły wojska Napoleona w r. 1812. Według miejscowej tradycyi we dworze kwa terował generał francuski, a wojsko stało obozem w polu. S. wraz z attyn. S. Wolą, przed nabyciem Chorowszczyzny zamierzał kupić Franciszek Karpiński, poeta, dawał za nią 60, 000 złp. Rkp. Pamięt. Jana Jahołkowskiego. Dziś jest własnością Ryszarda Jahołkowskiego. We wsi ruiny starej cer kiewki. M. R. Witan. Semeńczuk al Kozarki, połonina z zabudowaniami halnymi, w obr. Szypotu Kameralnego ob. , pow. radowiecki, na płn. pochyłości góry Tomnatyka 1567 mt. . Br. G. Semeneliszki, wś i folw, pow. wyłkowy ski, gm. 3 par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 4 w. , ma 11 dm. , 270 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 48 mk. W 1881 r. obszar większej wła sności uległ rozdziałowi. W 1887 r. folw. S. rozl mr. 1034 gr. or. i ogr. mr. 802, łąk mr. 70, past. mr. 29, wody mr. 4, zarośli mr. 82, nieuż. mr. 47; bud. mur. 14, z drzewa 11; płodozm. 11pol, cegielnia. W skład dóbr po przednio wchodziły wś Winszokaj ze os. 20, z gr. mr. 551; wś Czyżuny os. 9, 2; gr. mr. 12; wś Tadzin os. 16, z gr. mr. 11; wś Gużele os. 15, z gr. mr. 10. Br. Ch. Semenki 1. wś nad Bohem, pow. bracławski, na pograniczu hajsyńskiego, gm. Monasterskie, sąd i par. katol. Bracław o 12 w. , przy trakcie poczt. z Bracławia do Haj syna, ma 57 osad, 362 mk, 530 dzies, ziemi włośc, 535 dworskiej, 34 dzies, cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Jana, wzniesiona w 1763 r. , ma 503 paraf. Grunt nad Bohem górzysty, gleba zwirowata i kamienista. Własność Drzewieckich. 2. S. , wś rząd. , pow. mohylowski, okr. poL Jołtuszki, gm. Tereszki, sąd i par. katol. Bar o 8 w. , ma 60 osad, 312 mk. , 468 dzies, ziemi włośc, 20 dz. cerkiewnej; cerkiew p. w. Podwyższenia Krzyża św. , ma 232 parafian. Należała do ks. bazylianów barskich, następnie Lubomirskich. Dr. M. Semenkowa, wś wchodząca niegdyś w skład dóbr korotkowskich, ob. Ładyżyn t. V, 569. Semenów, wś nad Horyniem, pow. ostrogski, o 50 w. na południe od Ostroga, na wyniosłej równinie, ma cerkiew paraf. , kaplicę katol. b. par. Lachowce, szkółkę wiejską, zarząd gminy, sąd gminny. W połud. zachod. części wsi, na wyniosłej górze nad Horyniem, I znajdują się dotąd wysokie wały, mające Seluble Seło Sełukseło Semaki Semakowa Semakówka Semanino Semberek Sembidy Semborz Semcichy Semejdo Semejki Semeńcza Semeńczuk Semeneliszki Semenki Semenkowa Semenów Semenów Semenów kształt czworoboku, w kilku miejscach uszko dzone, porośnięte krzakami leszczyny; w środ ku czworoboku znajdują się widoczne ślady fundamentów dawnego zamku. Po, za zam kiem grunt się obniża, tworząc dość szeroką dolinę, śród której znajduje się szeroki staw a na nim grobla i młyn o 4 kamieniach. Gle ba od wschodu i południa czarnoziem z po dłożem gliniastym, od półn. zachodu zaś z podłożem kredowym; należy ona do 1 klasy i wydaje od 10 do 12 ziarn pszenicy a 8 do 10 ziarn żyta. Włościanie zajmują się wy łącznie rolnictwem a przy dostatku ziemi ornej, łąk i pastwisk, hodują dużo koni, bydła rogatego, trzody chlewnej i owiec i są w ogó le zamożni i odznaczają się piękną budową i regularnemi rysami twarzy. Wś ta należała niegdyś do zamożnej rodziny Sieniutów, na stępnie do ks. Jabłonowskich do dóbr Lachowce; ostatnia z rodu ks. Teofila wniosła ją w dom Sapiehów, wkrótce jednakże, z po wodu obdłużenia, została sprzedaną i dostała się w części Tyburcemu Kadłubiskiemu, Ka rolowi Prószyńskiemu i Stanisławowi Żerom skiemu, z których każdy wybudował na swej części dom mieszkalny. Kadłubiski dom swój postawił w środku wałów, gdzie też założył ogród a w niem wzniósł niewielką kapliczkę. Bziś wś S. należy do sukcesorów poprzednich trzech dziedziców. Z, Róż, Semenów, mto pow. gub. niżegorodzkiej, nad rzką Sanachtą, w równem położeniu, odl. o 73 w. na płn. wschód od Niżnego Nowgorodu. Ma 495 dm. 8 murowanych, 3038 mk. w tej liczbie 307 jedynowierców, 386 rozkolników, 8 katol. , 7 żydów i 12 machom. , 2 cerkwie prawosł. , 1 jedynowierców, 68 sklepów, szkoły powiat, i paraf. , bibliotekę publiczną, szpital. Do miasta, otoczonego przedmieściami Stara i Nowa Sołdacka oraz Purechowska, należy 1545 dzies. 314 ornej, Dochód miejski wynosi około 5500 rs. Mieszkańcy zajmują się przeważnie wyrobem łyżek drewnianych i innych przedmiotów z drzewa, pociąganych lakierem, oprócz tego kowalstwem dobre sierpy i kosy i szewctwem. Handel i przemysł fabryczny nio znaczny; w 1868 r, było tu 16 fabryk, produkujących w ogóle za 25, 000 r, 8. , jako wieś, założony został w XVII w. przez rozkolników, szukających schronienia przed prześlądowaniem śród nieprzebytych lasów okolicznych. W 1717 r. po wzniesieniu cerkwi zamieniono na sioło, od 1779 r. mto pow. początkowo namiestnictwa a od 1796 r. guberni niżegorodzkiej. Semenowski powiat zajmuje północną częśó gubernii, leży na lewym brzegu Wołgi i podług pułk. Strelbickiego ma 120, 31 mil. al. 58211 w. kw, Powierzchnia równa, przerżnięta błotnistemi rzekami, obfitująca w ba gniska a nad brzegami Wołgi w jeziora. Gle ba przeważnie ilasta i piaszczysta, w niektó rych miejscach szczerkowa; północnowscho dnia część dość urodzajna. Pod względem geognostycznym należy do formacyi perm skiej. W pln. zach. części spotykają się czę sto bryły granitowe; nadto znajdują się w powiecie wapień, łupek, krzemień, grlina, talk, margiel a w płd. wschod, części ślady rudy żelaznej. Cały powiat należy do systematu Wołgi i zroszony jest lewobocznemi jej do pływami. Z 67 rzek i rzeczek ważniejsze Kierżeniec, Linda, Wezłoma, Sanachtą, Sinda, Kieza, Uzoła, Witoma, Maza, Łama i Kieżma. środkowa część powiatu obfituje w torfiaste błota, porośnięte lasami i zaroślami. Jezior znajduje się 37, lecz są one po większej części niewielkie i zgrupowane w dolinie Wołgi. Lasy zajmują do 283, 000 dzies, w tem 180, 000 dzies, lasów rządowych, t. j. 53 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w po wiecie bez miasta 81, 080 mk. w tem 1299 jedynowierców i 10, 351 rozkolników, zamie szkałych w 689 osadach. W powiecie jest 54 cerkwi prawosł. 22 murow. , 3 jedynowier ców 2 murow. i 1 monaster jedynowierców męzki i 2 żeńskie. Rolnictwo niewiele się opłaca i przeważna część zboża bywa przy wożoną z innych okolic. Mieszkańcy zajmu ją się wyrobem łyżek i innych naczyń drew nianych, dalej gwoździ, wag i innych przed miotów żelaznych, wojłoków, wypalaniem węgli, pędzeniem smoły i dziegciu, wyrobem sań, wozów i t. p. Przemysł fabryczny nie znaczny. J. Krz. Semenów 1. potok, wytryska na zach. obszarze gm. Stronny, w pow. samborskim, w lesie pod Zdzianną, z pod Stroniańskiego wierchu 811 mt. , płynie na wschód, przyjmuje od praw. brzegu pot. Czajki i uchodzi do Stronawoka od praw. brzegu. Długość biegu 6 1 2 klm. ob. Seminow. 2. S. , potok, w pow. drohobyckim, dopływ pot. Lutyczyna. Semenów, ws nad rz. Seret, pow. trembowelski, o 5 klm. na płd. od Trembowli par. rz. kat. . W 1870 r. 646 mk. ; w 1880 r. w gm. 644, na obsz. dwor. 81; rz. kat. 291, gr. kat. 450, par. Humniska. Wś ta wraz z os. Humniska, Małów i przys. Zieleńcze stanowi jedną gminę katastralną. Do folw. w S. należały dawniej jeszcze wsi Podgórzany, Zaścinocze, głośne łomami czerwonego piaskowca, który obrabiają na płyty chodnikowe, osełki, na słupy, nagrobki, rozchodzące się po całej wschodniej Galicyi, a wązkie podłużne kamyki do ostrzenia kos wywożone bywają w wielkiej ilości przez komorę w Podwołoczyskach do Odesy a ztamtąd okrętami do Persyi i Chin. W Zaścinoczu propinacya Sementyszki Semenowski Semenowka Semenowa Semenówka Semenowa należy do dworu w Semenowie. Obszar, dwor. 953 mr. , włośc, w Semenowie, Humniskach, Małowie i Zieleńczu razem 2349 mr. S. nale żał do monasteru bazylianów w Podgórzanach ob. Trembowla, później do ststwa ja błonowskiego i wraz z ststwem zamieniony przez rząd austryacki z hr. Dzieduszyckim za żupy solne. Obecnie należą te dobra do Florentyny z hr. Dzieduszyckich ks. Czartory skiej, wdowy po ks. Romanie. Na płd. od S. , na górze panującej nad okolicą, wznoszą się dwie wielkie mogiły, rozkopane przez Edmunda hr. Starzeńskiego, właściciela sąsie dniej Mogilnicy. Cała okolica obfituje tu w zabytki przeszłości. Na samym cyplu gó ry sterczą ruiny monasteru bazyliańskiego, z murami obwodowemi i basztami naroźnemi. Wzdłuż rzeki ciągną się wioski Humniska, Semenów, po drugiej stronie Małów wciśnię ty między Seret i górę, Podgórzany kryjące się w głębokim parowie, w którym Kirkor wygrzebał kości mamuta, i Zieleńcze, leżące na klinie utworzonym przez Seret i jego do pływ Gnieznę. Na łące dworskiej semenowskiej przy Serecie, naprzeciwko ujścia Gniez ny, istnieją stare okopy z czworobokiem, na zywane przez lud zamkiem. Na polu należą cem do dworu w S. , po drugiej stronie Seretu, między osadą Zieleńcze a lasem semenowskim, pod górą, na której stoją ruiny monasteru, wyorują i wykopują mnóstwo sprzętów do mowych, przepalonych kamieni, cegieł, ka wałków drzewa. Domyślają się niektórzy, że w tem miejscu stało dawne miasto Trembo wla, które przez nieprzyjaciół zdobyte i zni szczone, przeniesiono więcej na północ. W Szarogrodzie 28 września 1663 r. Jan Kazimierz, król, potwierdza prawa zakonników obrządku grec. trembowelskich do wsi Semenowa Ak. gr. ziem. , X, 296. ust. 4921. B. R. Semenowa, wś nad rz. Półtwą, pow. starokonstantynowski. Semenowa Wielka, szczyt w granicznym paśmie Karpat wschodnich, w dziale dukiel skoskolskim, na płd. zach. od Ustrzyk Gór nych, w pow. liskim. Na płn. zach. wznosi się Rawka 1303 mt. , na zach. Kremenaros 1214 mt. , a na płd. wseh. Kańczowa 1111 mi i Beskid wołosacki 1104 mt. . Z płn. wsch. stoku spływa pot. Rzeczyca do Woło satki, a od płd. zach. wody do Ungu. Wznies. 1091 mt. npm. Br. G. Semenówka 1. wś, pow. bałcki, okr. poL, gm. i par. prawosł. Krute, par. kat. Kodyma, sąd w Aleksandrówce, o 27 w. od Bałty, ma 30 osad, 272 mk. , 594 dz. ziemi włośc. Należy do klucza krutiańskiego, własność Abemelików. 2, S. , wś, pow. berdyczowski, w 1 okr. poL, gm. Puzyrki, o 5 w. od Berdyczowa, ma 812 mk. W 1863 r. było tu 547 mk. prawosł, 106 katol. , 20 żyd. , 1602 dz. ziemi, w tej liczbie 455 dz. należącej do wtościan. Cerkiew p. w. św. Łukasza, drewniana, wzniesiona w 1854 r. i uposażona 36 dz. ziemi, filialna do par. w Nizgórcach o 3 w. , Wś należała w 1863 r. do Adama Paszkowskiego. 3. S. , wś rząd. nad rzką Derebczynka, dopL Wilczycy Suchej, pow. jampolski, w 2 okr. poL, gm. , sąd i par. kat. Morachwa, ma 56 osad, 365 mk. , 460 dz. ziemi; cerkiew. Należała do klucza staromorachwskiego, skonfiskowanego Dobkom. 4. S, Semeniówka, chutor, pow. kijowski, w 1 okr. poL, gm. Hostoml, o 26 w, od Kijowa, o 4 w. od Błystanicy i Rubieźówki par. praw. , ma 18 mk. Podług Pochilewicza jest tu 35 mk. praw. i 25 kat. , pochodzenia szlacheckiego. 5. S. , wś rząd. na lew. brzegu rz. Krasnej, pow. kijowski, w 3 okr. poL, gm. Hermanówka, par. prawosł, w części Hermanówka, w części Peregonówka w pow. wasylkowskim, o 62 w. od Kijowa, ma 622 mk. W 1740 r. było tu 7 osad. Wchodziła niegdyś w skład starostwa hermanowskiego. 6. S. , częśó wsi Redkoduby, leżąca na praw. brzegu Tykicza Gniłego, w pow. zwinogródzkim. 7. S. , wś, pow. żytomierski, par. Lubar, ma 59 dm. , cerkiew drewnianą; należała do Gardlińskiego. J. Krz, Semenowka 1. wś nad Bohem, pow. bobryniecki guber, chersońskiej, ma 356 dm. 2. S. , mko nad rzką Krywą Rudą, pow. chorolski gub, połtawskiej, przy dr. poczt. z Chorda do Kremenczuga, o 23 w. na płd. od Chorola, ma 100 dm. , 801 mk. , cerkiew, zarząd gminy, st. poczt. Semenówka, potok, powstaje w Olejowy Korolówce, pow. horodeński; płynie na płn. zachód przez Olejową Korolówkę, Semenówkę, a przeszedłszy na obszar Rakowca, opływa go, wyginając się na płn. wsch. i wschód, prawie równolegle do Dniestru, do którego wpada z praw. brzegu na granicy Korniowa i Rakowca. W S. przyjmuje od praw. brzegu pot. Biłę Białą. Długość biegu 13 klm. Semenówka, wś, pow. horodeński, o 7, 5 klm. od urz. poczt. w Niezwiskach, a 20 klm. od st, tel. Horodenka. Obszar dwor. 219 mr. , włośc. 1101 mr. W 1870 r. 558 mk. ; w 1880 r. w gm. 562, rz. kat 20, par. Czernelica, gr. kat. 533, par. Rakowiec; kasa pożycz gm. z kapit. 403 złr. Właściciel posiadł, dwors. Szmil Baran. B. R. Semenowski, futor, pow. lityński, koło wsi Mazepiniec, ma 12 osad. Sementyszki, wś rząd. nad rz. Wilią, pow. wileński, w 2 okr. poL, o 38 w, od Wilna, 4 dm. , 40 mk. kat. Semeny, młyn na obszarze Moszkowa, powiat sokalski Semeny SemeraKomarnyki, ob. Komarniki t IV, 299. Semerenki, wś, dobra i chutor, pow. grodzieński, w 8 okr. pol, gm. Hudziewicze, o 32 w. od Grodna. Semerówka z Błoniem i Kandiakami, rus. Semeriwka, wś, pow. jaworowski, 10 klm. na pln. od Jaworowa. Na płn, leży Drohomyśl, na pln. wsch. Lipina część Brohomyśla, na płd. wsch. Czerniława, na zach. Nahaczów. Wody ze wsch. części obszaru wpadają za obrębem wsi do Retyczyna, dopł. Szkła. Zabudowania leżą w półn, stronie obszaru, na płn. od nich grupa domów Szwedy, na zach, grupa Kandiaki, dalej karczma Smolanka, folw. i grupa domów Błonie Podbłonie, a na samej granicy południowej karczma Kupina. W środku obszaru wznies, dochodzi 267 mt. znak triang. . Włas. więk. ma roii or. 493, łąk i ogr. 106, past. 33, lasu 37 mr. wł, mn. roii or. 550, łąk i ogr. Ill, past. 19 mr. W r. 1880 było 76 dm. , 445 mk w gminie, 6 dm. , 44 mk. na obsz. dwor. ; 456 gr. kat, 7 rz. kat. , 18 izrael; 480 Rusinów, 5 Polaków, 4 Niemców. Par. rz. katol w Jaworowie, gr. kat. w Nahaozowie. We wsi jest cerkiew. Lu. Dz. Semerynki, wś, pow. starokonstantynowski, na pograniczu latyczowskiego, na płd. wschód od miasta pow. i od mka Kuźmina, par. Stary Konstantynów, ma 70 dm. , kaplicę katol Semetkowce, węg. Semetkocz, wś, hr. szaryskie, między górami i bukowemi lasami; kościół par. gr. kat. , 113 mk. Semgallen, dobra, pow. darkiejmski, st. p. Trempen; 19 dm. , 97 mk. , 275 ha. Semichody, wś na praw. brzegu Prypeci, pow. radomyski, w 5 okr. pol, gm. Szepielicze, o 152 w. od Radomyśla a 8 w. od wsi Kopacze par. praw. , ma 200 mk. podług Pochilewicza 240, 2116 dz. ziemi włośc. Ziemia dworska należy do klucza Czernobyl skiego; oprócz tego 108 dzies, posiada Józef Poniatowski. Semichołowszczyzna, zaśc, pow. sieński, gm. Kakowczyn, ma 3 dm. , 15 mk. Semiduby, wś nad bezim. dopł Jatrania, pow. bałcki, okr. pol, sąd i par. kat. Hoło waniewskie, gm. Werbowa, o 102 w. od Bał ty, ma 98 osad, 960 mk. , 897 dz. ziemi wło ścian, , 1078 dwor. , 93 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Michała, z muru wzniesiona w 1820 r. , ma 2148 wiernych. Powierzchnia płaska, grunta urodzajne. Należała do Kruszelnickich, dziś Sokulskich. Dr. M. Semigalia, Semgalia, łotew. Żemgals, Zemegal, inaczej wyższy kraj kurlandzki das Kurische Oberland, stanowi górną częśó Kurlandyi, obejmuje dzisiejszy powiat mitawski i położona jest wzdłuż Dźwiny. Za czasów Rzpltej stanowiła część Kurlandyi i składała się z dwóch starostw grodowych; mitawskie go i zelburskiego. Herb S. przedstawiał pół łosia koronowanego w błękitnem polu. Deka nat semigalski dyec. żmujdzkiej, składa się z 8 parafii Iłłukszta, Elerna, Łaukiessa, Be bra, Dweta, Subocz, Smalina i Jakobsztadt, ma 6 filii i 36457 wiernych. J. Krz. Semihory, wś, pow. kaniowski, w 2 okr. pol, gm. Olchowiec, o 26 w. od Kaniowa, 10 w. od Bohusławia a 12 w. od Mironówki, ma 1522 mk. w 1863 r. 1002 mk. . Fol, ma 300 dzies, ziemi ornej. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N, M. P. , wzniesiona pierwotnie w r. 1601, uposażona jest 39 dzies. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem i sadownictwem, domowego przemysłu nie mają; położenie górzyste, stąd i nazwa wsi siedm gór, śródleśne, przy każdej chacie sad, co jest rzadkością w pow. kaniowskim, gleba pszenna, urodzajna. Należała niegdyś do ststwa bohusławskiego, obecnie do klucza bohusławskiego dóbr. hr. Branickich. Seminów, potok, powstaje w obrębie Leniny Wielkiej, pow. staromiejski, ze źródeł leśnych, z pod góry Pałczyńskiej 723 mt. , płynie między domostwami Leniny na płn. wsch. , uchodząc w tejże wsi do Leniny, dopł, Dniestru. Długi 8 klm. Por. Semenów. Br. G. Semionki, fol. i wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Juraciszki, okr. wiejski Korkienięta, o 2 w. od gminy, 46 w. od Oszmiany a 29 w. od Dziewieniszek. Fol, własność Dmo chowskich, ma 1 dm. , 5 mk. kat. , wieś zaś 4 dm. , 31 mk. prawosŁ i 6 katol w 1864 r. 14 dusz rewiz. . J, Krz. Semionowka, mko nad rz. Rewną, pow. nowozybkowski gub. czernihowskiej, o 62 w. od Nowozybkowa, ma 1287 dm. , 7774 nak. , 2 cerkwie, szkoły, 3 jarmarki. Mieszkańcy zajmują się garncarstwem, wyrobem skór owczych, szyciem kożuchów i handlem bydła. Wsławione w czasie wojny z Karolem XII, tutaj bowiem Mazepa jawnie przechylił się na jego stronę. Siemionowskoje, st. poczt. w pow. poszechońskim gub. jarosławskiej, o 35 w. na płn. wschód od Poszechonia. Z. B. Semipołki, Semipułki, wś nad rzką Pilewką, pow. osterski gub. czernihowskiej, o 25 w, od Ostrza, przy szosie kijowskiej, ma 163 dm. , 1875 mk. , zarząd policyjny. Wchodziła niegdyś Jako wieś w skład ststwa ostrskiego. Semkl, mylnie Sańki, wś, pow. lityński, gm. Kaczanówka, sąd w Chmielniku, par. kat. Kumanowce, o 45 w. od Lityna, ma 106 os. , 328 mk. , 465 dz. ziemi włośc, 652 dz. dwors. Niegdyś dobra starościńskie. Podług lustracyi kasztel, kamien. Humieckiego z 1616 r. Wś Siomki, słoboda, na samym szlaku ta Semichody Semgallen Semetkowce Semerynki Semer Semerenki Semera Semichołowszczyzna Semera-Komarnyki Semkl Semipołki Siemionowskoje Semionowka Semionki Seminów Semihory Semigalia Semiduby Semkin tarskim, w miejscu niebezpiecznem. Possesorem jej pan Balcer Kawatowski, za prawem dożywotniem per cessionem pana Sulimirskiego, za konsensem króla JMci dzisiejszego, która przedtem lustrowana nie była. Ratione libertatis czynszu nie dają. Stawek jeden niespustny, sianożęci jest po części, która nad wychowanie może uczynić fl. 5. Przychodzi kwarty od tego fl. 1 Jabłonowski, Lustra cye, 53. Następnie, jako część ststwa chmiel nickiego, darowana została przez cesarzowę Katarzynę hr. Kuszelewowi Bezborodko, dziś jego sukcesorów. J Krz. Semkin wierch, czubek lesisty, w obrębie gm. Kamionki, w pow. dolińskim, na lewym brzegu pot. Kamionki, nad granicą Skola. Wzn. 710 mt. npm. Br. G, Semków al. Semkiw, potok w Korszowie, pow. kołomyjski, uchodzi do Iwanowa w obrę bie Czeremchowa. Br. G. Semkuhneu al. Szimkulnen, wś, pow. gąbiński, st. p. Judtschen; 19 dm. , 112 mk. , 206 ha. Semlin, ob. Somonin, Samlin i Samlinek, Semmelwitz, 1359 Semelwycz, wś, pow. jaworski, par. ew. i kat. Jawor. W 1842 r. 36 dm. , sołtystwo, dziedziczne sołtystwo, 386 mk. 59 kat. , szkoła ew. , browar, 2 młyny wodne, młyn parowy. Semmenu, ob. Norudszuppen, Semmetimmen, wś, pow. stołupiański, st. poczt. Pillupoenen; 8 dm. , 62 mk. , 215 ha. Semmler al Semler, fol. pod Kwidzynem, pow. kwidzyński. W 1885 r. 2 dm. , 36 mk. R. 1540 był ten folw. pusty ob. Cramer Geschichte d. Bist. Pomesanien, str. 232. Semmritz, pow. międzychodzki Skwirzyna, ob. Zemsko. Semniatyn, potok, powstaje w, obr. gm. Porohów, pow. bohorodczański, ze źródeł le śnych, na płn. wschod. pochyłości działu Ole nicy 1384 mt; płynie na płn, leśnym paro wem, nad którym od zach. wznosi się Buk 1289 mt. i ubiegłszy 6 klm. uchodzi do Rypny z lewego brzegu. Br. G. Seninitz, wś, pow. człuchowski, st. p. i par. kat. Czarne Hammerstein. W skład gminy wchodzą Bossbruegge, Eschenriege, Jr. Semnitz, KI. Semnitz, Nowa Wieś Neuguth, Pickriege, Stillort, Wilhelmshof, Zertkenkathen. Cały obszar wynosi 1011 ha 371 roii or. . W 1885 r. 19 dm. , 26 dym. , 150 mk. , 142 ew. , 8 kat. Kś. Fr. Semoszkale, , okolica, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 53 w. od Telsz. Sempelbork, ob. Sępolno. Sempliny, fol, pow. lipnowski, gm. Szpetal, par. Chełmiec, odl. oliw. od Lipna, ma 3 dm. , 26 mk. , 62 mr. Sempławska Kępa, os. , pow. sochaczewski, gm. i par. ew. Iłów. W 1827 r. było 2 dm. , 28 mk. Sempochów, wś i fol, pow. nowomiński, gm. i par. Kołbiel, odl 10 w. od Mińska, ma 185 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 165 mk. W 1873 r. fol S. z nomenkl Dąbrowa, oddzielony od dóbr Rudno, rozl mr. 1129 gn or. i ogr. mr. 334, łąk mr. 65, past. mr. 159, łasu mr. 533, nieuż. mr. 38; bud. drewn. 25, płodozmian 6 polowy, las urządzony, młyn wodny. Sempolno, ob. Sępolno. Sempułki, Sempółki, w XVI w. Szepułky, fol, pow. turecki, gm. i par. Niewiesz, odl 24 w. od Turka, ma 2 dm. , 43 mk. W 1827 r. 1 dm. , 16 mk. Folw. ten wchodzi w skład dóbr Niewiesz. W XVI w. dziesięcina z łanów dwor. szła dla plebana w Niewieszu, z kmiecych zaś dla kanonii łęczyckiej. Semrowice, , niem. Schemrowitz, wś, pow. lubliniecki, par. kat. dla połowy połudn. Dobry Dzień, dla półn. Wysoka pow. olesiński. W 1861 r. 107 dm. , 837 mk. 10 ew. , 4 żyd. , 2441 mr. roii, 268 łąk, 29 ogr. i 70 mr. nieuż. We wsi kościół filialny drewniany z XVI w. i szkoła katol Przy wsi leżą osady Brzezinka, Dąbrowica, Gurazdzie Goradze, KaSzurowo, Koczury, Kątny, Lubojański, Marzałka. Przywary, Szwedowde, Swierkle, Wiesządry. Należą one do par. Wysoka. Semzen, folw. dóbr pryw. Kazzdangen, w okr. i pow. hazenpockim, par. neuhauzeńska Kurlandya. Sen, .. ., ob. Sę. .. . Sena, szczyt i góra w Karpatach bukowiń skich, pod 42 44 wsch. dłg. g. F. a 47 52 40 płn. sz. g. , na połudn, obszarze gm. Putyłów ki Storonieckiej, w pow. wyżnickim, nad źró dłami Putyłówki i Łopuszny, na płd. od rzki Losowy. Wznies. 1359 mt, npm. Ob. Senu i Senna, Br. G. Senadwór, wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. pol, gm. Święciany, okr. wiejski Konciarzyn, o 10 w. od gm. , 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Konciarzyn Kochanówka. Senadwory, zaśc. szl, pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 45 w. od Lidy, a 19 w. od Ejszy szek, 1 dm. , 13 mk kat. A. T. Senakły, wś, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bystrzyca, o 1 w. od gminy a 41 w. od Wilna, ma 5 dm. , 42 mk. kat. Senatorska, mogiła duża około wsi Laszki Królewskie, w pow. przemyślańskim. Senatów, rus. Senatiw, część wsi Czołynie, pow. jaworowski. Senchina dok. , Nasenchina, Nasentina, Nancino, Nasucino, Slasenchina, Cessancino, wś zaginiona pod Oksywiem, pow. pucki, jedna z tych, o które toczył się spór między klasztorem norbertanek w Żukowie a cystersami Senatorska Senakły Senadwory Senadwór Sena Sen Semzen Sempułki Sempolno Senchina Semkin wierch Sempochów Sempławska Kępa Sempliny Sempelbork Semoszkale Seninitz Semmritz Semmler Semmetimmen Semmenu Semmelwitz Semlin Semkuhneu Semków Seni Kamień w Oliwie. R. 1281 przyznane zostały cyster som ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 280. Osta teczny układ nastąpił dopiero r, 1316 i to na korzyść Oliwy ob. Klaazt. żeńskio kś. Fanki dejskiego, str. 55. Kś. Fr. Sencza, mko nad rz. Sutą, pow. łochwicki gub. połtawskiej, o 12 w. na płd. wschód od Łochwicy, przy dr. poczt. z Łochwicy do Mirgorodu, ma 549 dm. , 2945 mk. , 3 cerkwie 1 murow. , zarząd gminy, szkoła wiejska, 5 jarmarków, st. poczt. Istniała już w końcu XVI w. , wchodziła wtedy w skład dóbr ks. Wiśniowieckich i miała do 1400 mk. płci męz. W 1669 r. miasto sotnicze pułku łubieńskiego. Senczyce, wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol, gm. Braszewicze, o 44 w. od Kobrynia. Sendek, wś i fol, pow. płocki, gm. Kleniewo, par. Zagroba, odl o 22 w. od Płocka, ma 21 dm. , 192 mk. Folw. należy do drobnej szlachty, wchodził w skład dóbr Chudzyno. W 1866 r. rozl. mr. 482 gr. or. i ogr. mr. 292, past. mr. 7, łasu mr. 179, nieuż. mr. 5. Wś 5. os. 5, mr. 5. Senderki Potok, ob. Potok 17. . Senditz Ober i Nieder, 1367 Zanzicz, wś, pow. trzebnicki, par. ewang. Schawoine, kat. Zirkwitz. W 1842 r. 21 dm. , 183 mk. 50 kat. , zamek, fol. , młyn wodny i wiatrak. Sendrasz al Sendraś, wzgórze, na płd. od wsi Niedzicy, pow. magórzański, w hr. spiskiem, na praw. brzegu Kacwińskiej rzeki, nad doliną Dunajca. Wznies. 709 mt. npm. Wznies, doliny Dunajca 488 mt. npm. Br. G, Sendrowen, ob. Śędrowo. Sendwory, wś, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 35 w. od Telsz. Seneci, potok, powstaje w obr, gm. Puty łówki Storonieckiej, pow. wyżnicki, na poło ninie Morozy 1342 mt. ; płynie na płd. zach. , na obszarze Jabłonicy wpada do Łopuszny z praw, brzegu. Długośó biegu 8 klm. Por. Seneczyn, Br. G. Seneezów al Seneczół, Senaezów, Syneczów. rus. Senecził, wś, pow. doliński, 48 klm. na płd. od Doliriy, 34 klm, na płd. od urz. poczt. w Wełdzirzu. Na płn. leży Mizuń, na ptd wsch. Ludwikówką, na wsch. i pld. wsch. Wyszków, na zach. Różanka Wyżna pow. stryjaki; połudn, część graniczy z Węgrami. Wschodnią częśó obszaru przepływa Mizunka, która wchodzi od pld. z Wyszkowa, a płynie na płu. wschód do Mizunia i zabiera w obrębie wsi liczne dopływy. Najznaczniejszy z prawobocznych Tarnica, powstaje wewsch. strouiewsi, w lesie Roztoka, Z lewobocznych najznaczniejsze Sławianka i Senoczyu. Najwyżej wznosi się obszar na granicy wschod, w lesistem pasmie górskiem Roztoka Horodyszcze 1377 mt. i Tomatyk Mały 1204 mt. . Na granicy węgierskiej Radocin Kiczera sięga 1144 mt. W płd. zach. narożniku sięga 1210 mt. Półn. część obszaru opada poniżej 900 mt. Główna część zabudowań wiejskich leży na płd. wsch. blizko granicy węgierskiej. Prócz zabudowań wś składających, są jeszcze grupy domów Czerteż, Kiczerka, Kłucz, Na Riwnym, Na Słowiańskiem, Na Rzece, Olszynowiee, Poha ry, Polanka, Wołosany i domy Anccreł, Bajłyna, Daszkowce, Jaworynko, Kiczery, Na Wyżnych, Pełczynką i Zhar. Własn. więk. ma roii or. 1, łąk i ogr. 49, past. 108, łasu 3306 mr. ; wł. mn. roii or. 841, łąk i ogr. 1365, past. 1781, łasu 271 mr. W r. 1880 było 170 dm. , 827 mk. 818 gr. kat. , 9 izrael; 818 Ru sinów, 9 Niemców. Par. rz. kat. w Wełdzi rzu, gr. kat. w miejscu, dek. skolski. Do par. należy Wyszków. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła niezorganizowana. S. wchodził dawniej w skład dóbr Rachin ob. , własność Dzieduvszyckich. Lu. Dz. Seneczyn al. Seneczny, potok, nastaje w obrębie Seneczowa, pow. doliński, z pod Ki czery Radaczyńskiej 1144 mt. . Płynie na płn. lasem pomiędzy domostwami Seneczowa, a wreszcie zwróciwszy się na wschód doliną górską, uchodzi do Mizuńki od lew. brzegu. W średnim biegu zowią go także Mystok. Przyjmuje krótkie, górskie dopływy. Dłu gość biegu 8 klm. Br. G. Senejki, dobra, pow. grodzieński, w 2 okr. pol, gm. Indura, o 36 w. od Grodna. Senekiw, potok, w pow. turczańskim, dopływ pot. Jabłonki, na obszarze gm. Jabłonka Wyżna ob. . Senft, osada przy leśn. Skaliszki, pow. węgoborski, st. poczt. Budry. Senftenberg, na Łużycach, ob. Komorów, Senglelowszczyzna, okolica, pow. wileński, ob. Songiałowszczyzna, Sewgwitz, Senkwitz, 1360 Senkewicz, 1371 Zenkoiüicz, wś nad rz. Tellmitz, pow. nissański, par. kat. Nissa. W 1861 r. było 40 dm. , 244 mk. kat. , 1408 mr. W XVI w. S. zostało podarowane szpitalowi w Nissie. Senia al Złotagóra, wzgórze, 413 mt. , na obszarze wsi Kabarowce, w pow. złoczowskim. Senica al. Seneza, szczyt lesisty w Karpa tach wschod. , w dziale czarnohorskim, u zej ścia się granic gminy Krzyworówni, Jasio nowa Górnego i Żabiego, w pow. kosowskim, w gniaździe górskiem, oblanem od płn. i wsch. Czeremoszem, a od płd. rz. Czarną, dopŁ Cze remoszu. Na wschód wznosi sie Przysłop 1030 mt. , na płn. Waratyn 1067 mt. , na płd. zach. Hoły wierch 932 mt. , a na płd. wsch. Bukowień 832 mt. i Leśniczka 1015 mt. . Wznies. 1188 mt. npm. Br, G. Seni Kamień, , moze Siny Kamieńwzgórze leśno, pow. skolski, na granicy gm. Klimca a Malkowa pow. turczański, nad doliną pot. Sencza Sencza Senczyce Sendek Senderki Potok Senditz Sendrasz Sendrowen Sendwory Seneci Seneezów Seneczyn Senejki Senekiw Senft Senftenberg Senglelowszczyzna Senia Senica Senowie Seniłówka Kremenianki, Na wschód wznosi się Kiczera 958 mt. , na zach. Serakiczara 922 mt. , na pld. Marków 833 mt. , a na płn. Prutucz wierch 1000 mt. . Wznies. 888 mt npm. Seniłówka, karczma na obsz. dwor. Berezowicy Wielkiej, w pow. tarnopolskim. Seniów, potok, powstaje w obr. Majdami, pow. drohobycki, w lesie Serednym, z pod Czarnej góry 1230 mt. ; płynie na zach. parowem, nad którym na płn. rozpościera się Seredny las z górą Połoninką 1041 mt. , a od płd. las Czarna góra 1077 mt. . Uchodzi do Rybnika majdańskiego. Długość 4 klm. Seniów, rus. Syniw, część Krasnego, pow. turczański. Seniowe, domy w Młynach, pow, jaworowski. Senisławice, w XVI w. Sędzisławice, wś, pow. pińczowski, gm. Winiary Wiślickie, par. Stary Korczyn. W 1827 r. 19 dm. , 326 mk. S. wś królewska, wchodząca w skład ststwa korczyńskiego, miała w 1579 r. 7 osad, 3 1 2 łan. , 20 ogr. z rolą, 9 ubogich, 1 rzemieślnik Pawiński, Małop. , 213. Br, Ch. Senitz, 1370 Senicz i Zenicz, wś, pow. niemczyński, posiada kośoiół par. ewang. , par. kat. Rothschloss. W 1842 r. 74 dm. , wolne sołtystwo, 537 mk. 34 kat. , szkoła ew. , młyn wodny. Seniutowa Łoza, zagroda na obsz. dwor. Glinian, w pow. przemyślańskim. Seńka 1. rzeczka, dopływ Kamionki, wpadającej do Teterowa. 2. S. , rzeczka w pow. bałckim, lewy dopływ Sinicy, ma źródła pod granicą pow. humańskiego, mija wś Seńki i pod wsią Trojany uchodzi do Sinicy. X M, O, Senkajcie, okolica, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 70 w. od Telsz. Senkańce, wś rządowa nad rz. Naczką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Lidy a 22 w. od Ejszyszek, 7 dm. , 85 mk. katol. Seńki, rus. Sińki, wś nad rzeczką Seńką, dopł. Sinicy, pow. bałcki, na pograniczu gub. kijowskiej, okr. poL, sąd i par. katol. Hołowaniewskie, gm. Trojany, o 75 w. od Bałty, ma 285 osad, 1364 mk. , 2874 dzies, ziemi włośc, 1540 dworskiej, 110 cerkiewnej. Cerkiew, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1763 r. , ma 2258 wiernych. Należała do klucza chraszczowackiego hr. Potockich, przez z Potockich Strogonowa sprzedana Udiełom. Senkieniszki al. Gryndziszki, fol. nad strugą Bołoźniką, pow. lidzki, w 2 okr. poL, o 39 w. od Lidy a 22 w. od Ejszyszek, ma 8 mk. katol. Senkitten, dobra na niem. Warmii, pow. reszelski, st. p. Bischofstein; 6 dm. , 36 mk. , 159 ha. Senklerkrug, , dobra, pow. welawski, st. p. Puschdorf; 5 dm. , 30 mk. , 92 ha. Senkoradi Sękorady, osada nie istniejąca obecnie. Władysław Łokietek nadał w 1298 r. woj. pomorskiemu Mikołajowi Żerniki, 0biecanowo i S. w zamian za pobliskie Komorowo i wieś na Pomorzu Kod. Wielk. , n. 801. Obiecanowo i Żerniki leżą o 14 klm. na zach. płd. od Żnina, w pow. wągrowieckim. Senkow, słoboda nad rz. Oskolą, pow. kupiański gub. charkowskiej, o 25 w na płd. od Kupiańska, przy dr. pocz. z Charkowa do Starobielska, ma 189 dm. , 1514 mk. , 2 cerkwie, szkołę, 4 jarmaiki, zarząd policyjny, st. pocz. Seńków 1. al. Seńkowskie, Senkiw, folw. i grupa domów koło Koropatnik, obsz. dwor. Brzeźany. 2. S. al. Synków, fol. na obsz. dwor. Potoka, w pow. brzeżańokim. 3. S. al. Synków, grupa domów, dwor i folwark w Łuce, w pow. buczackim. Seńkowa, ob. Nowosielce 5. Seńkowa Wola, ob. Jaworowa Wola i Wola Seńkowa. Senkowce, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 62 w. od Dzisny, 2 dm. , 15 mk. katol. Seńkowce al. Sieńkowce, część Horodnicy, pow. husiatyński. Seńkowiec al. Sieńkowiec, potok, dopływ Wiaru, na obszarze Nowosielec, w pow. dobromilskim. Seńkowo, wś nad Pronią, pow. horecki, młyn wodny. Senławka, przysiołek, pow. szawelski, gm. Krupie, o 44 w. od Szawel. Senna, najwyższy szczyt w dziale gór skim Rakowy, w Karpatach bukowińskich, pow. wyźnickim. Wznies. 1285 mt. npm. szt. gen. . Ob. Rakowa i Sena. Br. G. Sennhuette, , os. na prus. Litwie, pow. darkiejmski, st. p. Trempen; 2 dm. , 52 mk. Sennik al. Seniek, szczyt w Gorganie Sinym, nad źródłami Zielenicy Małej, a na pln. od doliny Prutczyka. Szczyt goły i skalisty, sięga 1664 mt. npm. Szczyt ten porozrywany nazwał lad Parszywą Babą al. Seniną Babą, t. j. Jasną, z powodu iż słońce odbijające się o niebieskawe ściany skał na szczycie, nadaje im odblask tęczowaty, Z pod tej góry wypływają główne źródłowiska Prutczyka al. Prutecia, spływające ku płd. , a od płn. źródła Zielenicy Małej. Piaskowiec karpacki, łupek, ruda żelazna. Zbocza pokrywają świerki. Dla botaników ważny punkt florystyczny. Br. G. Senopaniowce, pow. kamieniecki, ob. Paniowce, Senowie, os. , pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol, odl. od Maryampola 5 w. , ma 2 dm. , 17 mk. W 1827 r. 1 dm. , 14 mk. Sensburg, ob. Ządzbork. Seniów Seniłówka Seniowe Senisławice Senitz Seniutowa Łoza Senkajcie Senkańce Senkieniszki Senkitten Senklerkrug Senkoradi Senkow Senkowce Senławka Senna Sennhuette Sennik Senopaniowce Sensburg Sepliwka Sepne Sense Senseln Sensen Senslau Sensujen Sensutten Senten Sentken Sentor Sentywianego Staw Sentzkau Senu Seny Senżary Separowo Sepeniuch Sepienko Sepnica Sense Sense, rzka w pow. reszelskim, prawy dopływ Alli Węgrzy, wypływa z jeziora Lutry a uchodzi pod Licbarkiem. Senseln, wś, pow. labiewski, st. p. Wulfshoefen; 22 dm. , 130 mk. , 292 ha. Sensen, wś, pow. królewiecki, st. p. Neuhausen; 13 dm. , 73 mk. , 235 ha. Senslau, ob. Żelisławski, Sensujen, , ob. Zezuj. Sensutten 1. ob. Zezuty. . 2. S. Neusass, , ob. Cichogrąd, Senteineii wś, pow. tylżycki, blisko Tylży; 92 dm. , 431 mk. , 308 ha. Senten, dobra pryw, , w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandaweka Kurlandya, Sentken, ob. Sętki. . Sentor, góra, w obr, Russ po boul, pow. kimpoluński, na lew. brzegu pot. Boul, wzn. 934 mt. npm. Br. G. Sentywianego Staw, staw tatrzański, w dolinie Młynicy, na obszarze Liptowa, u płd. stóp Szczyrbskiej turni 2386 mt. , w pobliżu staw Doellera, cokolwiek na płd. od niego. Leży 2019 mt. npm. Nazwany od SentIwa niego, właściciela hotelu i willi nad Szczyrbskiem stawem 1351 mt. . Ob. Młynica, Sentzkau dok. , ob. Zajączkowo, Senu, , potok, wypływa na płn. obszarze Banilli Mołdawskiej, w pow. storożynieckim; płynie łąkami na płd. do pot. Pantina, dopł. Seretu Małego. Długość biegu 4 klm. Por. Sena. Br. G. Seny, szczyt górski, w pow. wyżnickim, wznies, 859 mt. ; ob. Putyłówka, Senżary 1. Nowe, w dok. Sanżary, mko nad rz. Worskłą, pow. kobelacki gub. połtawskiej, na płn. wschód od miasta pow. 2. S. Stare, mko nad rz. Worskłą, pow. połtawski, na płd. zach. od Połtawy, Niegdyś miasto setnicze. Separowo, fol. do Bielaw, w pow. bukowskim Grodzisk, o 9 klm. na zach. płd. od Stęszewa; par. Słupia, okr. domin. Bielawy, poczta w Dakowach Mokrych, 5 dm. , 156 mk, należy do ecminaryum duchown, w Poznaniu. Sepeniuch, potok, powstaje w obrębia gm. Żabiego, pow. kosowski, płynie na płd. i wpa da do Bystrzca od lew. brzegu. Dług. 4 klm. Nad źródłami wznosi się szczyt Hedja 1348 mt. , w paśmio Kostrycza. Br, G. Sepienko al. Sepno Mniejsze, wś i fol, pow. kościański, o 7 1 2 klm. na pln. zach, od Kościana, przy bitym trakcie grodziskim, nad płn. kanałem obrzańskim, śród łęgów. Graniczy z Sepnem. Par. Kouojad, poczta i st. dr. żel. w Kościanie, W r. 1580 posiadali na 8. Abraham Zadorski 1 łan osiadły i 2 zagr. , Jan Sepiński, zwany Wincenty, 1 1 2 i Jan kępiński 1 2 łana osiadł. Około 1773 r. toczyły 8i spory graniczne z dzierżawcą ststwa koSłownik Geograficzny T. X. Zeszyt 114 ściańskiego. Około 1793 r. należało S. do Melchiora Rożnowskiego. Majętność ta skła dała się jeszcze w r. 1846 z dwóch części, z których jednę posiadał Chłapowski a drugą Banaszkiewicz; ten nabywszy część Chłapow skiego, sprzedał całe S. Tytusowi hr. Działyńskiemu. Obecnie wieś ma 10 dm. , 74 mk. kat. , 137 ha 72 roli, 40 łąk; folw. ma 6 dm. , 117 mk. i 532, 69 ha 175, 66 roli, 217, 28 łąk, 15, 57 past. , 88, 34 lasu, 8, 27 nieuż, i 27, 57 wody; czysty doch, grunt. 4101 mrk. Wła ścicielką jest Elżbieta z ks. Czartoryskich hr, Działyńska. E. Cal Sepiłaki, fol. , pow. ciechanowski, ob. Humięcino S, Sepitul al. Sipitul, rzeczka, wypływa z pod Arszycy 1338 mt. , na granicy gm. Seletyna i Szypotu Kameralnego, w pow. radowieckim; płynie na pln. wschód granicą tychże włości, a następnie przez obszar Seletyna, uchodząc naprzeciwko wólki Sepitula do Suczawy z pra wego brzegu. Między licznemi dopływami najważniejszy jest Tenpsul od lew. brzegu. Od zachodu, a więc od lew. brzegu rozpościera się dział Magóry Wielkiej 1220 mt. i Małej 1102 mt. , jakoteż Lupczyn z Kiczerą 1061 mt. , wreszcie dział Wibczyny Kosteliwskiej 1112 mt. . Długość 12 klm. Br, G. Sepitul al. Sipitul, Nesepitul, Nesipitul, wólka, w obr. Seletyna, w pow. radowieckim, nad Suczawą, przy ujściu pot. Sepitula do Suczawy. W r. 1880 było 14 dm. , 53 mk. Sepliwka, wzgórze, na płd. od wsi Jabło nowa, w pow, turczańskim, na praw. brzegu Stryja, 771 mt. npm. Br, G, Sepne, częś wsi Trzciany, pow. bocheński, nad pot. Stradomką. Br. G. Sepnica, wś, pow. ropczycki, przy gościńcu z Dębicy 8 klm. do Ropczyc, nad pot. Zawadzkim lew. dopł. Wielopólki; ku pi i. okolica podgórska 342 mt. npm. , ku płn. zaś równina obniżająca się z 226 na 205 mt. Wraz z obszarem więk. pos. An. hr. Raczyńskiej składa się osada z 74 dm. i 431 mk. 424 rz. kat. , 3 prot. i 4 izrael. . Pos. więk. wynosi 338 roii, 44 łąk i ogr. , 25 past. i 517 mr. łasu; pos. mn. 231 roii, 26 łąk, 35 past. i 6 mr. lasu, Par. rz. kat. w Lubczynie. Za Długosza L. B. , II, 295 S. była własnością Leliwity Spytka Melsztyńskiego. Kmiecie i zagrodnicy dawali dziesięcinę kościołowi w Przecławiu a dwór proboszczowi w Lubzinie. Spadkiem przeszła następnie na Ligięzów. W 1536 r. Pawiński Małop. była S. własnością Feliksa z Bobrka Ligięzy i składała się z 15 łan. kmiec, 7 zagr. i karczmy. Kmiecie mieli nierówne łany a zagrodnicy po części odrabiali pańszczyznę, po części płacili czynsze. Dochód wynosił 17 grzyw, i 27 gr. a nadto 40 korcy owsa, kury, jaja i t. p. Dwór i grunta były 2S Sepiłaki Sepitul dobre, łąk poddostatkiem a prócz tego 41 większe i 3 mniejsze sadzawki. W 1581 r. przeszła na własność Sebastyana i Teodora j Ligięzów, liczyła 13 kmieci na 5 łanach, 6 zagród, komornika z bydłem i bez bydła. Graniczy na zach. z Zawadą, na płn, z Pasz, czyna, na wschód z Lubczyną a na płd. ze Stobierną. Mac. Sepno, bagnisko, w r. 1247. Przy podziale ziem wielkopolskich dostała się księciu Bolesławowi przestrzeń od Kalisza i Prosny do Przemętu, a ztąd ku płn. wschodowi do Warty i Mosiny, czyli do ujścia Mosinki o 2 mile na płd. od Poznania. Na tej przestrzeni szukać należy Sepna i Łęk Lanka, Lamcha, o których wspominają kroniki Pomn. Dz. Pol. , II, 564 i III, 13. Łęki, przy ujściu Mogilni cy do Obry, naprzeciw Sepna, miały kościół paraf. już w r. 1298, były przeto znaczną stosunkowo osadą, którą przy rozgraniczaniu można było wziąść za punkt wytyczny; błota zaś S. albo dały swą nazwę istniejącej dotąd osadzie, albo od niej ją wzięły. Łęgi wreszcie obrzańskie, dziś osuszone, były w XIII w. obszernem bagniskiem, ciągnącem się od Kę błowa na Przemęt po pod Mosinę. E. Cal. Sepno 1. majętność, pow. kościański, o 8 klm. na płn. zach. od Kościana, przy ujściu Prutu do kanału Obrzańskiego Kopanicy; par. Konojad, poczta i st. dr. żel. w Kościanie. Na obszarze wsi S. wykopano popielnice, odznaczające się niezwykłemi rozmiarami; kś, W. Krzyżanowski, proboszcz poblizkiego Kamieńca, posiada jednę z nich około 60 cntm. wysoką. Odkopano tu także kościotrupy. Między r. 1390 a 1399 pisał się z S. Wawrzyniec Sepiński Sapiński, podsędek kościański, a między r. 1456 a 1485 Jan, który w końcu był kasztelanem biechowskim, sędzią kaliskim ob. Długosz, Hist. , Y; Kod. Dypl. m. Krak. , 270 i Script. Rer. Siles. , 259. W 1580 r. posiadali na S. Jan Sepiński, zwany Wincenty, l 1 2 łanu osiadł. , 3 zagrod, i 2 komorn, , Jan Sepiński 1 1 2 łanu osiadł, i 4 zagrod. , a Wojciech Niemierzycki 1 łan os. , 3 zagrod. , 1 osadn, i wiatrak. W XVIII w. składało się S. z dwóch części, które urzędownie rozróż niają się liczbami I i II. Sepno I ma 6 dm. , 133 mk. kat. i 435 ha 219 roii, 161 łąk, 24 łasu; fabryka serów i eksploatacya kory dę bowej; właścicielem jest Adam Kościelsld. Dawniłaj posiadali tę część Goczałkowscy w r, 1722, Makowscy r. 1737, Skórzewscy r. 1758 1809, Ziołecki Roman r. 1848, a w końcu Kościelscy. Sepno II ma 5 dm. , 117 mk. kat. i 368 ha 182 roii, 50 łąk, 119 łasu, w któ rym rosną jesiony, dęby, osina, olszyna i drzewo łozowe; właścicielem jest Wincenty Biegański, dziedzic Cykowa. Dawniej posia dali tę część S. ; Ossowscy r, 1722, Kosiocy r. 1737 1758, Moszczeńscy r. 1778, Chełmiecy r. 1797, Zawadzcy. Między r. 1742 i 1758 istniała jeszcze trzecia część S, własność Ga bryela Skórzewskiego, którą nabył Tomasz Kosicki. 2. S. al. Sępno, fol. do Nieczajny, w pow. obornickim, o 11 klm, , na płd. od Obor nik, nad Samicą Kiekrską; par. Sobota, poczta i st. dr. żeL w Rokitnicy, o 5 klm. ; ma 5 dm. , 58 mk. ; właścicielem jest Hipolit Turno. Na sejmie z r. 1773 5 wyznaczono komisyą ce lem załatwienia sporów granicznych, jakie z sąsiadami swemi wiódł Młodziej o wski, pi sarz ziemski wschowski, ówczesny dziedzic Nieczajny i S. Przy schyłku zeszłego wieku wchodziła ta majętność w skład dóbr objezierskich; dziedzicem był Wojciech Huza rze w ski. E. Cal. Seppau, 1251 Sepow, wś, pow. głogowski, par. ew. Dalków. W 1842 r. 19 dm. , zamek z parkiem, folw. , 156 mk. 14 kat. , szkoła ewang. , browar, 3 młyny wodne. Seppen, fol. dóbr pryw. Diensdorf, w okr. i pow. hazenpocldm, par. amboteńska. Septinloepen, wś, pow. pilkałowski, st. p. Kussen; 39 dm. , 169 mk. , 339 ha. Seradowo 1. wś i folw. , pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Kossewo, o 54 w. od Słonima. 2. S. , zaśc, tamże, o 56 w. od Słonima. Serafiec, jezioro na obszarze wsi Czerwone, w pow. kolneńskim. Serafin, dawniej Krusko, jezioro przy wsi t. n. , w pow. kolneńskim, leży pomiędzy strażami leśnemi Cieciory i Wejdą. Na północ, , w pewnej odległości, leży wś Serafina, na południe wieś Pupkowizna. Część południowa jeziora jest głębszą; półn. , w skutek przeprowadzenia sieci kanałów, łączących jezioro z rzeką Pisą, wysycha latem. Do jeziora wpada struga Kruszą, płynąca w kierunku wsch. półn. przez łąki zwane Grędkami i Słachtami. Wpadają one do jeziora w płd. zach. części. Jezioro to sławnem było ze swoich karasi. złotych. Mieli tu wolny połów ni tylko okoliczni Kurpie, ale i nowogrodzcy. Jezioro samo wchodziło w skład dóbr ststwa łomżyńsldego, następnie włączono je do dóbr narodowych Mały Płock, a od 1855 do dóbr Kolno. Dzierżawa z jeziora w 1810 r. wynosiła 1100 złp. Poławiają się tu karasie, płotki, okunie, szczupaki. Nad jeziorem znajdował się jeden z 3 dworców myśliwskich, w puszczy nowogrodzkiej. Składał się on z 2 izb, kuchni i piwnicy; nadzór nad nim mieli powierzony bartnicy. Około jeziora znajdują się łąki rządowe, utworzone przez osuszenie półn. części błot, stanowiących jezioro, rozl. 336 mr. Serafińskie kanały wchodzą w skład sieci kanałów, wykopanych w 1854 62 r. w cełu osuszenia błot puszczy nowogrodzkiej i uspławnienia Pisy, Leżą po prawej stronie Sepno Sepno Seppau Seppen Septinloepen Serafiec Serafin Serafińce Serafin głównego kanału. Kanał S. główny w odległości 529 pręt. od jeziora przyjmuje kanał S. boczny; o 775 pręt. dalej przechodzi przez wś Kruszę i wpada do Pisy pod Potasiami. Długość 2043 pręt. , z tego w 1862 r. zbudo wano 56 pręt, w 1861 r. 1628 pręt. , w 1860 r. 719 pręt. idąc od jeziora do Piany. Kanał S. boczny wychodzi ze zbiegu kanału Wanackiego i Wejdowskiego, idzie równolegle do kanału głównego i wpada do poprzedniego kanału. Długości posiada 1508 pręt. , z któ rych 407 pręt. wykopano w 1860 r. , pozosta łą zaś część, leżącą przy kanale S. głównym, w 1862 r. Ogólny obszar jeziora wynosi do 900 mr. Lud. Krz. Serafin 1. pow. lubartowski, gm. Chudo wola, par. Rudno. 2. S. , wś kurpiowska, na płd. od jeziora t. n. , pow. kolneński, gm. Tu rośl, par. Myszeniec, odl. 26 w. od Kolna, 54 od Łomży. W 1802 r. 23 rolników, 6 chałup. , karczma; w 1819 r. 23 roln. , 18 chałup, i karczma, razem 237 mk. ; 37 koni, 58 wołów, 33 krów, 4 jałowic, 15 świń, 52 owiec. Czynsz wynosił 416 złp. 19 gr. 1 szel. , dziesięcina dworska 12 złp. 24 gr. , uiszczana przedtem do seminaryum w Pułtusku. Chałupnicy pła cili po 2 złp. tak zwanej trzydniówki. W 1827 r. 42 dm. , 245 mk. W 1878 r. 1021 mr. 293 pręt. 374 mr. 293 pręt orn. . Obręb leśny S. należy do straży Cieciory; 1369 mr. lasu so snowego. Lud, Krz. Serafin, probostwo z koso. paraf. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gra. Omelno, przy krzyżujących się drogach z An tonówki do Słobody i z okolicy Sucin do zaśc. Żadową i Błuża. Kościół drewn. p. w. św. Antoniego fundował w 1762 r. Kazimierz Ja niszewski. Par. kat. , dek. ihumeńskiego, 1850 wiernych. Do par. należała filia Drażna, tu dzież kaplice w Protasewiczach, Horkach i Sucinie. A. Jel. Serafińce 1. grupa domów w Litiatynie, pow. brzeżański. 2. S. , domy w Kniażu, pow. śniatyński. 3. S, wś nad pot. Hurkało dopł. Lemnicy, pow. horod ański, o 4 4 klm. od Ho rodenki par. kat. ; obszar dwor. 724, włośc. 3709 mr. W 1870 r. 3019 mk. ; w 1880 r. w gm. 3073, na obsz. dwor. 28; rz. kat. 68, grkat. par. w miejscu. Cerkiew św. Miko łaja mur. wystawiona i poświęcona 1822 r. r. ; metryki ma od 1732 r. Par. obejmuje 3076 dusz. Szkoła etatowa systemizowana 1879 r. Dzieci gr. kat. w wieku szkol 429; kasa po życz, gm. z kapit. 1980 złr. Właśc, posiadł, dwor. Abraham Seidmann. B. R. Serafiniszki 1. dobra skarb. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Koniawa, okr. wiejski Krzywile. 2. S. , okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. poL, o 41 w. od Lidy a 5 w. od Ejszyszek, 2 dm, , 14 mk. kat. 3. S. , wś włośc. i os. karczemna, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarb. Stare Troki, o 6 w. od gminy, w 1864 r. 32 dusz rewiz. 4. S. Nowe, wś włośc, tamże, 11 dusz rewiz, osadn, w. ross. 5. S. , wś, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Orany, okr. wiejski i dobra Rosochackich w 1864 r. Bobryszki, o 16 w. od gminy a 40 w. od Trok, ma 10 dm. , 110 mk. w 1864 r. 44 dusz rewiz. . 6. S. , zaśc. rząd. , pow. wileński, w 2 okr. poL, o 66 w. od Wilna, 2 dm. , 10 mk. kat. . 7. S. , dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 50 w. od Poniewieża, 8. S. , wś, pow. rossieiiski, gm. Kietuny, o 37 w. od Rossień. 9. S. , dobra, pow, wiłkomierski, gm. Szaty, o 34 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Serafinów, posiadłość, w pow. krotoszyń skim Koźmin, o 7 klm. na zach. od Koźmina, przy kaplicy św. Rozalii; par. Mokronos, okr. domin. Śkałów, poczta w Borzęciczkach Radenz; ma 3 dm. , 57 mk. i 136, 25 ha 120 ro li, 1, 50 lasu, 14, 75 nieuż. ; właścicielem jest Lambert Małecki. E. Cal. Serafinówka, folw. , pow. miński w 3 okr. pol. kojdanowskim, w okolicy Koj dano wa, dany w nagrodę 1869 r. urzędnikowi Hrehoremu Kossakowskiemu, ma około 22 włók; młyn wodny, gospodarstwo nabiałowe. A. Jel. Serafiny, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par, Wysokaruda, odl. od Władysławowa 37 w. , ma 6 dm. , 49 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Serafiny 1. mylnie Sarafany t. IX, 307, wś, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Myto da wniej Wawerka, okr. wiejski i dobra, Kostro wickich, Papiernia, o 26 w. od Lidy a 10 w. od Wasiliszek, ma 14 dm. , 123 mk. kat. 56 dusz rewiz, w 1864 r. . 2. S. , folw. , pow. lidzki, inaczej Molgi ob. . 3. S. , wś, pow. słonimski, w 4 okr. poL, gm. Zdzięcioł, o 57 w. od Słonima. J. Krz. Serajcie, wś i fol. , pow. sejneński, gm. Mirosław, par. Sereje, odl. od Sejn 43 w. , ma 11 dm. , 102 mk. W 1827 r. 2 dm. , 15 mk. Serakiczera, szczyt górski na lew. brzegu Stryja, na obszarze gm. Matkowa, w pow. turczańskim; wzn. 922 mt. Serakiszki, wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Szumsk, odl. od Wyłkowyszek 25 w. ; ma 12 dm. , 90 mk, Serapul, ob. Sarapul. Serata al. Sorata, potok w pow. kołomyjskim, lewy dopływ Łuczki; ob. Medwedia. Serag, jezioro, ob. Sarag, Serbajszczyzna, grupa domów w Bełżcu, pow. złoczowski. Serbeniszki 1. w spisie z 1864 r. Serhetniki, wś nad rzką Poradunką, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Raduń, okr. wiejski Kiwańce, o 4 w. od gminy, 36 w, od Lidy a 16 w. od. Serbeniszki Serbajszczyzna Serag Serata Serapul Serakiszki Serakiczera Serajcie Serafiny Serafinówka Serafinów Serafin Serafiniszki Serbentyna Serbenty Serbenten Serbenten Serbentyny Serbia Nowa Ejszyszek, ma 5 dm. , 21 mk. kat. podług spisii z 1864 r. 17 dusz rew. . 2. S. , ob. Poraduń. Serbenten, wś, pow. pilkałowski, st. p. Schillehnen; 8 dm. , 46 mk. , 109 ha. Serbenty wś, pow. rossieński, par. Rossienie, gm. Szymkajcie, o 10 w. od Rossień. Serbentyna, , wś, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 30 w. od Rossień. Serbentynia, , folw. , pow. szawelski, gm. Skiemie, o 47 w. od Szawel. Serbentynie, , wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Igłówka, odl. od Maryampola 27 w. , 2 dm. , 24 mk. W 1827 r. 1 dm. , 20 mk. , par. Preny. Serbentyny, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 26 w. , ma 2 dm. , 17 mk. W r. 1827 było 2 dm. , 21 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo, Serbentyszki, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 23 w. , ma 15 dm. , 78 mk. W 1827 r. 2 dm. , 27 mk. Serbia Nowa, ob. Nowoserbia, Serbin, inna nazwa pot. Holiszanka ob. , w obr. gm. Hołoskowa. Br. G. Serbinia, dobra, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 41 w. od Kowna. Serbinów al. Serwinów, wś, pow. kielecki, gm. i par. Mniów. W pobliżu wsi pokłady węgla i zakłady żelazne w Krasny. W 1827 r. było 16 dm. , 125 mk. Serbinów al. Serbinówka, mylnie Serwinów, wś, pow. proskurowski, na pograniczu gub, wołyńskiej, okr. pol. i sąd w Satanowie, gm. Sarnów, par. praw. Rybna Rypna, katol. Tarnoruda, ma 36 osad, 188 mk. , ziemi włośc, wraz z Rybną 894 dzies. , dworskiej z Sołomną 1326 dzies. Należała do Zuzanny Iwanow skiej. Dr. M. Serbinowce, wś nad rz. Rowem, przy li nii dr. źel. odesskowołoczyskiej, pow. lityń ski, okr. poL, gm. i par. Meżyrów, leży na trakcie z Meżyrowa do Stodulec i Tokarówki, o 35 w. od Lityna a 19 w. od Żmerynki, ma 125 osad, 656 mk. , 862 dzies, ziomi włośc, 4931 dzies, dworskiej wraz z Sewerynówką i Słobódką. Posiada cerkiew, st. dr. żeL po między Żmerynka Zmierzynką, o 19 w. a Wołkowiócami o 20 w. , o 133 w. od Wołoczysk a 380 w. od Odessy, st. poczt, i tele graf kolejowy. Dobra niegdyś starościńskie; podług lustracyi z 1616 r. possesorem jej był Siemoński, , z opłatą kwarty 444 fl. Obecnie należy do z Orłowskich lvoto Kor sakowej, 2voto Sokołowskiej. Dr. M. Serbinówka, rozległa wieś, w glebie urodzajnej, pow. żytomierski, par. Cudnów o 5 w. . Cerkiew drewniana i szkoła wiejska. Wieś ta od XVI w. stanowiła własność kościoła cudnowskiego, założonego przez ks. Sanguszków. Ostatni ordynat Janusz Aleksander Sanguszko, marszałek w. ks. litew. , dokumentem d. 18 Lipca 1747 r. , za zgodą władzy duchownej, zrzekł się praw kollatorskich, przelewając je razem z Serbinówką na rzecz kapituły kijowskiej, z warunkiem aby taż kapituła przy kościele cudnowskim utrzymywała dwóch kapłanów, jednego komendarza stałego, a drugiego wikaryusza. W 1842 r. wraz z innymi majątkami duchownymi i S. została wcielona do dóbr skarb. Ks. Sz. Serbinówka 1. al. Serbinowce, wś, pow. li tyński, na pograniczu pow. Winnickiego, na wy żynie między Bohom a Sniwodą, gm. Ułanów, par. prawosł. Białyrękaw, katol. Chmielnik o 12 w. odl. 33 w. od Lityna, 32 w. od Kali nówki, st. dr. żeL płd. zach. , 9 w, od mka Pi ków, 12 w. od Uładówki i 14 w. od cukrowni Wójtowce. Ma 380 mk. wraz ze szlachtą czynszową. Ziemi ornej czarnoziemu 985 dz. , w tem dwors. 575 dz. , włośc. 336 dz. , cer kiewnej 60 dz. Przez S. przechodzi Czarny szlak, a raczej jedna z odnóg tegoż, idąca z Pikowa ku Staremu Konstantynowi. Cer kiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1700 r. W 1787 r. płaciła S. podatku rządowego zł 94 gr. 15, obecnie zaś łącznie z kontrybucyą za sam obszar dworski płaci 360 rs. S. nale żała przedtem do sstwa chmielnickiego, w skład którego, oprócz Chmielnika, wchodziły Tereszpol, Semki, Kaczanówka, Wójtowce, Mytnik Wielki, Mytnik Mały, Biały Rękaw, Tomaszpol, Klityszcze, Wierzbówka, Stara Huta, Nowa Huta, Hołotki, Szeroka Gro bla, Kuryłówka, Majdan Kuryłowski. Majdan Trybuchowski, Dubowice, Trybuchy, Ossolinka, Iwcza, Kusikowce, Bahrynowce, Maj dan Stasiów, Majdan Sawin, Majdan Stary, Winnikowce, Makarów, Czerneliwce i Dubo wa Act. Laticovien. , 1780, F. 91, Nr. 5. W 1795 r. starostwo to nadane zostało Kuszelewowi Bezborodce, od którego przeszło drogą sukcesyi do ks. Kleopatry z Bezborodków ŁobanowyRostowskiej, przez nią zaś w r. 1817 S. została sprzedana za 10, 780 rub. srebrem i miedzią Sewerynowi i Tekli ze Skąpskich Gawłowskim. Od nich przeszła drogą spadku do Wasiutyńskich, w których ręku pozostaje. 2. S. , wś nad Słuczą, pow. nowogradwołyński, gmina i parafia Ostro pol, należy do dóbr ostropolskich Szwejkow skich. A. L. W. Serbinowski, folw. dóbr Ostropol, w pow. nowogradwołyńskim. Serbiny, wś rząd. , pow. rzeczycki, w 3 okr. poL wasilewickim, gm. Domanowicze, należała do starościńskiego dominium Kowszyce, ma 25 osad pełnonadziałowych. AL Jel. Serbła, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, Serbentyszki Serbła Serbiny Serbinowski Serbinówka Serbinowce Serbinów Serbinia Serbin Serbentynie Serbentynia Serby Serebranka Serdyca Serbowce w 4 okr. pol. o 61 w. od Nowoaleksandrowska. Serbowce, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Nowowola, o 7 w. od Sokółki, 7 dm. , 60 mk. Serbska 1. Pojana, ob. Pojana 6. 2. S. Polana, Serbului, ob. Obczyna. Serbutowo, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. poL, gm. Kamienna, o 4 w. od Sokółki. Serby 1. wś nad rz, Białoczą, dopł. Dniestru, pow. bałcki, okr. pol i st. poczt. Krute, gm. Pisarzówka, sąd w Aleksandrówce, par. katol. Kodymna, o 56 w. od Bałty, w pobliżu linii dr. źel kijowskoodeskiej i st. Kodymny. Ma 287 osad, 1705 mk. , w tej liczbie 25 jednodworców, 2017 dzies. ziemi włośc. 1Ó75 dz. w części należącej do Zofii z Orłowskich Kwistowej i 942 dz. w części rządowej, 1275 dz. ziemi dworskiej Kwistowej, 87 dz. ziemi cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Dymitra, z 1777 r. , ma 2139 parafian. Należała do klucza budziańskicgo dóbr skarbowych, w skład którego wchodziły Budźce, Francuzka, Nedełkowa, Serby i Smolanka. W 1816 r. otrzymał je na lat 50 ke. Ypsylanty. 2. S. , wś nad rz. Łozową, dopł. Dniestru, pow. mohylowski, okr. pol. Szarogród, gm. Serby, sąd w Mohylowio, par. katol. Czerniejowce o 8 w. , przy dr. poczt. z Mohylowa o 20 w. od Bracławia, o 154 w. od Kamieńca a 27 w. od Szarogrodu. Ma 167 osad, 850 mk. , w tej liczbie 101 jednodworców, 1192 dzies, ziemi włośc, 1416 dzies, dworskiej w kilku częściach, należących do Wołoszynowskich, 111 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesiona w 1870 r. , ma 2169 parafian. St, poczt. konna i wiejska dla przewozu urzędników. Zarząd gminy obejmuje 11 okr. wiejskich starostw, 1898 osad, 10, 223 nak. włośc, 10, 866 dz. ziemi włośc 9646 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy przebywa 1435 mk. innych stanów, 10, 142 dzies, ziemi dworsk, i rządowej 7577 ornej. Cały więc obszar gminy ma 11, 658 mk i 21, 008 dzies. 17, 223 ornej. Wieś należała do Koniecpolskich, Zamoyskich, Lubomirskich, dziś Wołoszynowskich. Pamiętna sądem nad przywódcą rzezi humańskiej Gontą i jego wspólnikami. Gonta wydany przez wojska niskie, został z wyroku regimentarza Branickiego ćwiertowany a setki hajdamaków ścięto. Dotąd pokazują doły, gdzie byli trzymani hajdamacy. 3. S. , wś, pow. nowogradwołyński, gm. Serby, o 28 w. od Nowogrodu Wołyńskiego a 108 w. od Żytomierza. Ma 419 dusz włościan, ziemi włośc 2794 dzies. , ziemi dworskiej 692 dzies. Niegdyś należała do dóbr zwiahelskich Lubomirskich, następnie do Uwarowych, obecnie kolonia niemiecka, w której jest młyn pa rowy. Dr. M. L. R. Sercha, wś, pow. zgorzelicki, par. ew. Lessów. W 1842 r. 53 dm. , zamek i folw. , 274 mk. ew. , młyn wodny. Serchów, wś u źródeł rz, Wiesiołuchy, pow. łucki, na wschód od mka Leszniówki. Serchowica, uroczysko w Kijowie, w północnej części miasta, prawdopodobnie dzisiejsza Jurkowica. Serczenis, jezioro w pow. święciańskim. Serdechówka, wś u źródeł Suchego Taszłyk a, pow. czerkatiki, w 3 okr. poL, gm. Wiazówek, o 75 w. od Czerkas, ma 545 mk. w 1863 r. było tu 303 mk. Włościanie na mocy umowy wykupnej nabyli 214 dz. za 10, 708 rs. Cerkiew p. w. N. M. P. drewniana, wzniesioną została w 1788 r. Należy do dóbr matusowskich Orłowych. Serdiukówka, wś u źródeł bezim. dopł. Taszłyka Syrego, pow. czerkaski, w 3 okr. poL, gm. Taszłyk o 5 w. , o 45 w. od Czerkas, ma 791 mk. , 1485 dzies. Cerkiew p. w. Pokrowy, drewniana, wzniesiona w 1846 r. na miejscu dawnej, uposażona jest 36 dzies. Własność niegdyś hr. Samojłowa, następnie Zaleskich, Cichowskich, od których nabyli Krasnosielscy. Serdoba Mała al. Nikolskoje, osada nad rz. Serdobą, lew. dopł. Chopra, pow. petrowski gub. saratowskiej, o 33 w. od mta powiat. , ma 780 dm. , do 6000 mk. , 2 cerkwie, szkoła, 2 jarmarki handlowe, st. poczt. , zarząd poli cyjny. Z. B. Serdyca al. Seredyca, rus. Serdycia na ma pie Kummersberga Seredyca, wś, pow. lwow ski, 26 klm. na płd. zach, od Lwowa, 7 klm. na płn. zach. od Szczerca st. kol. , urz. poczt, i tel. . Na płn. leżą Mostki i Leśniowice, na wsch. Siemianówka i Einsiedel, na płd. Nikonkowice i Falkenstein, na zach. Czułowice i Burcze obie w pow. rudeckim, na płn. zacb. Lubień Mały pow. gródecki. Wody ze wschod. strony obszaru odpływają na wschód i dążą do Szczerka, z zach. strony do Wereszycy. Zachodnia część wsi lesista. Na płn. wsch. folw. Sufraganka. Własn. więk. Heleny br. Brunickiej w S. i kol. Einsiedel ma roii or. 265, łąk i ogr. 201, lasu 884; wł. mn. roii or. 786, łąk i ogr. 121, past. 139, lasu mr. 3. W r. 1880 było w S. 84 dm. , 527 mk. w gm. , 5 dm. , 45 mk. na obsz. dwor. , 438 gr. kat. , 90 rz. kat. , 24 izrael. , 20 innych wy znań; 516 Rusinów, 28 Polaków, 28 Niem ców. Par. rz. kat. i gr. kat. w Szczercu. We wsi szkoła filialna. Lu. Dz. Serebranka, os. , pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Raczki, odl. od Augustowa 22 w. Serdoba Serdiukówka Serdechówka Serczenis Serchowica Serchów Sercha Mała Serbutowo Serbska Serbowce Serebryn Serebranka Serebryszcze Serebryniec Serebryńce Serebranka Serebryja Serecel Serechowicze Serebranka, , rzka w pow. wilejskim, płynic pod wsią Komarniki. Serebranka, Serebrianka, rzeczka w pow. czerkaskim, dopływ Taśminy, bierze początek pod wsią Kalinowa, płynie w kierunku wschodnim pod Nosaczewem, Mielnikówką, pod Bałakłają łączy się z rzeczkami Miedzianką Nadziunką i Bałakłajką, mija dalej Konstantynów i przepłynąwszy w pobliżu Smiły uchodzi do Taśminy. Serebryja, rzeczka w pow. mohylowskim, lewy dopływ Dniestru. Bierzo początek na gruntach wsi Wendyczany, płynie na prze strzeni około 14 w. głębokim jarem z północy ku południowi, mija wsi Izraiłowkę, Jurkowcc i pod wsią Serebryja uchodzi do Dniestru. Od prawego brzegu przyjmuje strumień Jurkówkę. X. M. O. Serebryja 1. ws nad bezim, dopływem Ternówki, pow. hajsyński, okr. pol, gm. i par. katol. Ternówka, sąd w Tepliku, leży przy drodze z Ternówki do Krzywego Taszliku, ma 128 osad, 627 mk. , w tej liczbie 37 jednodworców, 725 dzies, ziemi włośc, do 2360 dz. dworskiej wraz z Seredynką, 70 dz. cerkiewnej. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P, z 1764 r. , ma 888 parafian. Należała do klucza ternowicckiego Moszyńskich, następnie Szembeków, dziś własnośc Rodokonakich. 2. S. , w dokum, także Srebrna, wś I przy ujściu rzki Serebryi do Dniestru, pow. mohylowski, okr. poL, gm. i sąd Jaryszów, par. kat. Mohylów o 8 w. . Leży przy trakcie poczt. z Kamieńca do Mohylowa, ma 258 osad, 634 mk. i 109 jednodworców, 601 dzies. ziemi włośc, 2750 dz. dworskiej z Niemiją, 38 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1880 r. , ma 1096 parafian. Przystań na Dniestrze, z której w 1886 r. wyprawiono zboża za 18, 000 rs. Była to niegdyś wś starościńska. Podług lustracyi kaszt. kamien. Humieckiego z 1616 r. odzywali się z prawami swemi Mytkowie, którzy i natenczas gdy lustracya pierwsza tych dóbr była videlicet anno 1569 possesorami byli, jak się z starej pokazuje luattacyi, których to wsi Agdasów, Serebryja, Jurkowce, Romankowce, iż natenczas potomkowie sławnej pamięci nieboszczyka p. Jazłowieckiego są in possesione a nie oni, tedy się z prawem swoim przed nami opowiadali. Jednocześnie jednak występował Nikodem Silnicki w imieniu ks. z Ostroga Radziwiłłowej, kasztelanki trockiej, że dobra te w księgach rewizorskich za królewskie podane i na których sumy stare mianowane, skarb przy odprawowaniu lustracyi ukazował i lustracyi z tych dóbr potrzebował, są dziedziczne, lustracyi niepodległe Jabłonowski, Lustracye, str. 39 i 68. W 1765 r. posesorem był Franciszek Salezy Potocki, woj. kijowski, następnie, jako dzie dzictwo, przeszło do Sapiehów, obecnie Krasowskich. Dr. M. Serebryn, chutor, pow. radomyski, o 5 w. na płn. wschód od Oranego, na 373 dzies. ziemi ornej, 12 dzies, lasu i 1 nieuż. ; własność bar. Kruedenora, Serebryńce, wś, pow. mohylowski, okr. poL i sąd Jaryszów, gm. Kukawka, par. kat. Ożaryńce, leży przy drodze z Ożaryniec do Jastrzębnej i z Kukawki do Izraiłówki, o 16 w. od Mohylowa a 50 w. od Jaroszynki et. dr. źel. kijowskoodeskiej. Ma 263 osad, 1242 mk. 79 jednodworców, 1317 dz. ziemi włośc, 1383 dworskiej wraz z Jastrzębna, 38 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Michała, z 1745 r. , ma 1563 parafian. Dawniej była tu kapl. katol. Fabryka cukru, należąca do to warzystwa akcyjnego, założona w 1873 r. , ma 6 maszyn parowych i około 200 robotni ków. Fabryka ta posiada przywilej na wy rabianie z kukurydzy surogatu kawy, cukru winogronowego i patoki, bez filtracyi przez węgiel kostny. S. należały do Michała Czac kiego, podczaszego koronnego, któremu po powstaniu Kościuszkowskiem zostały zasekwestrowane i nadane feldmarszałkowi Rumiancowowi, w 1796 r. jednak sekwestr zdję to i majętność zwrócono Czackim, a Rumiancow otrzymał inne wynagrodzenie. Od Czac kich nabył wś Bereźnikow. Dr. M. Serebryniec, las do wsi Kosikowiec należący, pow. uszycki, własność Bolesława Regulskiego. Serebryszcze, wś i fol. , pow. chełmski, gm. Krzywiczki, par. rz. kat. Chełm odl. 7 w. . Posiada cerkiew par. , erygowaną w 1751 r. przez dziedziców wsi Łopuskich, szkołę początkową, pokłady kredy. W 1866 r. istniał tu browar, gorzelnia, cegielnia i piec wapienny. W 1827 r. było 76 dm. , 418 mk. Dobra S. składały się w 1866 r. z folw. S. i Antonin, rozl. mr. 5522 gr. i ogr. mr. 810, łąk mr. 722, lasu mr. 692, past. i zarośli mr. 1507, nieuż. mr. 1971. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś 8. os. 58, mr. 808; wś Gdola os. 10, , mr. 394; wś Gotówka os. 8, mr, 194. Serebryszcze, wś, pow. słonimski, w 5 okr. poL, gm. Luszniewo, o 37 w. od Słonima, na płd. zach. od Mołczadzi. Serechowicze 1. wś, pow. kowelski, dawniej w pow. włodzimierskim, o 3 mile na pln. od Kowla, pod Bucyniem, posiada kapl. katol. par. Bucyń. 2. S. , wś, pow. łucki, posiada kapl. katol. par. Włodzimierzec Serecel al. Sereczel, Seretzel, Serecell, potok, powstaje w obr. gm. Krasny Ilskiej, pow. starożyniecki, na płn. stoku Petruszki 1145 mt. . Zabierając liczne, krótkie strugi z okolicznych wzniesień, płynie przez potaźarnię Sered Serecel Serednia Góra Seredni Seredne Seredna Buda Seredna Seredino Seredenka Seredcza Seredce Sereda i hutę szklaną Lunkę Formozę na płn. Od ujścia pot. Kakacza, dolina jego się rozszerza a bieg półn. zmienia się na wschodni. Płynie więc przez Krasną Ilską w kierunku wsch. aż do ujścia Sołońca. Tu zwraca się na płn. , przechodząc na obszar Krasny Putny, zrasza obszar Czudyna, gdzie od lew. brz. zabiera pot. Czudyn. Odtąd płynie na wschód rów niną przez obszar Idzestie i uchodzi w Pio trowicach do Seretu Małego od praw. brzegu. Długość biegu 30 klm. Przyjmuje od praw. brzegu Sołoniec i Trasiniec, a od lew. Ko lan, Kakacz i Czudyn. Źródła wznies. 1100 mt. , ujście 350 mt. npm. Br. G. Serecel al. Sereczel, Seretzel, część wsi Kra sny Ilskiej Ilskiego, w pow. starożynie ckim. Gorzelnia i młyny parowe, na praw. brzegu rz. Serecela, należą do obszaru dworskiego. W r. 1880 było 55 dm. , 352 mk. Jest także huta szklana. Br. G. Sered, rzeka, ob. Seret Sereda, sioło nad rzką Mutną, pow. wołokołamski gub. moskiewskiej, o 33 w. od mta powiat. , ma 159 dm, , 1085 mk. , zarząd policyjny; odznacza się handlem zboża. Seredce al. Seredec, wś w pow. brodzkim, ob. Seretec, Seredcza, wś, pow. lwowski, ob. Serdyca. Seredenka, potok, powstaje we wschod. stronie wsi Smolina, pow. Rawa Ruska, płynie na zach. pomiędzy domostwami Smolina a na granicy z Hutą Kryształową pow. cieszanowski wpada do Smolinki od praw. brzegu. Długośó biegu 10 1 2 klm. Spad wód powolny, koryto błotne. Ob. Sołotwa. Br. G. Seredenka, grupa domów w Smolinie, pow. Rawa Ruska. Seredino, zaśc. szlach. , pow. wilejski, w 3 okr. pol, o 91 w. od Wilejki, 1 dm. , 2 mk. katol. Seredna 1. góra lesista w obr. Rostoczek, pow. doliński, na płd. zach. od wsi, w, półn. rozgałęzieniach pasma Luty, nad praw. brzegiem Łużanki. Z płn. wsch. pochyłości prowadzi wody potoku Rostoczki do Łużanki. Wznies 709 mt. npm. Na płd. wsch. Kockowa góra 703 mt. , dalej na płd. Luta Rostoka 929 mt. , Leksor 1016 mt. , wreszcie Luta 1093 mt. . 2. S. , szczyt skalisty w paśmie zwanem Ihrowiszcze al. Ihrowiec, na granicy gm. Jasienia pow. kałuski a gm. Porohów pow. bohorodczański. Szczyt ten stanowi węzeł dwu działów górskich, z których jeden zdąża wprost na płn. ku Pasiecznemu Wierchowi 1485 mt. a drugi wprost na wschód ku Hucie, zakończony lesistą Tarniczką 1165 mt. . Między Pasiecznym Wierchem od płn. a Tarniczką od płd. rozwija się u stóp Serednej dolina Bystrzyka, a dalej na płd. , prawie doń równolegle, dolina Kużmieńca Wielkiego, dopływów Bystrzycy Sołotwińskiej. Od strony zach. poczyna się pot. Kuźmieniec, którego dolina uchodzi do doliny Łomnicy. Wznies. S. wynosi 1642 mt. Na płd. szczyt Wysoka 1808 mt. . Por. Ihrowiszcze, Seredny, Serednycia i Średni. Br. G. Seredna Buda, gajówka w Trościanku, pow. złoczowski. Seredne 1. wś, pow. kałuski, 21 klm. na płn. wsch. od Kałusza, 3 klm. na płn. od Wojniłowa urz. poczt. . Na płd. leżą Wojniłów i Siółko, na zach. Dubowica, na płn. W. Dorohów, na wschód Siedliska ostatnie w pow. stanisławowskim. Środkiem obszaru płynie Siwka, prawy dopływ Dniestru. Granicy płd. dotyka Bołochówka, lewy dopływ Siwki. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Siwki. Na wschód las Rakowiec. Własn. większa Klemensa Postruskiego ma roli or. 249, łąk i ogr. 19, past. 66, lasu 342; własn. mniej. roli or. 466, łąk i ogr. 139, past. 24 mr. W r. 1880 było 76 dm. , 504 mk. w gminie, 6 dm. , 51 mk. na obsz. dwor. ; 426 gr. kat. , 118 rz. kat. , 10 izrael. , 1 in. wyzn. ; 426 Rusinów, 79 Polaków. Par. rz. kat. w Wojniłowie, gr. kat. w Dubowicy. We wsi jest cerkiew i kasa pożyczk, gminna z kapitałem 538 złr. 2. S. , wś nad Złotą Lipą, pow. podhajecki, o 1 klm. od Zawałowa par. gr. kat. , rz. kat. i urz. poczt. , a o 14 klm. od Podhajec. Obszar dwor. 804 mr. , głównie łasu. W 1870 r. 355 mk. , w 1880 r. 422 mk. , rz. kat. 52, gr. kat. 362. Kasa pożycz, gminna z kapit. 253 złr. Należy do dóbr Zawałów; właśc. pos. dw. K. Raczyński. Lu. Dz. B. E. Seredni, ob. Seredny, Serednia 1. wś, pow. dubieński, fabryka smoły. 2. S. , os. , pow. nowogradwołyński, gm. Smołderowa, ma 36 dusz włośc, 29 dz. ziemi włośc. Należy do dóbr smołderowskich hr. Alfreda Potockiego. Jest tu huta akcyjna na większą skalę huta. L. R. Serednia Góra, ob. Seredna. . Serednica, strumień podgórski, powstaje w obr. Romanowej Woli, pow. liski; płynie na płn. zach. , przechodzi na obszar Serednicy, gdzie przyjmuje od praw. brzegu pot Rosto kę, z pod Wysokiego działu 641 mt. ; prze pływa wś Serednicę, doliną górską, nad któ rą od płn. wznoszą się Wysoki Horb 583 mt. , a od płd. Dział al. Dił, ze szczytem Ki czerą 645 mt. . Między Kiczerą od płd. a Wańkową 630 mt. od płn. zach. zwraca się S. na płd. , na obszarze Olszanicy, przeciąwszy tor kolei przemyskołupkowskiej uchodzi do Olszanicy al. Starego od praw. brzegu. Dłu gość biegu 10 klm. Źródła lezą 520 mt. , uj ście 385 mt. npm. Br. G. Serednica 1. wś, pow. liski, ciągnie się długą ulicą po obu stronach Olszanicy dopł. Serecel Serednica Serednia Seredny Horb Seredny Serednie Seredniówka Serednie Sanu. Wznies. koło drewnianej cerkwi paraf. 455 mt. , ku płn. wzgórze Wysoki Horb 583 mt. i Garbarów 590 mt. , ku płd. pasmo Dział sięga 699 do 721 mt. Na płd. stoku las Strymyna. Ze stoków tych spływają potoki. Wio ska składa się ze 134 dm. i 825 mk. , 7 rzym. kat. , 780 gr, kat. i 38 izr. Większa posiadłość Szym. Nadziaka wynosi 367 mr. roli, 30 mr. łąk i ogr. , 58 mr. pastw. i 46 mr. lasu; pos. mn. 1116 mr. roli. 75 mr. łąk, 164 mr. pastw. i 7 mr. lasu; ludność zajmuje się wyrobem sit. Do pos. mn. należy 38 mr. stanowiących uposażenie par. gr. kat. Par. ta dek. kańczucki obejmuje Dźwiniacz. Cało uposażenie składa się z 67 mr. roli, 10 mr. łąk, 3 mr. pastw. i 50 zł. dodatku do kongruy. Rzymsko katolicy należą do par. w Uhercach, S. graniczy na płn. zach. z Wańkową, na płn. z Berlikowem, na wschód z Wolą Romanową i Dźwiniaczem a na pld. z Stefkową. 2. S. , grupa domów w Trościańcu Małym, pow. zło czowski. Mac. Serednie, wś, pow. prużański, w 3 okr. poL, gm. michajłowska, o 8 w. od Prużany. Serednie, sioło w sąsiedztwie Łuki, Piasków i Tulin, t. j. w dzisiejszym pow. źytoinierskim, nad rz. Hujwą, na płd. wschód od Żytomierza. Serednie 1. Małe, wś, pow. liski, na płn. stoku Odrytu, w zwartej dolinie potoku ucho dzącego z Sołotwiną do Czarnej rzeki, wpa dającej pod Chrewtem 5, 6 klm. do Sanu z praw. brzegu. Osada zabudowana po obu stronach potoka, wznies. 822 do 562 mt. npm. , składa się z 26 dm. 9 na obszarze więk. pos. , ośmiu współwłaścicieli i liczy 177 mk. , 52 rz. kat. par. w Polanie, 88 gr. kat. par. w Polanie i 37 izrael. Obszar mn. pos. wynosi 481 mr. roli, 61 mr. łąk i ogr. , 120 mr. pastw. i 373 mr. lasu. S. graniczy na zach, z Olchowcem, na wschód z Rosochatem, na płn. z Polaną. 2. S. Wielkie i Małe, wś, pow. liski, o 7, 5 klm. od Liska, przy ujściu Choceńki i Ropy do Tarnawki dopł, Osławy, zajmuje wązką dolinę, wznies. 423 mt. npm. Naziom podnosi się dosyó nagle od wschodu w lesistą górę. Ropę 511 mt. , od zachodu w szczyt Pohary 641 mt. . Paraf. rz. kat. w Hoczwi, we wsi cerkiew par. gr. katol. Składa się z 107 dm. i 797 mk. , 763 gr. kat. , 11 rz. kat. i 23 izrael. Prawie w środku wsi znajduje się cerkiew murowana dek. olchowiecki. Pos. więk. Stan. hr. Krasińskiego zajmuje 349 mr. roli, 32 mr. łąk, 46 mr. past. i 270 mr. lasu; pos. mn. ma 1472 mr. roli, 122 mr. łąk i 463 mr. pastw. Gleba owsiana, lasy szpilkowe. Graniczy na płd. z Kalnicą, na zach. z Kulasznera, na wschód z Zachoczewiem a na płn. z Łukowem. Mac. Seredniówka, okolica, pow, słonimski, w 2 okr. poL, gm. maryjska, o 30 w. od Słonima. Seredny 1. szczyt lesisty na lew. brzegu Stryja, w gm. Issaje, pow. turczańskim, na płn. zach. od wsi. Wznies. 771 mt. npm. 2. S. , połogie lesiste wzgórze między pot. Zyzawą a Żyzawką, na płd. od wsi Taniawy, w pow. dolińskim, wznies. 561 mt. npm. 3. S. , góra lesista na wschod. granicy Brustur i Ryczki, w pow. kosowskim, w dziale górskim Bruśnym. Dochodzi wznies. 814 mt. npm. Od zach. płynie rz. Brusturka al. Pistynka, a od płd. wsch. pot. Riczka, dopływ Rybnicy. Najwyższy punkt w dziale Bruśnym wznies. 966 mt. npm. W płn. wsch. części szczyt Stara Goja 880 mt. , od którego na płn. zach. Łahudiakowa jama 656 mt. 4. S. al. Seredny Wyżny, góra, w obr. gm. Rożenia Wielkiego, pow. kosowskim, na płn. od doliny pot. Rożenia Wielkiego, na wsch. od Maksymca 988 mt. , a na pln. zach. od Babińca 916 mt. . Wznies. 870 mt. npm. 5. S. , wzgórze lesiste na granicy Łukawca pow. wyżnicki a Żadowy pow. storożyniecki, na praw. brzegu Seretu. Wznies. 507 mt. npm. Br. G. Seredny 1. potok, powstaje w zach. stronie Starejsoli, w pow. staromiejskim, u stóp Łysej 659 mt. ; płynie na płn. wsch. przez obszar Starejsoli, następnie Janowa, gdzie uchodzi do Strwiąża od praw. brzegu. Długośó 6 klm. 2. S. , potok, powstaje w Synowucku Wyżniem, pow. stryjski, na płn. z pod Pohara 719 mt. ; płynie na pld. , zabiera od praw. brzegu strugę z pod Pożernicy 666 mt, , a połączywszy się z Berezowcem Berczowcem, wpada do Stryja od lew, brzegu. Długi 6 klm. Obraca młyny. 3. S. , potok, powstaje w Dźwiniaczu, pow. bohorodczański, ze wzgórza Hubonia 438 mt. , płynie na wschód przez obszar Dźwiniacza, następnie oddziela gm. Lachowiec od Żuraków i uchodzi z lew. brzegu do Dźwiniacza, dopł. Bystrzycy Sołotwińskiej. Długi 3 3 4 klm. 4. S. , potok, powstaje w Petrowcach Dolnych, pow. storożyniecki, na Polanie Wielkiej; płynie. jarem między wzgórzystym na płn. , uchodzi do pot. Petrowca, dopł. Seretu Małego. Długi 3 klm. 5. S. , potok, na obszarze Orowa, w pow. drohobyckim, wypływa z pod Poharu 719 mt. i ubiegłszy 3 klm. wpada do Sty nawki. Br. G. Seredny Horb 1. wzgórze na płn. od wsi Malczyc, w. pow. grodeckim, na praw. brzegu Wereszycy. Wznies. 311 mt. npm 2. S. , wzgórze lesiste na płd. wsch. od Lipicy Górnej, w pow. rohatyńskim, na lew. brz. Narajówki; od płd. strony wznosi się Lipowica 331 mi, a od płn. Broczycha 380 mt. . Wznies. 328 mi npm. 3. S. , wzgórze polne, na wsch. od Trybuchowiec, pow. buczacki, na lew. Serednycia brz. Olchowca, dopł. Strypy, wznies. 370 mt. npm. Miejsce znaku triang. 4. S. , wzgórze na wschód od wsi Strychaniec, pow. tłumac ki, na praw. brzegu Dniestru, między Dnie strem od wsch. a jego dopływem Korosilną od zach. . Na płn. czubek Czeresz Horb 308 mt. a na wsch. Spaszka 348 mt. . Wznies. 320 mt. npm. , a 100 mt. nad doliną Dniestru. Miejsce znaku triang, 5. S. , wzgórze polne na płn. .wsch. od Burakówki, pow. podhajec kim, na lew. brz. rz. Dzuryna. Wznies. 331 mt. npm. szt. gen. . 6. S. , wzgórze, na gra nicy Walawy pow. kocmański a Wasłowiec pow. czerniowiecki, na praw. brz. rz. Sowicy. Wznies. 259 mt. npm. Na płd. góra Mohyła 309 mt. . Br. G. Serednycia al. Serednica, las i szczyt w paśmie Sekula, na płd. granicy Libohory, w pow. stryjskim, w płn. rozgałęzieniach pasma Sekula, na dziale dolin pot. Różaneczki od płd. i Bahnykowatego od płn. , na prawym brzegu rz. Oporu. Na zach. szczyt Tatarówka 1151 mt. , a na wschód Magóra 963 mt. ; ku płn. zach. las Bahna ze szczytem Osownem 878 mt. . Wznies. S. 954 mt. npm. Serednyj Młyn 1. niem. Mittlere Muehle, młyn na obszarze Słobódki al. Szerowiec Dol nych, w pow. czerniowieckim. 2. S. , młyn w Toporowicach, w tymże powiecie. 3. S. , młyn w gm. KomarestieSłobodzia, pow. sto rożynieckim. Br. G. Seredy, ws, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. Kobylnik, okr. wiejski Chomejki, o 6 w. od gminy, 26 dusz rewiz. ; należy do dóbr Teresdwór, Kałków. Seredy, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Emilczyn, przy trakcie kupieckim ze Zwiahla do Emilczyna, ma 341 dusz włośc, 2187 dz. ziemi wlośc. Należy do dóbr emilczyńskich, własność Uwarowych. L. R. Seredyca, wś, pow. lwowski, ob. Serdyca. Seredyna Buda, mko nad rzką Worobiewką, pow. nowogradsiewierski gub. czernichowskiej, o 60 w. od Nowogradu Siewierskiego, ma 473 dm. , 4674 mk. , 3 cerkwie prawosŁ, 1 jednowierców, szkoła, ratusz, targi, 2 jarmarki, st. pocz. Mieszkańcy prowadzą handel konopiami, rybami, solą i bydłem. W XVIII w. mto sotnicze pułku starodubskiego. Seredyna Słoboda, Seredynka al Winnickie Stawy, wś u źródeł rzki Czerniawki, dopł. Rosi, pow. wasylkowski, w 2 okr. pol, gm. Kowalówka, o 28 w. od Wasylkowa a o 6 w. na płn. zach. od wsi Grebenki, na obszarach pola Perepetowego, ma 1593 mk. W 1863 r. było tu 960 mk. prawosł. i 36 kat. Cerkiew p. w, św. Trójcy, wzniesiona w 1785 r. , uposażona jest 44 dzies. ziemi. W pobliżu wsi znajduje się 26 dawnych mogił. Należy do klucza białocerkiewskiego dóbr hr. Branickich. Seredyna, szczyt górski w Karpatach wschodnich, w obrębie Jabłonicy, w pow. nadworniańskim, wznies. 1004 mt. Ob. MikuIinka. Seredyna 1. młyn w Bolanowicach, pow. mościski. 2. S. , grupa domów w Niemirowie, pow. Rawa Ruska. 3. S. , część Turzego, pow. staromiejski. Seredyńce, wś, pow. zasławski, na płd. od mka Sudyłkowa. Seredyńce, wzgórze polne na płd. zach. od wsi t. n. , pow. tarnopolski. Wznies. 388 mt. npm. Miejsce znaku triang, Seredyńce, wś, pow. tarnopolski, o 8 klm. od Jezierny rz. kat. par. , urz. pocz. , tel. , st. dr. żel. Karola Ludwika. Obszar dwor. 441 mr. , włośc. 507 mr. W 1870 r. 399 mk. , w 1880 r. w gm. 381, na obsz. dwor. 25; rz. kat. 211, gr. kat. 179, par. Isypowce. Kasa po życz. gra. z kapit. 1130 złr. Właśc. pos. dwor. Ludwik Tyszkowski. W Złoczowie 9 marca 1727 r. Jakub Ludwik, królewicz, daje Włodkowi, łowczemu żydaczowskiemu, Fran ciszce, żonie, i synowi Antoniemu dożywo cie na połowie wsi Seredynia Ak. gr. i ziem. , X, 407, ustęp 6877. W Żółkwi 23 kwietnia 1731 r. Jakub Ludwik, królewicz, nadaje Do minikowi Ignacemu Włodkowi połowę wsi Seredyniec w dożywocie ibid. , 411, ustęp 6943. B. R. Seredynka 1. wś nad rz. Tarnówką, dopł. Udycza Hadycza, pow. hajsyński, okr. pol. , gm. , st. pocz. i par. katol. Tarnówka, sąd w Tepliku, ma 206 osad, 948 mk. 10 jednodworców, 1386 dzies. ziemi włośc. , 2360 dworskiej z Serebryją, 64 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Michała, z 1764 r. , ma 1491 parafian. Należała do klucza ternowieckiego Moszyńskich, następnie Szembeków, obecnie Rodokonakich. 2. S. , wś nad rz. Myką, pow. radomyski, w 2 okr. pol, gm. i par. praw. Kiczkiry o 3 w. , o 6 w. od Radomyśla, ma 64 mk. , młyn wodny. Należy do dóbr Kiczkiry. 3. S. , pow. wasylkowski, ob. Seredyna Słoboda. Seredynki, częśó Bucniowa i fol, pow. tarnopolski. Seredzice Bliższe i Dalsze, w XV w. Wscheradzicze Minor i Major, wś i folw. nad rzką Kieżek Białą, pow. iłżecki, gm. Błaziny, par. Iłża, odl 2 w. od Iłży, posiada urz. gm. , browar, olejarnią, 113 dm. , 777 mk. , 603 mr większ. własn. majorat rząd. , 2035 mr. włośc. S. , os. młyn. , ma 2 dm. , 13 mk. , 25 mr. ; os. leś. ma 2 dm. , 4 mk. , 30 mr. W 1827 r. było 86 dm. , 388 mk. Na obszarze wsi znajdują się błota zwane Krupów i jezioro mające około 4 mr, W połowie XV w. wś S. Bliższe Serednyj Młyn Seredy Seredyca Serednycia Seredyna Buda Seredyna Słoboda Seredyna Seredyńce Seredynka Seredynki Seredzice Serencowes Serejka Serejkany Serejki Serejkiele Serek Seremiata Serehrestyj Serehrestyj Wscheradzicze Major, w par. Iłża, własność bisk, krakow. , miała 9 łan. km. , z których pobierali dziesięcinę snopową i konopną war tości 24 grzyw. Folw. biskupi dawał dziesię cinę, wartości 4 grzyw. , plebanowi w Iłży. S. Dalsze miały 11 łan. km. , karczmę z rolą, z których dawano bisk. krakow. dziesięcinę wartości 12 grzyw. Długosz, L. B. , II, 482. W 1569 r. Wsseradzicze Minores, w dzierża wie Janusza Karczewskiego, podstar. iłżeckie go, miały 7 łan. , 3 zagr. , 2 kom. ; W. Majores 9 1 2 łan. , 1 zagr. , 1 1 2 łana pustego Pawiński, Małop. , 322. Br. Ch. Serehrestyj, szczyt górski ob. Czeremosz, mylnie, zamiast; Perehrestje. Serelówka, przedmieście mta Kałusza. Sereje 1. os. miejska, pow. sejneński, gm. i par. Sereje. Leżą śród jezior Paserniki od połud. , Sagowo od wschodu, Duś, Motele i Obelica od półn. , Bobry od zach. , nad rzką Serejką. W pobliżu osady wzgórze Kiewa Kalnis wznies. do 600 st. S. odl. 35 w. od Sejn, 65 w. od Suwałk, około 10 w. od Niemna; mają kościół par. katol. mur. , kościół par. reform. i ewang, filią par. Maryampol, synagogę, sąd gm. okr. III, urz. gminny, trzy szkoły początkowe, st. pocz. , browar, wiatrak, 320 dm. , 3107 mk. większa połowa żydów. W 1880 r. było 215 dm. i 1094 mk. ; 1827 r. 279 dm. , 1909 mk. Obszar ziemi należącej do osady wynosi 1920 mr. S. wraz z przyległym obszarem lasów i jeziór, pierwotnie własność królewska może w ekonomii olickiej, nadane zostały Sapiehom. Świadczyć ma o tem potwierdzenie nadania z 1 marca 1526 r. , dokum. w sprawie z dworem mereckim z 1536 r. , akt tyczący się sprawy Bony z Radziwiłłami z 1 sierp. 1551 r. według rękopiśmiennego opisu pow. sejneńskiego z 1856 r. niewiadomego autora; powołuje się on w innych razach na metrykę litewską, W 1598 r. Jerzy Radziwiłł założył i uposażył tu kościół par. katolicki. Przy zborze kalwińskim znajduje się była w 1856 r. księga metryk, z aktami urodzenia Wolanów, Świdów, Mackiewiczów, Hubów, Konarskich a także i Bohusza Siestrzeńcewicza, pierwotnie kalwina. Założycielem zboru był Radziwiłł. Głośny w dziejach XVII w. Bogusław Radziwiłł, ktory zarządzał z ramienia elektora brańdeburskiego Prusami Wschodnimi, sprowadzał do dóbr osadników niemieckich. On zapewne dał początek osadzie miejskiej. Zbór tutejszy chwilowo w 1664 r. był odebrany protestantom. Po śmierci Bogusława, małoletnia córka Ludwika, wychowana na dworze elektora, wydaną została młodo za jego syna Ludwika w 1681 r. W kilka lat potem zapisała ona S. z całym kluczem dóbr 3 folw. i 22 wsi mężowi. Dom brandeburski objąwszy te dobra; rządził w nich tak jakby one były nie prywatną ale polityczną posiadłością elektora. Utrzymywano tu rządców, osadzano koloni stów niemieckich. W czasie wypadków 1794 r. wielo rodzin szlacheckich polskich szukało w S. schronienia jako na terytoryum neutralnem. Pomiędzy 1800 a 1807 r. rozwija się tu przemysł płócienniczy i ożywiony handel. Po utworzeniu ks. warszawskiego S. zostają eko nomią rządową. Z dóbr rządow. wydzielono majorat Obelia i część wcielono do major. Kopsodzie. Serejskie leśnictwo rządowe zaj muje 12, 594 mr. , z których 5539 w pow. sej neńskim a 7055 w pow. kalwaryjskim. Dzieli się ono na straże Olcha i Staciszki. Kościół katolicki obecny z muru, wzniesiony został 1735 r. a restaurowany 1853 r. Sereje par. , dek. sejneński dawniej łozdziejski, 7060 dusz. 8. filiał par. ew. augsb. Maryam pol, 96 dusz 1880 r. . 2. S. , fol. i os. , pow. sejneński, gm. i par. Sereje, ma 3 dm. , 26 mk. W 1827 r. 2 dm. , 45 mk. S. gmina należy do s. gra. okr. III, ma 19, 998 mr. ob szaru i 8621 mk. W skład gm. wchodzą; Ańciuszki, Awiżańco, Barciuny, Bestrajgiszki, Bogdańce, Bucieniszki, Burluny, Bychowszczyzna, Cauzdy, Ciwoniszki, Cybule, Dę bówka, Dominiszki, Gierwiany, Gińczany, Jankiszki, Kacieniszki, Kudrańce, Łapsze, Mikole, Mojużdy, Ochta, Paserniki, Pawiliszki, Peledy, Pełudzie, Pohulanka, Pi łokalnie, Poluńce, Sagowo, Sakniewo, Sere je, Staciszki, Szakaliszki, Wesołe, Wojniuny, Zaleskowszczyzna, Żegary, Żerosławka i Żwikele. Br. Ch. Serejka al. Paserejka, rzka, bierze początek w pow. sejneńskim, z jeziora na wschod od os. Sereje, płynie ku płd. przez jez. Paserniki al. Pasereje, koło Wojniun, Jawejsz, Lejpun i na obszarze Jurgielewszczyzny wpada z lew. brzegu do Białej Hańczy. Długa około 24 w. Przed ujściem przyjmuje z praw. brzegu rzeczkę b. n. , prowadzącą wody jezior pod Bartoszunami i Szutrańcami. J. Bliz. Serejkany, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 21 w. od Poniewieża. Serejki 1. wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 38 w. od Poniewieża. 2. S. , Syrejki wś nad rz. Szyładze, pow. szawelski, par. Ligumy, o 18 w. od Szawel. Kaplica katol. p. w. Zbawiciela. Serejkiele, wś, pow. szawelski, gm. Ligumy, o 24 w. od Szawel. Serejskie Poluńce, ob. Poluńce 2. Serek al. Syrek, młyn, pow. opoczyński, gm. i par. Skrzyńsko, odl od Opoczna 26 w. , 1 dm. , 5 mk. , 17 mr. Seremiata, rzeczka, prawy dopływ Sowszy, dopływu Mezy. Serencowes, węg. Szeremsfalva, wś, hr. Serelówka Sereje Seret Serenczany beregskie, nad rz. Latorczą, kościół filialny gr. kat. , 237 mk. Serenczana mylnie Sierenczany, jezioro w pow. święciańskim, w gm. Komaje. Na brzegach jeziora leżą wsi Soronczany, Kornica i zaśc. Górnica. Serenczany al. Syreczany, wś i fol. nad jez. t. n. , pow. święciański, w 3 okr, pol. , gm. i par. Komaje, okr. wiejski S. , o 10 w. od gminy a 24 25 w. od Święcian, Fol. wła sność w 1864 r. Kontkowskich ma 1 dm. , 23 mk. katol, wś zaś 20 dm. , 132 mk. 109 kat. i 23 starow. . W skład okr. wiejskiego wcho dzą wsi S. , Palohuny, Skrandy, Subocze Bliższo i Dalszo, oraz zaśc Fawory Dalsze i Bliższe, Józefowo, Kołaliszki, Klentaki, Łukaszewszczyzna, Pasiekno, Pauksztele, Waszkowszczyzna, Źwerbłowszczyzna, Żarskie, w ogóle w 1864 r. 244 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. i 24 jednodworców. J. Krz. Seret 1. al. Sered, rzeka, lewy dopływ Dniestru, na średnim jego biegu, wypływaj z pod wodnego działu rozgraniczającego Podole od Wołynia tudzież dorzecza Bugu, Prypeci i Dniestru. To górzyste płaskowzgórze pokrywają lasy bukowe. S. wypływa na płd. od wsi Jawionowa, na granicy z Pieniakami pow. brodzki, koło Maj danii Pieniackiego, dwiema strugami, które podążywszy ku płn. łączą się na płd. od Jasionowa w jeden potok zwany Wolicą wznios. 350 mt. npm. . Płynie on w kierunku wschod. przez obszar Jasionowa okolicą leśną, mija młyn Bobutychę i pod Żarkowem wólką Hołubicy przechodzi na obszar Hołubicy, przyjmując nazwę Łuh. Tu zwraca się na płd. wschód. wchodzi na obszar Pieniak rozlewając się w rozległy staw wznies. 335 mt. npm. , z którego wypłynąwszy dąży na obszar Czepiela, przybierając tu nazwę Grabarki. W Zwyżynie wykręca się na wschód i przechodzi na obszar Markopola. Tu zabiera od lew. brzegu potok Litowiski i tworzy w płd. stronie Markopola staw wznies. 324 mt. . Następnie wchodzi na obszar Ratyszcza, gdzie w płn. stronie obszaru tworzy rozległy staw wzn. 320 mt. , do którego wpadają dwa inne ramiona wodne, zwane również Seretem. Jedno z nich północne powstaje na płd. stoku wzgórza Baby, w obr. os. Malinisk pow. brodzki, płynie wąskim jarem granicą gm. Szyszkowiec i Styberówki i wchodzi na obszar Orzechowczyka, gdzie łączy się z nadpływającym od wschodu pot. znacznym. Ta żyła wodna powstaje w Panasówce z dwu źródeł. Strugi te łączą się we wsch, stronie Niżkowiec przys. Zagórza, odlewając staw 700 mt. długi, a 200 mt. szeroki. W Zagórzu zwraca się z biegu płd. na zach. , tworząc drugi staw a wszedłszy na obszar Seredca al. Seretca, rozlewa się w staw wzn. 335 mt. . Na granicy Jaśniszcza, Seretca i Podbereziec przyjmuje od praw. brzegu pot. Berehiwkę al. Siodłę, napływającą z Palikrów. Przepłynąwszy staw w Jaśniszczu 328 mt. npm. podąża ku zach. na obszar Orzechowczyka, gdzie zabrawszy od praw. brzegu strugę Samiec al. Samec, płynącą ze Styberówki i Wierzbowczyka, łączy się na wzn. 324 mt. ze Seretem północnym we wschod. stronic wsi Orzechowczyka i pod nazwą Seretu, dążąc na płd. wschód, wpada do stawu ratyskiego, pobliżu Seretu głównego, płynącego od Jasionowa. Zachodnie ramię Seretu, uchodzące do tegoż stawu, jest właściwie połączeniem dwu ramion wodnych, t, j. Seretu werchobuzkiego i nuszczańskiego. S. werchobuzki, zwany w górnym biegu Kierniczyną, a w średnim Wiatyną, powstaje w Hucie Werchobuzkiej pow. złoczowski, płynie na płd. wsch. doliną śródleśną przez obszar Huty Werchobuzkiej, Werchobuż, Łukawiec pow. brodzki, Batków i Hnidawy. Seret nuszczański wypływa w obr. wsi Nuszcza pow. złoczowski, w lesie Oszowicy, płynie na wschód do Harbuzowa, zabierając wody z płn. części obszaru Nuszcza. W Harbuzowie wygina się na pln. i przechodzi do Manajowa. Tu zowie się Wydrowką od połowu wyder i wkrótce dostaje się na obszar Hnidawy pow. brodzki, gdzie od lew. brzegu łączy się z S. werchobuzkim. Oba ramiona połączone wchodzą na płd. obszar Markopola, rozlewając się w obszerny staw wzn. 323 mt. , z którego wypływa S. na płn. pod osadą Międzygórze, wchodząc w obr. Ratyszcza do stawu ratyskiego. Staw ten jest zbiornikiem wszystkich górnych Seretów. Za główne ramię uważać należy S. jasionowski. Długość biegu a Seretu jasionowskiego 25 1 2 klm. ; b S. panasowieckiego 13 1 2 klm. ; c S. z pod Baby 6 klm. ; d S. werchobuzkiego 20 klm. ; e S. nuszczańskiego 15 klm. ; f S. markopolskiego połączenie dwu ostatnich S. 3 3 4 klm. Wzniesienie źródeł a S. jasion. 400 mt. ; b S. panasowiec. 380 mt. ; c S. z pod Baby 360 mt. ; d S. werchobuz. 440 mt. ; e S. nuszczańsk. 375 mt. Staw ratyski wznosi się 320 mt. npm. Najdalej na zach. leżą źródła Seretu jasion. i werchobuz. pod 42 42 wschod. dłg. F. , a najdalej na wschód źródła S. panasow. pod 43 6 wschod. dłg. F. Odległość źródeł tych wynosi 28 klm. Tak wytworzony Seret, wypłynąwszy z stawu ratyskiego, podąża na płd. wschód granicą Ratyszcza i Czystopad do Czystopad, poniżej których wlewa się w rozległy staw załoziecki 2500 mt. długi, 1500 mt. szeroki a 315 mt. wzn. npm. . Opływa mstko Załoźce od wschodu, zasilając się od lew. brz. pot. Hukiem, a cokolwiek poniżej od praw. brzegu wodami Smolanki. Na granicy Serenczana Seret Reniowa i Wertełki odlewa staw wertełecki, którego płn. część należy do Reniowa, a płd. większa do Wertełki. Poniżej Wertełki opuszcza pow. brodzki a przechodzi do tarnopolskiego, na obszar Horodyszcza. Dolina S. była tu dawniej poprzecinana licznymi groblami i zapełniona stawami, broniącemi od strony wschod. płn. przystępu do istniejącego tu grodu, w którego baszcie mieści się dziś obszerny piętrowy dom mieszkalny. Stawy te osłaniały też pobliski zamek Załoziec. Odtąd w kierunku płd. wschod. , doliną przeważnie moczarowatą, podąża S. granicą obszarów Zarudzia, Pleszowiec, Jankowiec, Czernichowa, Małaszowiec, Hładek, Iwaczowa Górnego i Dolnego, Hłuboczka Wielkiego, Płotycza, Czystyłowa i Proniatyna. W Iwaczowie tworzy staw. Między Białą od wsch. , Kutkowcami od zach. a Tarnopolem od płd. tworzy rozległy staw 4 klm. długi, a 1 klm. szeroki, 303 mt. wznies. . Od Załoziec do Tarnopola brzegi są podmokłe, a dolina S. zbiorowiskiem stawów, dziś przerzedzonych i osuszonych. Od Tarnopola dolina osusza się zwolna. S. zabiera wody okolicznych stawów od obu brzegów. Płynie na płd. popod Petryków i Berezowicę Wielką. Pod Ostrowem i skręca się ku płn. a potem wielkim kolanem ku płd. , tworząc obszerny półwysep, mający około 1 klm. długości, a w najwęższem miejscu u płn. kończyny 1 3 klm. szerokości. Na granicy Ostrowa i Berezowicy Wielkiej zabiera od praw. brzegu pot. Rudę a w Bucniowie pot. Brodek. Następnie przepływa między Łuką Wielką i Myszkowicami wśród stromych wzgórzy, częścią lesistych, częścią o poszarpanych skalistych ścianach z czerwonego piaskowca; opływa Czartoryją, Łuczkę, Wolę Mazowiecką i Mikulińce. Tu wije się wśród wysokich brzegów wyżyny podolskiej, stromo ku rzece spadającej, pokrytej w części lasami wysokopiennymi. W dalszym biegu doliną uroczą poniżej wsi Krzywki przechodzi w Nałużu w pow. trębowelski, W Warwaryńcach zabiera od praw. brzegu Świniuchę z Wodawą, przepływa Strusów, Buzdwiany, Zubów, Ostrowczyk, gdzie od kw. brzegu zabiera pot. Darachowski, następnie Zaścinocze i Humniska. Na granicy Semenowa, Zieleńcza i Plebanówki przyjmuje od lew. brzegu rz. Gnieznę, na płd. od Trębowli na obszarze Podgórza. Minąwszy Załawie, Podhajczyki i Dołhe, tworzy pod Janowem kolano, a potem skręciwszy się nagle na zach. , zwraca się w Słobódce na płd. Od ujścia pot. Rudki Gniłej wchodzi w pow. czortkowski, opływa Budzanów, Skomorosze, gdzie od praw. brzegu zasila się Zwiniaczem. Odtąd w biegu na płd. wsch. tworzy liczne zakręty pod Tudorowem pow. husiatyński, Skorodyńcami pow. czortkowski, Wygnanką i Czortkowem, Pod Białą przyjmuje od praw. brzegu pot. Białą al. Młynówkę. W dalszym biegu na płd. leżą nad S. osady Uhryn, gdzie od lew. brz. wpada do S. pot. Młynka, Rosochacz, Sosolówka, gdzie ma ujście od praw. brz. pot. Trawna, Ułaszkowce, Zabłotówka, Milowce, Kapuścińce, Lisowce, Szypowce, Szerszeniowce, Oleksińce, Muszkarów, Myszków, Bilcze, Błyszczanka, Holihrady, Lisieczniki. W końcu zrasza S. obszar Kasporowiec, Szczytowiec i Kułakowiec, a na obszarze Gródka, na granicy Galicyi i Bukowiny, wpada do Dniestru od lew. brzegu. Od Milowiec aż do ujścia płynie przez pow. zaleszczycki. Długość biegu S. od stawu ratyskiego wynosi 222 klm. a jeżeli przyjmiemy S. jasionowski za główno ramię, to wzrośnie do 247 1 2 klm. Na pow. brodzki przypada 15 al. 40 1 2 klm. , pow. tarnopolski 57, trębowelski 37, czortkowski 62, zaleszczycki 51 klm. Prawe dopływy są Smolanka, Nesterówka, Ruda al. Dołżanka, Brodek, Gnida, Świniucha z Wodawą, pot. Darachowski, Budka Gniła al. Samiec, Zwiniacz, Biała al. Młynówka i Skała, Zwierzyniec, Bielawina, Trawna al. Szerkarzec al. Szerkaszec, Dupa al. Duba. Lewe Huk, Gniezna, Nakrasów, Młynka i Chrumowa z Chrepelonem. Spad wód 320 mt. staw ratyski; 315 mt. staw załoziecki; 314 mt. staw wertełecki; 312 mt. pod Horodyszczem; 310 mt. pod Hładkami; 307 mt. pod Hłuboczkiem; 304 mt. pod Proniatynem; 303 mt. staw tarnopolski; 299 mt. Berezowica Wielka; 284 mt. w Łuczce; 279 mt. w Nałużu; 258 mt. ujście Gniezny; 253 mt. pod Podhajczykami; 226 mt. pod Skorodyńcami; 203 mt. Rosochacz; 191 mt. Lisowce; 160 mt. Holihrady; 143 mt. Szczytowce; 135 mt. ujście. W wodach S. żyją ryby babka, ciosa, czerwinka, karaś, karp, kleń, koblik, krępa, leszcz, lin, marena, miętus, oklija, okoń, paraszka, płocica, piskorz, sum, szczupak, śliz. W stawie tarnopolskim przeważają szczupak z żółtymi centkami, szczupak z białymi centkami i lin duży; zresztą są lin mały czarny al. oczeretnik, okoń, karaś duży, szaran karp duży, leszcz duży, podleszcz, płoć duża czerwinką zwana, płoć biała mała, krępa, oklija, miętus, kobei i piskorz. Dla S. istnieje oddział kraj. tow. rybackiego w Mikulińcach. W r. 1880 puszczono do S. pod Mikulińcami 100 węgorząt i narybek karpi. Wody S. przedstawiają wzdłuż całego biegu krainę leszcza. Sprawozdania z badań geologicznych dokonywanych w dolinie S. mieszczą się w Sprawozdaniach komisyi fizyjogr. Akad. Umiej. w Krakowie t. X do XX. 2. S. , niem. Sereth, rum. Siretele, u staroż. geogr. Ararus, Mierasus, rzeka bukowińska, lewy dopływ Dunaju. Seret Wypływa w obr. Szypotu Prywatnego, w pow. wyźnickim, z pod góry Lungula Starego 1379 mt. , tworzącej dział wodny między Seretem, Suczawą a Czeremoszem, jako potok górski pod nazwą Borsukowa Borsukiw, Buraukiw. Płynie leśnym jarem na płn. zach. , nad którym od wschodu wznosi się Czymirna 1227 mt. , a od płd. zach. Rotundul 1341 mt. i Magóra ze Szurdyncm 1307 mt. , zabierając między dopływami od lew. brz. pot. Czornysz. Wszedłszy między domostwa Szypotu zabiera od lew. brz. pot. Zwarycz. odtąd przybiera nazwę Seretu i płynie wprost na płn, wąską górską doliną, nad którą od wschodu wznosi się Tomnatyk 859 mt. , Moczarka Wielka 1004 mi. , wreszcie Stożek al Stożok 859 mt. , a od zach. Wanczyn 1367 mt. , Fruntia 1075 mt. , Trawion 1225 mt. , Rmostka 1084 mt. , Magóra 1017 mt. i Afennyk 786 mt. , jakoteż lasy Czokielka, Łopuszna, Wibczenka i Stebnik. Mija Łopuszną, zakład kąpielowy i osadę gm. Berhometu Serockiego, wreszcie dosięga tegoż Berhometu. Na tej przestrzeni górnego biegu przyjmuje od lew. brzegu Potrowec, Zwaracz, Łopusznę, Leleczy, Stebnik i Suchy pot. ; od praw. brzegu Lostun, Perechrestie. Już w Szypocie Prywatnym rozdziela się na ramiona, tworząc rozlegle kamieńce. W Szypocie tworzy wodospad 3 mt. wys. W Berhomecie Sereckim wykręca się na płn. wsch. , zraszając obszary Berhometu, Mihowy i Łukawca, poniżej którego przechodzi w pow. storożyniecki. Tu przepływa Żadową i dostaje się na obszar gm. Komarestie. Zabiera od lew. brz, rz. Mihodrę ze Sławcem a od praw. brzegu Mihową, Źadówkę i pot. Byków. Od Komarestie podąża na płd. wschód na obszary gm. Panki, Storożyńca, Ropczego, Jordanestie, Karapczowa Sereckiego, Presekaren, Kamionki, następnie płynie granicą gm. Wołczyńca a Czerepkowiec, Styrcza a Czerepkowiec, Tereblestie a Waszkowiec i Seretu. Poniżej miasta Seretu, oddzieliwszy obszar Negostyny od Tereblestie, tworzy w dalszym biegu granicę między Bukowiną a Mołdawią. W obrębie Bukowiny leżą na lew. brzegu Rogoszostie, Kindostie i Góra Molnica. Od ujścia rz. Molnicy opuszcza ziemię bukowińską i wchodzi całkowicie do Multan. W obrębie Bukowiny przepływa, od źródeł po Łukawiec pow. wyżnicki, od Żadowy po Suczaweny pow. storożyniecki, a stąd po Seret pow. serecki. Bługość biegu wynosi w obr. Bukowiny 148 klm. , z tego na pow. wyżnicki przypada 42, pow. storożyniecki 60, serecki 27, a na granicę bukowińskomultańską 19 klm. Odległość od źródeł 70 klm. Całe dorzecze wynosi 1520 klm. kwadr. Pod Berhometem opuszcza góry. Odtąd płynie doliną na 8 klm. szeroką, która przy ujściu niektórych dopływów rozszerza się do 15 klm. Spad wód 1300 mt. źródło; 711 mt. ujście Czornysza; 554 mt. Łopuszna; 461 mt. Berhomet; 440 mt. pod Mihową; 363 mt. Panka; 350 mt. pod Storożyńcem; 349 mt. Ropcze; 334 mt. Karapczów; 318 mt. Petryczanka; 310 mt. Czerepkowce; 295 mt. most pod miastem Seretem; 280 mt. ujście Molnicy. W ogólności ma bieg od Berhometu począw szy spokojny; nie tworzy wysp i nie wyrzuca zwiru, jak Dniestr i Prut. Spławowi drzewa przeszkadzają liczne pływające młyny i jazy. Prawe dopływy Zubrinie, Lostun, Mihową, Żadówka, Byków, Tysowiec, Dubowiec, Se ret Mały, Kamionka, Sarodczyn, Lisok, Soło niec; lewe dopływy Czornysz Zwarycz, Po trowec, Zwaracz, Łopuszna, Leleczy, Stebnik, Suchy, Mibodra, Biłka, Hlibiczok, Selicz, Ko towiec i Molnica. Na granicy Bukowiny ma 150 mt. szerokości a 3 do 4 mt. głębokości. Opuściwszy Bukowinę, zwraca się zaraz na płd. , płynąc przez Multany, dotykając mta Romami, w szerokiej dolinie, prawie równole gle do Prutu. Pod Asjud wypływa na ob szerną nizinę, tworzy naturalną granicę Mul tan od Wołoszczyzny, uchodzi pod Galaczem do Dunaju. Długośó biegu w obr. Multan 360 klm. , razem 508 klm. W Midtanach przyjmu je z lew. brz. Suczawę, Mołdawę, Somusz, Bystrzycę Złotą, Totrusz, Putną, Rymnik i Buzów al. Buseo; z praw. brzegu Berłat. 3. S. Mały, rzeka, powstaje w obr. gm. Banili Mołdawskiej, pow. storożyniecki, z połącze nia strumieni górskich Dymitrycy, Komarnestiego i Hilczego i płynie na płn. wsch. przez obszar Banili Mołdawskiej, następnie przez Dawideny, gdzie zwraca się na wsch. , a na stępnie przez Opajec, Budenice, Petrowce Górne. Przyjąwszy od praw. brz. pot. Sereczel, płynie na wsch. przez Kupkę i Suczawe ny. Przeszedłszy na obszar Presekaren ucho dzi do Seretu od praw. brzegu. Długość bie gu równoległego z biegiem Seretu wynosi 43 klm. Prawe dopływy Dunawec, Sereczel, Seredny, Korczastka, Tomeskul; lewe Struhowiec, Sołoniec, Pantyn, Howyniec, Krywec, Jarnowec, Girbos, Dusza, Mokrec, Arszowec. Dolina S. Małego szeroka średnio 3 klm. , przed ujściem dolina ta łączy się z doliną Se retu Wielkiego. Spad wód 490 mt, połącze nie się potoków; 360 mt. pod Budenicami; 340 mt. ujście Sereczela; 320 mt. uj ście. Br. G. Seret, niem. Sereth. rum. Seret, Siret, miasto powiatowe na Bukowinie pod 47 56 44 płn. szer. a 43 44 30 wsch. dłg. od F. , wznies. 350 mt. n. p. m. , na praw. brzegu rz. Seretu, tuż nad granicą multańską. Graniczy od płn. z obszarem Tereblestie, od płn. zach. z Wasz Seret kowcami, od zach. ze św. Onufrym, od pld. i wsch. z Negostyną. Obszar S. wynosi 1174 ha 78 ar. 51 mt. kw. 1869 r. . Wzdłuż półn. granicy płynie rz. Seret na przestrzeni 4500 mt. Dokoła miasta wzgórza, tylko ku płn, otwarty widok na dolinę Seretu, zwaną Dubową. Do r. 1829 dolina ta była bezdennem bagnem, dziś osuszona, wody odprowadzone za pomocą Rakowca do Molnicy i Seretu. Na wschód wznosi się góra Ruina 389 mt, nazwana od zwaliska zamku, które jeszcze r. 1769 usunięto. Na płd. od miasta leży góra Saska. Na zach. od niej, po zachod stronie gościńca suczawskosereckiego, ciągnie się aź do doliny rz. Suczawy wyżyna Horajca 414 mt. wznies. . Ku zach. wybiega szeroki pas ziemi aż do potoku oddzielającego obszar S. od Perzyłówki, przys. Waszkowiec, zwany Tatarczyną i Tołoką. Przez środek miasta płynie pot. Kakaina, od wsi św. Onufrego. Na praw. brzegu jego leży przedmieście zwane Stare Seło niem. Rusnakendorf. Potok ów łączy się z Jałańcem al. Negostyną i wraz z nim uchodzi do Seretu. Wykopaliska w okolicy Seretu spotykane świadczą, iż pierwotni mieszkańcy tutejsi byli fińskiego pochodzenia. Zakładali oni mieszkania nawodne. W późniejszych wiekach przesuwały się tu plemiona germańskiego szczepu a po nich Słowianie. Około roku 513 przed Chr. Persowie zawojowawszy pod wodzą Daryusza, ludy od Prutu aź do Siedmiogrodu, zastali tu plemię Agatyrsów. W ostatnich stuleciach ery przedchrześciańskiej spotykamy w Bukowinie, Multanach i Siedmiogrodzie Bastarnów i Peucynów, uważanych już to za Germanów, już teź za Celtów, lub też plemiona mieszane. Multany wraz z Wołoszczyzną były główną częścią starożytnej Dacyi, zdobytej w początkach II w. przez Trajana, który przeprowadziwszy zwycięskie legiony przez most na Dunaju zbudowany koło Rżawy Orsova przez budowniczego Apollodora z Damasku, poraził 104 r. w trzech bitwach króla Daków Decebala, i zamienił kraj cały w rzymską prowincyą. Panowanie Rzymian trwało tu krótko, gdyż cesarz Adryan zostawił Daków ich własnemu losowi. Odtąd stała się Dacya bojowiskiem rozlicznych plemion, które zajmowały Multany, Bukowinę, Siedmiogród i Wołoszczyznę; Gotowie, Kunowie, Bułgarowie, wreszcie Magyarowie władali tą ziemią, by ją z kolei silniejszym odstąpić najezdcom. Wreszcie Kumanowie al. Połowcowie, odłam Gotów, całą przestrzeń od Donu do Karpat, a więc Multany z Bukowiną zalali i w granice Rusi za rabunkiem wpadali. Na początku XIII w. spotykamy u nich ks. BortzBorysa. Ówczesnym arcybiskupem ostrzyhomskim na Węgrzech był Robert, Tenże mianowany 31 lipca 1227 legatem, z polecenia papieża wysłał misyonarzy do Multan i Wołoszczyzny w celu nawracania Kumanów, a na podstawie buli papieskiej z 21 marca 1228 r. namaścił przeora dominikanów Teodoryka na pierwszego biskupa kumańskiego. Biskup Teodoryk nie miał stałej siedziby, lecz podróżował po kraju, kazał, chrzcił, stawiał kościoły. Według Eudoxyusa Hormuzakiego Fragmente din istoria Romanilor miał Teodoryk siedzibę w Milkowie Milcov, na granicy Multan i Wołoszczyzny. Chrześciaństwo szerzyło się u Kumanów, szczególniej za staraniem rycerzy niemieckiego zakonu i johanitów, którzy w owym czasie uzyskali od Andrzeja II południową częśó Siedmiogrodu Burzenland w celu wykarczowania i założenia osad i ochrony kraju przed napadami Kumanów. Wtedy to rycerze niemieckiego zakonu założyli grody w Suczawie, na Cecynie pod Czerniowcami, wreszcie na górze Ruinie pod Seretem. Jestto pierwszy ślad istnienia osady Seretu, która powstać musiała przy grodzie. W r. 1241 Mongołowie zniszczyli gród serecki wraz z osadą. Rycerze teutońscy w r. 1247 opuścili kraje wschodniokarpackie i przenieśli się z działalnością swoją do Prus a krzewieniem chrześciaństwa zajęły się zakony św. Dominika i Franciszka. Biskupi seroccy a następnie bukowińscy byli obierani z tych zakonów. Wielu misyonarzy znalazło śmierć męczeńską. Tak r. 1340 padli w Serecie pod toporami ludu misyonarze Błażej i Marek. R. 1362 S. powtórnie uległ zniszczeniu od Mongołów. Odbudował go atoli ks. Saaz, syn Dragosza. W trzy lata później obdarował Ludwik węgierski Bałkę. woj. maramaroskiego, syna Saaza, posiadłością Kunga i innemi dobrami maramaroskiemi, wynagradzając go za utratę wszelkich dóbr w Multanach, gdyż w owym czasie niejaki Bogdan, wojewoda, który przyczynił się do odbudowania Seretu, wystąpił przeciw Węgrom. On to obrał S. na swą rezydencyą i r. 1365 oddał gród synowi Lacce, który jako wojewoda panował od 1365 do 1373 r. Między nim a Ludwikiem węgierskim wybuchła r. 1367 w sprawie Saaza wojna, która się skończyła uznaniem zwierznictwa Węgier nad Multanami. Ludwik węgierski wprowadził rzymskokato tolicki obrządek. Pod wpływem jego przyjął nasamprzód wojewoda Lacko chrzest z rąk franciszkanów, a pod wpływem franciszkanów Mikołaja Melsy i Pawła Schwiedenitz przyczynił się do założenia rzym. katolickiego biskupstwa w S. Na wieść o tem polecił papież Urban V arcybisk. w Pradze, a biskupom w Wrocławiu i Krakowie pieczę nad zorganizowaniem tego biskupstwa, jako też podniósł Seret Seret tniasteczko 8. do rzędu miast. W skutek tego biskup krakowski Floryan namaścił Jędrzeja Wasylkę h. Jastrzębiec ze Lwowa, franciszkanina z konwentu krakowskiego, na pierwszego biskupa sereckiego d. 4 sierpnia 1371 r. Był on spowiednikiem królowej węgierskiej Elżbiety. Jako biskup w 1381 r. stanął na czele poselstwa polskich duchownych do Ludwika w sprawie krzywd poniesionych od rycerstwa polskiego. Na kościół katedralny przeznaczono kościół dominikański p. w. św. Jana Chrzciciela. Atoli już r. 1386 Wasylko powołany został na biskupstwo wileńskie. Po nim objął biskupstwo w S. franciszkanin Mikołaj, a w dwa lata później dominikanin Stefan Ruteni, którego papież Urban VI powołał na to stanowisko. W r. 1395 został biskupem Stefan Martini, po którym r. 1400 nastąpił Jan Sartoryusz, sufragan krakowski. Po wojewodzie Lacce rządził Piotr Muskat, który r. 1388 przeniósł rezydencyą do Suczawy. W r. 1403 uległ S. pożarowi, przyczem spłonęły oba klasztory dominikański i franciszkański, jako też kościół katedralny. Biskup Jan Sartoryusz nie mając środków na odbudowanie kościołów, za zezwoleniem papieża przeniósł stolicę biskupią do Bakowa. Wszelako i tu nie wiodło mu się. Dobra darowane przez polskich królów i magnatów zostały skonfiskowane, a księży prześladowano. Następcą Sartoryusza był Tomasz, dominikanin, po którym z powodu wojennych zawichrzeń w XVI w. , osobliwie za sułtana Selima, stolica biskupia stała opróżnioną przez wiek cały. W pierwszych latach XVII w. wskrzesił Klemens VIII na nowo biskupstwo, wynosząc na tę godność dominikanina Bernarda, zabitego później przez Tatarów. Z licznego szeregu biskupów zasługuje na wzmiankę Waleryan Lubieniecki, zmarły w niewoli bisurmańekiej, i Adam Goski, za staraniem którego ks. Janusz Korybut Wiszniowiecki, kaszt. krakowski, wzniósł kościół i klasztor franciszkanów we Lwowie, Na Jana Zamoyskiego 1633 1649 użalał się wojewoda Bazyli Lupul przed papieżem, że nie zamieszkuje w Bakowie. Jakub Dłuski 1682, pochwycony przez Tatarów w czasie zwiedzania kościołów w Multanach, był od nich okrutnie męczony. W r. 1751 przeniósł Benedykt XIV biskupstwo do Śniatyna. Na Dominiku Karwosieckim, zmarłym r. 1788 w Sniatynie, kończy się szereg bakowskich biskupów, wysyłanych z Polski. Józef II zniósł ostatecznie biskupstwo w Śniatynie U marca 1788, chociaż Stanisław August powołał był na nie kś. Dominika Szaniawskiego. Przed przeniesieniem rezydencyi biskupiej do Suczawy, S. miał podobo znaczną ludność. Po Piotrze Muskacie nastąpił Aleksander Dobry. Ten dla ożywienia handlu sprowadził Ormian do Suczawy, skąd przesiedlili się licznie do Seretu. Drugą żoną jego była Ryngałła, siostra cioteczna Władysława Jagiełły. R. 1411 zapisał jej Aleksander S. wraz z wsią Wołowcem i 600 zł. jako dożywocie. Po śmierci męża chciała ona syna Stefana wynieść na tron, lecz prześladowana przez pasierba Eliasza Draga, który ogłosił się wojewodą Multan, została utopioną 1433 r. W r. 1497 Jan Olbracht chcąc brata swego Zygmunta osadzić na hospodarstwie wyruszył przeciwko Stefanowi Wielkiemu w 80, 000 żołnierza, 40, 000 ciurów i 2000 wozów. W Kocmaniu spotkał król posłów wołoskich od hospodara Stefana, których wbrew zwyczajowi kazał pojmać, okuć w kajdany i odesłać do Lwowa jako jeńców. Potem ruszył ku Suczawie, niszczcząc po drodze wszystko ogniem i mieczem. Oblegał zamek suczawski przez trzy tygodnie, wszelako go nie zdobył, a że zima nadchodziła, zawarłszy, za pośrednictwem, pokój ze Stefanem, zarządził powrót do Polski. Polskie rycerstwo doznało srogiej zemsty od Stefana w głośnej porażce w lesie bukowym pod Koźminem. Niedobitki schroniły się do Czernowiec, skąd po trzechdniowym odpoczynku wróciły przez Śniatyn do kraju. W 1498 r. wojewoda Stefan wyprawił się do Polski, i posunął się aż po Przemyśl, paląc i niszcząc wszystko po drodze. Przeniesienie stolicy Multan do Suczawy, ustawiczne wojny i napady tatarskie, spowodowały powolny upadek S. , chociaż pozostał tu urząd celny graniczny. Tu opłacano wszystkie dla Lwowa przeznaczone towary, przychodzące od morza Czarnego lub Siedmiogrodu. Mieszkańcy S. utrzymywali się głównie z hodowli bydła, posiadając rozległe pola, łąki i lasy, rozpościerające się przez osady Negostynę, św. Onufry, Rudę i Werpole. Ponieważ większej części tego terytoryum używano jeszcze w XVII w. za pastwisko, ksiądz Mihul, któremu dozwolono na jednej części obszaru utworzyć pola orne i ogrody owocowe, zbudował tamże drewniany kościołek, który przed śmiercią zapisał klasztorowi w Putnie. Darowiznę tę zatwierdził wojew. Bazyl w 1646 r. Wojewoda multański Petricciko zbudował r. 1673 na miejscu drewnianego rozległy i wspaniały kościół, zabrał jeszcze znaczny kawał miejskiego pastwiska i darował temuż klasztorowi. Oprócz tego otrzymali mnisi staw Manzazi, pięć rodzin cygańskich i trzy winnice. Wreszcie zapisał im 12 stycz. 1680 r. dobra Turnestie Górne, Bancostie ze stawem, sadem, z pasieką i młynem, czwartą część Draguszen i Tereszen. W r. 1746 Iwon Mikołaj oderwał od miasta obszar, na którym dzisiaj leżą Nego styna i Werpola i darował swemu miecznikowi Konstantynowi Stursie. W dziesięć lat później zabrał woj. Rakowic miastu dalszą część pastwiska i darował klasztorowi św. Onufrogo. Do miasta S. należała jeszcze łąka, gdzie dzisiaj leży stacya kolei żel. Ruda. Zwała się ona doliną Koila. Przynosiła ona Sereczanom dochodu 50 złr, ze siana. Mnisi utrzymywali, że tutaj leżała niegdyś do klasztoru należąca wieś Wikszany. Wszelako przegrali proces, a gdy w 1770 r. szerzyła się tu morowa zaraza, namówili zakonnicy radnych, aby wszystkie pisma i księgi miejskie im wydali, gdyż należy je spalić, albowiem w nich tkwi zaraza. Sołtys z 12 asesorami, zabrawszy żądane papiery, udali się do św. Onufrego i tam je oddali na pastwę ognia. Mimo to wszyscy co do jednego zmarli na zarazę morową. Po wygaśnięciu zarazy Seret miał 50 mieszkańców. Ucierpiało też miasto od najazdu Kozaków pod wodzą Tymofieja Chmielnickiego, który ogniem i mieczem dobijał się o skarby i rękę pięknej Rozandy Lupulównej. Po przyłączeniu Bukowiny do Austryi, założono w S. w 1781 r. szkołę ludową. W r, 1785 zniesiono klasztor św. Onufrego i 35 innych klasztorów, a ich posiadłości wcielono do dóbr rządowych. Ówczesny zarządca dóbr Maciej Aisner, kazał wykarczować nieużytki z krzewów, osuszyć moczary i osadził 40 kolonistów niemieckich. W czasie wojny tureckiej osiedliło się tu 8 rodzin niemieckich z Moguncyi, Fuldy i Wirtembergii. Po zaprowadzeniu zarządu cywilnego r. 1786 założono w S. rzym. katol. kapelanię, którą r. 1824 podniesiono do godności parafii. W tym roku zbudowano kościół rzym. katol. Cesarz Józef II z powodu małej ludności, bo wynoszącej 118, 000 mk. , polecił by przez 50 lat nie odbywać w Bukowinie rokrutacyi. Z tego powodu wielu do służby wojskowej obowiązanych uchodziło z wschodniej Galicyi i tu osiadało. Ci też osadnicy, przeważnie Rusini, zajęli obszar nieużytków leżący na prawym brzegu pot. Kakainy i dali początek przedmieściu Stare Soło al. Rusnakendorf. Wielu z nich z powodu braku księży gr. kat. i cerkwi przeszło na łono kościoła wschod. greckiego. Wyznawcami gr. orm. opiekowało się od najdawniejszych czasów kilku księży. Wszelako po zniesieniu klasztoru w św. Onufrym i po ograniczeniu liczby księży świeckich, nastąpiła organizacya księży świeckich a po założeniu gr. wschod. zakładu teologicznego r. 1824 wszystkich starych księży przeznaczono na wikarych a plebanami tylko ci mogli zostać, którzy prawnym przepisom zadosyć uczynili. Tak więc r. 1842 dla Seretu przeznaczono jednego parocha z jednym wikarym. W r. 1777 istniał w S. kościół protestancki, zbudowany przez kupców saskich którzy dawniej z powodu rozległego handlu tu osiedli. W bieżącym stuleciu popadł w ruinę, a protestanci zbierają się na nabożeństwo w budynku szkoły realnej, gdzie pastor z Radowiec odprawia służbę bożą. W połowie XVII w. mieszkali tu Ormianie i Grecy, Mieli oni swoje kościoły. Po Ormianach zostały liczne nagrobki, lecz po Grekach nie ma żadnej pamiątki. Izraelici mają swą bóźnicę i rabina, W sąsiednich włościach Klimowcu i Białej Kiernicy byli osadzeni za Józefa II lipowianie, dzielący się na popowców i bezpopowców. Trudnią się oni handlem owocowym, mieszkają w kilku rodzinach w S. , wszelako nie tworzą żadnego związku religijnego. W roku 1882 przybyli do S. menonici z Augustendorfu pod Śniatynem i wpośród garbarzy sereckich znaleźli licznych zwolenników. Jest ich dzisiaj 13. Podczas zajęcia Bukowiny zastał generał Spleny kraj podzielony na dystrykty. Jeden taki dyskrykt czyli powiat tworzył także S. Na czele jego stał isprawnik, któremu był przydany pisarz podatkowy, dwóch członków dla spraw sądowych i dwóch dła korespondencyi. Generał Spleny postawił na czele kapitana, który z podoficerami miał załatwiać wszystkie sprawy. W r. 1786 miejsce kapitana zajął naczelnik gminy, któremu dodano pisarza i aktuaryusza. Do zakresu ich działania należały sprawy sądowe, zarząd miasta, ściąganie podatków i odsyłanie ich do Czerniowiec do głównego urzędu podatkowego. W r. 1850 oddzielono od tego sądu gminnego urząd podatkowy, a r. 1855 zamieniono sąd gminny na sąd powiatowy mieszany, od którego r. 1868 oddzielono sprawy polityczne, a dla załatwiania tychże zaprowadzono starostwo. Do r. 1783 nie było w S. urzędu pocztowego. Urzędowe korespondencye przesyłano umyślnym posłańcem. W 1784 r. zaprowadzono pocztę, a pocztmisirz był obowiązany dwa razy w tygodniu odprowadzać wozy pocztowe do Graniczostie i Tereszen. W r. 1875 powstał tu państwowy urząd pocztowy a r. 1878 urząd telegralficzny. Z pocztą wraz zaprowadzono urząd mytniczy, który zniesiono r. 1850. Szkoła ludowa jednoklasowa, założona r. 1781, aż do r. 1820 nie wielu ściągała uczniów; najwyższa liczba uczniów i uczennic w tym okresie sięgała 40. Od r. 1820 liczba uczniów wzmogła się i aż do r. 1850 pracował jeden nauczyciel z jednym pomocnikiem. W r. 1850 zamieniono tę szkołę na 4klasową główną szkołę; w r. 1852 odłączono dziewczęta, którym nauczycielka udzielała osobno nauki. Gdy na mocy ustawy z 14 maja 1869 r. wszedł w życie Seret Seret powszechny przymun szkolny, liczba uczennic wzrosła do 200; nauczycielek dostarczyło seminaryum żeńskie, założone 1872 r. W r. 1885 pełniło służbę przy tej szkole 5 nauczycielek. W r. 1872 powstała w S. niższa szkoła realna, z wykładowym językiem niemieckim, za staraniem burmistrza kapitana Guttora. Szkoła ta w r. 188 5 6 liczyła 10 nauczycieli, 70 uczniów. Przy niej od r. 1882; istnieje szkoła wieczorna dla terminatorów i chłopców rzemieślniczych, do której w 188 5 6 r. uczęszczało 91 uczniów. W r, 1845 S. miał 566 dm. , 3956 mk. 1274 żyd. ; w r. 1869 było 855 dm. , 6486 mk. ; w 1880 r. 945 dm. , 7240 mk. ; co do wyznania 2224 rz. kat. , 1840 gr. wsch. , 3122 żyd. , 54 innych wyznań; 4533 Niemo. , 1574 Rusin. , 666 Rumun. , 467 innych narodow. W obrębie miasta pozostały liczne dawne zabytki. U stóp góry Saskiej w miejscu gdzie dziś wznosi się dom Webera, znajdują się fundamenta potężne, zbudowane w kształcie czworoboku, z tak zwanej rzymskiej cegły. Była to prawdopodobnie łaźnia rzymska albo strażnica. Mury na 1 mt. grube. Na szczycie góry Saskiej wznosił się zamek niemieckich rycerzy, przypominający kształtem i rozmiarami zamek w Niamz, także zbudowany po czwartej wyprawie krzyżowej, do dziś dobrze zachowany. Wstęp do zamku był od strony połudn. Z powodu napływu rycerzy mieszkania ich dotarły aż do pot. Kakainy i przerzuciły się na drugi brzeg. Jestto najdawniejsza częśó miasta. Tu stanął kościół z kamienia. Według podania zbudował go Saaz, założyciel zamku, dla swej żony, która była rzym. katoliczką. W r. 1819 istniały jeszcze szczątki zamku; mury zostały rozebrane a materyał rozkradziony. Po klasztorze minorytów czyli franciszkanów w r. 1880 u stóp tejże góry, tuż nad brzegiem Kakainy znajdowały się jeszcze mury, a w nich żelazne wrota i okno piwniczne. Podczas niwelowania ogrodu natrafiono na studnię ocembrowaną ciosowym kamieniem. W pobliżu wykopano kości ludzkie. Klasztor minorytów stanął w latach 1358 1355, równocześnie z klasztorem dominikańskim. Do r. 1370 oba należały do arcybiskup. halickiego. Piwnice klasztorne służyły długo za skład win. Następnie zajął je w posiadanie biskup radowiecki Kalistru 1706 1724, oddał klasztorowi w św. Onufrym. W r. 1867 zarząd miasta zarządził wyrównanie placu, na którym stoi szkoła żeńska; przy tej robocie natrafiono na fundamenta klasztoru dominikanów. W r. 1886 znaleziono fundamenty katolickiego kościoła, w postaci krzyża zbudowane; na połudn. końcu odkryto szczątki dzwonnicy, której posadzka była wyłożona nagrobkami ormiańskiemi. Oprócz tych znaleziono 13 naSłownik Geograficzny T. X Zeszyt 114. grobków w kącie dzwonnicy. W pobliżu klasztoru dominikańskiego wytryska źródło, którego wody lud używał jako lekarstwa na choroby oczne. Na wschod. brzegu góry Ruina, powyżej lasku miejskiego i granicznej strażnicy znajduje się wał ziemny, ręką ludzką zrobiony. Przy realnej szkole znajduje się muzeum zabytków archeologicznych, wykopanych w mieście i jego okolicy. Por. W. Ćwik Bukowina, 1884; W. Prelicz Gesch. der Stadt Sereth und ihre Alterthuemer. Par. rz. kat. , z kościołem murow. p. w. Narodzenia N. P. Maryi, założona r. 1786; kościół poświęcony r. 1826, dusz rz. katol. w miejscu 1913 Szem. archid. lwowskiej 1884. Par. obejmuje osady; Bahrynestie 98 dusz, Bańce z Rudą 256, Balkowce 6, Banczestie 3, Botuszanica 4, Czerepkowce 76, Dymka 12, Dragożanka, Fontina Alba al. Białakiernica 3, Gerbowce 2, Gropana 4, Hliboka 197, Kamionka z Petryczanką 50, Kalafindestie 10, Kindestie, Klimowce 5, Mihuczeny 4, Muszenica 4, Negostyna 10, Odaja Negostyna 8, św. Onufry 320, Opryszeny 128, Perzyłówka 29, Pojeny, Preworoki, Rogożestie 12, Synowce Dolne 60, Synowce Górne 18, Słobodzia 5, Stanowce Dolne i Górne, Styrcze 66, Szerbowce 40, Tereblestie 610, Tereszeny 46, Waszkowce 64, Wołczyniec 20. W całej parafii rz. kat. 4082, prot. 859, wschodu. obrz. 20, 400, żyd. 3582 r. 1884. Par. gr. kat. nie ma swej cerkwi. Nabożeństwa odprawiają się w kościele łacińskim. Do tej parafii należy wieś Balkowce. Liczba dusz gr. kat. 1199. Par. gr. wsch, , z cerkwią p. w. św. Jana Chrzciciela, drewnianą, zbudowaną przed r. 1400 przez woj. multańskiego Piotra Muskata; w r. 1858 1860 odrestaurowana. Do niej należy cerkiew filialna p. w. św. Trójcy, drewniana, zbudowana przed r. 1400 przez Janka Sasu; następnie cerkiew p. w. św. Dymytra, 1858 r. odnowiona. St. p. i tel. , urząd podatkowy, starostwo w miejscu. Serecki powiat graniczy od płn. z pow. czerniowieckim, od zach, z pow. storożynieckim i radowieckim, od płd. z suczawskim, a od wsch. z Multanami. Największa szerokość od zach. ku wschodowi wynosi 20 klm. , a największa długość od płd. ku płn. 39 klm. Główną rzeką jest Seret, wpływający pod Petryczanką z pow. storożynieckiego i płynący krętym biegiem na płd. wschód aż do miasta Seretu, odkąd aż po Kindestie tworzy granicę powiatu od Multan, w które wrzyna się obszar powiatu na płd. wschód jakby półwyapem, 3 klm. szerokim u podstawy a 10 klm. długim. Klin ten obejmuje część wsi Synowiec Dolnych, Rogożestie, Kindestie i Kalinestie, poniżej których wchodzi S. w obręb 29 Multan. Długość rzeki S. w obrębie powiatu od Petryczanki po miasto Seret 27 klm. a wzdłuż granicy 19, razem 46 klm. Seret przedziela powiat na dwie prawie równe połaci północną i południową. Z półn. spływają prawie wszystkie wody za pomocą Kotowca i Molnicy do S. Jedynie tylko płn. zach. zakątek należy za pośrednictwem rz. Dereluja do Prutu. Poludn. obszar rozdziela się na dwa dorzecza dorzecze Seretu i dorzecze Suczawy. Suczawa tworzy na przestrzeni 12 klm. od Hadikfalva po Cybeny Istensegits granicę zach. powiatu od pow. radowieckiego. Do S. ku płn. spływają krótkie strugi i potoki, jak Kamionka, Sarodczyn, Wołczyniec, Kakaina i Sołoniec al Negostyna, a do Suczawy z obszaru tego powiatu spływa Klimowiec, Ruda, Horajec i Hatna. Lewy brzeg Seretu przeważnie bagnisty, dziś osuszony, ztąd pochodzi też nazwa obszaru od Petryczanki po Styrcze, Bahna 320 mt. ; tęż sarnę nazwę ma równina Dubowa na płn. od mta Seretu. Tak płn. jak pld. część powiatu przedstawia kraj falisty, wzgórzysty, opadający za biegiem Seretu i Suczawy ku płd. wschodowi. W płn. części najwyższym punktem jest góra Arszyca, wznies. 450 mt. npm. Średnie wzniesienie płn, obszaru wynosi 340 mt. Więcej wzniesionym jest obszar południowy. Na zachodniej granicy na zach. od Kamionki góra Mihuczka sięga 454 mt. , Fondatura 483 mt. na pln. od Białej Kiernicy, monaster Horajec 434 mt. , Jankula 414 mt. nad Hadikfalva, Gawanaza na wsch. od Graniczestic 435 mt. , a na wschód. granicy na wsch. od Szerbowiec góra Lazary 508 mt. n. p. m. Najniżej leży góra Molnica al. Kalinestie, bo 284 mt. Powiat ten tworzy jeden okrąg sądowy serecki. Obejmuje 51, 928 ha 21 ar. 31 mt. kw. W 1880 r. było 9, 688 dm. , 49, 804 mk męż. 24, 810, kob. 24, 994; rz. kat. 11, 891. gr. wsch. 29, 897, żyd. 4592, innych wyznań 3424; Niem. 8296, Rusin. 18, 994, Rumun. 14, 881, innych 7646. Powiat składa się z 38 wsi i 1 miasta. Najludniejsza wś ma 3468 mk. i 722 dm. Najuboższą w ludność jest Gropana al. Rudestie, mająca 235 mk. , 54 dm. i Słobodzia Berlince 44 dm. , 200 mk. Parafii rz. kat. 4 Seret, Hadikfalya, Cybeny Istensegits i Waszkowce Sereckie. Far. serecka i waszkowiecka należą do dekan. czerniowieckiego a Hadikfalwa i Cybeny do dek. suczawskiego. Parafie gr. katol. są w Serecie i Hliboce dek. bukowiński. Wreszcie parafii gr. wschod. jest 23, a mianowicie w protoprezbiracie sereckim 16 Balkowce, Botuszanica, Graniczestie, Kalafimlestie, Negostyna, św. Onufry, Opryszony, Rogożestie, Szerbowce, Seret, Stanowce Górne, Synowce Górne, Synowce Dolne, Tereszeny, Tereblestie i Waszkowce; w protoprezbiracie wikowskim 5 Bahrynestie, Bance al, Baińce, Czerepkowce, Kamionka, Wołczy niec, a w protoprezbiracie storożynieckim 2 Hliboka i Mihuczeny. W r. 1869 było 7 szkół ludowych 1klasowych, 4klasowa męzka, 3klas. żeńska i realna szkoła niższa w Sere cie. W r. 1880 rozszerzono szkolę żeńską do 4 klas i w Tereblestiach obie szkoły ludo we niemiecką i rumuńską do 4 klas. Po roku 1880 przybyło 10 szkół ludowych jedno klasowych. Br. Gustawicz. Seretec al. Seredec, także Seretce, wś, pow. brodzki, 33 klm. na płd. wsch. od Brodów, 8 klm. na płn. od Załoziec urz. poczt. . Na płn. i wsch. leży Zagórze, na płd. Załoźce, na płd. zach. Podbereżce, na zach. Jaśniszcze i Kutyszcze. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Seretu, dopływu Seretu. Wchodzi on tu z Zagórza, rozlewa się w środ ku obszaru w stawek i płynie na zach. do Jaśniewicz. Zabudowania wiejskie około stawu. Na płd. od nich wzgórze Jezioro sięga 388 mt. znak triang. . Na połud. grupa domów Sznur ki. Własn. więk. Seweryna Garapicha ma roli or. 314, łąk i ogr. 87, past. 22, lasn 80 mr. ; wł. mn. roli or. 817, łąk i ogr. III, past. 7 mr. W r. 1880 było 102 dm. , 615 mk. w gm. ; 8 dm. , 24 mk. na obsz. dwor. 157 obrz. rz. kat. , 452 gr. kat. , 30 izrael; 592 Rusinów, 13 Polaków, 34 Niemców. Par. rz. kat. w Załoź cach, gr. kat. w miejscu, dek. załoziecki. Do par. należą Podbereźce. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. lklas. od r. 1873 z jezykiem wykład. ruskim i polskim. Młyn wodny o 2 kamieniach z foluszem. Mieszkańcy trudnią się też tkactwem i wyrabiają, oprócz zwykłe go płótna, obrusy, serwety, wełniane pasy krajki i sukna na opończe. Lu. Dz. Sergacz, mto powiatowe gub. niżegorodzkiej, na lewym brzegu rzki Sergaczki, o 150 w. na płd. wschód od Niżnego Nowgorodu. Mto okalają trzy niewielkie słobody oraz duża wś skarbowa Kluczewo. W 1867 r. było tu 593 dm. 10 murow. , 3789 mk 16 rozkolników i 25 żyd. , 3 cerkwie 2 murow. , 16 sklepów, szkoła powiatowa od 1835 r. z klasą przygotowawczą od 1840 r. , szpital miejski, apteka, 37 rzemieślników, kilka 14 niewielkich fabrykę 15 cegielni, . 11 wiatraków; jarmark doroczny odbywa się w 9tą sobotę po Wielkiejnocy. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem i ogrodnictwem; do 50 osób zajmowało się tresowaniem niedźwiedzi. Mto S. , jako sioło, istniało już w 1674 r. ; od 1779 r. mto powiat. namiestnictwa a od 1802 r. gubernii niżegorodzkiej. Sergacki powiat leży na praw. brzegu Wołgi, w płd. wschod. części gubernii i podług pułkow. Strelbickiego zajmuje 63 04 mil al 3050, 3 w. kw. Powierzchnia falista, gleba Sergacz Seretec Seretec Sergemiten Sergehnen Sergehlen Sergielis Sergienczyki Sergiewa przeważnie gliniasta, z wierzchnim słojem czarnoziemnym, odznaczającym się urodzaj nością. Powiat zroszony jest rz. Pianą dopł. Sury, z dopływów której ważniejsze Para, Kierżel, Sala, Lapnia, Peszkat, Waszkilej, Czelcza, Alis i inne wszystkie niewielkie i niespławne. Jeziora nieznaczne; błota zajmują niewielkie przestrzenie, zwłaszcza w dolinach rzek. Pod lasami znajdowało się 65, 000 dzies. czyli do 27 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w powiecie bez miasta 125, 502 mk. 310 rozkolnikow i 23, 590 machom. , zamie szkałych w 183 osadach. Pod względem etno graficznym, oprócz Wielkorossyan, przeby wają w powiecie Mordwini 15, 407 i Tatarzy 38, 818 dusz. W 1868 r. było w powiecie 81 cerkwi 27 murow. i 32 meczetów. Głów ne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo; przemysł domowy słabo rozwinięty. Mie szkańcy 6ciu wsi zajmują się tresowaniem i oprowadzaniem niedźwiedzi. Przemysł fa bryczny nieznaczny. J. Krz. Sergehlen, ob. Medukallen. Sergehnen, dobra, pow. nizinny, st. poczt. Heinrichswalde, 4 dm. , 29 mk. , 86 ha. Sergemiten, z folw. Klein Sergemiten, dobra pryw. , w okr. i pow. hazenpockim, par. neuhauzeńska Kurlandya. Sergi al. Sergieje, wś nad rzką Gwozdowicą, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Duniłowicze, okr. wiejski i dobra, Kiersnowskich, Zareże, o 3 w. od gminy a 69 w. od Wilejki, ma 16 dm. , 147 mk. 51 dusz rewiz. . Sergiany, ws nad Wilią, na praw. brzegu, niedaleko Kowna. Sergie, wś na Bukowinie, należy do sądu powiat. w StoroniecPutyłowie, o 4 klm. od Storońca. Sergie al. Sergieni, Serhyi, ws paraf. w pow. wyźnickim, obwód sąd. Ujście Putyłowskie, na praw. brzegu Putyłówki, dawniej przys. Putyłowa al. Storońca, dziś gmina oddzielna, w okolicy górskiej i rzecznej, na płd. od Storońca; tworzy wraz ze Storońcem jednę gminę katastralną. Wznies. 653 mt. npm. szt. gen. . W r. 1869 było 416 dm. , 1500 mk. w 1880 r. 376 dm. , 1749 mk. ; 21 kat, 1595 gr. orm. , 133 żyd. ; Niemc. 133, Rusin. 1616. Rz. katolicy należą do par. w Wyżnicy, gr. kat. do par. w Storońcu. W miejscu jest par. gr. orm. Cerkiew drewniana p. w. Wniebowstąpienia Pańskiego, zbudowana 1874 77. Części wsi noszą jako wólki miana Krasnodił, Joski, Pleszyn, Tyśnicka, Poharce, Wibczyna, Ryza, Rypień, Torhowna, Slatyniek. W Wibczynie, Ryzie i Krasnodile znajdują się kaplice cmentarne. St. p. Storoniec. Własność Karola Goetza i Lejba Schoerfa. Br. G. Sergiewa, szczyt w Karpatach bukowińskich, na granicy pow. radowieckiego i kimPolańskiego, na lewym brzegu Mołdawicy. Wznies. 1221 mt. npm. Od płn. spływają wody do Brodyny, praw. dopływu Suczawy, a od płd. wsch. do Mołdawicy, dopł. Mołdawy Sergiejczyki, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. poL, gm. Jazno, okr. pol. Krasnopol, o 20 w. od Dzisny, 4 dm. , 49 mk. prawosł. w spisie z 1864 r. 12 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kniażyn. Sergiejewicze, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Duniłowicze, okr. wiejski i dobra Kiersnowskich Zareże, o 13 w. od gminy a 71 w. od Wilejki, ma 22 dm. , 231 mk. 103 dusz rewiz. , wiatrak. Sergiejewka, osada, pow. piotrkowski, gm. Ręczno, 2 dm. , 8 mk. , 34 mr. Sergiejewka 1. fol. , pow. rossieński, gm. Jurborg, o 51 w. od Rossień. 2. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Wieprze, o 23 w. od Wiłkomierza. Sergiejewka 1. kol. polska, pow. bachmucki gubernii ekaterynosławskiej, 50 dusz. 3. S. , wś u źródeł rz. Kalinowej, pow. borysoglebski gub. tambowskiej, o 84 w. na płn. zach. od Borysoglebska, ma 195 dm. , 1575 mk. 2 S. , sioło nad rz. Chorołą, pow. hadziacki gub. połtawskiej, o 17 w. na zach. od Hadziacza, ma 242 dm. , 2304 mk. , zarząd policyjny. Sergiejki, wś, pow, sieński, gm. Ulanowicze, ma 19 dm. , 55 mk. Sergiejówka, Serhijówka, wś nad ogromnym stawem, przez który płynie rz. Boh, pow. proskurowski, okr. pol. , gm. , sąd i par. kat. Czarny Ostrów, par. prawosł. Bębnówka Wielka, w pobliżu linii dr. źel. odeskowołoczyskiej. Ma 35 osad, 160 mk. , 261 dz. ziemi włośc, 1141 dz. dwor. wraz z Bębnówka. Należała do Krasińskich, dziś Jodków. Dr. M. Sergielis, jedno z grupy jezior, w lasach otaczających z zachodu st. dr. żel. warsz. petersb. Święciany. Sergienczyki, ws, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 13 w. od Kowna. Sergiewa, szczyt górski w Karpatach bukowińskich, w pow. radowieckim. Wzniesienie 1221 mt. Sergijewka, sioło nad rz. Perewodą, pow. piratyński gub. połtawskiej, przy trakcie z Perejasławia do Przyłuki, o 40 w. na płd. zachód od Piratyna, ma 280 dm. , 2242 mk. , warzelnię saletry. Sergijewsk, mto nadetatowe pow. bogurusłańskiego gub. samarskiej, nad rz. Soką, przy ujściu do niej rzki Serguty, o 124 w. od Samary, ma 392 dm. , wyłącznie drewn. , 3486 mk. , cerkiew, szkoła paraf. , 3 warzelnie łoju, 2 dystylarnie, 2 jarmarki. Okolice obfitują w źródła siarczane. Założone w 1703 r. ; od 1781 do 1804 r. mto powiatowe namiestnictwa ufimskiego. Sergiejczyki Sergijewsk Sergiejewicze Sergiejewka Sergehlen Sergijewka Sergiejki Sergiejówka Sergie Sergiany Sergi Sergucki Serkuli Serladyszki Serkowszczyzna Serkizy Serhucz Serhijówka Serhijowa Serguhnen Sergucz Sergocin Sergitten Sergijewskiej Sergijewska Sergijewska, osada nad rzką Wondziuchą i Konczurą, w pow. dmitrowskim gub. moskiewskiej, o 70 w. od Moskwy a 40 w. od Dmitrowska, przy drodze źel. moskiewskojarosławskiej. W 1867 r. było tu 1045 dm. 62 murow. , 24, 527 mk. 101 rozkoln. i 20 katol. , cerkiew paraf. , słynny w dziejach ros syjskich monaster, t. z. TroickoSergiejewska Ławra, akademia duchowna, szkoła, st. poczt. i dr. źel, bank założony w 1864 r. z kapit. 15, 000 rs. . Własność osady stanowi dom i 488 dzies. ziemi 104 dz. pastw. ; w 1876 r. dochody wynosiły 11, 729 rs. Mieszkańcy przeważnie zajmują się wyrobem zabawek dla dzieci i łyżek drewnianych, wywożonych do odległych gubernii. W 1869 r. było tu 1017 rzemieślników, w tej liczbie 60 malarzy. Przemysł fabryczny nieznaczny; w 1870 r. było 13 fabryk, zatrudniających 71 robotni ków i produkujących za 28, 024 rs. Handel ogranicza się głównie zbytem produktów ży wności, sprzedawanych licznym pątnikom, których rocznie przybywa tu do 1 miliona. TroickoSergiejewska Ławra założoną zosta ła w XIV w. za panowania w. księcia Sy meona Pysznego. Od września 1608 r. do stycznia 1610 r. oblegana bezskutecznie przez wojska polskie pod wodzą Sapiehy, nieje dnokrotnie, zwłaszcza zaś za czasów Samo zwańców i w 1812 r. , złożyła wielkie ofiary dla ojczyzny. J. Krz. Sergijewskiej, Siernowodzk, Siernyj Gorodok, osada i zakład wód mineralnych siarczanych nad rz. Sergutą, w pow. bogurusłańskim gub. samarskiej, o 100 w. od mta powiatowego a 10 w. od mka Sergijewska, ma 133 dm. , 886 mk. , cerkiew, aptekę, st. poczt. Znane już w XVIII w. , obecnie licznie odwiedzane, należy do najsilniejszych wód siarczanosłonych. Sergitten 1. dobra, pow. fyszuski, st. p. Gruenhoff; 11 dm. , 76 mk. , 341 ha. 2. S. , wś, pow. labiewski, st. p. Wulfshoefen; 35 dm. , 170 mk. , 373 ha. Sergocin, w dokum. także Cherchocin, wś w dawnym pow. łuckim, w sąsiedztwie Popowicz i Świdnik, t. j. w dzisiejszym pow. kowelskim, na pograniczu pow. łuckiego, na płd. od mka Mielnicy. Por. Serwacin. Sergucki, Serguczewski, Sergutowski al. Berezyński kanał, w pow. borysowskim, wykopany w 1804 r. dla ominięcia zakrętów i mielizn na rz. Sergucz, począwszy od zaśc. Prystań do ujścia Serguczy do Berezyny, wchodzi w systemat wodny berezyński ob. Berezyński kanał. Długośó kanału 8 w. 300 saż. , szerokość na poziomie gruntu 11 1 2 saż i 8 cali. Kanał posiada 3 śluzy i odpowiednie tamy, obecnie jednak urządzenia hydrauliczne znajdują się w zaniedbaniu i potrzebują grun townej naprawy. A. Jel. Sergucz, Serhucz al. Sergut, rzeka wchodzą ca w systemat wodny berezyński ob. Bere zyński kanał, bierze początek nie z jeziora Ma niec w pow. borysowskim, jak mylnie poda je Zieleński w Opisie gub. mińskiej, I, 231, lecz wypływa z jez. Cieklic w pow. lepelskim, mając z początku oba brzegi wyniosłe. Ubiegłszy 6 w. w kierunku płd. zach. , docie ra do granicy pow. borysowskiego i na prze strzeni przeszło 3 w. stanowiąc jego granicę, wpływa pod wsią Osieczyszcze do jez. Mań ce już w pow. borysowskim, następnie prze pływa jezioro Pławio, Maniec i lesistemi mo czarami dąży ku zachodniemu brzegowi je ziora Domżeryckiego, które zasiliwszy jedną z odnóg, płynie dalej do zaśc. Prystań, odkąd, dla ułatwienia żeglugi utrudnionej z powodu licznych zakrętów, mielizn i bagnistych brze gów, na przestrzeni 8 w. i 300 saż. wody S. sprowadzono w znacznej części do kanału zwanego Serguckim ob. , wykopanym w r. 1804 z prawej strony koryta rzeki, wpa dającej razem z kanałem do Berezyny z le wej strony o 1 wiorstę za folw. Załazy. Dłu gość biegu około 38 wiorst, szerokość docho dzi do 10 saż. , głębokość do 5 st. S. odzna cza się rybnością jak i wszystkie dopływy Berezyny. A. Jel. Serguhnen, wś, pow. gołdapski, st. poczt. Tollmingkehmen; 19 dm. , 74 mk. , 229 ha. SerhijowaChmyral, uroczysko na gruntach wsi Hubków, w pow. rowieńskim ob. t. III, 199. Serhijówka, byłe dobra zadnieprskie ks. Wiśniowieckich. Czyt. Stecki, Wołyń, II, 231. Serhucz, ob. Sergucz. Serkizy, w dok. Serkizowa, Serkizów, Czerkizowa, wś u źródeł rz. Stochodu, pow. włodzimierski, na płd. zach. od mka Ozierany. Serkowszczyzna, wś, w pow, wilejskim, w pobliżu jesz. Serwecz. Serkowszczyzna, w dok. Szyrkowicze, wś, pow. owrucki, przy drodze ze Sławeczna do Owrucza, na płn. wsch. od mka Wieledniki. Serkuli al. Siarkuli, wś nad rz. Usą niemnową, przy ujściu do niej rzki Horodyszcze, pow. miński, w 3 okr. poL kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, ma 5 osad. A. Jel. Serladyszki, zaśc. rząd. , pow. Swięciański, w 2 okr. poL, o 37 w. od Święcian, 1 dm. , U mk. katol. Serwiakskoje, st. poczt. w gub. petersburskiej, ob. Domożyrowo. Sernaten, z folw. Klein Sematen, dobra pryw. , w okr. goldyńskim, pow. i par. windawska Kurlandya. Sernetka al. Sernetki, wś na praw. brzegu Czarnej Hańczy, pow. sejneński, gm. Po Sergijewska Serwiakskoje Sernaten Sernetka Serniawa krowsk, par. Wigry, odl. od Sejn 13 w. , ma 21 dm. , 192 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 68 mk. Należała do dóbr rządowych. Serniawa al. Sierniawy, wś, pow. chełmski, gm. Bukowa, par. Sawin. W 1827 r. 10 dm. , 67 mk. Semicka Wola al. Syrnicka Wola, wś, fol. i dobra nad rz. Wieprzem, pow. lubartowski, gm. i par. Serniki, odl. 4 w. od Lubartowa, posiada gorzelnię, młyn wodny. Dobra S. Wo la składały się w 1881 r. z folw. S. Wola, Serniki i Czerniejów, nomenkl. Marysin, rozl. mr. 4502 gr. or. i ogr. mr. 2119, łąk mr. 326, past. mr. 323, wody mr. 21, lasu mr. 1200, zarośli mr. 323, nieuż. mr. 184; bud. mur. 8, z drzewa 55, las nieurządzony, pokłady torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. Wola os. 187, mr. 2033; wś Serniki al Syrni ki os. 31, mr. 397; wś Ruskowola os. 119, mr. 1408; ws Chlewiska os. 28, mr. 383; wś Czerniejów os. 23, mr. 273; wś Podpałecznica os. 5, mr. 118. Br. Ch. Sernicz 1. Wielki, kol. i fol. nad jez. Powidzkiem, pow. słupecki, gm. i par. Ostrowite, odl. od Słupcy 16 w. ; kol. ma 12 dm. , 127 mk. ; fol. 3 dm. , 54 mk. 2. S. Mały, kol. , wś, młyn i fol. , pow. słupecki, gm. i par. Ostrowite, odl. od Słupcy 18 w. ; kol. wraz z wsią S. Mały liczy 21 dm. , 159 mk. ; os. młyn. 1 dm. , 7 mk. ; fol. 2 dm. , 55 mk. ; os. 1 dm. , 15 mk. Serniczki, wś, pow. piński, o 10 w. na płd. od Pińska, w 3 okr. pol. , gm. Lemieszewicze, przy drodze z Krystynowa do Pińska, ma 16 os. , 94 mk. ; własność Skirmuntów. A. Jel. Serniczki, wś, pow. włodzimierski, posiada kaplicę kat. par. Zaturce. Sernik, niem. Kaeseburg, leśnictwo w pow. czarnkowskim Wieleń, o 8 klm. na płd. wschod od Człopy. Serniki, wś, pow. lubartowski, ob. Syrniki. Serniki, wś i okolica szlach. nad rz. Stubłą, dopł. Styru, pow. piński, w 3 okr. poL stolińskim, gm. Radczysk. Jestto dawna osada. W skarbcu Daniłowicza pod 1449 r. czytamy, że król Kazimierz Jagiellończyk oddaje S. wraz z innemi posiadłościami w pow. łuckim niejakiemu Olizarowi Szyłowiczowi II, str. 194. Można przyjąć, że to te same S. , gdyż powiat łucki wrzynał się dawniej w Pińszczyznę. Na początku XVI w. S. trzymali w części Wielatyccy, jak o tem świadczy dokument królowej Bony z 1524 r. , potwierdzający nadania Zygmunta, Kazimierza i Aleksandra ob. ,, Rewizya puszcz, wyd. Wileń. Arch. Kom. , str. 259. W 1525 r. taż królowa Bona potwierdza dawny dokument na dworzyszcze w S. niejakiemu Nowoszowi tamże, str. 257. W r. 1537 wydaje przywilej rodzinie Paluchowiczów, mocą którego uwalnia ich od wszelkich danin i opłat, z warunkiem chodzenia na wojnę tamże, str. 286 Schedę Wielatyckich odziedziczyli po kądzieli Domanowiczowie, jak o tem świadczy dokum. królowej Bony z 1551 r. potwierdzający spadek tamże, str. 239. Niewiadomo kiedy w S. osiadła szlachta, pochodzi ona jednak podobno z Mazowsza i posiadła grunta na własność za wysługę wojenną. Mieszkają tu rodziny Machnowiczów, Sernickich, Paluchowiczów, Dubinów, Szałomyckich, Hornowskich, Szuszków, Boryczewskich, Kudernickich i inne. W skutek odosobnienia przyjęli wszyscy wyznanie wschodnie. Zajmują się rolnictwem, flisactwem, rybołówstwem i ciesielstwem, przeważnie przy budowaniu statków, nie są jednak pracowici. Używają pomiędzy sobą języka ludowego z przymieszką wielu słów polskich, mówią wszakże z obcymi chętnie po polsku. Stan ich umysłowy i obyczaje bardzo są zaniedbane. Okolica szlachecka, znajdująca się na prawym brzegu Stubły, ma 222 osad i 1356 mk. Cerkiew p. w. św. Dymitra, drewniana, wzniesiona w 1821 r. przez parafian, ma filię w Dubrowie p. w. Zmartwychwstania, około 1800 wiernych; paroch włada zaledwo paru morgami ziemi. Wieś na lewym brzegu Stubły, ma 50 os. pełnonadziałowych; za poddaństwa należała do Skirmuntów. Z powodu obfitości łąk mieszkańcy S. chowają dużo bydła i owiec. Opis S. wraz z charakterystyką mieszkańców podał J. I. Kraszewski w Wspomnieniach Polesia, Wołynia i Litwy str. 41 50, wydania paryskiego. A. Jel. Sernisko, jezioro w pow. biłgorajskim, na obszarze wsi Lipiny, ma 10 mr. obszaru i 18 stóp głębokości. Wody jego uchodzą do Tanwi. Sernowitz dok. , ob. Żarnowiec. Serock 1. os. miejska na prawym wyniosłym brzegu Narwi, naprzeciw ujścia rz. Bugu, pow. pułtuski, gm. Zegrze, par. Serock, odl. 21 w. na płd. od Pułtuska, 32 w. od Warszawy. Drogi bite łączą S. z Jabłonną o 18 w. i Nowogeorgiewskiem. Obecnie S. posiada kościół par. mur. , szkołę począt. , st. poczt. , około 200 dm. drewn. i 2500 mk. W 1827 r. było 100 dm. , 1008 mk. ; 1862 r. 140 dm. , 1979 mk. S. jest starożytną osadą, w obrębie dawnej kasztelanii pułtuskiej. Wymieniony już w akcie uposażenia klasztoru w Mogilnie 1065 lub 1165 a jako gród warowny występuje w akcie Bolesława Kędzierzawego z r. 1155. Rybołówstwo, przewóz wodny, rotmaństwo stanowiły zdawna zapewne jedno z główniejszych zajęć ludności. Ztądto osada przygrodowa zdawna stała się targowiskiem nadrzecznem. Janusz, ks. mazowiecki, nadał osadzie w 1425 r. prawo chełmińskie i określił dochody miejskie. Lustracya z 1564 r. podaje 264 domów. Odbywały się tu roki sądowe ziemskie i S. stał się centrem oddziel Serock Serniawa Sernicz Serniczki Sernik Serniki Sernisko Sernowitz nego powiatu w ziemi zakroczymskiej. Zy gmunt August potwierdził przywileje Seroc ka w 1567 r. i nadał ustawy cechom tutej szym. Wojny szwedzkie zniszczyły miasto, które odtąd nie mogło się rozwijać dla braku pomyślnych warunków. W 1800 r. była to biedna osada, licząca 72 dm. W 1808 r. Na poleon uważając S. za ważny punkt strate giczny, polecił go ufortyfikować współcześnie z Modlinem i Pragą. Utworzyć się ztąd miał trójkąt obronny, któremu i później jeszcze strategicy polscy przypisywali wielkie zna czenie. W 1809 r. w oszańcowanym S. dowo dził generał Niemojowski, który ztąd przed siębrał pomyślne wycieczki przeciw Austryakom zajmującym Warszawę po bitwie raszyńskiej. Ciekawe szczegóły tych wycie czek podają raporta gon. Niemojowskiego ob. Korespondent płocki z 1881 r. , Nr. 101 i 102. Z szańców tych pozostały jeszcze ślady. Je dynym zabytkiem przeszłości jest oryginalnej budowy kościół paraf. , wzniesiony z muru przez Janusza i Stanisława, ostatnich książąt mazowieckich. Na czele kościoła wznosi się przysadzista wieża, z dwiema okrągłemi ba sztami na krawędziach; takież same baszty znajdują się na krawędziach ścian szczyto wych. Wewnątrz sklepienie beczkowe. Zdaje się że wieża i ściany szczytowe nie zostały wykończone, ztąd dach na nawie kościelnej ma taką wysokość jak i na presbiteryum. W kościele brak ciekawszych zabytków. Sto ją tylko dwie granitowe chrzcielnice i dre wniana skrzynia cechu rybackiego, z płasko rzeźbą na wierzchu. W S. urodził się 1824 r. Włodzimierz Wolski, poeta. Opis i rysunek kościoła podał Tyg. Illustr. z 1871 r. , Nr. 191. S. par. , dek. pułtuski, 2006 dusz. 2. S. , wś i fol. nad rz. Wieprz, pow. lubartowski, gm. i par, Firlej, graniczy z os. Firlej, posia da fabrykę stali, zwaną Serocka stalownia. Na obszarze S. dwa jeziora. Dobra S. stano wiły własność b. banku polskiego i wchodziły w skład dóbr Lubartów. Od 1880 r. przeszły na własność prywatną. Fol. S. miał w 1880 r. 352 mr. roli or. , 125 łąk, 344 past. , 62 nieuż. , 280 lasu, 378 mr. jeziora. Ws S. 71 osad, 712 mr. Br. Ch. Serock, niem. Schrotzken, dok. 1288 Sroska, 1305 i 1306 Sroczko, 1306 Sroczk, 1345 Czecherocz, 1349 Schroczke, 1415 Syroczk, 1583 Sieroczko, 1649 i 1710 Serock, 1682 Sierock, 1789 Sierotzken, wś włośc. nad bitym traktem, o 11, 4 klm. na płn. wschód od Koronowa, pow. świecki. Posiada kościół paraf. katol. i ewang. , agent. poczt. z telefonem i dwie szkoły katol. i ewang. Z wyb. Szukaj obejmuje 1277 ha 1123 roli or. . W 1885 r. 56 dm. , 88 dym. , 511 mk. , i to 293 kat. , 209 ew. 1 dysyd. , 8 żyd. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem i hodowlą bydła. Okolica piękna, równa. O starożytności osady świadczą mogiły kamienne, których jeszcze r. 1876 było 11, jako i groby skrzynkowe, znajdujące się po zach. stronie wsi, na lewo od drogi do Jasieńca ob. Ossowski Objaśn. do mapy arch Prus zach. , str. 22 i 37. W 1288 r. występuje jako świadek comes Naslaus, cantellanus de Sroska ob. P. U. B. Perlbacha, str. 394; zdaje się, że ten kasztelan miał swą siedzibę na poblizkim zamku w Jasieńcu R. 1305 nadaje król Wacław III wsie Serock, Raciąż i Stobno Piotrowi Święcy, któremu je dał już Waclaw II, w zastaw za 200 grzyw. , przyobiecanych mu jako wiano ob. P. U. B. , str. 562. R. 1306 skazuje sąd rozjemczy w sprawie między bisk. kujawskim Gerwardem a Piotrem Święcą, pozwanym przez biskupa o szkody wyrządzone jemu i kościołowi włocławskiemu. Szkody te oceniono na 2000 grzyw. , z których trzy czwarte poręczone zostały przez Łokietka i innych ręczycieli; za 500 grz. zaś oddał Święca swój majątek Serock Sroczko w zastaw. Sumę całą obowiązał się skazany zapłacić w trzech terminach do Bożego Narodz. r. 1307 ob. P. U. B. , str. 572. Jak długo S. został w ręku biskupów, nie wiemy, pewnem tylko jest, że do stałych majątków stolicy włocławskiej się nie zaliczał, a w XVII w. należał do ststwa jasinieckiego. R. 1312 wymieniają sędziowie w sporze granicznym opactwa korszowskiego S. jako wieś szlachecką hereditas ob. Kod. Muczk. Rzysz. , II, 644. R. 1455 daje król Kazimierz tę wieś Janowi z Kościelca razem z Jasińcem w zastaw. S. zapisany jest też w księgach czynszowych krzyżackich z r. 1415 i 1430, a więc wtenczas już nie należał do bisk. włości, które czynszu nie płaciły ob. Majątki biskupie kś. Kujota, str. 48. Traktat kaliski z r. 1349 wymienia S. jako wś graniczną między ziemią kujawską a pomorską. Odtąd należał S. do komturstwa świeckiego; r. 1415 liczono tu obszaru 90 włók; dochody pobierał wójt w Jasińcu ob. Wegner Ein Pommersches Herzogthum, II, 138. R. 1433 rozłożyli się w okolicy Husyci i spalili zamek jasiniecki, strzegący traktu do Byszewa i Bydgoszczy Wegner, II, 139. Za rządów polskich należał S. do ststwa jasinieckiego, które r. 1565 dzierżył Maciej Żaliński, r. 1648 JMC. Pan Surrogator Nakielski, 1669 r. nadane wraz z Klonowem kasztel. malborskiemu a r. 1676 Stef. Komorskiemu, chorążemu malborskiemu. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacił S. 4 zł. 27 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 89. W 1773 r. , po okupacyi pruskiej, folw. królewski wraz z zamkiem jasinieckim był wydzierżawiony Piwnickiemu a wś włośc. należała do Worni Serock Serock Serocka Wola Seroczki Serocka Wola Seroczyn kowskiego, wydzierżawiona Lindnerowi. Na folw. osadził rząd kolonistów meklemburskich tak, iż przez pewien czas dzieliła się wś na S. polski i niemiecki; zamek jasiniecki zaś prze kazano gminie ewang. , która do r. 1772 na piętrze odprawiała nabożeństwo. Dopiero pó źniej stanął we wsi nowy kościół ewang. R. 1773 obejmował S. 28 włók, 9 wolnych sołeckich i 36 dymów. We wsi było koni 55, wołów 44, krów 51, młodego bydła 46, owiec 128, świń 24. Wysiew żyta 205 kor. , jęcz mienia 109, owsa 41, grochu 28, tatarki 14, lnu 4, siana zbierano 15 fur; na wolnem sołec twie wysiewano 230 korcy żyta, 80 jęczm. , 100 owsa, 15 grochu, 10 tatarki; siana zbie rano 9 fur ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 366. Kościół istniał w S. już r. 1392, w tym bowiem roku rozstrzyga ks. Mestwin spór między prob. Janem z S. a kla sztorem byszowskim o jez. Lubkerose na ko rzyść zakonników ob. Perlbach P. U. B. , str. 437. Wizyt. Madalińskiego z r. 1686 opie wa, że kościół drewniany był p. w. św. Szy mona i Judy, miał 3 ołtarze, dach deszczułkami kryty, w czworobocznej wieży 3 dzwo ny. Przy kościele było bractwo Rożańca od 1686 r. . Do prob. należały 3 włóki. W skład par. wchodziły Serock, Łowin, Łowinek, Brzeźno, Łaszewo, Nieciszewo, Glinki, Jasi niec, i młyny Lipchorz i Chochołek; dusz by ło około 540. Do pleb. należały dwa ogrody i jezioro, które dotąd Popowo się zowie. Nauczyciel miał dom, ogród i kawał roli, na której wysiewał 6 kor. żyta. Szpital nowy na 5 ubog. wybudował i uposażył Remi giusz Powalski. R. 1689 wybudowano nowy kościół. W 1710 r. S. dawał mesznego 23 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniaw skiego, str. 274. Teraźniejszy kościół p. w. Niepok. Pocz. N. M. P. pochodzi z r. 1791, należy do dek. świeckiego i jest patronatu rządowego. Szpital dla 4 ubogich posiada sta tut z 1682 r. Przy kościele istnieje bractwo rożańcowe i bractwo trzeźwości od 1859 r. . Do par. należą Serock, Nowy i Stary Jasi niec, Kręgiel, Brzeźno, Łowin, Łaszewo, Ło winek, Lipiny, Lubania, Dubielno, Wątrobowo, Kurpiszewo, Nieciszewo, Cierplewo, Wielonek i Glinki. R. 1867 liczyła parafia 1901 dusz, 1198 komunikantów; 1888 r. było 1661 dusz. Proboszczami byli 1686 r. Bartłomiej Pawłowski, 1712 Szymon Baranowski, 1749 i 1767 Bartłomiej Trochowski, Antoni Dittrich, administrator 1848, Józef Lomnitz od r. 1849. Kś. Fr. Serocka Wola, wś, pow. siedlecki, gm. Wodynie, par. Seroczyn, ma U dm. , 110 mk. , 325 mr. W 1827 r. 7 dm. , 64 mk. Seroczki, wś, folw. i dobra, pow. nieszawski, gm. i par. Straszewo, mają pokłady torfu eksploatowane, 242 mk. , 1030 mr. dwor. , 215 mr. włośc. W 1827 r. było 16 dm. , 155 mk. W parku dworskim kaplica z r. 1780, wzniesiona przez dziedziców dóbr S. Bogatków. Seroczyn 1. w 1476 r. Siroczyno, wś, fol. i dobra nad rzką Swider, pow. siedlecki, gm. Wodynie, par. Seroczyn, odl. 31 w. od Siedlec na płd. zach. . Posiada kościół paraf. drewn. , 42 dm. , 506 mk. , gorzelnię 1879 r. , trzy młyny wodne, dwa folusze, tartak, cegielnię, owczarnię piękną. Istniała tu dawniej st. poczt. W 1827 r. było 51 dm. , 420 mk. Dobra S. składały się w 1879 r. z folw. S. , Jedlina, Denulin, nomenkl. Kułak, rozl. mr. 3360 folw. S. gr. or. i ogr. 637, łąk mr. 189, past. mr. 42, lasu mr. 1838, nieuż mr. 119; bud. mur. 12, z drzewa 46; płodozm. 9pol. ; folw, Jedlna gr. or. i ogr. mr. 200, łąk mr. 46, nieuż. mr. 9; bud. mur. 1, z drzewa 4; płodozm. 14pol. ; fol. Denulin gr. or. i ogr. mr. 273, nieuż mr. 7; bud. mur. 1, z drzewa 4. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 29, mr. 620; wś Kołodziąż os. 16, mr. 419; wś Łomnica os. 18, mr. 375; wś Jedlina os. 15, mr. 217; wś Borki os. 21, mr. 623. S. należał pierwotnie do par. Wodynie. W 1547 r. Stan. Głoskowaki, dziedzic S. , założył tu kościół i parafią. Obecny kościół z 1778 r. Dykc. geogr. Echarda nazywa S. miastem w ziemi czerskiej. W dok. , którym Kon rad ks. mazowiecki w 1476 r. wyzwala dobra szlach. w pow. wiskim i czerskim od powin ności naprawy i budowy zamków wymienieni są Nobiles Bernardus et Jacobus filii olim generosi Alberti Glosskowski subpincernae Warschowiensis et bona ipsorum Siroczyno et Wola Siroczka in districta Czirnensi sita cum kmethonibus Kod. Maz. , 276. S. par. , dek. siedlecki, 1407 dusz. 2. S. , wś i fol. nad Cetynią dopł. Bugu, pow. sokołowski, gm. i par. rz. kat. Sterdyń. Posiada cerkiew par. drewnianą, szkołę początkową, 69 dm. , 736 mk. , 1587 mr. Folw. należy do dóbr Sterdyń. W 1827 r. było 63 dm. , 497 mk. Cerkiew erygowana była w 1611 r. przez Mikołaja Kiszkę i powtórnie w 1670 r. przez hr. Jana z Tęczyna Ossolińskiego. Obecna z 1849 r. Należała do dek. sokołowskiego. 3. S. , wś i folw, pow. ostrołęcki, gm. Czer win, par. Jelonki, odl. 20 w. od Ostrołęki. W 1827 r. było 10 dm. , 69 mk. Dobra S. składały się w 1871 r. z folw. Seroczyn i Wólka Seroczyńska, rozl. mr. 2163 folw. S. gr. or. i ogr. mr. 464, łąk mr. 100, wody mr. 2, lasu mr. 289, nieuż. mr. 7; folw. Wólka Seroczyńska gr. or. i ogr. mr. 61, łąk mr. 30, past. mr. 18, lasu mr. 190, nieuż. mr. 2; bud. mur. 2, z drzewa 21, las nieurządzony. Wś S. os. 17, mr. 40; wś Wólka Seroczyńska os. 17, mr. 207. Br. Ch. Seronitza Seroczynek, folw. , pow. sokołowski, gm. 1 Sterdyń, par. Seroczyn, ma 6 dm. , 16 mk Seroczyńska Wólka, wś i fol, pow. ostrołęcki, ob. Seroczyn 3. Seronitza dok. 1292, struga pod Tczewem ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 441. Serogubowszczyzna, zaśc, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Radoszkowicze, okr. wiejski Bachmetówka, o 3 w. od gminy, 4 dusze rewiz. Seroki 1. wś i fol. , pow. sochaczewski, gm. Seroki, par. Pawłowice, odl. 14 w. od Sochaczewa, mają szkołę początkową, 329 mk. W 1827 r. było 32 dm. , 310 mk. Istniała tu dawniej st. poczt. na trakcie z Warszawy do Torunia, między Błoniem a Sochaczewem, o l 3 4 mil za Błoniem. Dobra S. składały się w 1886 r. z folw. S. , Ludwików i Lisice, rozl. mr. 890 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 575, łąk mr. 12, nieuż. mr. 25; bud. mur. 12, z drzewa 11; płodozm. 10pol. ; fol. Lisice, rozl. 278 mr. , stanowi oddzielne dobra, które przyłączone zostały do dóbr Seroki; fol. zaś Ludwików, rozl. mr. 427, od dóbr tych został odłączony. Wś S. os. 27, mr. 697; wś Granica os, . 13, mr. 289; wś Lisice os. 15, mr. 61. S. gmina, na leży do s. gm. okr. III w Sochaczewie, ma 8732 mr. obszaru i 2136 mk. 1867 r. . 2. S. , wś, pow. sierpecki, gm. Bieżuń, par. Lu tocin, odl o 16 w. od Sierpca, ma 36 dm. , 335 mk. , 905 mr. obszaru, wiatrak. W 1827 r. 19 dm. , 188 mk. Br. Ch. Seroki, zaśc. nad rz, Gawiją, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, o 46 w. od Oszmiany a 18 w. od Dziewieniszek, 4 mk. kat. A. T. Serokomelska Wólka, ws i fol. , pow. łukowski, gm. i par, Serokomla, ma 20 dm. , 188 mk. , 682 mr. Wchodzi w skład dóbr Serokomla. Serokomla 1. 1552 r. Szerokomlya, osada miejska nad rzką Czarną, uchodzącą z praw. brzegu do Wieprza, pow. łukowski, gm. i par. Serokomla, odl. 24 w. na płd. zach. od Łukowa, około 6 w. na płn. zach. od Kocka st. poczt. , a do 8 w. od st. dr. żeL IwangródŁuków w Krzywdzie. Posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, urz. gminny, 96 dm. , 968 mk. , 2942 mr. ziemi należącej do mieszczan. W 1827 r. było 93 dm. , 652 mk. Nazwisko osady od herbu będącego odmianą Habdanka wskazuje na jej późne założenie a moze tylko i przekształcenie pierwotnej nazwy zapewne Hordzież przez nowoprzybyłego z za Wisły osadnika. W tych stronach spotykamy całą grupę takich osad, z nowemi nazwiskami rodowemi lub herbowemi Wieniawa, Rawa, Firlej. Przywilej miejski dla osady uzyskał około 1540 r. Kijeński, sędzia ziemski lubelski. W regestr. pobor. z 1552 r. powiedziano o S. ex eodem oppido noviter locato et adhucquc libertate gaudento percepte sunt maro. 2 gr. 24 Pawiń. Małop. , 404. Pozostała po wydzieleniu miejskiego obszaru część wsi wraz z przyległemi Czarna, Chrodzieża Hordzież, Kempie należały w 1580 r. cło Kijeńsktego Kyemsky. Mieli tu jednak częśó swą Firlejowie. Jakub Czegula z części panów Firlejów od 3 wł. osiadł. fl. 3, soszu duplo fl. 2 gr. 10 Pawiń. , Małop. , 425. Zdaje się, ze pierwotnie była to wś królewska; erokcyę parafii i kościoła przypisuje miejscowa tradycya królowi Władysławowi i odnosi do 1444 r. Dykc. Echarda nazywa S. dobrami lennemi, które na prawie dziedzictwa nabył w 1775 r. Ignacy Scipio, podstoli w. ks. litew. , za aprobacyą sejmową. Scipio założył tu piękny ogrod, wystawił pałac, za rzeką niedaleko od miasta. Po głośnej ruinie majątkowej Scipionów, posiadających liczne dobra w Lubelskiem, S. przeszła w ręce L. Estreichera. Pałac popadł w ruinę i został w znacznej części rozebrany. Kościół obecny pochodzi z 1760 r. Dziś S. należy do rzędu najbiedniejszych osad miejskich; targi i jarmarki się nic odbywają, ludność zajmują się rolnictwem i wyrobem płótna. Dobra S. Hordzież składały się w 1886 r. z folw. Hordzież, rozl. mr. 577 gr. or. i ogr. mr. 313, łąk mr. 41, past. mr. 4, lasu mr. 129, w odpadkach mr. 47, nieuż. mr. 43; bud. mur. 5, z drzewa 17; płodozm. 6 poL, las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły os. S. os. 135, z gr. mr. 2770; wś Wólka Serokomelska os. 20, z gr. mr. 771; wś Hordzież os. 38, z gr. mr. 827; wś Czarna os. 11, z gr. mr. 251; wś Zakępie os. 26, z gr. mr. 693. S. par. , dek. łukowski dawniej międzyrzecki, 1273 dusz. S. gm. , graniczy z gm. Białobrzegi i Łysobyki, ma 3695 mk. i 12, 906 mr. obszaru. Sąd gm. okr. V w os. Adamów o 7 1 2 w. . W skład gm. wchodzą Bielany, Bronisławów, Budziska, Charlejów, Czarna, Ernestynów, Hordzież, Józefów, Krzówka, Leonardów, Motwica, Poznań, Serokomla, Serokomelska Wólka, Sobieska, Zakępie i Zarzecze. 2. S. , u Długosza Sirokomla, wś nad Wisłą, naprzeciw Kazimierza pow. kozienicki, posiadała w XV w. kościół par. murowany p. w. św, Małgorzaty, fundacyi Bodzanty, bisk. krak. , który uposażył go dziesięcinami biskupiemi ze wsi Kijany. Wieś sama należała do Mikojała Janowskiego h. Serokomla. Dziesięciny dawano klasztorowi św. Krzyża ze 7 łan km. , wartości do 5 grzyw. Długosz, L. B. , II, 552. Gdy na obszarze wsi powstało w XVI w. miasto nazwane Janowiec od pobliskiej wsi Janowice, nazwa Serokomla wyszła z użycia. Wydawca Długosza mylnie odnosi powyższe szczegóły do miasta Serokomli w łukowskiem. Br. Ch. Seroczynek Serokomla Serokomelska Wólka Seroki Serogubowszczyzna Seroczyńska Wólka Seroczynek Serpelice Serpczk Serpallen Seropan Serplewicze Serteja Seruty Serpompie Serpentupis Serpentienen Serpenten Serpejsk Seropan Serskilas Sertegen Serpin Serwaczanka Seropan, wzgórze leśne na granicy gm. Burli i Mardziny, w pow. radowieckim, mięi dzy dolinami pot. Jazłowca od płd. a Wo łowca od płn. , prawych dopł. Suczawy. Wznies. 518 mt. npm. Miejsce znaku triang. Serpallen, wś, pow. iławkowski, blisko Iławki; 26 dm, 135 mk. , 293 ha. Serpczk dok. , ob. Sarbsk. Serpejsk, mto nadetatowe nad rzką t. n. dopł. Ressy, pow. meszczowski gub. kału skiej, o 87 w. na płd. zach. od Kaługi, ma 133 dm. , 1818 mk. , 3 cerkwie, U sklepów, szkołę paraf. , st. poczt. , miodosytnią, 45 rze mieślników. Istniało już w XV w. , należało wówczas do Litwy; za Iwana III przyłączone do państwa moskiewskiego. W 1613 r. zajęte przez wojsko polskie, ostatecznie zostało przy łączono do Rossyi za Aleksego Michałowicza. Serpelice al. Sierpielice, wś nad rz. Bugiem, pow. konstantynowski, gm. Hołowczyce, par, Konstantynów, ma 38 dm. , 342 mk. , 1762 mr. , szkoła początkowa. Wchodziły dawniej w skład ststwa mielnickiego a w obecnem stu leciu w skład dóbr rządowych Hołowczyce. W 1827 r. było 46 dm. , 312 mk. ; wś należała do par. Sarnaki. Br. Ch Serpenten, dobra, pow. gąbiński, blisko Gąbina; 18 dm. , 138 mk. , 253 ha. Serpentienen1. wś, pow. labiewski, st. p. Mehlawischken; 21 dm. , 102 mk. , 231 ha. 2. S. , wś, pow. nizinny, st, p. Kellminen; 6 dm. , 36 mk. , 86 ha. Serpentupis, rzeka, dopływ rzeki Imieży ob. Serpin, Serpien, dokum. Zyrpin, Cerpyn, 1287 r. Zerewet, 1246 r. Zarwelt, wś, pow. el bląski, st. poczt. i par. kat. Elbląg, ma 434 ha 312 roli or. . W 1885 r. 26 dm. , 46 dym. , 245 mk. , 234 ew. , 4 kat. , 7 dysyd. Pierwszą wzmiankę o wsi daje przywilej Elbląga z r. 1246 ob. Cod. diplom. Warm, , I, 21 str. . R. 1287 potwierdza mistrz ziemski Conrad v. Thierberg kontrakt między Janem Struse i elbląskim mieszczaninem Gerwinem de Susel, według którego ostatni od Jana nabył 23 włók in Cerpyn z wszystkiemi prawami, które przysługują lennikom w ziemi chełmiń skiej. Powinien zaś nabywca służyć nam na koniu w lekkiej zbroi przeciw nieprzyjacio łom, tak samo jego spadkobiercy. Na uznanie naszej zwierzchności zaś będzie nam rocznie płacić 1 fenik koloń. albo 5 toruńskich i 2 funty wosku. Od każdego pługa niemieckie go będzie nam dawał rocznie 1 miarę żyta i tyleż pszenicy a od każdego polskiego radła 1 miarę pszenicy nomine decimarum. Dan w Elblągu ob. Cod. dipl. Warm. , I, str. 127. Później zostały tutęjsze dobra na wieś za mienione ob. Der Elbinger Kreis v. Rhode, str. 47, Kś. Fr. Serplewicze, wś i dobra, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna, o 31 w. od Słonima. Serpompie, wś, pow. rossieński, gm. Taurogi, o 77 w. od Rossień. Serskilas, wś i kol. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Studzieniczna, odl. od Sejn 25 w. ; wś ma 28 dm. , 196 mk. , kol. 5 dm. , 24 mk. Sertegen, al. Sertecken, wś, pow. gołdapski, st. poczt. Szittkehmen; 8 dm. , 55 mk. , 284 ha. Serteja, sioło przy ujściu Sertejki do Dźwiny, pow. wieliski, o 25 w. od Wieliża, ma 15 dm. , 109 mk. ; przystań, do której spławiają drzewo z wierzchowin Dźwiny oraz jej dopływów Połoty, Oboli, Łuczesy, Łuźosienki, Uświaty, Toropy i Mieży. Od 1859 62 r. średnio spławiano rocznie 2551 tratew drzewa, wartości 117, 150 rs. ; w 1865 r. spławiono za 155, 262 rs. , w 1868 rs. zaś tylko za 30, 927 rs. Seruty, jezioro w pow. newelskim. Serwacin, wś, pow. kowelski, pod Kowlem. W murach starego lamusa znaleziono w 1888 r. skrzyneczkę żelazną, napełnioną złotemi monetami francuskiemi, węgierskiemi i hiszpańskiemi z XVIII w. , oraz klejnotami, wyrobionemi ze złota i drogich kamieni. Wartość samego metalu i kamieni dochodzi do chodzi do 17, 500 rs. Kraj Przegl. litraecki, Nr. 50, z 1888 r. . Por. Sergocin. Serwaczanka, wzgórze 309 wznies. , na obszarze wsi Nikłowice, w pow. mościskim. Serwatka, wś, pow. garwoliński, gm. Kłoczew, ma 3 dm. , 24 mk. , 60 mr. Serwatka, las w pow. lipowieckim, ob. KniażaKrynica. Serwatka, grupa domów w Podlipcach, pow. złoczowski. Serwatki 1. wś nad rz. Pissą, pow. kolneński, gm, Rogienice, par. Nowogród, ma młyn wodny, 257 mr. Wchodziła w skład. ststwa a następnie dóbr rząd. i major. rząd. Nowogród. W 1827 r. 10 dm. , 64 mk. 2. S. , pow. przasnyski, ob. KawieczynoS. 3. S. , pow. pułtuski, ob. GrochyS. Serwatyńce, wś nad rz. Jaromirką, dopł. Smotrycza, pow. kamieniecki, okr. pol. , sąd i par. katol. Gródek, gm. Kupin, ma 105 osad, 612 mk. U jednodworców, 641 dzies. ziemi włośc, 822 dz. dworskiej. W 1565 r. własność Herburtów, miała 5 łanów uprawnych. W XVIII w. dobra Serwatyńce stanowiły jedną całość z dobrami Zawadyńce i były w posiadaniu Potockich. Około 1725 r. Antoniego Budzińskiego, cześnika ciechanowskiego. Kazimierz Rudziński, kasztelan czerski, w 1743 r. sprzedał Augustowi Czartoryskiemu; w 1797 r. Zawadyńce nabył Gadomski a S. Serwatka Serwatk Serwatki Serwatyńce Serwacin Serwecz Serwery Serwecz Teresa ze Stadnickich Grabianczyna od Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Dr. M. Serwecz al. Wiszniańskie, Weszniańskie, jezioro w północnej części pow. wilejskiego, w pobliżu dóbr Serkowszczyzna, długie do 5 w. , szerokie 1 1 2 w. , głębokie do 2 1 2 saż. Wypływa z niego rz. Serwecz, prawy dopływ Wilii. Serwecz 1. rzeka w pow. wilejskim, prawy dopływ Wilii. Wypływa z jez, Serwecz al. Wiszniańskiego, płynie w kierunku płd. zach. koło folw. Sitce, mczek Budsław i Krzywicze, wsi i folw. Serwecz i o parę wiorst poniżej Kostyk uchodzi do Wilii o 7 1 2 w. od jej źródeł. Długa do 70 w. , szeroka w górnym biegu około 2, dalej zaś od 5 do 6 saż. , głęboka do 2 arszynów. Wybrzeża do mka Krzywicze bagniste, dno ilaste, w dalszym zaś biegu piaszczyste. Od Budsławia do ujścia spławna. Przybiera od praw. brzegu trzy rzeczki, od lewego zaś dwie, z których Zujka ma około 16 w. długości. 2. S. , rzeka w pow nowogródzkim, lewy dopływ Niemna. Zaczyna się ze zlewu kilku strumieni w okolicy wsi Stańkiewicze i Wielkie Sioło, w obrębie gminy Horodyszcze, płynie prawie ciągle w kierunku północnym, z początku wśród wzgórkowatych brzegów, wązkiem korytem, około miasteczka Horodyszcza, wsi Jasieniec, Kutowszczyzna, Prudy, Olizarowszczyzna, od folw. Srabysze dolina rzeki rozszerza się coraz bardziej, tak, że w niektórych miejscach szerokość jej przenosi pięć wiorst. Błonia nadrzeczne, zatapiane wiosennym wylewem, porastają bujną trawą. Od Srabysz S. przepływa pod wsiami Frasowicze, Rudasze, Tuhanowicze, KrasnaWieś, mkiem Cyryn, na przeciwko którego dopływa z lewej strony rzeka Piotuchówka. Dalej leżą nad S. wsi i folw. Okanowicze, Olszany, kędy dopływa rzeczka Dorogówka Dorohówka, Dorochówka z lewej strony, Kajszówka, Ostaszyn, Serwecz, Lubaniczo, Berezowiec, za którą z przeciwnej lewej strony dopływa rzeka Newda. Pod fol. Berezowiec S. , przeciąwszy gościniec pocztowy nowogrodzki znaczny most, przyjmuje z lewej strony rzekę Rutę, płynącą od Korelicz; na przeciwko wsi Słoboda oddziela prawę ramię, na przestrzeni 3 wiorst prawie na 1 wiorstę od głównego koryta odległe, a następnie płynące równolegle prawie do ujścia. Za Słobodą z prawej strony leży wś Nowesioło, z lewej zaś Zapole, KrasneSioło, Żuki, Wołtuchowo, Szczorsy i Koladzino al. Poniemunie, obok której S. uchodzi kilku odnogami do Niemna. Długość biegu 51 w. Obraca 12 młynów, przeważnie w górnym biegu rzeki. Oprócz wymienionych dopływów przyjmuje wiele strumieni drobnych i krynic sączących się z podgórzy. Na przestrzeni 17 w. od ujścia S. jest spławny na wiosnę, lecz z wynisz czeniem lasów zabrakło głównego przedmiotu spławu. Ryb dużo wczasie wylewów. Z po wodu urodzajności gruntów nadbrzeżnych i obfitości łąk, okolice ponad Sorweczem bardzo są ludne a mieszkańcy należą do najzamoż niejszych w gubernii. J. Krz. Al. Jel. Serwecz 1. folw. nad rz. t. n. , pow. wilej ski, w 2 okr. pol. , gm. Serwecz, okr. wiejski Serwecz Wielki, o 28 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Dołhinowa do Wilejki, ma 1 dm. , 47 mk. ; kaplica katol. drewniana, dawniej filia par. Kościeniewicze. Własność Kozieł łów. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsie Charki, Dubrowka, Giedziewicze i Kumielszczyzna, wogóle 267 dusz rewiz. włościan uwłasz. 2. S. , folw. , tamże, o 28 w. od Wi lejki, 1 dm. , 6 mk. 3. S. Mały, folw. nad rz. t. n. , tamże, okr. wiejski i dobra Galickich Serwecz Mały, o 25 w. od Wilejki, 1 dm. , 6 mk. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Glebejki i Ozierodowiczę, w ogóle 96 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. Gmina obejmowała 6 okr. wiejskich Wielki i Mały Serwecz, Żary, Sosnowszczyzna, Kostyki i Kościeniewicze, mających 36 wsi, 335 osad i 2932 mk. włośc. w 1864 r. 1014 dusz włośc. uwłaszcz. i 458 b. włośc. skarbowych. 4. S. , wś i dobra nad rzeką Serwecz, lewym dopł. Niemna, pow. no wogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Cyryn, par. katol. Worończa. Wieś ma 28 osad pełnonadz. ; dobra, dziedzictwo Maszkiewiczów por. Pamiętniki Samuela Maszkiewicza, potem Niesiołowskich, mają 885 dzies. w gruntach pszennych pierwszej klasy; wyborne łąki nad Serweczą, młyn wodny, propinacye. Piękna rezydencya, posiadająca pamiątki i archiwa po Józefie Niesiołowskim, ostatnim wojewodzie nowogródzkim, pocho wanym w Worończy 1814 r. ; kapl. katol. z muru przez Niesiołowskich wzniesiona. Wło ścianie wnieśli 10, 325 rs. wykupu za wydzie lone im grunta. J. Krz. Al. Jel. Serwery al. Serwiry, Serwyry z Albinówką, wś, pow. złoczowski, 33 klm. na płd. wsch. od Złoczowa, 12 klm. na płn. wsch. od Zborowa, 8 klm. na płn. zach. od stacyi drogi żelaznej, urząd poczt. i telegr. w Jeziornej, Na płn. wsch. leżą Nesterowce i Białkowce, na zach. Jackowce, na płn. Olejów Bzowica, na płn. wsch. Nosowce pow. tarnopolski. Wieś leży na wyżynie podolskiej, w bezleśnej okolicy, w dorzeczu Dniestru. Wzdłuż zach. granicy płynie pot. Wołszówka al Gniła Lipa, dopł. Strypy, i przyjmuje w obrębie wsi małą strugę. Między Wołszówka a jej dopływem leżą zabudowania wiejskie. Wznies. sięga 406 mt. Folw. Albinówka leży na płn. wsch. krańcu obszaru. Ws tworzy wraz z Jackowcami ob. jedną gminę Sesarka katastralną. W r. 1880 było 76 dm. , 421 mk. w gm. , 8 dm. , 42 mk. na obsz. dwor. ; 395 gr. kat. , 37 rzym. kat. , 11 wyzn. izrael. ; 375 Rusinów, 88 Polaków. Par. rzym. kat. w Je ziornej, gr. kat. w miejscu, dek. zborowski; do par. należą Jackowce. We wsi jest cer kiew i szkoła etat. jednokl. od r. 1865, z ję zykiem wykład, ruskim. Lu. Dz. Serwiedziszki, zaśc. rząd. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 28 w. od Wilna, dm. , 9 mk. , 1 prawosł. , 8 katol. . Serwillen, ob. Sunville. Serwin, folw. , pow. konstantynowski, gm. Rokitno, par. Klonownica r. g. , ma 10 mk. , 1389 mr. Wchodzi w skład dóbr Cieleśnica. Serwin, jezioro w pow. ządzborskim, ob. Miłuki. Serwin dok. , ob. Rothsyrben. Serwiry, pow. złoczowski, ob. Serwery. Serwis, wś i os. młyn. nad pot. spływają cym z Łysogór i uchodzącym do Kamienny, pow. opatowski, gm. Słupia, par. Słupia No wa, odl. od Opatowa 27 w. Wś ma pokłady kamienia marglowego, budowlanego, 16 dm. , 102 mk. , 1 mr. ziemi dwors. , 219 mr. włośc. osada młyn. ma 15 mr. W 1827 r. było 13 dm. , 76 mk. Br. Ch. Serwy, wś nad jez. t. n. , pow. augustowski, gra. SzczebroOlszanka, par. Studzieniczna, odl. od Augustowa 19 w. , ma 23 dm. , 133 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 74 mk. , par. Szczebra. Serwy, jezioro przy wsi t. n. , w pow. au gustowskim. Długie od płd. ku płn. do 7 w. , szerokie od 300 do 700 saż. Obszar wynosi 4 wiorsty kwadr. 0, 08 mili kw. . Brzegi ma lesiste, koło wsi Serwy od zachodu wzgórzy ste i bezleśne. Kilka strumieni prowadzi do niego wody z okolicznych rozległych lasów. Głębokość dochodzi do 60 st. Obfituje w ry by. Leży ono o 1 1 2 w. na półn. od kanału dzielącego system Augustowski, z którym łą czy jezioro osobny kanał ze szluzą. Stanowi ono zbiornik zapasowy dla kanału, obliczony na 760, 000 sążni sześciennych wody. Ob. Augustowski kanał. Br. Ch. Serzawy, wś, pow. iłżecki, gm. Tarczek, par. Świętomarz, odl. od Iłży 30 w. Wś ma 61 dm. , 383 mk, 225 mr. dwors, , 916 mr. włośc; os. 1 dm. , 1 mr. dwors. Serzniów, przyl. dóbr Niwiska, pow. siedlecki. Sesarka, jezioro w pow. wileńskim, pod wsią Jodziszki 6. Sesarka z litew. sesaras siostra, rzeczka w pow. wileńskim i wiłkomierskim, lewy dopływ rz. Świętej, mylnie Cesarka ob. . Sejsarka, właściwa nazwa wsi Cesarka ob. , w pow. wiłkomierskim. Seschwitz, 1338 r. Zuschitz, 1360 r. Zessischicz, 1480 r. Seschitz, 1530 r. Seschitz, wś, pow. wrocławski, par. ewang. Rankau. kat. Wirrwitz. W 1842 r. 33 dm. , folw. , 230 mk. 44 kat. , wiatrak. Do S. należało Forellenhauser. Seselów, w XV w. Szyeszelow, wś i folw. , pow. pińczowski, gm. Topola, par. Skalbmierz. W 1827 r. miała 6 dm. , 55 mk. Wchodziła w skład dóbr Kobylniki. W połowie XV w. S. , w par. Skalmierz Scarbimiria, własność Dobiesława Chlewickicgo h. Odrowąż, dawała dziesięcinę kustodyi i prebendzie Skalmierskiej, wartości 1 grzyw. Fol. S. na granicy wsi Ciuślice, dawał pleb. w Stradowie Zastępowie; Długosz, L. B. , I, 409, 529. Seshina, dok. 1298 r. Zeshina, Zeshino, Dessino, wś zaginiona, struga i jezioro pod Starą Kiszewą, pow. kościerski ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 401. Sesina, potok, lewy dopływ Odry, w pow. opawskim. Por. Olbramice i Połom. Seslauken, z fol. Sumallen, dobra pryw. , w okr. tukumskim, pow. talseński, par. arwaleńska Kurlandya. Sesławl, sioło nad rzką Sesławką i Ostrowienką, pow. rosławski gub. simoleńskiej, o 40 w. od Rosławia, ma 27 dm. , 272 mk. Powstało jednocześnie z siołem Rogniedino i, jak przypuszczają, założone zostało przez ks. Rogniedę i nazwane na pamiątkę syna jej Iziasława. Sessau, Sesawa, rzeka w Kurlandyi, lewy dopływ rz. Aa, uchodzi między wsiami Aahof i Titelmuende, w par. mitawskiej. Przybiera rzki Aglei i Upper. Sessau 1. al. FranksSessau dobra pryw. , w okr. mitawskim, pow. doblewski, par. mitawska Kurlandya. Do dóbr należy folw. Langerwald. 2. S. Neu, dobra pryw. , tamże, w par. dobleńskiej; do dóbr należy fol. Muekkenhof. 3. S. Neu, fol. dóbr pryw. Lassen, w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. dyneburska. 4. S. Gross, Sesawa Wielka, łotew. Szohdu Mujża, dobra koronne z kościołem ewang. i leśnictwo, w okr. mitawskim, pow, dobleński, par. S. Kurlandya. Parafia obejmuje ważniejsze wsi S. Gross, Ellei, Gross Platolin, Sohorstaedt i in. Był tu niegdyś zamek, należący podług ustawy zasadniczej ks. Kurlandyi i Semigalii, uchwalonej w 1617 r. , do jurysdykcyi grodu mitawskiego. J. Krz. Sessilen, z folw. Klein Sessilen, dobra pryw, , w okr. i pow. goldyńskim, par. frauenburska Kurlandya. Sestratyn, wś nad rzką Łonówką, pow. dubieński, na pograniczu Galicyi, na płn. zach. od mka Krupca. Sestronki, dobra, pow. połocki, 819 dzies. ziemi dworskiej, własność Eugeniusza Klepackiego. Serwiedziszk Serwillen Serwin Serwiry Serwis Serwy Serzawy Serzniów Serwiedziszki Sejsarka Seschwitz Seselów Seshina Sesina Seslauken Sesławl Sessau Sessilen Sestratyn Sestronki Sestrynówka Sestrytyn Sestrzec Seswa Odern Seszlacken Setik Setin Setiva Setna Setniki Setropie Settau Setzdorf Setze Setzen Seubersdorf Sewbersdorf Seuberwald Sewby Sewastopol Sewelinka Sewerka Seweryn Sewerynka Sestrowta Sestrowta Sestrowta, rzeczka w gub. kowieńskiej, prawy dopływ. Niewiaży. Sestrynówka, wś nad rzką Szanową, dopływem Rastawicy, pow. berdyczowski, w 1 okr. poL, gm. Koziatyn, o 33 w. od Berdyczowa, ma 443 mk. W 1742 r. było tu 80 osad, w 1863 r. podług Pochilewicza 1950 mk. praw. , 158 katol, 17 żydów. W liczbie mieszkańców około 900 miało być pochodzenia szlacheckiego. Cerkiew Pokrowska, drewniana, na fundamencie murowanym, wzniesioną została w 1747 r. na miejscu dawniejszej z 1722 r. ; uposażona jest 50 dzies. ziemi. Wieś S. należała niegdyś do Bieliłówki i wraz z nią zajętą została przez rząd. Sestrytyn al. Słonówka, rzeczka, dopływ Styru. Sestrzec al. Sestrz, nazwa pot. Małacińskiego, po półn. stronie Tatr orawskoliptow skich. Seswa al. Soswa, wś, pow. nowogródzki, w pobliżu błota Osowskiego, z którego wypływa rzeczka Osówka, prawy dopływ Mołczadzi, w 2 okr. poL horodyszczańskim, gm. Koszelewo, ma 9 osad pełnonadz. Al. Jel. SeswegenOdern al. Odern, dobra pryw. , w okr. tukumskim, pow. i parafia talseńska Kurlandya. Seszlacken, wś, pow. wystrucki, st. poczt. Gruenheide; 52 dm. , 259 mk. , 476 ha. 2. S. , dobra, tamże, 20 dm. , 104 mk. , 508 ha. Setik, wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Święciany, okr. wiejski Konciarzyn, o 5 w. od gminy, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Konciarzyn Kochanówka, Setin, jezioro w pow. homelskim, w dolinie rz. Sożu, w pobliżu sioła Pokolubicze, ma do 56 dzies. przestrzeni. Setiva, ob. Kiemark. Setna, wólka do Szówska, pow. jarosław ski, na praw. brzegu Sanu, przy gościńcu z Jarosławia do Oleszyc. Wznies. 188 mt. Gle ba glinka urodzajna. Wólka składa się z 9 chat i 66 mk. 47 rzym. kat. , 14 gr. kat. i 5 izrael. . Par. w Jarosławiu. Posiadł. większa Jerzego ks. Czartoryskiego wynosi 59 mr. roli i 3 mr. łąk; pos. mn. 53 roli, 7 mr. łąk i 2 mr. past. Graniczy na płd. z Garbarzami, na wsch. z Koniaczowem, na zach. z Miszta lami a na pln. z Szówskiem. Mac, Setniki, Sotniki, wś, ob. Korsuń. Setropie, wś i fol. , pow. płocki, gm. Drobin, par. Rogotwórsk, odl, 24 w. od Płocka, ma 11 dm. , 140 mk W 1827 r. było 14 dm. , 136 mk. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 747 gr. or. i ogr. mr. 597, łąk mr. 55, past. mr. 26, lasu mr. 48, nieuż. mr. 21; bud. mur. 8, z drzewa 8; płodozm. 11pol. , las nieurządzony. Wś S. osad 21, mr. 23. Według dok. Konrada mazow. z 1203 r. wś ta wchodziła w skład dóbr bisk. płockich. Br. Cl. Settau, wś, pow. licbarski, st. p. Roggenhausen; 29 dm. , 150 mk. , 416 ha. Setzdorf, ob. Zygarcice, al. Cygarcice. Setze niem. , rzeczka w Kurlandyi, dopływ Dźwiny. Setzen, ob. Sezzen. Seubersdorf, ob. Zebrdowo. Sewbersdorf, ob. Brzydowo. Seuberwald, ob. Jeziorany. Sewby, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol, o 20 w. od Telsz. Sewastopol, mto portowe a niegdyś silna forteca w pow. symferopolskim gub. tauryckiej, na płd. zach. wybrzeżu półwyspu Tauryckiego, loży pod 40 37 płn. szer. a 51 11 wsch. dłg. Połączony drogą żel. łozowose wastopolską 570 w. długości z siecią dróg źel. rossyjskich, odl. jest o 72 w. od Symferopola, 1429 w. od Moskwy a 2025 w. od Petersburga. W 1864 r. było w S. 4 cerkwie, 1578 dm. , 5747 mk. , w tej liczbie blisko 2 3 części należących do stanu wojskowego. W ostatnich czasach, zwłaszcza zaś po wojnie wschodniej, ludność znacznie wzrosła, miasto jednak nie doszło jeszcze do stanu kwitnącego, w jakim znajdowało się przed wojną 1853 1855 r. Wzniesione w 1785 r. przez Potemkina na miejscu wioski tatarskiej Achtiar, pochodzącej z XVI w. , a położonej na brzegach nader wygodnej zatoki, zostało w 1804 r. głównym portem floty czarnomorskiej. Ta okoliczność, jak również i wzniesienie w 1826 r. pierwszorzędnej twierdzy, wpłynęła na szybki wzrost miasta, które nader pomyślnie rozwijało się aż do wojny wschodniej, w czasie której, po wytrzymaniu jedenastomie sięcznego oblężenia i odparciu 6 szturmów, zdobyte zostało d. 27 sierpnia 8 września 1855 r. i aż do zawarcia pokoju paryskiego w 1856 r. zajęte było przez pułk francuski, poczem zwrócone Rossyi, pod warunkiem nieodbudowywania twierdzy i portu wojennego. Sewelinka, mylnie Sewetinka, potok nasta jący na płd. granicy gm. Smolina, w pow. rawskim, płynie na zachód i uchodzi do Smo linki, po 6 kil biegu. Br. G. Sewerka, karczma w Medwedowcach, pow. buczacki. Seweryn, os. włośc. i os. młyn. nad rz. b. n. , pow. piotrkowski, gm. Kamieńsk; osada włośc. ma 2 dm. , 16 mk. , 16 mr. ; młyn 1 dm. , 4 mk. , 4 mr. dwors. W 1827 r. było 2 dm. , 11 mk Sewerynka 1. os. karcz. , pow. brzeziński, gm. Dobra, 1 dm. , 6 mk. 2. S. , pow. pułtuski, gm. i par. Lubiel 3. S. , pow. mławski, ob. Łazy S. 4. S. , wś, pow. ostrowski, wchodziła w skład dóbr Grądy 22. Sewerynka, część Oleska, w pow. złoczowskim por. t. VII, 463, 469 i 471. Sewerynów 1. wś, pow. błoński, ma 15 osad, 335 mr. Wchodziła w skład dóbr Koszajec. 2. S. , wś włośc. , pow. skierniewicki, gm. Doleck, par. Rawa Stara, ma 134 mk. , 101 mr. W 1827 r. było 18 dm. , III mk. 3. S. , wś, pow. sochaczewski, gm. Rybno, par. Brzozów, ma 114 mk. , 386 mr. 4. S. , wś włośc, pow. gostyński, gm. Szczawin Kościel ny, par. Suserz, ma 8 dm. , 82 mk. , 177 mr. 5. S. , kol. włośc, pow. łaski, gm. Chociw, par. Restarzew, ma H dm. , 66 mk. , 79 mr. 6. S. Skarżyńskie fol. , pow. gostyński, gm. Kiernozia, par. Sanniki, odl. 35 w. od Gosty nina. Oddzielony od dóbr Szkarada, rozl. mr. 195 gr. or. i ogr. mr. 170, past. mr. 22, nieuż. mr. 3; bud. mur. 2, z drzewa 3. 7. S. , fol. , pow. radomski, gm. Przytyk, par. Kaszów, odl. od Radomia 22 w. , ma 3 dm. , 25 mk. , 3 mr. dwor. 8. S. , wś włośc. , pow. kozienicki, gm. i par. Brzuza, odl. od Kozienic 11 w. , ma 16 dm. , 110 mk. , 211 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 60 mk. 9. S. , fol. , pow. chełmski, gm. Cyców. 10. S. , wś, pow. garwoliński, gm. i par. SobienieJeziory, ma 11 dm. , 66 mk. , 169 mr. 11. S. , fol. dóbr Jabłoń, w pow. radzyńskim. 12. S. , wś, pow. węgrowski, gm. i par, Korytnica, ma 40 dm. , 317 mk. , 631 mr. 13. S. , fol. , pow. konstantynowski, gm. Czuchleby, par. Niemojki, ma 3 dm. , 16 mk. Folw. ten oddzielony od dóbr ToporówOho tycze, rozl. mr. 412 gr. or. i ogr. mr. 268, łąk mr. 27, lasu mr. 107, nieuż. mr. 10; bud. mur. 2, z drzewa 7; płodozm. 4pol. , las nieurzą dzony. 14. S. al. Sewerynowo, wś, pow. makow ski, gm. Perzanowo, par. Czerwonka, ma szko łę począt. , 29 osad, 705 mr. obszaru. Wcho dziła w skład dóbr Czerwonka. Br. Ch. Sewerynów, fol. , pow. szawelski, ob. Kopiany. Sewerynów, folw. na obszarze Biłki Królewskiej, pow. lwowski. Sewerynówka 1. wś, pow. nowoaleksan dryjski, gm. Godów, par, Chodel. 2. S, pow. chełmski, gm. Turka, par. Dorohusk. Jestto przyległ. dóbr Kamień. 3. S. , fol. , pow. ra dzyński, gm. i par. Jabłoń, 1 dm. , 5 mk. , wchodzi w skład dóbr Kolano. 4. S. , wś i fol. , pow. radzyński, gm. Siemień, par. Par czew, ma 43 dm. , 339 mk. , 626 mr. 5. S. ; fol. , pow. sokołowski, gm. Sterdyń, par. Zambrów, odl. 20 w. od Sokołowa, ma 6 dm. , 12 mk. Fol. ten, oddzielony od dóbr Łazów, rozl. mr. 686 gr. or. i ogr. mr. 324, łąk mr. 50, pastw. mr. 2, lasu mr. 30, wody mr. 1, nieuż, mr. 6; budowli z drzewa 5, las nieu rządzony. Br. Ch. Sewerynówka 1. wś, pow. dzisieński, ob. Kruki Nowe. 2 S. al. Antonówka, wś i fol. , pow. mozyrski, w pobliżu drogi z Remez i Szaryna do Mozyrza, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Mieleszkiewicze, ma 12 osad. Sewerynówka 1. wś, pow. bałcki, par. Krzywejezioro. 2. S. , wś nad rz. Trościancem Gordyjowką, dopł. Bohu, pow. bracławski, okr. pol. i sąd Bracław, gm. Trościaniec, par. katol. Obodówka, ma 153 osad, 814 mk. 14 jednodworców, 854 dzies. ziemi włośc, 59 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, z 1883 r. , ma 1053 parafian. Własność dawniej Potockich, Sobańskiej, dziś spółki cukrow. w Trościańcu. 3. S. al. Dalnik, północna część wsi Kitajgród ob. , w pow. czehryńskim. 4. S. al. Jankulowska Słobódka, pow. jampolski, gm. i par. Jampol, ma 16 osad; należy do klucza jankułowskiego ob. Jankułów. 5. S. , wś nad Rowem, dopł. Bohu, pow. lityński, okr. pol. , gm. i par. Meżyrów, sąd w Litynie o 65 w. , o 20 w. od Baru, ma 141 osad, 628 mk. , 875 dzies. ziemi włośc, 4931 dzies. dworskiej ze Słobódką i Serbinowcami, 36 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Michała, z 1851 r. , ma 897 parafian; kapl. katol. dekanatu lityńskiego, pałac, ogrody. Jest tu fabryka cukru, należąca do spółki, założona w 1873 r. , posiadająca 10 dyfuzorów na 843 wiader, 8 maszyn parowych o sile 116 koni, zatrudniająca do 300 robotników. W ciągu 188 6 7 r. przerobiła 97, 152 berkowców buraków i wyprodukowała do 80, 000 pudów piasku; gorzelnia, założona w 1873 r. , zatrudnia 10 ludzi, przerabia 27, 000 pudów i produkuje 1, 139, 509 st. spirytusu. Ziemia glinkowata. Chaty wiejskie Są pod sznur równo wyciągnięte, gdyż poprzedni dziedzic Seweryn Orłowski zniósł dwie wsi na założenie nowej, przez siebie nazwanej Sewerynówka. Dziś własność córki jego Maryi, 1mo voto Korsakowej, 2do Sokołowskiej. 6. S. , wś, pow. lityński, na pograniczu pow. żytomierskiego, gm. Kaczanówka, sąd Chmielnik, par. praw. Mazepińce, kat. Kumanowce, ma 28 osad, 164 mk. , 487 dz ziemi dworskiej, nieco więcej włościańskiej. Gleba żyzna, czarnoziem, położenie nieco górzyste. Cała ta okolica należała niegdyś do ordynacyi ks. Ostrogskich, dopiero na początku drugiej połowy XVIII w. przeszła do Lubomirskich, Podług podania hetman Lubomirski, zjechawszy do wsi Motowidłówki, za długoletnie zasługi pułkownika Gruszczyńskiego darował mu tyle ziemi w tej okolicy, ile od rana do zachodu słońca konno objedzie. Pułkownik wyjechał z Motowidłówki, okolił spory kawał ziemi, gdzie były futory Stecki i Berezy, popod wś Mazepińce, mogiłę Borsuczychę gdzie jak niesie podanie poległ słynny watażka z czasów Chmielnickiego Borsuk, potem powrócił traktem zwanym Czarnym, z którego skierował się popod wś Wolicę do Sewerynka Sewerynka Sewerynów Sewerynówka Seyde Sewerynówka Sewerynówka Sewerynowo Sewerynowska Sewerynowskie Seweryny Sewetiee Sewłosz Sewola Seydorf Seythen Seykau Sezieniewicze Sezzen Motowidłówki. Przy futorach Stecki i Berezy I osiedliły się wsi Steckowce i Berezówka, które otrzymały jako wiano córki pułkownika; starsza za Żółkiewskim otrzymała Steckowce, młodsza zaś za Cieleckim Berezowkę. W obydwóch tych domin. były dwory i duże ogrody, w których pobudowano kaplice domowe. W kaplicach tych odprawiał mszę goszczący niekiedy u właścicieli słynny karmelita berdyczowski kś. Marek. Kaplica w Steckowcach istnieje i obecnie pod opieką właściciela części tej wsi Antoniego Leskowackiego. Jeden z synów Cieleckiego i Gruszczyńskiej Seweryn, otrzymał czwartą część z berezowieckiej ziemi i założył folw. Sewerynówkę, a przy niem 9 chat i osadził tyleż katolickich rodzin jak o tem świadczy inwentarz z 1807 r. W 1809 r. S. od Seweryna Cieleckiego kupił S. za 86. 000 zł. dziedzic Wolicy Tadeusz Buszczyński, ostatni stolnik horodelski, ożeniony 1mo Toto z Krystyną, a 2do voto z Teklą Kozlińską rodzoną jej siostrą. Z podwójnego tego małżeństwa było dwóch synów Jan i Wincenty oraz pić córek Anna, Julia, Katarzyna, Krystyna i Emilia. Krystyna przy wyjściu za Antoniego Staniszewskiego otrzymała Sewerynówkę, do której przeniesiono z Wolicy kilkanaście rodzin włościańskich. Staniszewski nabył w Steckowcach część po Kazimierzu Żółkiewskim. Jedyny sukcesor Feliks odseparował grunta dworskie od włościańskich, zaprowadziło 8po lowy płodozmian i podniósł gospodarstwo. Po 1863 r. S. została nadaną Malaszewiczowi, wicegubernatorowi kamienieckiemu, za spłatą szacunku w ciągu 36 lat. Malaszewicz był następnie prezesem zjazdu sędziów pokoju pow. lityńskiego i Winnickiego i po wyjściu ze służby sprzedał wieś Kożyrewowemu 7. S. , wś nad rz. Kamionką Kamieńczą, dopływem Dniestru, pow. olhopolski, okr. pol. Piszczanka, gm. i sąd Kamionka, par. katol. Raszków, o 72 w. od Olhopola, ma 59 osad, 478 mk. , 1217 dzies. ziemi włośc. 110 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , z 1867 r. , ma 625 parafian. Niegdyś dobra starościńskie. Należała do fol kitroskiego, wraz z wsiami Kuźminem i Tryburówką, który nadany sostał na 12 lat gener. lejten. Aleks. Radziewiczowi. 8. S. , wś przy ruczajach Żygałka i Bobor, pow. taraszczański, w 1 okr. pol. , gm. Juszków Roh, o 22 w. od Taraszczy a 2 w. od wsi Rożki, w pobliżu lasu Czernińskiego, ma wraz z przysiołkiem Krasiuk 1108 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było w S. 1258 mk. prawosł. i 8 kat. , w Krasiuku zaś 100 mk. Cerkiew p. w. Archanioła Michała, drewniana, wzniesiona w dzwonnicą z 1846 dzies. Należy do 1762 r. , z murowaną r. , uposażona jest 67 klucza stawiszczańskiego dóbr hr. Branic kich. J. Krz. Sewerynówka al. Potockie, mko, pow. odeski gub. chersońskiej, założone przez Seweryna Potockiego, syna Szczęsego, który wzniósł tu kościół katołicki. Parafia ma 2502 wiernych. Sewerynówka, fol. w Kłodnie, pow. żółkiewski. Sewerynowo, dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 50 w. od Kowna. Sewerynowska al. Meżyrowska Słobódka, nad rz. Dunniczem Dumką, dopł. Rowu, pow. lityński, okr. poL, gm. i par. Meżyrów, ma 90 osad, 490 mk. , 475 lzies. ziemi włośc, 36 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , z 1744 r. , ma 712 parafian. Należy do Sewerynówki. Sewerynowskie, jezioro w pow. wschowwskim, łączy się z jez. Osieckiem. Seweryny al. Wasilborki, okolica szlach, nad Syczówką, pow. słucki, w 1 okr. pol. sta robińskim, gm. Wyzna, ma 14 osad; należy do dom. Ustroń, Prószyńskich. A. Jel, Seweryny, wś nad rz. Osirą, dopł. Słuczy, pow. nowogradwołyński, gm. rajecka, par. Lubar, 230 dusz włośc, 498 dzies. ziemi włośc, 425 dworskiej; cerkiew. Należy do Sieraczyńskich. Była tn kaplica katol. par. Lubar. L. R. Sewetiee, Szevete, wś, hr. goemoerskie Węg. , kościół paraf. katol. ; garncarstwo, 439 mk. Sewłosz, w dok, z 1396 r. Sewlosz, nieistniejące obecnie miasteczko, w dawnej ziemi bełzkiej. Wymienia je obok Bełza, Buska, Horodła, Łopatyna, Lubaczowa, Grabowca akt nadania ziemi bełzkiej Ziemowitowi, ks, mazow. Kod. Maz. , str. 117 i 119. Sewola al. Sewula, pasmo górskie, ob. Sywula. Sexaten Alt i Neu, dobra pryw. , w okr. i pow. hazenpockim, par. neuhauzeńska Kurlandya. Seyde, ob. Żyda. Seydorf, 1383 Seudorf, wś u stóp góry Graeberberg, pow. jeleniogórski, posiada kościół par. ewang. , kościół katol. , filią par. Hermsdorf. W 1842 r. było 123 dm. , 1383 mk. 147 kat. , szkoła katol. Do S. należały AnnaKapelle, część kol. Bronsdorf, Glausnitz, Raschken, RotherGrund, HohenZil lerthal. Seythen, ob. Sitno. Seykau dok. , ob. Zajączkowo. Sezieniewicze, okolica szlach. , pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Hudziewicze, o 38 w. od Grodna. Sezzen, Setzen, łotew. Secimujża, dobra koronne z kośc. ewang. , w okr. i par, zelbur Sędeń Sęczkowo Sędańskie Sędańsk Sędała Sęczkowo Sędków skiej, pow. frydrychsztacki Kurlandya. Należy do nich folw. Peterhof. Należały niegdyś do Stefana Roemera, syna Szymona. Podejmował on we dworze zu Setzenhofe króla Zygmunta III w 1592 r. oraz w 1598 r. , i kazał wówczas dla niego zbudować most na Dźwinie powyżej Selburga. Sęczkowo, kol. , pow. nieszawski, gm. Osięciny, par. Kościelna Wieś, ma 20 mk. , 630 mr. włośc. W 1827 r. było 12 dm. , 88 mk. Stanowi jedną całość ze wsią Kościelna Wieś. Sędała, niem. Sandel, Sandella, dok. 1326 Sandula, 1338 Sandelle, potok w pow. lubawskim. Wypływa z lasu napromskiego, poniżej Łabsztynka, niedaleko granicy pow. ostródzkiego. Przed Lubawą, pod Przygródkiem, wpada do niego prawa odnoga Jesionny, za miastem zaś lewa, która oblewa pld. i zach. stronę Lubawy. Zaraz potem łączy się z S. Elszka, nadpływająca z północy. Odtąd połączone rzeki zwą także Elszką, S. robi potem wielkie, na płd. wygięte półkole i wijąc się przy Targowiskach i Sampławie wpada przy Rodzonem Rosen do Drwęcy ob. Zeitschr. des Westpr. Gesch. Ver. , XVI, str. 16 i Woelky, Urk. B. des Best. Culm, str. 155. Sędańsk, dok. Sendantzk, Sechedanzigk, wś, pow. szczycieński, na pol. prus. Mazurach, o 1 klm. od granicy pow. niborskiego i tyleż od jez. Sędańskiego, 1 2 mili od Szczy tna st. pocz. ; 61 dm. , 281 mk. , 482 ha. Ks. Olbracht nadaje Jerzemu Moelner 4 włóki dą browy Sędańsk i Natacz na prawie chełmiń skiem. Dan w Popach dnia 21 lutego r. 1565. Starosta Jonasz v. Dobenek sprzedaje r. 1579 celem lokacyi wsi dannickiej 3 wł. sołeckie Jakubowi Posagowi z Niborskiego za 300 grzyw. W 1602 r. mieszka tu przeważnie polska ludność. Ad. N, Sędańskie, jezioro na pol. prus. Mazurach, stanowi na przestrzeni 2 1 2 klm. granicę między pow. szczycieńskim i niborskim. Podłużne, wąskie, w najszerszem miejscu ma do 3 4 klm. Rz. Sawica łączy je z jez. Sasek na płd. i z jez. Sasek Wielki na płn. . Ad. N. Sadek 1. w XV w. Szadek, wś, pow, opatowski, gm. i par. Łagów, odl. od Opatowa 28 w. , ma 74 dm. , 491 mk. , 753 mr. włośc. i 2 mr. dwor. W 1827 r. było 32 dm. , 227 mk. W połowie XV w. Szadek, w par. Łagów, własność bisk. kujawskiego, miał 6 łan. kra. , z których płacono po trzy fertony czynszu; mieszkańcy obowiązani byli wspólnie z właścicielem polować. Z 2 łan. sołtysich obowiązkową była służba wojskowa. Wszystkie role kmiece płaciły dziesięcinę, wartości 5 grzyw. , bisk. kujawskiemu; 2 łany sołtysie płaciły dziesięcinę pleban. w Baćkowicach Długosz, L. B. , I, 627; II, 467. Według reg. pob, pow, sandomierskiego z r. 1578 wś S. , w par. Łagów, należąca do bisk. krakowskie go, miała 6 osad. , 3 łany. Mateusz Szendkowski 1 sołtysi łan, 1 komor. Pawiński, Małop. , 189. 2. S. , wś i fol. , pow. płocki, gm. Kle niewo, par. Zagroba, odl. 22 w. od Płocka, ma 21 dm. , 192 mk. . 470 mr. W 1827 r. by ło 8 dm. , 44 mk. Br. Ch. Sędeń, jezioro w pobliżu wsi t. n. , w pow. gostyńskim, w zlewie rz. Skrwy. Ma 25 mr. obszaru. Wody jego uchodzą do rzki Osetnicy al. Skrwy, dopł. Wisły. Sędeń 1. al. Senden Wielki, fol. i kol. , pow. gostyński, gm. Duninów, par. Radziwie, ma 22 dm. , 218 mk. , 329 mr. folw. i 762 mr. należących do osad czynszowych. 2. S. Mały, wś i kol. , pow. gostyński, gm. Duninów, par. Radziwie, ma 14 dm. , 143 mk. , 391 mr. rozdzielonych na czynszowe osady. Sędki 1. al. Sętki, wś i folw. , pow. gostyń ski, gm. Pacyna, par. Żychlin, odl. 21 w. od Gostynina, ma 6 dm. , 87 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 92 mk. W 1882 r. fol. S. lit. A. rozl. mr. 248 gr. or. i ogr. mr. 131, łąk mr. 70, pastw. mr. 39, nieuż. mr. 8; bud. z drzewa 3; płodozmian 9polowy; pokłady torfu, wiatrak. Wś S. os. 11, mr. 8. 2. S. al Sętki, wś i fol. A. i B. nad rz. Bystrzycą al. Świder, pow. łukowski, gm. i par. Ulan, odl. 10 w. od Łu kowa, ma 24 dm. , 237 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 138 mk. W 1874 r. fol. S. Majnoty lit. A. rozl. mr. 310 gr. or. i ogr. mr. 184, łąk mr, 41, pastw. mr. 33, lasn mr. 45, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 8. Wś S. Majnoty os. 24, mr. 323. Fol. S. Majnoty lit. B. , oddzielo ny od dóbr S. Majnoty, rozl. mr. 330 gr. or i ogr. mr. 203, łąk mr. 48, pastw. mr. 17, la su mr. 55, wody mr. 1, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 1. Według reg. pob. pow. łukow skiego z r. 1531 we wsi Sadki, w par. Ulan, część Leonarda 1 2 łanu, Dzewski, Biczek i Babenek 1 2 łanu, Andrzej Rozwadowski 1 2 łanu. Pawiński, Małop. , 386. Br. Ch. Sędki, pow. łecki, ob. Sętki. Sędków nad Dunajcem, w pow. sądeckim, ob. Lipie t. V, 256. Sądów 1. w XVI w. Sandow, wś i fol. nad rz. Ner, pow. turecki, gm. Niewiesz, par. Wartkowice, odl. od Turka 30 w. ; wś ma 13 dm. , 196 mk. ; fol. 3 dm. , 59 mk. W 1827 r. jedna część S. w par. Uniejów miała 4 dm. , 36 mk. , druga część par. Wartkowice 9 dm. , 131 mk. Na początku XVI w. S. płaciło pleb. w Wartkowicach tylko kolędę, zaś dziesięcinę kanonii łęczyckiej Łaski, L. B. , I, 368. W 1874 r. fol. S. rozl. mr. 532 gr. or. i ogr. mr. 299, łąk mr. 108, pastw. mr. 43. lasu mr. 64, nieuż. mr. 18; bud. mur. 1, z drzewa 13. Wś S. os. 34, mr. 245. 2. S, wś i fol. nad rz. Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. i par, Białaczów, odl od Opoczna 10 w. Posiada ko Sędki Sędówko Sędowo Sędrowo Sędykowszczyzna Sędowica Sędziany palnią rudy żelaznej, zwaną Dębczyna, ma 32 dm. , 280 mk. , 857 mr. dwor. , 395 mr. włośc. W 1827 r. było 25 dm. , 190 mk. W połowie XV w. wś Szadów, w par. Goworzyczów, własność Krystyna Magere, miała łany kmie ce, z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 5 grzyw. , dawano prebendzie Dziwkowskiej. Była tam karczma i zagrodnicy Długosz, L. B. , I, 365. W 1577 r. Sendow, w par. Białaczów, własność Michała Śmigiel skiego i wdowy po Sebastyanie Śmigielskim miał 7 łan. Pawiński, Małop. , 288. Lib. Ben. Łaskiego wymienia S. w opisie par. Biała czów I, 707. Br. Ch. Sędowica al, Sendowica, Kozia Struga, niem. Ziegenfluss, struga wpadająca do jez. Machlińskiego z prawej strony, pod Machlinami, w pow. wałeckim. Jezioro to spływa do Dobrzy cy Doeberitz. Praw. dopływem Sądownicy jest Martwa Woda das Tote Wasser. Rzecz ka ta zachodzi w dok. z r. 1361 ob. Kod. dypl. Wielkop. , III, str. 187. Kś. Fr. Sędowice 1. wś i fol. nad rz. Mierzawą, pow. jędrzejowski, gm. Nawarzyce, par. Wrocieryż, odl. 10 w. od Jędrzejowa, mają szkołę początkową, młyn wodny. Fol. Ś. sprzedany został, jako majątek poduchowny, przez rząd za 36, 705 rs. W 1827 r. było 43 dm. , 362 mk. Dobra S. składały się w 1881 r. z folw. S. i Gawron, rozl. mr. 1476 gr. or. i ogr. mr. 1129, łąk mr. 151, pastw. mr. 142, wody mr. 8, w os. 9, nieuż. mr. 37; bud. mur. 3, z drze wa 7; pokłady kamienia i torfu. 2. S. , w XVI w. Sandowicze, wś i fol. nad Wieprzem, pow. nowoaleksandryjski, gm. Irena, par. Bobro wniki. Fol. S. wchodzi w skład dóbr Dęblin. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 wś Sadowicze, Modrzyce, Bobrowniki, wła sność Stanisława Tarły, płaciły poboru 8 grzyw. Według reg. pob. pow. stężyckiego z r. 1569 wś S. , w par. Bobrowniki, własnośc Boguszewej, miała 7 1 2 łan. Pawiński, Małop. , 331, 477. Br. Ch. Sędówko al. Sendówko, niem. Koenigsau, wś, pow. mogilnicki, o 8 klm. na płn. od Mo gilna st. dr. żeL, par. katol. Parlin, poczta i par. prot. Dąbrowa Kaisersfelde, 19 dm. , 142 mk. 8 kat. , 134 prot. i 208 ha 180 roli, 3 łąk. Przy końcu XVIII w. należało do Złotnickich. F. Cal. Sędowo al. Sendowo, dawniej Szandowo, Sandowo, niem. Trenfelde, wś, pow. mogilnicki, o 9 klm. na pln. od Mogilna, na trakcie do Pakości; 13 dm. , 121 mk. 22 kat. , 99 prot. i 233 ha 191 roli, 2 łąk, 24 lasu. W r. 1459 rozgraniczano S. z Kołodziejowem; około 1523 T. składało się z łanów dziedzicznych, sołtyskich, kmiecych i karczmarskich Łaski, L. B. , I, 173. W r. 1579 posiadał tu Jan Spławski 4 łany, a w r. 1618 Jan Kiełczewski. Około r. 1793 tworzyło S. z Sędówkiem jedną majętność, należącą do Złotnickich. S. bywa mieszane z Zendowem w pow. szubińskim. Sędrowo, wś na pol. prus. Mazurach, pow. szczycieński, o 6 klm. na płd. wsch. od Wiel barku pocz. , tel. , nad Walpuszem, dopł. Omulewa; 64 dm. , 364 mk. , 1521 ba. Ks. Olbracht nadaje Marcinowi Foltart v. Schlan genborg 20 włók w niborskim powiecie. Dan w Królewcu dnia 6 maja 1556. Ad. N. Sędykowszczyzna, wś, pow. warszawski, gm, Cząstków, ma 83 mk. , 125 mr. włośc. ob. Markowszczyzna. Sędziany, okolica szlach. , pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 61 w. od Kowna. Sędzice, w XVI w. Sandzicze, wś i folw. , pow. turecki, gm. Bartochów, par. Wróblew, odl. Turka 15 w. ; wś ma 18 dm. , 169 mk. ; fol. 9 dm. , 126 mk. W 1827 r. 20 dm. , 120 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr, 679 gr. or. i ogr. mr. 638, łąk mr. 12, pastw. mr. 21, nieuż. mr. 8; bud. mur. 6, z drzewa 8; płodozmian 4polow. Wś S. os. 37, mr. 149. Na początku XVI w. dziesięcina z ról dworskich i część z dwu pól kmiecych szła dla pleb. w Wró blewie, z reszty zaś tych dwu pól, z całego trzeciego i wszystkich łanów kmiecych na stół arcybiskupi, pleban zaś pobierał tylko kolę dę Łaski, L. B. , II, 416. Według reg. pob. pow. sieradzkiego wś S. miała w 1553 r. 13 łan. a w 1576 r. 5 1 2 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 220. Br. Ch Sędzice, dok. około 1400 Kl. Landrichter, niem. Sendzitz, dobra ryc, pow. lubawski, st. p. i tel. Biskupice 3 klm. odl. , par. kat. Li pinki; 358 ha 262 ha roli. W 1885 r. 9 dm. , 19 dym. , 116 mk. , 115 kat. , 1 ew. ; hodowla bydła holend, rasy; dziedzic Józef Jackowski. Za czasów krzyżackich rozróżniano S. i S. Małe; obie miejscowości leżały w komturstwie radzyńskiem ob. O ludn. pol. przez Kętrz. , str. 84. W XV w, Konrad z Świętego jest dziedzicom na Małych Sędzicach ob. O narod. poL p. Kętrz. , str. 115. R. 1414 występuje Henryk Stibur von Landrichter str. 131. R. 1667 posiadali te dobra bracia Jan i Ma ciej Białobłoccy ob. Wizyt, Strzesza, str. 288. Według wizyt. Potockiego z r. 1706 pobierał ztąd prob. 3 kor. żyta i tyleż owsa str. 511. Kś. Fr. Sędziejowice 1. w XVI w. Sadzeyewycze, wś i fol. nad rzką Grabią, pow. łaski, gm. Wola Wężykowa, par. Sędziejowice, odl. 12 w. od Łasku, 10 w. od Widawy, posiada kościół par. drewniany, urząd gminny. Wś ma 28 dm. , 434 mk. , 706 mr. ; fol. 7 dm. , 77 mk. , 1131 mr. 265 mr. ornej. Fol. stanowi donacyą rządową, nadaną 1842 r. gener. Łuzanowowi. W 1827 r. było 40 dm. , 211 mk. Na początku XVI w. S. , wś arcybiskupia, miała Sędowica Sędzice Sędziejowice Sędowice Sędzmirówka Sędzikowszczyzna Sędzimirowice Sędzimiry Sędzin kościół par. p. w. św. Maryi Magdaleny i św. Klemensa. Pleban posiadał trzy łany, dwie łąki i sadzawkę śród bagnisk. Pobierał on dziesięcinę tylko z łanów sołtysich we wsi; kmiece dawały arcybiskupowi, zaś plebanowi meszne po 3 kor. owsa i 3 kor. żyta miary widawskiej Łaski, L. B. , I, 466. Kościół obecny wystawił w 1779 r. Antoni Ostrowski, arcyb. gnieźn. Darował on kościołowi 13 wielkich obrazów, przedstawiających Chrystusa zmartwychwstałego i 12 apostołów. Obrazy te poprzednio mieściły się w Skierniewicach. W 1877 r. odnowiono kościół wewnątrz i zewnątrz. S. par. , dek. łaski, 1577 dusz. 2 S. Poduchowne, wś, pow. łaski, gm. Wola Wężykowa, par. Sędziejowice, mają 7 dm. , 27 mk. , 63 mr. włośc. Jestto osada utworzona na gruntach probostwa miejscowego. 3. S. , w XV w. Szandziwoyowicze, wś i fol, pow. stopnicki, gm. Chmielnik, par. Sędziejowice, odl. 24 w. od Stopnicy, na lewo od drogi bitej z Chmielnika do Jędrzejowa, posiada kościół par. murowany. W 1827 r. było 48 dm. , 377 mk. W 1885 r. fol. S. z nomenkl. Śmigowiec rozl. mr. 1397 gr. or. i ogr. mr. 653, łąk mr. 163, pastw. mr. 88, lasu mr. 446, w osadach mr. 38, nieuż. mr. 47; bud. mur. 11, z drzewa 2; płodozmian 5 i 14polowy; las nieurządzony, młyn. Wś S. os. 68, mr. 500. W połowie XV w. istniał już kościół par. murowany z kamienia wapiennego, p. w. św. Jakuba. Wieś należała w połowie do Piotra Obulyecz h. Odrowąż, na drugiej połowie dziedziczyli Mikołaj Chiczsky, Jan Gyedeczsky h. Gryf, Jakub Rey z Nagłowic h. Oksa. We wsi było 16 łan. km. , dających dziesięcinę jednego roku kustodyi, drugiego prebendzie kieleckiej zwanej Piersznicka. Wartość dziesięc. do 10 grzyw. Były też dwie karczmy szlacheckie militares bez roli. Dwa fol. szlacheckie dawały dziesięcinę 2 grzyw. plebanowi, trzy karczmy należące do plebana płaciły czynszu po grzywnie. Pleban miał role Markuszowka, Gostówka, Kąpie, pole za gajem na trzy staje, rolę za Szmilowym stawem, łąkę zwaną Wroty, rolę Barkowska Niwa, rolę koło góry zwaną Przygórka i łąkę pod Chomętowem Długosz, L. B. , II, 377. W 1508 Stanisław Chiczki płaci z S. poboru 30 gr. W 1579 r. Jan Chiczki miał w S. 21 osadn. , 10 łan. , 4 ogrodn. , 2 chałup. , 4 komorn. , 12 ubogich, 4 rzemieśln. Pawiński, Małop. , 222 i 487. Zapewne do S. odnieść należy szczegóły podane przez Łukaszewicza Dzieje kośc. helw. w Małop. , 408 o zabraniu kościoła katol. w Sędziejowic na zbór. Około 1620 r. konsystorz krakowski wytoczył proces w trybunale małopolskim i wyrok sądowy w 1621 r. przysądził zwrot kościoła i nakazał usunąć ze wsi ministra Franciszka Słownik Geograficzny T. X Zeszyt 114. Płachtę. S. paraf. , dekan. stopnicki, 2236 dusz. Br. Ch. Sędzikowszczyzna, fol. pryw. nad rz. Raduńką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 36 w. od Lidy a 16 w. od Ejszyszek, ma 26 mk. katol. Sędzimirowice, wś i fol. , pow. kaliski, gm. i par. Staw, odl. od Kalisza w. 24; wś ma 7 dm. , 62 mk. ; fol. 3 dm. , 20 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 57 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 636 gr. or. i ogr. mr. 555, łąk mr. 22, pastw. mr. 43, nieuż. mr. 17; bud. mur. 10, z drzewa 4; płodozmian 13polowy. Wś S. Tuwalczew os. 15, mr. 24. Fol. S. stano wił dawniej jedną całość dóbr ze Skalmierzem. Br. Ch. Sędzmirówka, przysiołek Kolbuszowy Górnej. Br. G. Sędzimiry, wś, pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Szyszki. Sędzin, 1252 r. Zandyno, 1366 Sandzyno, kol. , wś i fol. nad Bachorzą, pow. nieszawski, gm. i par. Sędzin, odl. 21 w. od Nieszawy, na granicy w. ks. poznańskiego, posiada kościół par. drewniany. Kol. ma 207 mk. , 1445 mr. włośc; wś i fol. 240 mk. , 191 mr. włośc. W 1827 r. było 35 dm. , 323 mk. W 1881 r. fol. S. , oddzielony od dóbr Raciążek, rozl. mr. 1184gr. or. i ogr. mr. 780, łąk mr. 254, pastw. mr. 64, lasu mr. 50, nieuż. mr. 36; bud. mur. 19, z drzewa 12; płodozmian 13 i 15polowy; las nieurządzony, wiatrak i olejarnia. S. jest dawną posiadłością bisk. płockich. W 1252 r. Kazimierz, ks. kujawski, nadaje wsi pewne swobody. W 1366 r. Jacussius de Sandzyno jest kanon. płockim Kod. Maz. , 16, 78. Kościół z drzewa p. w. św. Mateusza wystawiony został przez kapitułę płocką w r. 1750. Wyrestaurowano go 1842 r. i postawiono plebanią murowaną pod dachówką. S. par. , dek. nieszawski, 1180 dusz. S. gmina należy do s. gm. okr. III w Radziejowie, ma 22, 864 mr. obszaru, w tem 15, 748 mr. dworskich i 7116 mr. włośc. i 4526 mk. 1867 r. . Br. Ch. Sędzin 1. al. Sędziny, dawniej Sandzino i Sądzino, urzęd. Sendzin, majętność, pow. szamotulski, o 7 1 2 klm. na płn. zach. od Buku, na bitym trakcie szamotulskim; par. i st. dr. żel. w Buku, poczta w Sędzinku; z folw. 8ędzinko 3 dm. , 61 mk. i Zalesie 3 dm. , 63 mk. , z któremi tworzy okrąg domin. , ma 23 dm. , 489 mk. 426 kat. , 63 prot. i 1209 ha 865 roli, 150 łąk, 97 lasu; czysty doch. z ha roli 13, 32 mrk, z ha łąk 15, 67, z ha lasu 313 mrk; gorzelnia parowa, młyn parowy i wodny; chów i tucz bydła holenderskiego. W r. 1387 pisał się z S. Mścigniew; około 1564 r. było 10 łanów osiadł. , z których płacono bisk. poznańskim 2 1 2 grzyw. ; w r. 1580 posiadała Anna Sędzińska 4 łany, 4 zagr. , 1 tkacza, 15 owiec i pasterza, a Jan Sędziński 1 łan i 1 30 Sędzikowszczyzna Sędziowskie Nagórki Sędzisławice Sędziszów Sędziów Sędzinko Sędzińskie Sędzinko zagr. Około 1793 r. składały tę majętność Kunowo, Sarbia, S. i Sędzinko; właścicielem był Chłapowski, podsędek poznański; później przeszła w ręce Oppenów. Na obszarze S. znajduje się okop kolisty, z średnicą około 65 kroków. 2. S. , ob. Sędzińskie Huby. E. Cal. Sędzinko al. Sędzinki, dawniej Sędzinko i Sandzinka, urzęd. Sendzinko, wś, folw. i st. pocz. , pow. szamotulski, o 6 klm. na płn. zach. od Buku, przy trakcie szamotulskim, nad rz. Sarbką, dopł. Mogilnicy; par. i st. dr. żel. w Buku, szkoła i poczta w miejscu. W r. 1399 pisał się Jakusz z S. ; około r. 1564 było 6 ła nów osiadł. i ćwierć karczmarska, z których płacono bisk. poznańskim 1 grzyw. 27 gr. W 1580 r. posiadała tu Zofia z Ostroroga 11 pół łanków, 8 zagrodn. , 2 komorn. , 1 osadn. 1 2 łanu pustego i ćwierć karczmarska. W końcu zeszłego stulecia należało S. do Chłapowskich. Wś ma 38 dm. , 386 mk. katol. i 295 ha 267 roli, 12 łąk; fol. 3 dm. i 61 mk. stoi między wsią S. a Wilkowem, i wchodzi w skład okr. domin. Sędzin. E. Cal. Sędzińskie Huby, niem. SendzkiAbbau, pow, szamotulski, powstały na obszarze Sędzina; mają 14 dm. , 97 mk. katol. i 221 ha 209 roli, 4 łąk. Sędziów t. IX, 742, mylnie, zamiast Sędziszów. Sędziówka 1. grupa zabudowań w Dzi kowcu, pow. kolbuszowski. 2. S. , leśniczów ka na obszarze Wilczej Woli, w tymże po wiecie. 3. S. , zabudowania w Biskowicach, pow. samborski. 4. S. , pow. mościski, ob. Mury. Br. G. Sędziowskie Nagórki, ob. Nagórki 4. Sędzisławice, pow. pińczowski, ob. Senisławice. Sędziszów, wś i fol. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Sędziszów, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, dom przytułku dla starców ubogich, st. dr. żel. dąbrowieckiej, odl. 18 w. od Jędrzejowa, 5 w. od Wodzisławia, młyn wodny, tartak, cegielnią, pasiekę systemu Dzierżona, pokłady siarki i gipsu, których eksploatacyą miano rozpocząć. W 1827 r. było 53 dm. , 439 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z folw S. , Sosnowiec, Rajsko i Grązów, rozl. mr. 1704 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 491, łąk mr. 40, pastw. mr. 62, lasu mr. 169, nieuż. mr. 39; bud. mur. 13, z drzewa 8; płodozmian 16polowy; fol. Sosnowiec gr. or. i ogr. mr. 239, lasu mr. 64, nieuż. mr. 12; bud. mur. 2, z drzewa 2; płodozmian 14polowy; fol. Rajsko gr. or. i ogr. mr. 242, pastw. mr. 50, lasu mr. 117; bud. mur. 1, z drzewa 4; płodozmian 17polowy; fol. Grązów gr. or. i ogr. mr. 176, nieuż. mr. 3; bud. mur. 1, z drzewa 2; lasy nieurządzone. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. 08. 110, mr. 917 wś Borszowice os. 23, mr. 320; wa Sosnowiec os. 10, mr. 119. Zdaje się źe tego S. dziedzicem był Stanczko de Sandziszow podpisany na akcie z 1376 n, spisanym w Miechowie Kod. Mał. , III, 298. W połowie XV w. istniał tu już kościół paraf. drewniany p. w. św. Piotra. Pleban miał swe role, łąki, trzy karczmy, pobierał z łanów km. dziesięcinę wartości do 15 grzyw. , prócz tego i z folwarku. Dziedzicem wsi był Pawel Kosczan h. Jastrzębiec Długosz, L. B. , II, 69. W 1581 r. S. mylnie Sendziszowice, wś w pow, ksiąskim, własność Jakuba Borka, miała 12 łan. km. , 5 zagr. bez roli, 3 rzemieśl. , piłę. Istniała też Sędziszowska Wola, własność Borka, który miał tu 5 łan. km. , pół karczm. Pawiński, Małop. , 85. Obecny kościół pochodzi z 1778 r. , fundacyi Urszuli Dembińskiej, starościny wolbromskiej. W 1856 r. odnowiony. S. par, dek. jędrzejowski, 2433 dusz. S. gmina należy do s. gm. okr. II w Wodzisławiu st. pocz. , ma 9855 mr. obszaru i 2630 mk. 1870 r. . Br. Ch. Sędziszów miasteczko, pow. ropczycki, nad pot. Budziszem dopł. Wielopólki, w równinie wznies. 227 mt. npm. Przez S. przechodzi gościniec wiedeński z Ropczyc 8 klm. do Rzeszowa 26 klm. i dr. żel. Karola Ludwika, mająca tu stacyą o 132 klm. od Krakowa a 210 klm. od Lwowa. Osada składa się z 237 domków, przeważnie parterowych, w części drewnianych, ma 2655 mk. , 1489 rzkat. , 114 gr. kat. , 4 prot. i 1048 izrael. Posiada kościół par. rz. kat. , klasztor kś. kapucynów, szkołę ludową 3klas. , urząd poczt. i telegr. i załogę wojskową 168 ludzi. W S. znajduje się jedyna w Galicyi cukrownia, która w 1882 r. przerobiła 61, 885 cnt. metr. buraków. Kościół par. mur. pochodzi z XVIII w. , poświęcony w r. 1796. Kiedy założono osadę i parafię nie wiadomo, albowiem dokument z 12 czerwca 1312 r. , przechowywany w aktach paraf. jest niezawodnie podrobionym. Na akcie z 1366 r. podpisany jest Czcziko rector ecclesiae de Sandzissow Kod. Małop. , III, 107. Za Długosza L. B. , II, 282, kiedy S. był wsią, stał już kościół paraf. drewniany. W r. 1366 posiadał S. jakiś Mroczko, podpisany między świadkami na dyplomie Kazimierza W. danym w Sanoku na założenie wsi Blizne A. G. Z. , VIII, 12 a w 1483 r. pozwolił Kazimierz Jagiellończyk Janowi ze Sprowy Odrowążowi, woj. ruskiemu, zamienić wś tę na miasto, zatwierdzając prawo magdeburskie, którego tu oddawna używano, przyczem zaprowadził targi we środy. W 1512 r. uzyskał Jan Odrowąż pozwolenie królewskie na zaprowadzenie jarmarków na św. Filipa i Jakuba i Narodzenie Panny Maryi, przyczem przeniósł targi na wtorki. Przedtem Sędziówka Sękieniąta Sęki Sędziwuje Sęk Sękiany Sękany Sędziszowa Sędziszówka Sędziuny Sędziwojewo jeszcze, bo 1488 r. , Beata z Tęczyna Odrowążowa założyła tu szpital dla ubogich z kościo łem św. Ducha. Zakład ten po suppresyi w r. 1786 r. zamieniono na fundusz ubogich, posia dający grunta i skromny kapitał. W 1536 r. S. , miasteczko Hieronima Odrowąża liczyło 99 dm. , 4 jatki rzeźnicze, łaźnię, 2 młyny i dwór szlachecki Pawiński, Małop. , 512 a w 1581 opłaciło podwójnego szosu 6 fl. 12 gr. i po datku od mieszczan 33 fl. 9 gr. Lustracya wymienia 20 komorn. , 3 palących gorzałkę, 10 piekarzy, 27 rzemieśl. , 12 przekupniów handlujących solą i 1 kupca ibid. , 267. Za Zygmunta III dziedziczył S. Mikołaj Spytek Ligęza z Bobrka i uzyskał od króla przywilej na dwa jarmarki doroczne a w 1629 r. prawo pobierania myta od koni i wołów, za co przy jął obowiązek utrzymywania dróg i mostów. W następnych czasach ulegało miasteczko kontrybucyom i pustoszeniom przez Szwedów i Siedmiogrodzian. W 1739 r. Mikołaj Potoc ki, dziedzic, założył klasztor kapucynów a Stanisław August na prośbę Piotra Potockie go zaprowadził tygodniowy jarmark, zaczy nający się po niedzieli wielkopostnej. Teraz przebywa w klasztorze 7 księży i 8 braci szków. Par. dek. głogowski obejmuje Bę dziemyśl, Boreczek, Borek Wielki i Mały, Iwierzyce, Kawęczyn, Klęczany, Olchową, Przedmieście, Sielec, Wolicę Ługowską i Piaskową. Targi odbywają się w piątki. W osadzie znajduje się apteka i przebywa lekarz i chirurg. Posiadłość większa wynosi 118 roli, 9 łąk i ogr. i 7 mr. past. ; pos. mn. 113 roli, 116 łąk i ogr. i 70 mr. past. S. graniczy na płd. z Górą Ropczycką, Zagórzycami i Siedlcem, na wsch. z Przedmieściem, na płn. z Wolicą Ługową, Piaskową i Borkiem Wiel kim a na zach. z Witkowicami. Mac. Sędziszowa, wś, pow. grybowski, na pra wym brzegu Białej, przy gościńcu z Bobowy do Ciężkowic i kolei żel. tarnowsko leluchowskiej, składa się z 69 dm. i 402 mk. ; 396 rz. kat. i 6 izrael. Wioskę, rozrzuconą po zbo czach wzgórz, otaczają lasy. Par. rz. kat. w Siedliskach. Pos. więk, Aleks. Kosakiewi cza wynosi 104 roli, 8 łąk i ogr. , 31 past. i 93 mr. lasu; pos. mn. ma 244 roli, 6 łąk, 52 past. i 10 mr. lasu. Istniała już w XV w. w ziemi bieckiej Długosz, L. B. , III, 201 a w 1581 posiadał ją Jan Buczyński. Składała się wówczas z 2 łanów kmiec. , 6 zagr. z rolą, 3 komorn. z bydłem, 3 bez bydła i 2 rzemieśl. Kasa pożycz. posiada 87 złr. Graniczy na płd. z Siedliskami, na wsch. z Biesną a na płn. ze Zborowicami. Mac. S dziszowice, wś nad rzką Kocieliną, pow. pińczowski, gm. Dobiesławice, par. Rachwałowice. W 1827 r. 31 dm. , 271 mk. Wś tę wspomina dokum. z 1358 r. Kod. dypl. Bartoszew. . W połowie XV w. , S. wś w par. Rachwałowice, własność Jakuba Trzecieskiego h. Strzemię, miała 8 łan. km. , karczmę z rolą, 9 zagr. z rolą. Dawano dziesięcinę kapitule krakowskiej i po 4 pęki konopi. Wartość dzie sięciny 10 grzyw. Dwór rycerski z rolą pła cił dziesięcinę pleb. w Rachwałowicach; był także młyn bez roli Długosz, L. B. , I, 178, 179. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wieś S. miała 4 łany. W r. 1580 własność Mikołaja Złotnickiego miała 10 pół łanków km. , 10 zagr. z rolą, 2 komor, z by dłem, 5 komor. bez bydła, 1 hultaj Pawiń ski, Małop. , 10, 443. Br. Ch. Sędziszówka, rzka, ob. Mierzawa. Sędziszówka, przyl. Kolbuszowy Górnej. Sędziuny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Sędziwojewo, urzęd. Sendziewojewo, mylnie Sędziejewo, wś i domin. , pow. wrzesiński, o 7 klm. na wschód od Wrześni poczta i st. dr. żeL. S. istniało już przed r. 1463 Łaski, L. B. , I, 326 w przyp. . W r. 1580 było tu 7 łanów osiadł. ; około r. 1618 należało do Pawła Działyńskiego, a w końcu zeszłego wioku władali tu razem Roch Rożnowski, Anna Chełmicka i Ksaw. Jaraczewski. Wś ma 6 dm. , 33 mk. kat. i 133 ha 128 roli. Domin. ma 12 dm. , 171 mk. 161 kat. , 10 prot. i 396 ha 386 roli; właściciel J. Grudzielski. E. Cal. SędziwujePrądnik, wś szlach. i włośc. , pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo. W 1827 r. 9 dm. , 89 mk. W 1866 r. fol. S. z nomenkl. Nagórki rozl. mr. 506 gr. or. i ogr. mr. 269, łąk mr. 89, past. i zarośli mr. 75, lasn mr. 50, nieuż. mr. 23. Wś S. os. 14, mr. 182. Por. Prątnik. Wś ta wspominana jest w aktach są dowych ziemi łomżyńskiej w 1437 r. Gloger, Ziemia łomżyńska. Br. Ch. Sęk 1. osada, pow. sieradzki, gm. Borczew, par. Burzenin, odl. od Sieradza 20 w. , ma wraz ze wsią Będków 26 dm. , 189 mk. 2. S. , rumun. , pow. lipnowski, gm. Nowogród, par. Ciechocin, odl. o 25 w. od Lipna, ma 2 dm. , 15 mk. , 112 mr. Stanowiła część dóbr rządowych Ciechocin. Sęk al. Buk, ob. Konary, pow. wielicki. Sękany 1. wś i fol. , pow. trocki, par. Żośle; w 1850 r. własność Mondorfa, 239 dz. rozl. 2. S. , wś, pow, poniewieski, w 2 okr. poL, o 26 w. od Poniewieża. 3. S. , dobra, tamże, o 49 w. od Poniewieża, 4. S. , wś, pow. poniewieski, par. Johaniszkiele, w urodzajnej i dobrze zagospodarowanej glebie; wchodzi w skład dóbr Jahaniszkiele Karpiów. Sęki Wielkie, pow. koniński, ob. Karczewo 5. . Sękiany, okolica, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 61 w. od Kowna. Sękieniąta, Sękieniata, okolica szlach, , pow. Sędziszowa Sękliny Sękliny oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Traby, okr. wiejski Sękienięta, o 8 w. od gminy, 24 w. od Oszmiany a 20 w, od Dziewieniszek, ma 24 dm. , 93 mk. prawosł. i 96 kat. Podług spi su z 1864 r. w części Tarnowskich 36 dusz rewiz. , Wilczyńskich 12 i 8, Laudońskich 9, Szczerbińskich 7 i Byszyńskich 4 dusze rewiz. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. i Rossalszczyzna. J. Krz. Sękliny, mylnie, zamiast Sempliny, por. Chełmica. Sękocin, wś i fol. , pow. warszawski, gm. Falenty, par. Pęcice, odl. 13 w. od Warsza wy, przy drodze bite warszawskoradom skiej, ma 232 mk. , szkołę początkową ogólną, st. poczt. między Warszawą a Tarczynem. W 1827 r. 17 dm. , 127 mk. W 1878 r. folw. S. rozl. mr. 1565 gr, or. i ogr. mr. 398, łąk mr. 57, past. mr. 1, lasu mr. 1038, nieuż. mr. 71; bud. mur. 4, drewn. 18, las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 21, mr. 358; wś Słonim os. 11, mr. 270; wś Łazy os. 24, mr. 691. W 1770 r. królew szczyzna Sękocin i Słonim, w posiadaniu Teo dora Szydłowskiego, kasztel. mazowieckiego, płaciła kwarty 601 zł. 19 gr. Płata wojsk, Warszawa 1771 r. . Br. Ch. Sękorady, ob. Senkoradi. Sęków, pow. włodawski, gm. Wola Were szczyńska, par. Wereszczyn, odl. 28 w. od Włodawy. Nazwę tę nosi pięć folwarków świeżo utworzonych na obszarze dóbr Were szczyn i od nich oddzielonych. W 1883 r. fol. S. , oddzielony od dóbr Wereszczyn, rozl. mr. 92 gr. or. i ogr. mr. 51, łąk mr. 21, past. mr. 3, lasu mr. 16, nieuż. mr. 1; bud. drewn. 4. Fol. S. A rozl. mr. 115 gr. or. i ogr. mr. 68, łąk mr. 28, lasu mr. 18, nieuż. mr. 1; bud. drewn. 3, las nieurządzony. Pol. S. B rozl. mr. 146 gr. or. i ogr. mr. 77, łąk mr. 39, past. mr. 2, lasu mr. 28, nieuż. mr. 1; bud. drewn. 5. Fol. S. C rozl. mr. 118 gr. or. i ogr. mr. 59, łąk mr. 34, past. mr. 2, lasu mr. 22, nieuż. mr. 1; bud. drewn. 7. Fol. S. D rozl. mr. 117 gr. or. i ogr. mr. 49, łąk mr. 43, past. mr. 2, lasu mr. 22, nieuż. mr. 1; bud. drewn. 5. A. Pal. Sękowa, najwyższy szczyt w lesistym dziale Jawornika, w obr. gm. Wetliny, pow. Lisko, na płd. od wsi, między pot. Wetliną od wsch. a jej dopł. Smerekiem. Na płd. wznosi się Paprotna 1193 tat. , a na grani cy galicyjskowęgierskiej Dziurkowiec 1190 mt. i Rabia Skała 1168 mt. . Wznies. S. 1022 mt. npm. Br. G. Sękowa, rzka, powstaje z połączenia Przegonki al. Przegoniny i Małastówki, w obr. Ropicy Ruskiej, w pow. gorlickim. Płynie na płn. zach. doliną przez Ropicę Ruskową i Sękową, następnie granicą gm. Siar i Ropicy Polskiej od zach. , a Sękowy, Dominikawie i Sokoła od wsch. , uchodząc naprzeciw Gorlic do Ropy od praw. brzegu. Od wsch. wznoszą się wzgórza 532 346 mt. , między niemi Szczoby 469 mt. , a od zachodu dział Rychwałdzkiej góry 629 mt. . Od praw. brzegu między krótkiemi dopływami zasługuje na uwagę Męcinka, a od lew. brzegu pot. Siarki. Rzkę tę nazywają też Przegonka. Połączenie się źródlanych potoków leży 358 mt. , ujście 244 mt. npm. Długość biegu 10 klm. Sękowa al. Senkowa, wś, pow. gorlicki, na lew. brzegu potoku t. n. praw. dopł. Ropy, przy gościńcu z Gorlic 5, 4 klm. na płd. wschód od Konieczny na granicy węgierskiej. Zajmuje szeroką dolinę, zamkniętą od płd. Rychwałdzką górą 629 mt. , od zach. lesistą Bartnicą górą 632 mt. , od wschodu stokami górskiemi. Teren pochyla się z 408 na 311 mi. wznies. w pobliżu kościoła, stojącego przy ujściu pot. Siary. Geologiczny układ bogatej w naftę osady badali dr. E. Dunikowski i H. Walter; rezultaty ogłosili w Kosmosie 1882 r. , str. 268 i 473. W warstwach dolnoropia nieckich znaleźli wiele wapienia a w głębi natrafili trzy razy na piaskowce przegrodzone iłami. Dobywaniem nafty zajmuje się tu aż jedenaście przedsiębiorstw, które zyskują rocznie około 6274 cnt. metr. ropy. Wś składa się ze 165 dm. 5 na obszarze więk. pos. Józ. Szymanowskiego i 1051 mk. 522 męż. , 529 kob. ; 1044 rz. kat. , 1 gr. kat. i 7 izrael. Posiadłość więk. ma 255 roli, 13 łąk i ogr. , 53 pastw. i 291 mr. lasu; pos. mn. 624 roli, 173 łąk, 392 past. i 95 mr. lasu. We wsi drewn. kościół par. i szkoła ludowa. Par. założył razem ze wsią Kazimierz W. przywilejem wydanym w Bieczu 1346 r. Kośoiół obecny niewiadomo kiedy zbudowany. Do par. dek. biecki należą Bartne, Banica, Czarne, Dragoszów, Gładyszów, Jasionki, Krywe, Konieczna, Lipna, Małastów, Nowica, Pętna, Przegonina, Regietów, Ropica Ruska, Rychwałd, Siary, Skwertne, Smrekowiec Wołowiec i Zdynia z Ługiem, w ogóle 21 osad, z ludnością mieszaną polską i ruską. We wsi znajduje się szkoła ludowa lklas. S. graniczy na wschód z Męciną Małą, na płn, i zach. z Siarami a na płd. z Rychwałdem. Mac. Sękowa Wola z Jaworową Wolą i osadą Rostoki wś, pow. sanocki, na praw. brzegu Pielnicy dopł Wisłoka, po lewej stronie gościńca ze st. kol. żeL transwersalnej w Nowosielcach Gniewosz do Bukowska, na zach. od Nowotańca. Najwięcej wzniesioną jest osada Rostoki 461 mt. , składająca się z leśniczówki w Jodłowym lesie, następnie Jaworowa Wola 445 mt. u źródłowisk Sanoczka, a w końcu na płn. położona wś 448 mt. . Wraz z obszarem większym i wólkami składa się Sękowa Wola Sękowa Sęków Sękorady Sękocin Sępno Sękowa Wola ze 178 dm. i 1005 mk. 491 męż. 514 kob. ; 135 rz. kat. par. w Nowotańcu, 854 gr. kat. par. w miejscu i 14 izr. We wsi drewniana cerkiew p. w. św. Michała i szkoła ludowa. Pos. więk. Jak. Wiktora wynosi 398 roli, 60 łąk i ogr. , 76 past. i 667 mr. lasu; pos. mn. 1115 roli, 136 łąk i ogr. , 296 past. i 658 mr. lasu. Par. należy do dyec. przemyskiej, dek. sanockiego; obejmuje Ja worową Wolę, Nagórzany, Nadolany i Nowo taniec. Graniczy na wschód z Nowotańcem, na płn. z Nadolanami, na płd. z Bukowskiem a na zach. z lasami pokrywającemi stoki pa sma Bukowca. Mac. Sękowce, pow. husiatyński, przyległ. wsi Horodnica 3. . Sękowo, wś i fol. , pow. płocki, gm. Żągo ty, par. Proboszczowice, odl. 12 w. od Płocka. Wś ma 8 dm. , 16 os. , 43 mk. W 1827 r. 15 dm. , 113 mk. W 1885 r. fol. , S. , należący do dóbr Żągoty, rozl. mr. 468 gr. or. i ogr. mr. 416, łak mr. 11, past. mr. 20, lasu mr. 10, nieuż. mr. 11; bud. mur. 2, drewn. 7; płodozm. 5 i 11polowy. Wś S. os. 16, mr. 29. Sękowo, al. Senkowo, wś i domin. , pow. sza motulski, o 13 klm. na wschód od Pniew, o 3 1 2 klm. od jezior Bytyńskiego i Lubosińskiego, na bitym trakcie wronieckobukow skim; par. kat. Wilczyna, protest. Duszniki, poczta w Podrzewiu, st. dr. źel. w Szamotułach o 15 klm. S. było własnością bisku pów poznańskich i wchodziło w skład klucza bukowskiego; zabrane przez rząd pruski, wcie lone zostało do domeny Duszniki. Około r. 1564 1580 było w S. 11 łanów osiadł. , 3 so łeckie i 4 puste, 4 komorn. , karczmarz i ko wal. Od łanu płacono biskupom po 1 grzyw. , 4 ćwiertnie owsa, 2 kapłony i 30 jaj; sołtys płacił nadto dukata a karczmarz 24 gr. Wś razem z Ludowem 3 dm. , 29 mk. , z którem tworzy okr. wiejski, ma 36 dm. , 345 mk. 281 kai, 64 prot. i 464 ha 388 roli, 33 łąk, 1 la suj; czysty doch. z ha roli i łąk wynosi 10, 97, z ha lasu 4, 70 mrk. Fol. , przezwany Albrechtshof, ma razem z fol. Ludowskim Preussenhof 8 dm. , 128 mk. 110 kat. , 18 prot. i 503 ha 391 roli, 28 łąk, 29 lasu; właścicielem obec nym jest rząd pruski. E. Cal. Sękowskie Holendry, niem. Zinkowo, da wniej Zynskowo, Sinskau, holendry, pow. bu kowski Lutomyśl, rozrzucone pod Lutomyślem; par. kat. Wytomyśl, par. prot. , poczta i st. dr. źel. w Lutomyślu Neutomischel; mają 75 dm. , 511 mk. 10 kai, 501 prot. i 825 ha 527 roli, 190 łąk, 61 lasu. Należały około 1793 r. do Szołdrskich, dziedziców Wytomyśla. F. Cal. Sękowszczyzna 1. fol. szl. , pow. wileński, w 3 okr. poL, o 36 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. kat. 2. S. , fol. szl. , pow, wileński, w 3 okr. poL, o 36 w. od Wilna, 1 dm. , 15 mk. 2 prawosŁ, 13 katol. 3. S. , fol. szl. nad stawem, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 36 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. kat. 4. S. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 37 w. od Wilna, 1 dm. , 4 mk. kat. Sęp 1. wś włośc. , pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Mnin, odl. od Końskich 27 w. , ma 26 dm. , 200 mk. , 251 mr. W 1827 r. 7 dm. , 51 mk. 2. S. , os. , pow. konecki, gm. Ruda Maleniecka, par. Fałków, odl. od Końskich 24 w. , ma 7 dm. , 31 mk. , 20 mr. dwor. , 28 mr. włośc. W 1827 r. 3 dm. , 12 mk. Wchodziła w skład dóbr Fałków. Sępichów, w XV w. Sopichow, w XVI w. Sempiechow, wś włośc, pow. stopnicki, gm. Grotniki, par. Stróżyska, posiada szkołę początkową. We wsi kapliczka z wizerunkiem M. B. Częstochow. , ufundowana przez włościanina Szarawarę. W 1827 r. 47 dm. , 279 mk. W połowie XV w. wś S. , w par. Stróżyska, miała łany kmiece; folw. płacił dziesięcinę, wartości 1 grzyw. , pleb. w Dąbrowie Długosz, L. B. , II, 432. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś królewska S. miała 9 osad, 4 1 2 łan. , 2 zagr. z rolą, 4 kom. 1 rzem. Pawiński, Małop. , 213. Br. Ch. Sępława, ob. Sampława. Sępnia, pierwotna nazwa wsi Poręba, pow. bialski Galicya. Sępno, pow. obornicki, ob. Sepno. Sępolna 1. al. Sempolna, Sompolna, dok. Sampolna 1345 r. , niem. Zempolnabach, rzka, prawy dopływ Brdy. Wypływa z jez. Sępolna wzn. 112 mt. npm. , w miasteczku t. n. , pow. złotowski; płynie ku płd. wschodowi aż do jez. Niechorze, a ztąd wężykowato ku wschodowi na Niechórz, Przepałkowo i Olszewko Meyenthal. Przy młynie Ciosek, o 13 klm. na wschód od Sępolna, zbiegają się granice powiatów złotowskiego, tucholskiego i bydgoskiego. S. rozgranicza pow. tucholski od bydgoskiego na przestrzeni 11 klm. w linii powietrznej, o 1 klm. przed ujściem swojem wzn. 73 mt. opuszcza te granice i płynie w pow. bydgoskim, gdzie uchodzi do Brdy pod Łachowem, o 14 klm. na płn. od Koronowa. Obraca młyny Ciosek i Motyl wzn. 95 mt. ; z lew. brzegu przyjmuje drobne tylko stoki, a z prawego zasila się strugą Przepałkowską, tudzież odpływami jez. Dzidno i wód mąkowarskich. Brzegi jej są przeważnie niskie i błotniste; lewe pobrzeże zniża się stopniowo z 147 do 122 mt. , prawe zaś wznosi się od Sępolna popod Łakomowo od 139 do 148 mt. , a następnie pochyla się do 112 mt. Długośó biegu wynosi około 25 klm. 2. S. , Szapolna w r. 1379 Zapalna, niem. Neustaedter Wasser tak zwana od Lwówka, Neustadt bei Pinne, rzka, prawy dopływ Sękowce Sęp Sępichów Sępława Sępnia Sękowce Sępolna Sękowo Sękowszczyzna Sępólno Sępolno Obry, powstaje w wyżynach posadowskich, o 2 1 2 klm. na wschód od Lwówka, w pow. bukowskim; płynie od wschodu ku zachodowi, mija Lwówek, oblewa Mokre Ogrody, Komorowo, Grudnę, Węgielno, Sępolno, Hamernię i Trzciel, gdzie wpada do Obry. Pod Komorowem zmienia swój bieg ku płd. zachod. a poniżej Sępolna ku zachodowi. Z praw. brzegu przyjmuje Rudnę między Mokremi Ogrodami i Komorowem, Grudziankę pod Grudną, Suchą rzeczkę przy młynie Węgielnym, Zawadkę w Hamerni i strugę Pachowską przy Nowym Młynie; z lewego zasila się odpływem jez. Bobrowego Bobrówki pod Sępolnem i drobnemi stokami z lasów bolewickich bukowieckich i łomnickich. Obraca młyny Węgielny, Sępolny, Mitręgę, Papiernię, Hamernię, Nowy Młyn i Hamrzysko. Długośó biegu około 27 klm. Do pow. międzyrzeckiego wpływa pod Mitręgą, o 9 klm. na wschód od Trzciela Por. Kod. Wlkp. , nr. 1764. E. Cal. Sępolno, niem. Zempelburger See, jezioro w zach. stronie miasta Sępolna, w pow. zło towskim, wzn. 112 mt. npm. , do 0, 7 mili dłu gie, a 01 mili szerokie. Od zach. do wschodu płynie przez nie struga Sępolna. Jezioro pow stało przez rozszerzenie się dawniejszego jez. Zdziechowa. Powiadają, że w jeziorze tym dawnemi czasy zapadł się zamek dziedziców miasta ob Der Kreis Fiatow v. Schmitt, str. 258. Kś. Fr. Sępolno 1. al. Sempolno, dawniej Sampolkie Holendry, os. i okr. wiejski, w pow. bu kowskim Lutomyśl, o 9 klm. na płn. zach od Lutomyśla, przy trakcie do Trzciela, na lew. brzegu Sępolny, w pobliżu ujścia odpły wu jez. Bobrowego; par. Lwówek, poczta w Hamerni Kupferhammer, st. dr. źel. w Lutomyślu; 14 dm. , 110 mk. Wchodziła da wniej w skład dóbr lwóweckich i należała do Łąckich Korzboków. Do okr. wiejskiego na leżą S. , młyn Sępolny 4 dm. , 20 mk. i Mi tręga 4 dm. , 38 mk. ; cały okrąg ma 22 dm. , 168 mk. 40 kat. , 128 prot. i 474 ha 220 ro li, 59 łąk, 163 lasu. 2. S. , ob. Sępolny Młyn. E. Cal Sępólno al Sempelbork, niem. Zempelburg, dok 1360 Sampolno, 1388 Sampulburg, 1393 Sempelbork, 1409 Samppilborg, 1422 Sampolhurg, 1456 Sampolbor, miasto w Prusach Zach. , na Krajnie, pow. złotowski, 31 klm. na płd. od Chojnic, nad rz. Sępolną i jeziorami Sempelborskiem i Niechórskiem. Bite trakty rozchodzą się ztąd promieniami do Wierzchowa najbliższa st. dr. źel. o 21 klm. i dalej do Człuchowa, do Chojnic, do Tucholi 27, 7 klm. , do Mąkowarska 20, 8, do Więcborka 131 i do Lipki Linde, ze st. kol. Wkrótce mają zbudować dr. źel. z Nakła do Chojnic na Więcbork, Sępólno i Kamień. Tutejszy urząd pocztowy III klasy wysyła poczty osobowe do Wierzchowa, Chojnic i Nakła. S. jest także siedzibą sądu okr. i urz. poborowego. Miasto posiada kościół par. kat. , ewang. , synagogę, szkołę kat. 2klasową 2 naucz. i 168 dz. , 6klasową ewang. 6 naucz. i 420 dz. , aptekę. Ludność trudni się głównie rolnictwem, handlem wełną i zbożem, W mieście jest młyn wodny, tartak i wiatrak. W 1766 r. było 821 mk. 377 kat. ; 1783 r. 1622 mk. 390 kat. , 651 ew. , 581 żyd. ; 1804 r. 247 dm. , 2492 mk 1058 żyd. ; 1853 r. 3187 mk. 557 kat. , 1412 ew. , 1218 żyd. ; 1864 r. 3288 mk. 664 kat, 1651 ew. , 973 żyd. ; wreszcie 1885 r. 399 dm. , 746 dym. i 3639 mk. 840 kat. , 2006 ew. , 793 żyd. . Obszar miejski wynosi 3128 ha 1890 roli or. , 230 łąk i 75 lasu. Kośoiół katol. p. w. św. Bartłomieja jest patronatu bisk. i rządowego z kolei, dawniej wykonywał to prawo klasztor miechowitów w Miechowie, którym go przekazał pierwszy fundator, dziedzic miasta Hektor Ostroróg r. 1360 al 1396. Teraźniejszy murowany kościół, bez wieży, wystawiono między r. 1799 1812, dawniejszy bowiem zgorzał. Przy kościele drewniana dzwonnica z 2 dzwonami jeden z r. 1502 al 1505. W kościele są trzy ołtarze. Szpital dla 4 ubogich posiada statut z r. 1864. Przy kościele bractwo Anioła Stróża od r. 1639 i trzeźwości od 1852. W skład par. wchodzą Sępólno, Dziechowo, Piaseczno, Trzoiany, Sikorze, Wiśniewo i Wiśniewko, Zboże, Niecbórz i Wysoka. W 1867 r, paraf. dekan. kamieński, dawniej więcborski miała 1201 dusz i 735 komunikantów, 1888 r. zaś 1426 dusz. Proboszczami byli Jan Daiecki 16591669, Jan Łęczycki do r. 1678, Jan Pozarzecki do r. 1689, Szymon Pędzik do r. 1691, Szczepan Spiechowicz do r. 1695, Kaz. Łuszkowski do r. 1697, Franciszek Rubiszewski do r. 1706, Bernard Kręcki do r. 1712, Piotr Oparkiewicz do r. 1733, Władysław Kapuściński 1740, Stan. Cercha do 1751, Aleksander Grybler 1751 61, Ludwik Bojarski od 1761 z konwentu oo. miechowitów ob. Echo sepulchralis Borcka, II, 769, rękop. w Peplinie. W nowszych czasach urzędowali tu od r. 1824 Sylwester Zarzecki, od r. 1870 Teodor Franzky a od r. 1882 Marcin Meier. We wizytacyach często wspominaną jest pod nazwą kościoła kaplica drewn. św. Krzyża. Uroczystość Znalezienia i Podwyższenia św. Krzyża obchodzono w niej odpustem, zaś we Wielki Piątek wierni w procesyi odwiedzali kaplicę. R. 1756 we Wielki Piątek, gdy procesya wracała do fary, zaczęli żydzi ją wyszydzać. A gdy na to niektórzy z katolików odpowiadali, żydzi zaczęli rzucać kamieniami i błotem, przyczem krzyż z wizerunkiem Pana Jezusa Sępolno Sępólno w procesyi niesiony zbryzgali i kamieniami ugodzili. W skutek tego został wytoczony żydom proces, który się zakończył w 1761 r. wyrokiem trybunału piotrkowskiego, nakazującym zapłacić 500 grzywien na figurę Męki Pańskiej, którą zamierzono wystawić na miejscu publicznej obelgi. Niedługo potem spłonęła kaplica św. Krzyża w wielkim pożarze, który się d. 8 czerwca r. 1764 srożył w mieście. Wizytator z r. 1766 poleca ogrodzić cmentarz i krzyż postawić, zanim ze składek nowa stanie kaplica, co jednak nienastąpiło. Druga kaplica św. Franciszka Serafioznego stała także na przedmieściu, obok starego szpitala, dla większej wygody ubogich i chorych, W r. 1744 była już bardzo zrujnowana a w r. 1764 prawdopodobnie spłonęła ob. Utracone kościoły p. kś. Fankidejskiego, str. 301 303. Kościół ewang. murowany, stanął 1858 r. , stary bowiem spalił się r. 1854. Protestantyzm znalazł tu poparcie u możnych dziedziców miasta Garczyńskich i Zebrzydowskich ob. Der Kr. Fiatów, Yon Schmitt, str. 110. Już w XVII w. mieli luteranie dom modlitwy Bethaus, przy którym r. 1662 urzędował Adam Hubert. Później nastąpiła reakcya i kościołek ewang. został zniesiony. Po okupacyi pruskiej 1773 r. urządzono w ratuszu kościół dla ewang. Żydzi osiedli tu dopiero r. 1644. Dziedzice miasta otaczali ich opieką i dali przywilej nabywania domów i roli. Ztąd jeszcze dziś S. jest jakby metropolią żydow w Zach. Prusach. Dzieła tutejszego rabina S. Caro 1875, sławnego talmudzisty, mają u znawców poważne znaczenie. Handel wełną zajmował zdawna żydów. W 1780 r. skarżył się cech piekarzy, że piekarze żydowscy wielki im czynią uszczerbek. Wtedy wydano rozporządzenie, że na przyszłość ma być tylko 2 żydowskich piekarzy, którym jedynie dla żydów piec wolno. W 1805 odmówił rząd jednemu z żydów koncesyi do kupna domu, gdyż już 47 domów znajdowało się w ręku żydów, a więc więcej, jak wolno było według głównego regulaminu posiadać wszystkim żydom w Berlinie. Wyszedł też rozkaz, aby wszyscy żydzi nie mogący wykazać środków egzystencyi opuścili miasto. Wtedy hr. Potulicki poręczył za biednych i pozostali w mieście. Synagoga została zbudowana w 1808 r. ob. Dor Kreis Fiatow von Schmitt, str. 260. Historya. Zdaje się, że S. stał pierwotnie na innem miejscu, kościół katol, bowiem stoi odosobniony w dolinie, gdy miasto zbudowane jest na wysokiem wybrzeżu jeziora i rzeki. Podanie ludowe głosi, że w jeziorze, powstałem przez rozszerzenie się dawnego jeziora Zdziechowskiego, zapadł się zamek dziedziców miasta. W 1360 r. in Sampolno może pod Kołem wystawia Kazimierz W. przywilej dotyczący darowizny dla kościoła w Gnieźnie Kod. Wielkop. , III, 1420. Hektor z Pakości, dziedzic S. , chciał przy mieście młyn wystawić i urządził w rzece Sępólnie śluzę, przez co woda tak wezbrała, że wystąpiła z swego koryta i zalała łąki Dziechowa, należącego do miechowitów, którzy zanieśli o to skargę do króla 1360 r. Pozwany dziedzic oddał im patronat nad kościołem św. Bartłomieja w S. wraz z 8 włókami i 4 ogrodami a konwent za to zgodził się na wystawienie młyna i śluzy ob. Kod. Wielk. , Nr 1427 i 1447. R. 1388 podpisuje się jako świadek na dok. w Szubinie wystawionym Wojciech ze Sępolna Woythco de Sampulburg heres; ob. tamże, Nr 1870. Wieś Mrocza otrzymuje w 1393 r. przywilej miejski z magd. prawem jak Sępólno Volumus insuper, quod omnibus juribus et immunitatibus dicta civitas Mrocza potiatur, quibus Sempelbork juribus gaudet, fruitur et laetatur. Kod. Wielk. , Nr 1937. R. 1409 komturowie człuchowski Gamrad von Pintzenau i tucholski Henryk v. Schwelborn wpadli do Krajny i spalili miasta Kamień i Sępólno ob. Der Kr. Fiatow von Schmitt, str. 47. To samo powtórzyło się r. 1414. R. 1454 dostaje się w bitwie pod Chojnicami Stanisław Ostroróg, woj. kaliski i pan na Sępolnie Kolskim, w niewolę krzyżacką. W XVI w. nabył klucz sempelborski Albert Breza, ssta nowodworski str. 61. Później posiadali miasto i dobra Zebrzydowscy, a po nich za czasów okupacyi pruskiej Potuliccy, do których należał i klucz więcborski. R. 1643 urządzono tu komorę celną; tędy bowiem wiodła droga handlowa z Wielunia do Torunia str. 126. Między r. 1656 57 morowe powietrze zabrało do 1000 ofiar. Według przywileju z r. 1674 liczyło miasto 90 dm. 20 należało do żydów. Każdemu mieszczaninowi było wolno pędzić wódkę, jeżeli rocznie zapłacił 4 tal. czynszu. Cech piwowarów miał prawo warzenia piwa ośm razy, cech strzelecki zaś 2 razy do roku. Posiadacze włók byli obowiązani na wiosnę i w jesieni na folw. w Sikorzu zorać 1 mr. roli. Ci co mieli konie, musieli 1 dzień bronować dwoma bronami. Kto posiadał 1 włókę, powinien nadto 4 dni w dwa konie nawóz zwozić, kto pół włóki 1 dzień, a gajownicy byli zobowiązani nawóz rozrzucać. Łąki w Kujaniu mieli ciąć ci mieszczanie, którzy rolę posiadali; a dla browaru w Sikorzu powinni drzewo zwozić. Byli także zobowiązani owce myć, ale nie strzydz. Każdy rzemieślnik, który dom posiadał, czynił przez 5 dni tłokę, a garncarze i bednarze dostawiali zamiast czynszu sprzęty potrzebne. Zamek sempelborski istniał jeszcze r. 1679 ob. str. 258. Według lustr, z r. 1764 znajdowało się na przedmieściu 71 Siadcza dm. , w dolnej części miasta Niederstadt 79; żydowskich familii liczono 81. Targ odbywał się w czwartek, jarmarki zaś 4 razy do roku. Tegoż r. 1764 spaliło się całe przedmieście, r. 1781 zaś 52 dm. żydow, i 4 chrześc; 8 ma ja 1806 r. zgorzało 59 dm. Najstraszniejszy pożar jednak srożył się d. 23 kwiet. r. 1854, gdyż prawic połowa miasta wraz z kośc. ew. zgorzała. Na cholerę umarło 1830 r. 130, 1854 zaś 153 mk. R. 1861 istniały tu cechy szewców, krawców, stolarzy, kowali, dalej bednarzy, tokarzy i kołołodziojów stanowiący jeden, rymarzy i garbarzy, w jeden połączo ny, wreszcie młynarzy. Kś. Fr, Sępolny Młyn al. Sępolno, Sempolno, da wniej Sampolna i Sąmpolny Młyn, os. młyńska, pow. bukowski Lutomyśl, o 10 klm. na płn. zachód od Lutomyśla i tyleż na wschódpłn. od Trzciela, na praw. brzegu Sępolny; par. Lwówek, okr. wiejski Sępolno, poczta w Ha merni Kupferhammer, st. dr. żol w Luto myślu Neutomischel; 4 dm. , 20 mk. Istniała już w r. 1379. Jozef z Grodziska nadał wów czas trzecią częśó użytków z młyna, który wystawił w lasach swoich circa aquam que Szapolna dicitur, Janowi Vindemulerowi ob. Kod. Wielkop. , n. 1764. W r. 1580 wchodziła w skład par. Wytomyśl i należała do Mar cina LwowskiegoOstroroga. Była tam wów czas karczma z ćwiercią roli. W końcu ze szłego wieku należał S. Młyn do Melchiora Korzboka Łąckiego, dziedzica dóbr lwówec kich. E. Cal. Sępopol, ob. Szępopel. Sępowo, niem. Sempow, i Sępowskie, dwa wyb. do Barłomina, pow. wejherowski. Sępowo, wś, pow. gąbiński, st. p. Gerwischkehmen; 20 dm. , 105 mk. , 159 ha. Wś założona przez kolonistów Polaków, dziś zupełnie zniemczona. Sępułki, fol. , pow. turecki, gm. Niewiesz, par. Uniejów, odl. od Turka 24 w. , ma 2 dm. , 43 mk. Sęsów, pustk. , pow. wieluński, gm. Mierzyce, par. Działoszyn. Sętal, niem. Suessenthal, wś na pol. Warmii, pow. olsztyński, st. pocz. Spręcowo; 131 dm. , 683 mk, 1254 ha. Sętki, ob. Sędki. Sętki, wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, blisko jez. Selment, prawie przy ujściu Legi, o 9 klm. na wschód od Ełku pocz. , tel. ; 50 dm. , 246 mk. , 613 ha. S. istniały już r. 1469. Walter Kiekierzyc, wójt łecki, nadaje Pawłowi Sędkowi i dzieciom brata jego, Stanisławowi i Piotrowi, na prawie magdeburskiem 15 włók w Sędkach nad rzeką Legą, Dan w Ełku r. 1472. Tenże sprzedaje Falkowi Liczko Falgke Litczke 4 włóki między granicami golubskiemi, Sędka krawca a jeziorem Selmętno. Dan w Ełku r. 1475. Ks. Olbracht odnawia r. 1568 Stankowi Wilikowi Maciejowi Wilikowi, Stańkowi Wilkowiczowi Wielckoitz, Bartkowi Wilkowiczowi, Janowi Sędkowi, Janowi Jelitce, Wojtkowi Czarnemu i Piotrowi Sakel Sokół list na dawczy. Mieli przedtem 15 włók, ale że postawili młyn o 2 kołach w Sypitkach, za to uwalnia ich książę od tłoki, od budowy i na prawy zamków i orki. Prawo magdeburskie zatrzymują. Ad. N. Sfera, mały folw. nad rzką Pielgrzymów ką, pow. nowogródzki, o 9 w. na zachod od Nowogródka, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. Horodeczna, par. katol. Nowogródek; grunta urodzajno. Al. Jel. Sgonn, , ob. Zgon. Siabryn, zaśc. nad rz. Isłocz, pow. oszmiański, w 4 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bakszty, o 85 w. od Oszmiany a 57 od Dziewieniszek, ma 2 dm. , 17 mk. prawosŁ w 1864 r. 11 dusz rewiz. . Siadcza, 1350 r. Szadcze, 1581 r. Sziadcza, wś i fol, pow. olkuski, gm. i par. Kidów, odl 27 w. od Olkusza, posiada pokłady kamienia wapiennego. W 1827 r. było 23 dm. , 152 mk. Dobra S. składały się w 1887 r. z folw. 8. i Łazy, rozl mr. 996 fol S. gr. or. i ogr. mr. 556, łąk mr. 16, pastw. mr. 45, łasu mr. 97, obszar sporny mr. 10, nieuż. mr. 46; bud. mur. 14, z drzewa 2; płodozmian 6 i 10polo wy; las nieurządzony; fol Łazy gr. or. i ogr. mr. 218s nieuż. mr. 8; bud. mur. 3, z drzewa 1. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. 08. 16, z gr. mr. 164; wś Kidów os. 46, z gr. mr. 695. W 1350 r. Kazimierz W. wy nagradzając zasługi niejakiego Stampotyprze nosi jego wieś Szadcze Siadcza z prawa polskiego na niemieckie, sredzkie Kod. Ma łop. , I, 273. W 1581 r. S. , wś pow. lelowskiego, należała do Mikołaja Padniowskiego, który płacił z 2 łan. km. ; była częśó należąca do pobliskiej Solczy Sors soleczki, 1 łan. Pawiń. , Małop, , 80. Br. Ch. Siadki, al Siatki, w XVI w. Syathky i Sathky, folw, pow. włoszczowski, gm. i par. Kluczewsko, ma 593 mr. obszaru, wchodzi w skład dóbr Kluczewsko. W 1827 p. było 2 dm. , 9 mk. Na początku XVI w. była to wieś stojąca pustką, w par. Januszewice Łaski, L. B. , I, 612, Siadła Góra, Szara Góra, 1256 Sadagora, 1380 Schadegar, Schadegur, wś, pow. wrocławski, par. kat. Krzyżowniki, ew. Szymonków. W 1842 r. 33 dm. , folw. , wolne sołtystwo, 279 mk. 79 ew. . Dawniej własność bisk. wrocławskich. Siaduńce, wś, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Giełwany, okr. wiejski Giełwanki, o 5 1 2 w, od gminy a 59 w. od Wilna, ma 10 Sępolny młyn Sępowo Sępułki Sęsów Sętal Sętki Sfera Sgonn Siabryn Siadki Siadła Góra Siaduńce Sępolny Młyn Sępopol Sianowo Siady dm. , 120 mk. katol, w 1864 r. 48 dusz rewiz. włośc, i 15 b. ludzi dworskich; należy do dóbr Nortoki, Stępkowskich. J. Krz. Siady, żmujdzkie Sedos, mko rząd. nad rzką Wardawa i jez. Siedule, pow. telszewski, przy trakcie między Kownem a Możejkami, o 211 w. od Kowna, 25 w. od Telsz a 25 1 4 w. od Możejek, w 1 okr. poL, gm. Siady, ma 90 dm. , 1815 mk. , kośc. paraf. katol. , dom przy tułku dla 10 starców, szkołę ludową w 1877 r. 53 dzieci, dom modlitwy żydowski, zarząd policyjny i gminny, st. pocz, i telegr. , młyn wodny, jarmark 6 stycznia. Kościoł katol. p. w. Wniebowzięcia N. M. P, , z drzewa wznie siony w 1770 r. przez Bartoszewicza, ma 2 altarye fundacyi Macieja Krzyżewicza z 1806 r. i św. Jańska, fundacyi Benedykta Adamo wicza z 1790 r. Par. katol. , dekanatu olsiadzkiego, 6084 dusz. Filia w Renowie, kaplice w Renowie, Kietunach, Grąściach i Łowmiach. Gmina S. składa się z 6 okręgów wiejskich starostw i obejmuje 56 wsi, mających 2382 mk. włośc. Okrąg policyjny stan rozciąga się na 8 miasteczek, 220 wsi, 479 zaśc. i ma 13, 658 mk. Miasteczko było niegdyś własno ścią Sapiehów. J. Krz, Siahły, ws włośc. , pow. lidzki, w 1 okr. poL, o 28 w. od Lidy, 4 dm. , 57 mk. Siahrów, wś, pow. nowogrodwołyński, na zachód od mka Połonnego. Siałkowice Stare, wś, i S. Nowe, Siadlkowitz, niem. Schalkowitz, koL nad rz. Brynicą, w 1532 r. pow. opolski, par. Siałkowice Stare. Posiadają kościół par. murowany, szkołę kat. W 1861 r. S. Stare miały 250 dm. , 2063 mk. 28 katol. , S. kol. założona w 1788 r. 33 dm. , 255 mk. 12 ew. . Kościół par. obecny wzniesiony na miejscu dawnego w 1830 r. Do niego należą filie Chrościce i Popielów. S. Stare mają 5020 mr. roli i łąk, kolonia zaś 315 mr. torfiaste gleby. S. par. miała w 1869 r. 7420 katol. , 990 ewang. i 67 żyd. Dek. siałkowicki dyec. wrocławskiej liczył w 1869 r. 30, 140 katol. , 3195 ewang. , 191 izr. i 9 pa rafii Bierdzan, Brynica, Budkowice, Czarno wąs, Falkowice, Dobrine Wielike łużycka, Jałowa, Łubniany i S. W kościołach używa ny jest język polski. Br, Ch. Siamoszyce 1. w 1581 r. Sziemieszice, wś, pow. olkuski, gm. Kidów, par. Kroczyce, W 1827 r. było 21 dm. , 113 mk. W 1581 r. we wsi S. , par. Kroczyce, wojew, krakowski płacił od 5 łanów km. , 1 sołtysiego, 1 zagr. z rolą, 1 komor, bez bydła. Józef Giełbutowski od 1 łan. km. i 1 zagr. bez roli Pawiński, Małop. , 76. 2. S. , w 1581 Szamosice, pow. olkuski, gm. Pilica, par. Giebło. W 1827 r. było 5 dm. , 34 mk. W 1581 r. Jozef Giebułtowski płacił w S. par. Kromołów od 3 łam km. , 1 czynszow, i 1 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 73. Br. Ch. Siania stara po źmujdzku, rzeczka w pow. wiłkomierskim, dopływ rz. Świętej. Przy ujściu jej za czasów pogańskich wznosił się gaj dębowy. Sianki, wś, pow. turczański, 25 klm. na płd. zach. od Turki, 14 klm. na płd. zach. od Boryni sąd pow. i urz. pocz. , na granicy węgierskiej. Na płn. leżą Bemowa i Mochnate, na wschód Tureczka Wyżna, Butelka Wy żna i Jaworów, na zach. i płd. Węgry Użok. W płd. stronie, blisko granicy, przy gościńcu nżockim biją źródła Sanu i wysyłają strugę płynącą na płn. Strugę tę zasilają w obrębie wsi małe dopływy. Zabudowania wiejskie le żą w dolinie Sanu. Na płd. zach. wznosi się Opolonek do 1028 mt. , na granicy zach. Żydowski Beskid do 863 mt. Przesmyk wioski wznies. 859 mt. Na płd. wschód przy gościńcu, leży karczma Na młakach. Obszar przeważnie lesisty. Na zach. leżą na lew. b. Sanu las Potasznia, na płn. od niego Kopoławiec, na praw. brzegu Sanu Kiczera Siańska szczyt 888 mt. . Własn, więk. ma roli or. 118, łąk i ogr. 86, pastw. 27, lasu 1908 mr. ; wł. mn. roli or. 569, łąk i ogr. 146, past. 954, lasu 104 mr. W r. 1880 było 50 dm. , 355 mk. w gm. , 7 dm. , 49 mk. na obsz. dwor. 23 rzym. kat. , 358 gr. kat. , 23 izrael. ; 35 Polaków, 341 Rusinów, 11 Niemców. Par. rzym. kat. w Turce, gr. kat. w Beniowej. We wsi jest cerkiew p. w. św. Stefana. Tar tak wodny o jednym gatrze i jednej pile zwy czajnej, zużywa rocznie 105 mtr. sześć, drze wa jodłowego i świerkowego a produkuje 70 mtr. sześc, desek. Lu. Dz, Sianno, folw. , pow. sochaczewski, gm. Łazy, par. Brochów, ma 33 mk. , 1139 mr. Sianowo, kaszub. Sjanowo, 1393 Ottenow, 1686 Swianowo, 1780 Sionowo, wś kośc. na Kaszubach, pow. kartuski, st. p. Mirachowo o 1 milę, st. kol. Kartuzy 1 1 2 m. . Wznies. 492 st. npm. , nad jez. i rz. Łebą, w malowniczem położeniu. Zawiera 1 wolne sołectwo, 7 gbur. osad i 4 zagr. Razem z wyb. Cieszonkiem 1885 r. 8 dm. , 63 mk. i Młyńskiem 8 dm. , 53 mk. obejmuje 441 ha 211 ha roli, 33 łąk i 19 lasu. W 1885 r. było 37 dm. , 53 dym. , 266 mk. 6 ew. , 11 żyd. . Szkoła katolicka. Kościół par. p. w. Narodz. N. M. P. , patronatu rządowego, zbudowany w pruski mur w 1816 r. Istnieje przy nim bractwo SzkapL od 1782 r. i trzeźwości od 1856. Do par. należą S. , Młyńsk, Cieszonko, Staniszewo, Mirachowo, Bącz, Olszowe Błoto, Stążki, Głusino, Kolonia, Sianowska Huta, Strzyża Buda, Hejtuz, Pomieczyno i Pomieczyńska Huta. W 1867 r. liczyła paraf. 2492 dusz 1583 komunikantów; w 1888 r. 2710 dusz. Sianki Siania Sianno Siamoszyce Siałkowice Siahrów Siady Siahły Siańskie Sianowód Poprzednio istniał tu kościół filialny do Strzepcza. Parafialnym został w 1864 r. i włączony do dek. mirachowskiego. W kościele znajduje się cudowna figura N. M. Panny, z drzewa, 1881 r. w Monachium odnowiona. Tak Pan Jezus jako i Matka Najśw, mają srebrne, pozłacane korony na głowie. Według podania pojawiła się Matka Boska najprzód w Mirachowie a przepłynąwszy jezioro we wielkiej jasności się ukazała. Zaczęto tedy dla cudownej figury stawiać kościół w Mirachowie. Podczas budowli ukazała się N. M. P. w wielkiej jasności w paprociowym krzaku w Sianowie i choć po dwakroć zanieśli ją do Mirachowa, ale ona i po trzeci raz do Sianowa wróciła. Wtedy wybudowali dla niej najprzód kaplicę a potem kościół. O doznanych łaskach świadczą liczne wota, których r. 1766 było 36; obecnie znajduje się ich w skarbcu jeszcze 16. Najgłówniejsze odpusty są w dzień Nawiedzenia i Narodz. N. M. P. Na te święta udzielił papież Pius VII zupełnego odpustu na wieczne czasy. W r. 1811 d. 5 lipca kościół zgorzał od piorunu. Cudowną figurę wyratowano i zaniesiono do kościoła w Strzepczu, ale po odbudowaniu kościoła przeniesiono ją znów w uroczystej procesyi do Sianowa ob. Cudowne obrazy przez kś. Fankidejskiego, str. 97 102. S. należy do starych osad. Znaleziono tu starożytne groby i popielnice ob. Zeitsch d. Westpreuss. Gesch. Ver. , VI, str. 5. Pierwotnie posiadała wś tutejsza prawo polskie. Krzyżacy, za których czasów S. należało do wójtowstwa mirachowskiego, nadali jej r. 1393 prawo chełmińskie. Już wtedy istniał tu kościół, bo w przywileju z tegoż roku otrzymuje proboszcz 2 wole radła dla fabryki kościoła, a na swoje utrzymanie od każdego czynszowego radła we wsi po 1 korcu żyta i tyteż owsa mesznego, oprócz tego wolne pastwisko razem ze wsią i wolne ryboł. w jeziorach przy wsi dla własnego stołu ob. tamże, str. 47. Dla bisk. kujawskiego zaś wyznaczono pół wiardunka od każdego osadzonego radła. Lokatorem wsi był Retke; przywilej ten wystawił komtur gdański Jan v. Rumpenheim w Mirachowie; odpis podaje w streszczeniu wizyt. Rybińskiego z r. 1780 str. 184. W przywileju r. 1398 prob. sianowski występuje jako jeden ze sędziów polubownych w sporze prob. w Stężycy z zarządem kościoła tamże, str. 48. R. 1424 otrzymuje S. nowy przywilej; od każdego radła płacono odtąd 1 grzyw, i 4 kury. Młyn istniał już za czasów krzyżackich jak i karczma, której przysługiwała propinacya i dla Staniszewa. Od r. 1434 czynszuie karczma 2 grzyw. Wolne drzewo miała cała gmina i to od każdego radła po 1 do 2 pni, ale każdy musiał wprzód o pozwolenie prosić. Za czasów polskich należało S. do sstwa mirachowskiego. Około r. 1480 spalił się kościół nowo pobudowany. Ówczesny bisk. Jakub nadaje w tym roku odpust jedenastu dni wszystkim tym, którzyby wypełniwszy zwykłe warunki, kościół pobożnie odwiedzili i jałmużnę udzielili ku jego wykończeniu ob. Wizyt. Rozdrażewskiego z r. 1583, str. 175. R. 1710 znajdował się kośoiół w opłakanym stanie, tak, źe według zdania wizytatora powinien być rozebranym. Do prob, należała 1 włóka i 7 łąk, także znaczny kawał roli tuż przy plebanii, dworznica zwany; w poblizkiem jez. miał ksiądz wolne rybołóstwo; mesznego pobierał ze wsi 4 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 25. Podług wizyt. Rybińskiego z r. 1780 był kościół w bardzo dobrym stanie in statu eleganti; został bowiem niedawno temu staraniem prob. gruntownie odnowiony. W skład filii wchodziły Sionowo cum Młynisko z 54 mieszkańcami, między którymi było 40 komunikantów; Huta Sionowska, Huta Pomieczyńska, Pomieczyno i Hej tuz, Cieszonko, Staniszewo, Strzyżabuda, Mirachowo, Bącz i Olszowe Błoto i Głusino cum Stążki ob. str. 178 b. . Kś. Fr. Sianowód, futor, pow. latyczowski, par. Deraźnia. Sianowska Huta, niem. Sianowerhuette, wś na Kaszubach, pow. kartuski, pół mili na wschód od Sianowa. Wznies. 677 st. npm. , paraf. kat. Sianowo, st. p. i kol. Kartuzy o 1 1 4 mili. Razem z Hejtuzem 1885 r. 8 dm. , 44 mk. obejmuje 309 ha 231 roli orn. . W 1885 r. było 42 dm. , 55 dym. , 306 mk. Szkoła kat. miała 1887 r. 1 naucz, i 35 dziec. Dawniej należała S. H. do sstwa mirachow skiego. R. 1710 płacił każdy włościanin colonus 12 gr. mesznego ob. Wizyt. Sza niawskiego, str, 26; uwłaszczanie nastąpiło r. 1820. Kś. Fr. Sianowskie jezioro, na obszarze wsi Sianowo, łączy się z jez. Reskowskiem małą rzeczką, dopł. Łeby. Sianożatki, ob. Sienożatki. Sianożęć Wielka, folw. i gajówka na obsz. dwor. Remizowiec, w pow. złoczowskim. Sianożęci, fol. i leśn. w Rożyskach, pow. skałacki. Sianożęta 1. gajówka w Dubowioach, pow. tarnopolski. 2. S. , fol w Zwiniaczu, pow. czortkowski. Siańskie al. Szaińskie Jabłońskie i Tarnawskie, dwa szczyty na głównym dziale, między dolinami Sanu i Stryja. S. Jabłońskie wznies. 876 mt. na granicy Jabłonki Niźniej, Wyźniej i Sokolik, w pow. turczańskim. S. Tarnawskie nieco na płn. zach. od poprzedniego, na granicy Jabłonki Wyźniej, Tarnawy Wyźniej i Sianowód Sianowska Huta Sianowskie jezioro Sianożatki Sianożęć Wielka Sianożęci Sianożęta Siarna Siarzewo Siary Siarucie Siarnista Siarczana Góra Siarczyce Siarczysta Siarka Siarki Siarkompie Siarkowe pole Siarkowiec Siarcza Łąka Niźniej, wzn. 873 mt. Na płn. wsohód podą żają wody do Jabłonki, dopł. Stryja, na płd. zach. do Sanu. Br. G. Siarcza Łaka, pow. ostrołęcki, gm. Dylewo, par. Kadzidło. Siarczana Góra, grupa domów we wsi Swoszowice, pow. wielicki, na północ od tej wsi. Z tych domów stoi 3 na obszarze więk. posiadłości. Ludność wynosi 98 osób 88 rz. kat. i 10 izrael. . Nazwa pochodzi od kopalni siarki, jedynej w Galicyi, którą już od kilku lat zarzucono z powodu zalewu szybów. W szybach, do 20 metrów głębokości, znajdowano częścią rodzimą żółtą siarkę, częścią szarawą, zmieszaną z iłem. Por. Swoszowice. Mac. Siarczyce, w 1489 r. Sathcycze, 1531 Sadzycze, 1539 Scathczicze, 1557 Szathczicze, fol. , pow. włocławski, gm. Piaski, par. Lubraniec, odl. 21 w. od Włocławka, ma 59 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 62 mk. Fol. ten powstał z połą czenia trzech uwłaszczonych osad, rozl. mr. 301 gr. or. i ogr. mr. 287, łąk mr. 7, nieuż, mr. 7; bud. mur. 7, z drzewa 3; płodozmian 11polowy. Dawniej była to wieś wchodząca w skład dóbr Lubraniec. W 1557 r. Jakub Tholibowski płacił tu od 1 2 łana i 3 ogrod. Pawiński, Wielkop. , II, 12. Br. Ch, Siarczysta, rzeczka w pow. bracławskim, lewy dopływ Sielnicy, ma źródła pod wsią Michałówką. X M. O. Siarka, potok, powstaje w obr. Rychwał du, pow. gorlicki, na płn. stoku Magóry Małastowskiej 814 mt. , ze źródeł leśnych; płynie parowem na płn. , a dosięgnąwszy do górnego krańca chat Rychwałdu, zwraca się na zach, , płynie pomiędzy domostwami ryohwałdzkiemi; potem między domostwami gm. Siar i uchodzi na granicy Siar i Sękowy do pot. Sękowy. Długi 12 klm. Źródła wznies. 800 mt. , ujście 311 mt. npm. Nad doliną po toku od wschodu legł dział Rychwałdzkiej gó ry 629 mt. , a od zach. Magóra od Hajnego 705 mt. , Minczoł 673 mt. , Bartnica 632 mt. . Br. G. Siarki, wś, pow. ostrołęcki, gm. Dylewo, par. Ostrołęka. W 1827 r. było 11 dm. , 26 mk. Siarki, wś i fol. poradziwiłłowski, pow. miński, w 3 okr. poL i par. katol. Kojdanów, gm. Rubieźewicze, w pobliżu gośc. handlow. z Rubieżewicz do Wołmy i Rakowa. Wś ma 8 osad pełnonadziałowych; folw. w r. 1813 należał do Lichodziejewskich, miał poddanych 27 męż. , 16 kob. , obecnie dziedzictwo Żeligowskieh. A. Jel. Siarkompie, wś i dwór Monkiewicza, pow. rossieński, par, Pogromoncie. Siarkowe pole, wzgórze w obr. Miłkowa, w pow. cieszanowskim, na płnzach. od wsi, wzn, 258 mt. npm. Miejsce znaku triang. Siarkowiec, kol, pow. błoński, gm. Guzów, par. Szymanów, odl. 14 w. od Błonia Przez rozparcelowanie części dóbr Miedniewice 496 mr. powstały na ich obszarze osady złożone z kolonii od 10 do 60 mr. obszaru. Osady te noszą nazwy Prościeniec, HipolitówKamionka, Leśniczówka i Siarkowiec. Składają się z 46 kolonii, z tych ośm z obszarem 240 mr. przypada na Siarkowiec. Br. Ch, Siarna, rzka, w pow. łuckim, ob. Olszany, Siarnicki staw, ob. Smoczy staw. Siarnista, rzeczka w pow. wileńskim, dopływ Wilii z praw. brz. , uchodzi pod Karolinom, w pobliżu wsi Kamień. Siarucie, dobra, pow. rossieński, gm. Szydłowo, o 14 w. od Rossień. Siary, wś, pow. gorlicki, na połudn, stoku Bartnicy, góry lesistej 632 mt. npm. , nad Siarką, dopł. Sękowy z lew. brzegu i samą Sękową, 5 klm. na płd. od Gorlic. Wś składa się z 144 dm. i 1058 mk. ; 1008 rz. kat. , 3 gr. kat. i 47 izrael. Obszar więk. pos. wynosi 191 mr. roii, 19 mr. łąk i ogr. , 16 mr. pastw, i 162 mr. łasu; pos. mn. 484 mr. roli, 107 mr. łąk, 127 mr. pastw, i 125 mr. łasu. Gleba iło wata, mało urodzajna. Bogactwem osady są kopalnie nafty. Według mapy wydanej sta raniem wydziału krajowego przez L. Syroczyńskiego w r. 1881 wydobywano w forma cyi kredowej w tym czasie rocznie 19, 250 cetn. metr. ropy na obszarze 2 ha, w płd. stro nie od wsi. Według H. Waltera i dr. Duni kowskiego Kosmos, 1885, str, 276 nn. do bywanie nafty było nieracyonalne, kopalnie były wyczerpane ale głębsze wiercenie roko wało przyszłość. Co do samego układu warstw, to pojawiają się tam warstwy strzałkowe, da lej system najrozmaitszych warstw o przewa żających iłołupkach, następnie znowu strzałkowate piaskowce a za niemi naftonośne po kłady. W ogóle cały system łupków, iłów i piaskowców. Nafta pojawia się w kilku war stwach. Kierunek kopalń jest nieregularny z powodu skrętu układu geologicznego. W ogóle leźą na warstwach ropianieckich iły czer wone i szkliste piaskowce, na nich piaskowce dolnoeoceńskie, następnie silnio rozwinięty górny eocen, stanowiący na płd. spąg oligo ceńskich piaskowców. W S. jest szkoła ludo wa. Paraf, rz. kat. w sąsiedniej Sękowy. S. należały do ststwa bieckiego; w r. 1581 li czyły 2 łany km. , 8 zagr. bez roli, 2 komorn. z bydłem, 4 bez bydła, 2 rzemieśl. , łan sołty si i piłę Pawiński, Małop. , 114. S. graniczą na płn. z Ropicą Polską i Sokołem, na wsch. z Dominiko wicami i Męciną Małą, na płd. z Sę kową, a na zach. z Szymbarkiem. Mac. Siarzewo, w 1583 r. Psarzewo, wś włośc, pow. nieszawski, gm. i par. Raciążek, 129 mk. , 691 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 73 mk. Siarnicki staw Siatki Siawry Siawcile Siaty Siatki Sibudów Sibsau Siąszyce Sibica Sibicze Syberya Sibirka Sibischau Sibitis Sibitowszczyzna Wchodziła w skład dóbr bisk. kujawskich w kluczu Raciążek. W 1583 r. płacono pobór od 4 1 4 łan. km. Pawiń. , Wielkop. , I, 249. Siatki, ob. Siadki Siaty, Siety, ws na płn. wsch. brzegu jez. Murowszczyzna, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra, Oskierków, Zaleś, o 1 w. od gminy, 25 dusz rewiz. Siawcile, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Telsz. Siawry, wś, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 80 w. od Wiłkomierza. Siąszyce, w XVI w. Szyeyuschycze i Sieiuszycze 1569 r. , wś, i S. Nowe, fol. , pow. ko niński, gm. Dąbroszyn, par. Grochowy, odl 2 1 2 w, od Rychwałda, 20 w. od Konina, ma 19 os. , 363 mk 162 męż. , 194 kob. , 105 mr. S. Nowe mają 34 mk. W 1827 r. było 45 dm. , 483 mk. Dobra S. obejmują mr. 2501 1350 mr. lasu. Składają się z fol. Grochowy, Siąszyce Nowe i Rutki. W Siąszycach jest go rzelnia o sile 16 koni, przerabia 56, 000 korcy kartofli rocznie. Produkcya dochodzi do 69, 000 rs. Dziedzice wsi tej mieli prawo po bierać cło i z tych dochodów dawali plebano wi kopę groszy. Prócz tego kmiecie dawali pleb, w Grochowach pierwotnie w Dzierzbinie meszne po kor. żyta i owsa z łanu. Ple ban zaś posiadał tu dwa łany roli Łaski, L. B. , I, 278. Według lustr, z 1569 r. Lustr. IV, 303 Zygmunt I w 1525 r. potwierdził mostowe dla tej wsi. Rewizorowie uważają je za niepotrzebne. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś Siąssyce, w par. Grochowy, własność Alberta Siąskiego, miała 1 1 2 łan. , 3 zagr. bez roii, 1 kom. bez bydła. Część Jana Galewskiego 1 1 2 łan. , 3 kom. bez roli, 1 kom. z bydłem Pawiński, Wielkop. , I, 226. Br. Ch. Sibica, niem. Schibitz, wś, pow. cieszyński, par. kat. i ew. Cieszyn na Szląsku austr. , ma 439 mk. , 544 mr. Posiada kaplicę kat. , filią par. Cieszyn. W tej wsi ma swą siedzibę i gospodarstwo Glajcar, głośny patryota i jeden z kierowników odrodzenia narodowego Szląska. Sibicze, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 24 w. od Poniewieża. Sibirien pod Poznaniem, ob. Syberya Sibirka, Sibirki, ob. Sybirka, Sybirki. Sibischau, 1353 Syboschow, 12S8 Sebishow, 1353 Syboschow, wś, pow. wrocławski, paraf, kat. Jaeschguettel, ew. Domslau. W 1842 r. 11 dm. , zamek, folw. , 76 mk. 37 kat. . Sibitis, dwór, pow. kowieński, w 2 okr. poL, o 69 w. od Kowna. Sibitowszczyzna, wś, pow. wiłkomierski, w XVI w. wchodziła w skład dóbr Kurkle. 1 Sibsau Gross ob. Bzowo. Tu podajemy dodatkowo B. leży o 4, 5 klm. od Warlubia st. p. , tel. i kol. . Kościół murowany p. w. św. Małgorzaty, patronatu rządowego dek. nowski, z 1768 r. Istnieje przy nim szpital, fundacyi kaszt. Borowskiego, dla 2 ubogich i bractwo trzeźwości od 1857 r. . Do par. na leżą Bzowo, Brzeziny, Bzówko, Osiek Kommerau. Kompania, Krusze, Fletnowo, Boja nowo, Grupa Górna i Dolna i Piła. R. 1867 liczyła par. 783 dusz, 491 komunikantów, 1888 r. zaś 986 dusz. We wschod, stronie od wsi, niedaleko t. z. Góry Zamkowej leży cmentarzysko, gdzie odkryto kilka grobów skrzynkowych, liczne popielnice i groby pod kloszowe ob. Objaśn. Ossowskiego, str. 76 i 38. W dok. napotykamy tę wś po raz pierw szy r. 1295, gdzio bisk. kujawski Wisław przyłącza ją do par. komórskiej ob. P. U. B. von Perlbach, str. 468. R. 1305 potwierdza Wacław III darowiznę ojca swego na ko rzyść zakonu krzyżackiego, między innemi wsiami wymienione jest także Bzowo ZubesSow; str. 559. Za czasów krzyżackich nale żało B. do komturstwa grudziądzkiego. Wi zyt. Strzesza z r. 1710 donosi, że B. było przyłączone do sstwa grudziądzkiego, prob. posiadał 4 wł. , do kośc. należało jez. Głowi nek. Parafią zarządzał prob. z Komórska, który tu przybywał co trzecią niedzielę str. 189. R. 1773 było tu 200 mk. , po części kat. , po części ewang. i 40 dym. Proboszczami byli 1639 r. Franciszek Grotkowski, 1710 r. An drzej Robakowski, 1783 r. Teofil Grzembski, 1689 r. Kazimierz Grusiński, 1767 r. Mateusz v. Bolemow. Kś. Fr. Sibudów, potok, wypływa w obr. Maleno wic, w pow. cieszyńskim, z pod góry Hradowy 741 mt. , płynie zrazu na płn. a potem na zachód, przez Malenowice i uchodzi pod Nową Wsią Neudorf do Ostrawicy od praw. brzegu. Długi 5 1 2 klm. Br. G. Sicha, karczma w Czołhyniu, pow. jaworowski. Sieh dich fuer, wś, pow. żegański, par. kat. i ew. Przewóz. W 1842 r. 38 dm. , 199 mk. 6 kat. . Do S. należało Pass auf, Trau nicht i Waerst du besser. Sichów Mały i Duży, w XV w. i 1579 r. Swychow i Swichowiecz, wś i fol. , pow. stopnicki, gm. Oględów, par. Koniemłoty, leży na prawo od traktu z Oleśnicy do Staszowa, posiada szkołę początkową, urząd gm. , kasę pożyczk. S. Duży, fol. , należy do dóbr Łubnice, wś ma 68 os. , 924 mr. ; S. Mały, wś, 58 os. , 855 mr. W 1827 r, S. Duży miał 41 dm. , 315 mk. ; S. Mały 39 dm. , 303 mk. Wojciech Jastrzębiec, fundując klasztor w Beszowy w 1421 r. , nadał mu dziesięciny stołu arcyb, in untraque Swichow Długosz, L, B. , III, Sicha Sichów Sieh dich Sichts Sicinek Sichów Sichów Siciewiny 125. W 1579 r. we wsi S. pow. wiślicki, Elżbieta Czyżowska płaciła od 12 osad. , 3 łanów, 1 łanu wójt. , 6 ogrodn, z rolą, 2 komor. i 8 ubog. a w Swichowcu od 11 osad. , 2 3 łanu, 4 ogrod, z rolą, 2 ubog. Stanisław Swichowski Kula sam uprawiał 1 2 łanu i miał 1 ogrod, z rolą Pawiń. , Małop. , 229. Br. Ch. Sichów al. Siechów, wś, pow. lwowski, 6. 55 klm. na płd. od Lwowa sąd i poczta. Na płn. leży Lwów, na wsch. Winniki i Wólka część Czyszek, na płd. wsch. Dawidów, na płd. Pasieki, na płd. zach. Zubrza, na płn. zach. Kosielniki. Wody ze wschod, lesistej części obszaru zabiera pot. Sichowski dopł, Marunki, powstający w Wólce Sichowskiej. Wody z zach. części wsi podążają na zach. do Zubrzy, dopł. Dniestru. Środkiem wsi idzie gościniec a na zach. od niego tor kolejowy. Własn, większa funduszu kalek miasta Lwowa ma roii or. 63, łąk i ogr. 20, past. 4, lasu 638; własn, mniejsza roli or. 484. łąk i ogr. 341, past. 136, lasu 2 mr. W r. 1880 było 80 dm. , 460 mk. w gm. 141 dm. , 300 mk. we wsi S. ; 10 dm. , 54 mk. w przys. Pirogówka a 17 dm. , 106 mk. w przys. Wólka Sichowska, 2 dm. , 16 mk. na obsz. dwor. ; 305 rz. kat. , 151 gr. kat. , 12 izr. , 8 innych wyzn. ; 355 Polaków, 119 Rusinów, 2 Niemców. Par. rzym. kat. w Żubrzy, gr. kat. w miejscu, dek. szczerzecki. Do par. należą Żubrza i Kozielnikl. We wsi jest cerkiew p. w. św. Trójcy i kasa pożyczk, gm. z kapit. 598 złr. Wieś S. nabył Piotr Włodek Włodkowicz z Charbinowic w r. 1409 od Jana Rusina i żony jego Oksany za 50 kóp groszy Zubrzycki, Kron. Lwowa, 1844 r. , str. 79 a w r. 1411 sprzedał ją Janowi z Zubrzy za 60 kóp gr. i konia wartości 4 kóp Liske, A. G. Z. , t. IV, str. 77. Dnia 28 paźdz. 1411 r. poświadcza Iwan z Obychowa, kaszt, szremski i ssta lwowski, iż Jaszek Fortuna z synem Janem sprzedali swe dziedzictwo S. , Piotrowi, synowi Włodka, sście trembowelskiemu, za 170 kóp szer. groszy Liske, l. c. , str. 80. Dnia 14 wrześ. 1412 r. poświadcza Iwan z Obychowa, jako Piotr z Charbinowic, podstoli sandomirski, sprzedał wieś Sichów Janowi z Żubrzy za 130 kóp gr. Liske, 1. c, str. 82. Dnia 12 listop. 1430 r. rozstrzyga Jan Wężyk z Dąbrowy, cześnik kor. i ssta ruski, z polecenia króla spór o wieś S. pomiędzy Janem, Mikołajem i Marcinem, braćmi z Knichinicz, a Janem z Żubrzy Liske, A. G. Z. , str. 64. Dniał sierpnia 1457 r. poświadczają Ścibor z Wiszni, sędzia, i Jan z Wysokiego, podsędek ziemscy lwowscy, że Jan i Mikołaj, rodzeni bracia z Żubrzy, podzielili pomiędzy siebie wsi Zubrze, Sichów i Oświcę 1. c, str. 202. Dnia 4 marca 1485 r. poświadczają Gunter z Sieniawy, sędzia, i Jan z Wysokiego, podsędek, ziemscy lwowscy, ze Zofia, córka Jana Zubrskiego a żona Jana Kunata, sprzedała część swą w Żubrzy i połowę S. Janowi, wójtowi z Sokolnik, za 250 grzyw. Liske, 1. c, t. VII, str. 149. Dnia 6 września 1499 r. poświadcza Piotr Myszkowski z Przeczyczowa, wojew, bełzki i ssta generalny ru ski, że w sprawie sporu o granice wsi Żu brzy i S. stanął między Dziersławem Wilcz kiem z Boczowa, podkomorzym lwowskim, a rajcami Iwowskiemi układ na trzy lata Li ske, 1. c, t. 9, str. 175. W r. 1507 nabyli radcy miasta Lwowa od Jana i Petroneli So kolnickich czwartą część Żubrzy i połowę Si chowa za 200 grzywien, a w r. 1509 drugą czwartą część Żubrzy i drugą połowę S. od Jana Jacymirskiego za 200 grzyw. , w r. 1508 resztę Zubrzy od Dziersława Wilczka za 420 grzyw. Niedostających 300 grzyw, pożyczył im kś. Jan Krowicki, dziekan katedralny, za bezpieczając kapitał na kupionych dobrach, za opłatą 10 grzyw, procentu. Zacny ten prałat przeznaczył ten kapitał na fundacyą w ten sposób, że z 10 grzyw. proc. rada ma corocznie płacić 5 grzyw, lektorowi mszy św. przy ka tedrze, a drugie 5 grzyw, łaziennikowi miej skiemu, który za to raz co tydzień dozwoli łaźni nauczycielowi szkoły miejskiej, wszyst kim uczniom szkoły i sześciu kapłanom Zu brzycki, Kron. m. Lwowa, str. 133 i Rasp, Beitraege zur Gesch, der St. Lemberg, str. 94. W r. 1525 otrzymały wsie Zubrza i S. pra wo magdeburskie Rasp, L c, str. 65. W r. 1543 zabezpieczono radcom miasta Lwowa prawo własności na wsiach Zubrza i S. Rasp, l. c, str. 73. W r. 1579 poleca król Stefan rajcom lwowskim stanąć na wezwanie podko morzego do rozgraniczenia ich wsi S. i Zubrzy od wsi konwentu franciszkańskiego Czyszek i Kozielnik Arch. bernard, we Lwowie, C, t. 339, str. 1918. W r. 1734 poleca Józef z Po toka na Stanisławowie i t. d. Potocki, wojew. i generał ziem kijowskich, podwładnym, aby szanowali Zubrze i Sichów, dobra mta Lwowa 1. c, C, i 532, str. 2572. Ob. Rkp. Ossol, Nr. 2248, str. 9. Stacya Sichow drogi żeL Iwowskoczerniowiecko suczawskiej, odl. 11 klm. od Lwowa. Lu. Dz. Sichts, ob. Zychce. Siciewiny, wś i dwa folw. w pobliżu rz. Mołczadzi, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Koszelewo, par. kat. Nowogródek; wieś ma 13 osad, grunta uro dzajne, łąki dobre. A. Jel. Sicinek, niem. Schein, dok. Cziczynko, wś, pow. wąbrzeski, st. p. i par. kat. Wąbrzeźno, 155 ha 132 roli. W 1885 r. 14 dm. , 16 dym. , 93 mk. , 15 kai, 54 ew. , 24 dysyd. S. należał dawniej do bisk. chełmińskich. W inwentarzu z r. 1731 czytamy wś Sicienko 1 Mi Sicińska Huta Sicińskie Sićkowo Sicz chał Hartman za kontraktem na lat 30, który nastąpił na miejsce Jerzego Cisana, domostwo mu odkupił, kontrakt się zaczyna od 27 apri lis 1729. 2 Krystyan Gwiek, ten także mie szka według kontraktu na lat 12, który mu się zaczyna anno 1722, 1 maja, ten także so bie dobywa rolę, z której po wyjściu lat i po wymierzeniu onej tak jak drudzy sąsiedzi płacić powinien, będzie szarwarkował jak dru dzy. 3 Józef Piat, Michał Harbar, Jan Rokal, ci trzej mieszkają za kontraktem, któ ry im teraz wyszedł, mają role nie wymie rzone, płaci każdy co rok na św. Marcin k fl. 25 czynszu, facit 75 fl. Szarwarkują o swoim stole we żniwa, każdy grabiami i kosą po dni 4, orać do każdego zboża dzień i gnój wozić dzień, z pola zboże dzień, wywieść zboża każ dy powinien wąbrzezką miarą korcy 8, albo też do Torunia, gdzie im się każe. 4 Mły narz za prawem siedzi na lat 40, ab anno 1730, 27 marca, ma roii morgów 7. Łąki nie wydobytej morgów 2 na Sitnie, za to daje żyta korcy 40. Ten młyn powinien po wyjściu lat tak oddać jako teraz inwentarz opisuje. Od słodów cudzych póki kamienie pańskie będą, powinien do dworu od niego płacić, po tem zaś sam to sobie brać będzie. Ten młynarz trzyma te morgi, z których przedtem płacono fl. 25 i szarwarkowano tak jak drudzy wsi tejże ob. str. 30 31. Kś. Fr. Sicińska Huta, ob. Kościerzyna t. IV, 457. Sicińskie jezioro, w pow. ostrodzkim ob. t. vn, 681. Siciny, fol. w Kowalowach, pow. jasielski. Siciny, Kętrz. Sieciny, niem. Sicinni, dok. 1352 r. Sytzyn, Sycyn, 1648 r. Syciny, dobra ryc, pow. tucholski, st, p. i kol. Tuchola o 9, 5 klm. , par. kat. Jeleńcz, leżą nad jeziorem t. n. i rzką Kicz dopł. Brdy. Do dóbr należą fol. Sicinki 1885 r. 3 dm. , 35 mk. i Sady 1 dm. , 15 mk. , razem 863 ha 498 roli orn. . W 1885 r. było 10 dm. , 28 dym. , 164 mk. 24 ew. . R. 1352 r. oświadcza Konrad Wullekop, komtur tucholski, że Jan Tuchołka Jeske Tucholken i brat jego Piotr Petresch kupili połowę dóbr Sicińskich aż po strugę i 1 4 jeziora. Z szczególnej łaski udzielamy im i ich spadkobiercom oba sądy, małe i wielkie, i gdyby więcej dóbr przykupili, sądy te mają zatrzymać, Dan w Tucholi; między świadkami jest wymieniony prob. z Raciąża ks. Mikołaj ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 35 i Odpisy Dregera w Peplinie, str. 104. W lustr, sstwa tucholskiego z r. 1570 czytamy, że dobra te dzierżyli Walenty i Jakub Sicińscy. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Radzimski od 2 wł. folw. i ogr. 2 fl. 8 gr. , Grylewaki 2 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871 r. , str. 183. W wizyt. Jezierskiego z r. 1695 czytamy, że S. składały się z 2 działów duae aulae, z je dnego pobierał prob. jeleniecki 3 kor. żyta i tyleż owsa, z drugiego 1 kor. żyta i tyleż owsa str. 9. Kś. Fr. Siciuny, pow. wileński, ob. Siczuny. Sićkowo, fol. i dobra nad Dzisienką, pow. dzisieński, w 4 okr. poL, gm. Mikołajewo, okr. wiejski Sićkowo, o 11 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 13 mk. katol. ; własność Hrehorowiczów. Okrąg wiejski składa wieś Bondarce, mająca 56 dusz rewiz. Sicz od zasieka, stolica i główne siedlisko sławnego zaporoskiego niżowego wojska jak głosi napis na pieczęci wojskowej, miasteczko ufortyfikowane, otoczone okopami i palisadami, w rozmaitych fazach rozwoju Kozaczyzny, w rozmaitych zbudowane było miejscach. Niewiadomo na pewno gdzie mieściła się S. w początkowym okresie do 1576 r. , t. j. w czasie przed Eustachym Daszkiewiczem i Przecławem Lanckorońskim. Być może, że istniała ona w tem samem miejscu co i w okresie następnym do 1654 r. , t. j. na wysepce rzeki Czartomełyku, łączącej się z Dnieprem odnogą jego a raczej rzką Pawluk. Dotąd wysepkę tę nazywają Starą Siczą. Sicz ta zdobytą została i do szczętu zniszczoną z rozkazu Piotra W. przez Jakowlewa dnia 14 maja 1707 r. Stronnicy Karola XII zamierzyli wówczas w 1710 r. założyć nową Sicz na rz. Kamionce przy Dnieprze, ale takową również z rozkazu Piotra W. zburzył hetman Skoropadzki następca Mazepy i gen. Buturlin. Wówczas ocaleli z rozgromu Kozacy poddali się hanowi krymskiemu i założyli sobie inną Sicz na Aleszkach, na lewym brzegu Dniepru, niedaleko od jego ujścia. Sicz ta przetrwała do 1733 r. , w którym Zaporożcy otrzymali pozwolenie po śmierci koszowego Hordijeńki powrotu, oraz zapomogę na wybudowanie nowej Siczy. Ta Nowa Sicz mieściła się przy ujściu rzki Podpolnej i Bazawłuku do Dniepru, niedaleko od Starej Siczy. Składała się ona z przedmieścia, tak zwanego kramnego bazaru, gdzie znajdowały się kramy i szynki, i z którego wchodziło się do właściwego miasta przez bramę, bronioną działami i basztą. W mieście stało 38 drewnianych budowli w kształcie koszar al. magazynów, zwanych kureniami, wzniesionych w okrąg około wału. Pomiędzy wałem a rzką Podpolną znajdowała się t. zw. Pałanka mieszkanie koszowego i starszyzny, kancelarya wojskowa, kasa, cerkiew Pokrowska, szkoła, mieszkanie duchowieństwa. Od 1735 r. znajdowała się nadto w S. fortyfikacya, rodzaj cytadeli, z garnizonem russkim Nowosieczeński retranszement. W Nowej tej Siczy przetrwali Kozacy 42 lata, aż wresz Sicińska Huta Siciuny Siciny Sidnica Sicz Roska Siczki Siczuny Siczyna Siczyńce Sida Sidabry Sidabrynia Sidabrynie Sidabrynis Sidabryszki Sidaczówka Sidawa Sideklis Sidelniki Sidercewicze Siderka Sideryszki Sidinowiec Sidlica Sidlice cie, w skutek rozmaitych nadużyć, cesarzowa Katarzyna poleciła w 1775 r. ks. Potemkinowi zająć Sicz. Dnia 5 sierpnia 1775 r. ogło szono manifest, wyłuszczający powody znie sienia Siczy, które zarazem położyło kres istnieniu wojska zaporoskiego. Wszelkie na stępnie zamiary wskrzeszenia Siczy nad Du najem, w Dobrudży i in. nie miały trwałego znaczenia. J. Krz. Sicz Roska, wioska przy ujściu rzki Kisłówki dawniej zwanej Bowkunem do Rosi, pow. taraszczański, w 1 okr. poL, gm. Koszowata, par. praw, Stepok. Stanowi właściwie przysiołek wsi Stepok i ma 78 mk. Siczki, wś, pow. kozienicki, gm. i par. Jedlnia, odl. od Kozienic 21 w. , ma 16 dm. , 128 mk. , 24 mr. dwors. , 288 mr. włośc. W 1827 r. było 9 dm. , 53 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Jedlnia. Siczki, góra lesista, na praw. brzegu Hnyły al. Gniłej, na płd. od wsi Butli, w pow. turczańskim. Wznies. 936 mt. npm. Miejsce znaku triang. Br. G. Siczuny 1. al. Siciumy, wś, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra, Steinów, Kietutany, o 9 w. od gminy a 56 w. od Wilna, 33 dusz rewiz. W spisie ż 1866 r. podana wś, mająca 6 dm. i 41 mk. katol, i zaśc. 6 dm. , 54 mk. t. wyzn. 2. S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 84 w. od Nowoaleksandrowska. Siczyna, ob. Syscyna. Siczyńce al. Sieczyńce, wś nad Tarnawą, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. poL, gm. , par. katoL i sąd Dunajowce, ma 81 osad, 646 mk. 39 jednodwor. , 595 dzies, ziemi włośc, 44 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesiona w 1734 r. , ma 847 parafian. Nale ży do klucza dunajowieckiego Skibniewskich, dawniej Krasińskich. Dr. M. Sida, grupa domów w Wełdzirzu, pow. doliński. Sidabry 1. wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra, hr. Tyszkiewiczów, Janowo, o 10 w. od gminy a 50 w. od Wilna, 26 dusz rewiz. 2. S. , wś nad jez. Gawejki, tamże, okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów, Gawejki, 25 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podana jedna wś, mająca 8 dm. , 128 mk. kat. J. Krz, Sidabrynia, zaśc. szlach, nad jez. Kiewna, pow. święciański, w 2 okr. poL, o 28 w. od Święcian, 2 dm. , 15 mk. katol. Sidabrynie, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 44 w. od Nowoaleksandrowska. Sidabrynis, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 67 w. od Nowoaleksandrowska. Sidabryszki, zaśc, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, o 37 w. od Poniewieża. Sidaczówka, wś, pow. żytomierski, par. praw. Kurowinczyki, katol. Cudnów; dawniej Krajewskich, dziś Moskalowa. Sidawa al. Siedawa, wś nad rz. Baranem, dopł. Bohu, pow. winnicki, okr. poL Żmierzynka Żmerynka, par. katol, i sąd Brahi łów, gm. Stanisławczyk, o 36 w. od Winnicy, ma 34 osad, 204 mk. , 268 dzies, ziemi włośc, 350 dworskiej, 33 cerkiewniej. Cerkiew p. w. św. Krzyża, wzniesiona 1784 r, ma 740 pa rafian. Należała do Potockich, Jakubowskich, dziś Knota. Dr. M. Sideklis, ws, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 16 w. od Telsz. Sidelniki 1. grupa domów w Kamionce Wołoskiej, pow. Rawa Ruska. 2. S. , grupa domów w Wólce Mazowieckiej, pow. Rawa Ruska. Sidercewicze, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. poL, gm. i okr, wiejski Wołożyn, 19 dusz rewiz. Siderka, wś i dobra, pow. sokólski, w 1 okr. poL, gm. Makowlany, o 19 w. od Sokółki; cerkiew, park; niegdyś dziedzictwo Zawistowskich, dziś Winogradowa. Sideryszki, wieś, pow. rossieński, parafia Kroska. Sidinowiec, pot. , ob. Sidynowiec. Sidlica, Szydlica struga, pod Gdańskiem, nad którą leży wś Sidlice. Nad nią stał daw niej młyn należący do brygitek w Gdańsku. Zgorzał on r. 1472. Na jego miejscu dziś os. Tempelburg ob. Klaszt, żeńskie przez kś. Fankidejskiego, 70. Ks. Fr. Sidlice, ob. Szydlice, Sidlisko, niem. Schidlisken, wyb. do Orla, pow. kościerski, st. p. Nowe Polaszki. Sidlna, pow. międzyrzecki, ob. Silna. Sidło, niem. Siedelkrug, karczma w Żukowie, w wieczystą dzierżawę puszczona, pow. kartuski. Sidłów, niem. Schiedlow, 1379 r. Schidlaw, 1534 r. Schidli, wś, pow. niemodliński, par. Niemodlin o 1 1 4 m. . W 1861 r. 65 dm. , 453 mk 18 ew. , szkoła, 389 mr. Sidnica, częśó gm. Horyniec, w pow. cieszanowskim. Sidorańce, zaśc. szlach, nad rzeką Wilią, pow. wileński, w 1 okr. poL, o 20 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katoL Sidorki, wś włośc przy ujściu rzki Grabarki do Krzny, pow. bielski, gm. Sidorki, pan Biała, odl. 4 1 2 w. od Biały, posiada urząd gm. , 36 dm. , 269 mk, 1219 mr. W 1827 r. wś S. , własność funduszu edukacyj, miała 16 dm. , 139 mk. S. gm. graniczy z gm. Sitnik, ma 17, 166 mr. obszaru, 5000 mk. Nale Sicz Roska Sidlisko Sidlna Sidło Sidłów Sidorańce Sidorowicze Sidorowce Sidorki ży do sądu gm. okr. I we wsi Horbów, st. p. w Biały. W skład gm. wchodzą Białka, Czosnówka, Dokudów, Grabanów, Julków, Kozula, Maryniu, Ortel Książęcy, Perkowica, Plebańska Wólka, Rutka, Sielczyk, Sidorki, Woskrzenice Małe i W. Wielkie. Sidorki 1. dobra, pow. wołkowyski, w 2 okr. poL, gm. Hornostajewicze, o 22 w. od Wołkowyska. 2. S. , wś, tamże, gm. Tołoczany, o 8 w. od Wołkowyska. Sidorów z Bezednią, wś nad rzeką Zbruczem, pow. husiatyński, odl. 9, 5 klm. od Husiatyna. Leży na granicy gubernii podolskiej. Obszar dwor. 2452 mr. , włośc. 1869 mr. W 1870 r. 1622 mk. ; w 1880 r. w gm. 1505 mk. , na obsz. dwor. 235. Posiada kościół par. rzym. katol. dek. czortkowski. Był to pierwotnie kościół i klasztor dominikanów, założony przez Marcina Kalinowskiego, woj. podolskiego, dziedzica S. , w 1726 r. Klasztor został w 1784 r. zniesiony i zarząd parafii oraz budynki klasztorne i kościelne oddano świeckiemu duchowieństwu. Kościół murow, wzniesiony 1741 r. p. w. N. P. Maryi. Par. ma w S. 620 rz. kat. Do parafii należą Bednarówka 35 dusz, Czarnokońce 600, Krzyweńkie 49, Puzyna al. Jędrzejówka 330, Suchodół 170, Szydłowce 353, Tłusteńkie 470, Trojanówka 92, Wasylków 149, Zielona 30. W całej parafii katol. 2698, izrael. 408. Gr. kat. par. należy do dek. husiatyńskiego, dyec. stanisławowskiej. Cerkiew p. w. Narodzenia N. P. M. , murow. , metryki ma od 1784 r. , liczy 1216 gr. kat. Szkoła etat. o 1 naucz. Kasa pożyczk, gm. z kapit. 1342 złr. Obecni właściciele obszaru dwor. Jan i Kornel Pajgerci synowie Adama Pajgerta, poety. S. był dawniej miasteczkiem; jeszcze Kuropatnicki w Geografii Galicyi 1786 r. wymienia S. jako miasto. Należało w XVII w. do Kalinowskich. Na środku wsi, w miejscu, gdzie dwa potoki ze sobą się łączą, wznosi się strome wzgórze, a na jego cyplu sterczą okazałe ruiny zamku zbudowanego przez Marcina Kalinowskiego, hetm. w. kor. Przed kilkudziesięciu jeszcze laty budowle zamkowe używane były na cele gospodarskie. Nad bramą wjazdową była płyta z napisem kto i kiedy ten zamek postawił. Wieża nad drugą bramą wjazdową od strony lasu w kierunku ku Zbruczowi dopiero przed kilku laty runęła. Z aktów krajowego archiwum we Lwowie, tak zwanego Bernardyńskiego, wypływa, że S. był punktem centralnym klucza sidorowskiego. W aktach grodzkich trembowelskich znajduje się relacya woźnego sądowego Hrynka Hałambieca, spisana w 1771 r. Na urzędową rekwizycyę J. W. Antoniego Bielskiego, łowczego nadwornego koronnego, i Tekli Kalinowskiej, małżonków, dnia wczorajszego, t. j. dnia 5 marca teraźniejszego z Im. Pany szlachtą Zygmuntem Bronikowskim i Józefem Rzepińskim, mnie woźnemu dla lep szej wagi, wiary i pewności przydanymi, na samprzód do klucza sidorowskiego, w wojew. podolskiem, ziemi kamienieckiej, potem do dóbr Kopyczyniec w pow. trembowelskim le żących, ode wsi do wsi, do każdej z osobna niżej specyfikowanych wsiów osobiście zjeż dżałem. Gdzie będąc z pomienioną szlachtą nasamprzód w Sidorowie; pałac ten z grun tu z kamienia murowany i w około murem opasany, na drugiem piętrze okien, sufitów, zamków u drzwi ani dachu dobrego na tymże nie ma, na folwarku ten z gruntu reperacyi potrzebuje; stawów 4 bez dobrych grobel, upustów, i też same stawy bez żadnych za rybków, jako mi powiadano w karczmie, ta w swojej sytuacyi, w browarze ten funditus spustoszony, w młynach te lubo nie ze wszy stkiem jednak dawnemu podobne porządku. We wsi Zielonej folwark po jednej części do bry, a po części reparacyi potrzebuje; w mły nach dwu do tejże wsi Zielonej należących, te zupełnie obydwa porządne, w karczmie do tejże wsi przyległej tę z gruntu trzeba repa rować, w browarze tejże wsi ten w swojej jak przedtem pozostaje sytuacyi. W Krzyweńkim ten ze wszystkiem teraz porządkiem jako i przedtem w młynie do tej wsi należą cym, ten w całości, stawek przy tym pusty, bez upustu, ze złą groblą, w karczmie w Krzyweńkim tę z gruntu reparować trzeba, w browarku, tenże gwałtownej żąda repara cyi; we wsi Wasylkowie folwark ze wszyst kiem zrujnowany, w młynku ten także w ca łości, około tegoż stawku grobla pusta i upust ladajaki; w Oparszczyźnie dworek posesorski ze wszystkimi budynkami wygodny, stawek nowo zreperowany. W Suchodole ze wszyst kiem dobry, około stawku ten pusty z groblą i upustem spustoszonym. Do Kopyczyniec i t. d. Do klucza sidorowskiego należało kil ka wsi, które obecnie należą do odrębnych właścicieli. Stawki pospuszczano, zamek opu stoszał. Dwór właściciela przeniesiony po za wieś; przy nim Pajgertowie urządzili pię kny ogród. B. R. Sidorowce 1. fol pryw. , pow. lidzki, w 2 okr. poL, o 31 w. od Lidy, 1 dm. , 6 mk. 2. S, , wś, nad bezim, dopł. Isłoczy, pow. miń ski, w gm. Raków, ma 10 osad; grunta szczer kowe, lasu mało. AL Jel Sidorowicze 1. wś, pow. święciański, w 4 okr. poL, gm. Zaporocz, okr. wiejski Mokrzyca, o 6 w. od gminy a 62 w. od Święcian, ma 12 dm. , 97 mk. prawosŁ i 9 katol. 48 dusz rewiz. ; należy do dóbr Gozdawa, Boczkowskich w 1864 r. . 2. S. , wś, pow. rohaczewski, obnażenia formacyi kredowej. Sidorów Sidorki Sidorowicze Sidowgi Sidorowicze Sidorowicze, ws nad bezim. dopł. Żerewy, pow. radomyski, w 4 okr. poL, gm. i par. prawosł. Rozważów o 8 w. , o 75 w. od Radomyśla, ma 429 mk. Podług Pochilewicza w 1887 r. jest tu 360 mk. prawosŁ, 50 kat. i 40 żyd. Włościanie na mocy umowy wykupnej nabyli 536 dz. , z której płacą 179 rs. 10 kop. wykupu rocznie. Wś ta istniała już w XVI w. Lustracya z 1553 r. wymienia bobrowe gony w S. , należące do Diedków. Obecnie posiadają tu części Aleksandrowicz 157 dz. roii, 400 lasów, 31 nieuż. , Korczewski 71 dz. roii, Iwaszkiewiczowa 12 dz. roli i 10 nieuż. , Timaszew 92 dz. roii i 28 drobnych właścicieli 176 dz. roii i 15 nieuż. . W 1863 r. cała wieś należała do Czerniachowskich. Sidorowiecka Rudnia, pow. radomyski, ob. Rudnia 43. . Sidorówka, fol. i wś Sidory, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 14 w. ; wś ma 22 dm. , 166 mk. ; fol. 1 dm. , 3 mk. Spis z 1827 r. podaje w par. Jeleniewo wś Sidory, liczącą 24 dm. , 258 mk. Moze nazwa Sidorówka służyła tylko folwarkowi. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 241 gr. or. i ogr. mr. 186, łąk mr. 22, past. mr. 8, nieuż. mr. 25; bud. drewn. 4, pokłady torfu. PoL ten dawniej wchodził w skład dóbr rząd. Kukowo. Sidorówka, fol. , pow. wilejski, ob. Biesiady, Sidorówka, wś nad rzką Chorobrą, pow. kaniowski, na pograniczu zwinogródzkiego, w 3 okr. poL, gm. Szenderówka, o 70 w. od Kaniowa, ma 1131 mk. W 1741 r. było tu 50 dm. ; w 1863 r. 100 dm. i 913 mk. Posiada cukrownię, założoną w 1860 r. ; cerkiew p. w. Przemienienia, wzniesiona z drzewa w 1744 r. , na miejsce dawniejszej z 1716 r. , uposażona 44 dz. Wś wchodziła niegdyś w skład ststwa korsuńskiego, w 1863 r. należała w części do Turczewiczów 987 dz. , w części do Frankowskich poprzednio Neumanów, 1195 dz. . Sidorowszczyzna, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. poL, gm. białowieskoaleksandrowska, o 25 w. od Prużany. Sidortira, rzka w pow. poniewieskim, prawy dopływ Niewiaży, do której uchodzi pomiędzy Sonżyłą a Szoją. Sidory 1. wś nad jeziorem t. n. , pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubów, odl. 19 w. od Suwałk, leży przy trakcie z Suwałk do Wiżajn, ma 39 dm. , 249 mk. Mazurów. Obszaru 176 mr. ; położenie wzgórkowate, gleba zwirowata. Od zachodu i południa jeziora Sidory i Omuliste, połączone rzeką Szeszupą. W tych jeziorach poławiają się wyborne raki. Wś ta wchodziła w skład dóbr rząd. Kadaryszki. 2. S. Zapolne, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Łubów, odl. od Suwałk 19 Słownik Geograficzny T X. Zeszyt 115. w. , ma 4 dm. , 47 mk. 3. S. , wś włośc, pow. suwalski, gm. Koniecbór, par. Raczki, odl. od Suwałk 16 w. , ma 29 dm. , 259 mk. W 1827 r. 19 dm. , 110 mk. Sidory 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. Zaleś, okr. wiejski Nowy Dwór, o 5 w. od gminy a 48 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 31 mk, prawosł. 18 dusz rewiz, w 1864 r. . 2. S. , fol. , pow. szawelski, gm. Szawlany, o 29 w, od Szawel. 3. S, , wś, pow. telszewszewski, w 4 okr. poL, o 14 w. od Telsz. Sidory, wś na lew. brzegu Kamionki, pow. wasylkowski, w 1 okr. poL, gm. Połonieckie Wielkie, par. praw. Mazepińce o 5 w. , o 50 w. od Wasylkowa, ma 1438 mk. w 1863 r. 1047 mk. . Należy do klucza białocerkiew. skiego dóbr hr. Branickich. Sidorycha, futor, pow. lityński, około Chmielnika. Sidoryszki 1. wś i dobra nad rzką Soroczanką, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Aleksandrowo, okr. wiejski Stracza, o 3 w. od gminy, ma 5 dm. , 52 mk. kat. , 11 żyd. 18 dusz rewiz. . W 1864 r. własność Pa szkiewiczów. 2. S. , fol. i dobra nad rzką Kiewną dopł. Źejmiany i jez. Pakałas, pow, święciański, w 2 okr. poL, gm. Łabonary, okr. wiejski Syłguciszki. par. Łyngmiany, odl. o 28 w. od Święcian, 1 w. od Łyngmian a 105 w. od Wilna. FoL ma 2 dm. , 23 mk. 17 kat. i 6 żyd. , dobra zaś 800 dz. pod budowlami i ogr. 5 dz. , roii 300 dz. , łąk 210 dz. , łasu 240 dz. 80 dz. łasu sosnowego budowlanego, 120 niedawno zasianego i 40 dz. lasu liściastego, pod jez. Aszeryczek od litew, aszerys okuń 15 dz. i nieuż. 30 dz. Gleba w części glinia sta, w części piaszczysta, powierzchnia gó rzysta, w małej tylko części płaska; gospo darstwo postępowe, we dworze 9polowe, na folw. 4polowe, w zaściankach 3polowe. Za budowania gospodarcze wszystkie, bez wy jątku, zupełnie nowe, wzniesione przez obec nego właściciela. Ludność wiejska okoliczna czysto litewska, wyznania katol. , mówiaca po litewsku, szlachta zaś zagrodowa używa ję zyka polskiego. Ludności napływowej oprócz nielicznych żydów nie ma żadnej. Dobra S. przez cztery pokolenia zostawały w posiada niu Rewkowskich, w 1856 r. nabyte zostały przez Romualda Małeckiego. 3. S. , zaśc, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. Kukuci szki, okr. wiejski Puczkaryszki, o 12 w. od gminy, 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Inturki. 4. S. , zaśc, pow. nowoaleksandryj ski, w 4 okr. poL, gm. i par. Jużynty, o 43 w. od Nowoaleksandrowska; należy do dóbr Nielubiszki. 5. S. , fol. , pow. wiłkomierski, gm. Rogowo. R. Mal. J. Krz. Sidowgi, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 51 w. od Poniewieża. 31 Sidorycha Sidoryszki Sidory Sidortira Sidorowszczyzna Sidorówka Sidorowiecka Rudnia Sidzianka Sidowicze Sidowicze, białor. Sidowiczy, wś, pow. miń ski, w 2 okr. poL rakowskim, gra. Iwieniec, w pobliżu gościńca z mka Iwieńca do mka Kamień, ma 7 osad; grunta szczerkowe, lek kie, z gliną w podłożach. A, Jel, Sidra, Siderka, Sidranka, rzka w pow. sokolskim, lewy dopływ Biebrzy. Bierze początek pod wsią Starowlany, o kilka wiorst na zach. od mka Kuźnicy, płynie w kierunku ptn. zachod. na Bieniasze, Ogrodniki, Jurasze, Sidrę, Potrybowszczyznę Potrzebowszczyznę, Siderkę, Kudrawkę, Grzebieńce, Jaczno i uchodzi w pobliżu wsi Jałowo. Oprócz pomniejszych przyjmuje rzkę Litwinkę. J. Krz. Sidra, mko i dobra nad rzką Sidrą, lewym dopł. Biebrzy, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Makowlany, o 16 w. od Sokółki, 14 w. od Kuźnicy a 30 w. od Grodna. Zabudowana na wzgórzu panującem nad bagnistą okolicą, ma 110 dm. , przeważnie drewnianych, 920 mk. w 1878 r. , w tem 604 żydów, zarząd miejski, zarząd gminny, cerkiew, kośc. kat. , koso. ewang. , dom modlitwy żydowski, targi co niedzielę, st. poczt. Ludność trudni się rolnictwem lub drobnym przemysłem. Par. prawosł, dekanatu błahoczynia sokolskiego, 1531 wiernych. Par. katol, również dekanatu sokólskiego, 2224 wiernych. Niewiadomo kiedy powstała ta osada. Należała ona początkowo do ks. Radziwiłłów, od których drogą wiana przeszła wraz z hrabstwem tejże nazwy w dom Gasztoldów. W 1535 r. d. 11 listopada Wojciech Marcin Gasztold, wojew, wileński, wzniósł w S. drewniany kościół paraf. , żona zaś jego Radziwiłłówna uposażyła takowy folw. Potrzebowszczyzna, Od Gasztoldów przeszła S. do Naruszewiczów, mianowicie Mikołaja, kasztel, żmujdzkiego, gorliwego wyznawcy nauki Kalwina, który też prawdopodobnie założył tu zbór swego wyznania, jakkolwiek Dyakiewicz i inni przypisują fundacyę późniejszym dziedzicom kn. Hołowczyńskim. Być może źe Hołowczyńscy uposażyli tylko istniejący już zbór. Po kn. Hołowczyńskich przeszła S. do rąk Wołłowiczów, a od tych do Potockich. Na schyłku XVII w. Adam Szczuka, podkanclerzy litew. , ożeniwszy się z Potocką i nabywszy dobra sidrzańskie, usiłował odjąć zbór kalwinom i obrócić go na kościół katolicki, na wstawiennictwo jednak dworu pruskiego zaniechał tej myśli i zbór przetrwał do naszych prawie czasów, rozebrany bowiem został dopiero w r. 1880 wraz zb. pałacem Potockich. Świątynia ta oraz utrzymywane przy niej szkółka i szpital uposażone były z zapisu kn. Hołowczyńskich dwiema wsiami osiadłemi, z gruntami i poddanymi. Z ministrów sidrzańskich wymienia Węgierski w dziele Slavonia reformata Łukasza Klementynusa, rodem z Koźmina; Damiana Grużewskiego; Jerzego Ranizowskiego przez 50 przeszło lat i Jana Reczyńskiego w 1759 r. . Po Szczukach S. powróciła do Potockich, staraniem których, a szczególniej Ignacego Romana hr. Potockiego dźwignięto w 1783 r. z muru obecny kościół katol. p. w. św. Trójcy. Świątynia ta, wzniesiona na wyniosłem wzgórzu, odznacza się pięknym stylem włoskim, ma 38 arsz. długości, 19 szerokości a 26 wysokości, oprócz zakrystyi i skarbca. Kryta gontami, wewnątrz przedstawia się ubogo. Uposażenie proboszcza stanowi 112 dzies, ziemi. Dobra wraz z miasteczkiem, obciążone długami, ulegty exdywizyi w 1816 r. i nabyte zostały na licytacyi przez Rajmunda Rembielióskiego, prezesa wojew, mazowiec, za 1, 200, 000 złp. J. Krz. Sidryczyn, wś, pow. orszański, stanowiła niegdyś starostwo niegrodowe sidryczyńskie, położone w wdztwie witebskiem, pow. orszańskim. Podług metryk litewskich powstało około r. 1625 z dawniejszego ststwa orszańskiego, przez odłączenie z niego dóbr S. , Dziewina i wsi Zazierze, które posiadali Młoccy, Dybowscy, Hlebowiczowie, Hordynowie, Kmicicowie, Hlebiccy Józefowiczowie, Ohodkiewiczowie, wreszcie z mocy przywileju króla Augusta III z d. 4 lutego 1757 r. dzierżyli je Jan Józefowicz Hlebicki, ststa orszański, wraz z żoną Heleną z Nowackich, opłacając zeń kwarty 548 złp. 13 gr. a hyberny 100 złp. Sidynowiec, potok, powstaje w obrębie Wyszkowa, w pow. dolińskim, w Karpatach wschodnich, w dziale Beskidu wyszkowskiego, z pod grzbietu granicznego, w którym wznosi się szczyt Załam 1291 mt. ; płynie na płn. leśnemi debrami i u zach. stóp Heczki, w dolinie między Heczką 1108 mt. a Kalinowcami 993 mt. uchodzi do ramienia źródlanego Mizuńki na wys. 859 mt. Długi 4 klm. Sidzianka al. Sidzina al. Sidziny, potok, powstaje w obr, Sidziny, pow. myślenicki, w lesie Czernicy, z pod granicznego grzbietu pasma babiogórskiego, gdzie wznosi się szczyt Silec 1318 mt. . Płynie górską dolinką po pod wzgórze Kielik 960 mt, u którego pod nóża zwraca się na płn. wschód. Odtąd podą ża doliną górską przez wieś Sidzinę, a połą czywszy się od praw. brzegu z pot. Głazą a od lew. z Ciśniawą tworzy strumień górski Bystrzankę, lewy dopływ Skawy. Od zach, między S. a Ciśniawą wznoszą się Kielik 960 mt. i Plebańska góra 664 mt. , a od wsch. między S. a Głazą Wostojów 741 mt. i Tempkowa góra 707 mt. Długość biegu 15 klm. Spad wód gwałtowny, dno kamieniste, brze gi skaliste. Br. G. Sidzielniki 1. dobra, pow. wołkowyski, w 1 okr. poL, gm. Podorosk, o 27 w, od Woł Sidowicze Sidra Sidryczyn Sidynowiec Sidzielniki Siebeneichen Siebendorf Siebenbergen Sidziny Sie Sidzino Sidzina Sidzina kowyska. 2. S. , uroczysko, tamże, o 35 w. od Wołkowyska. Sidzina 1. al. Sydzina, w dokum. Sidigna i Szydzina, wś, pow. wielicki, na płn. wschód od Skawiny, przy gościńcu do Borka Falęckiego. Zbudowana w równinie, nad małym dopływem pot. Rzepnika lew. dopł. Skawiny. Najwyższe wzgórza sięgają 230 mt. npm. Graniczy na wschód ze Swoszowicami, na płn. z Skotnikami, na zach. z Samborkiem. Par. rz. kat. w Skawinie 3 klm. . Składa się wraz z obszarem więk. pos. z 201 dm. i 781 mk. 384 męz. , 397 kob. , 722 rz. kat. a 59 izrael. Obszar więk. pos. wynosi 276 roli, 78 łąk i ogr. , 101 past. i 39 mr. lasu; pos. mn. ma 428 roii, 164 łąk i ogr. , 43 past. i 9 mr. lasu. Wspomina tę wś przywilej z r. 1198, wyliczający dobra klasztoru miechowskiego Długosz, L. B. , III, 28 i Kod. Małop. , II, 12. Szlachcic Michera darował w tej wsi klaszto rowi źródło słone, które jednak wyschło. Podobnież warzelnie soli miał w Sidzinie klasztor zwierzyniecki na górze Ceran lub Czyczan L. B. , III, 71, które za Długosza także już wyschło. Sama wś należała za Długosza i później, aż do końca XVIII w. , w części do opactwa tynieckiego, w części do prywatnych osób. Ztąd rozróżniają Sidzinę Kameralną, t. j. dawniej opacką, i Sidzinę Eurdzik. Za Długosza L. B. , Ill, 191 i II 121 było we wsi 6 łanów kmiec, i karczma. Klasztor nie miał roli własnej. W 1490 r. Pawiński, Małop. , 450 opłaciło poradlnego 7 łanów km. a w r. 1581 ibid. , 42 część dzierżawiona przez Wojciecha Wędrogowskiego miała 8 łanów km. , 1 zagrodę z rolą, 3 komor, z bydl. , 2 bez bydła i ćwierć roli; część opactwa tynieckiego, którą trzymał Dzieklarski, łan i ćwierć kmiecy, 3 zagrody z rolą, 2 komor, z bydł. , 1 bez bydła. Po supresyi opactwa tynieckiego została część klasztorna przyłączoną do funduszu religijnego. We wsi jest szkoła filialna. 2. S. al. Sydzina, wś, w pow. myślenickim, ciągnie się długą ulicą nad pot. Sidzianką. Wąską dolinę potoku otacza od płd. Beskid, tworzący granicę od Węgier 776 mt. wzn. ; wzgórza na zach. od wsi wznoszą się stromo z 572 na 960 mt. w lesistym szczycie Kielek, na wschód zaś w nagą górę Tempkową 707 mt. i Wostojów 741 mt. . Na połudn, stoku góry Wostojowa, u źródeł pot. Głaza, znajduje się przys, złożony z kilku chat Mała Sidzina. Na wschód przysiołka, na granicy wsi Spytkowic, ciągnie się dział wód Skawy i Bystrzanki, pokryty lasem. We wsi jest kościół rzym. katol. i szkoła ludowa. Wchodziła do kompleksu dóbr arcyks. Albrechta dawniej Maurycego St. Genois i składa się z 559 dm. 5 na obszarze więk. pos. i 2214 mk. 1032 męż. , 1182 kob. , 2211 rzym. kat, a 3 izrael. Obszar więk. pos. wynosi 162 roli, 10 łąk, 58 past. i 2314 mr. lasu; pos. mn. ma 4886 roli, 238 łąk, 1186 past. i 858 mr. lasu. Gleba jest nieurodzajna, górska, owsiana, lasy świer kowe. Wś musiała powstać w końcu XVII w. , nie znajdujemy jej bowiem w spisach pobor. z 1676 r. Prawdopodobnie założono kościół razem ze wsią; najprzód był filią Makowa aż do r. 1836, w którym utworzono tu parafią. Teraźniejszy kościół murowany zbudowano w r. 1815. Parafia należy do dyec. krakow skiej, dekan, makowskiego. Mac. Sidzina, ob. Szydzina. Sidzino, niem. Seddin, , dobra w Pomeranii, pow. słupski, st. p. i par. kat. Słupsk o 3 klm. . R. 1288 potwierdza ks. Mestwin kla sztorowi w Belbuk i kościołowi św. Mikołaja w Słupsku między innemi wsiami i Zidinon ob. P. U. B. Y. Perłbach, str. 390. R. 1291 nadaje arcyb, gnieźn. Jakub klasztorowi nor bertanek w Słupsku dziesięciny in Sidzino tamże, str. 455. Kś. Fr. Sie. ,. ,, ob. Se. .. . Sidziny, potok, ob. Sidzianka. Sieben dok. , pow. szczycieński, ob. Lemany, Siebenbergen, pow. bydgoski, ob. Siedmiogóry, Siebendorf, dawne dobra na obszarze Zielonopola, w pow. rzeżyckim. Ob. Duksztygał t. II, 215. Siebeneichen, karczma, pow. królewiecki, st. p. Waldau O Pr. ; 3 dm. , 23 mk. Siebeneichen, 1371 Sebineychen, wś, pow. lwowski Szląsk, par. ewang. i kat. Zobten. W 1842 r. 97 dm. , zamek, 2 folw. , 547 mk. 25 kat. , szkoła ew. , kaplica kat. , młyn wodny, olejarnia. Do S. należało Harte Vorwerk i Hoellau. S. iebenhuben, ob. Siedm Łanów. Siebenhuben, wś wśród żyznych Żuław, pow. malborski, st. p. Nowydwór, par. kat. Ladekopp, zawiera 2 posiadła, obejmujące 26 włók 10 mr. 207 ha. W 1885 r. 3 dm. , 31 mk. , 5 kat. , 3 ew. , 53 dysyd. Kś. Fr. Siebenhufen, ob. Szewo. Siebenhufen, wś, pow. pruskoholądzki, st. p. Schlobitten, 4 dm. , 17 mk. , 54 ha. Siebenhufen 1. wś, pow. jaworski, par. ew. LangHellwigsdorf, par. kat. Blumenau. W 1842 r. 14 dm. , 72 mk. 7 kat. . 2. S. , wś, pow. kładzki, par. kat. Hradek. W 1842 r. 36 dm. , 180 mk. kat. Do S. należała kol. Hain. 3. S. al. Siebenhuben, wś i fol. , pow. strzeliński, par. ew. Prieborn i Krummendorf. Posiada kościół par. kat. , zbudowany na górze, w pięknem położeniu; chorągiewka na dzwonnicy nosi datę 1729 r. S. stanowi właściwie część Priebornu. 4. S. al. Emrichswalde, wś, pow. zgorzelicki, par. ew. Kunersdorf. W 1842 Siebenhufen Siebenhuben r. 20 dm. , 134 mk. ew. 5. S. , 1534 Siebenhufen, wś, pow. nowotarski, par. ew. Schnelle walde, kat. Buchelsdorf. W 1861 r. 43 dm. , 288 mk 121 ewang. . Br. Ch. Siebeilinden al Hethars, mko w hr. szaryskiem, ob. Lipiany, Siebenschloesschen, pol. Dziewoklucz po minięte w Słown. Geogr. , Dzewoclicz r. 1393Dzyewoklycz r. 1523, wś i folw. , pow. chodzie ski, o 6 klm. na wsch. płn. od Budzynia st. dr. żeL, na trakcie z Margocina st. poczt. do Rogoźna; par. Żon, szkoła w miejscu. W r, 1393 pani Menka z Dziewoklucza prawowała się o Karczewo z miecznikiem kaliskim Mar cinem. Około 1523 r. składał się Dziewoklucz z samych łanów kmiec, i sołtyskich. W 1578 r. było 18 łan. osiadł. , a w 1618 r. 12 i jeden pusty; przy schyłku zeszłego stulecia należał do Fryder. Skórzewskiego, dziedzica Łabi szyna. Wś ma 53 dm. , 420 mk. 145 kat. , 275 prot. i 498 ha 379 roli, 19 łąk. Folw. ma 18 dm. , 191 mk. , gorzelnię i 1016, 33 ha 50316 roii, 27, 29 łąk, 76, 77 pastw. , 391, 43 lasu, 17, 23 nieuż, i 0, 45 wody; czysty doch, grunt. 6024 mrk 1884 r. ; wchodzi w skład okr. domin. Zbyszewice; właścicielem jest or dynat Zygmunt hr. Potulicki. F. Cal. Siebenwirth, ob. Zęgwirt. Sieberhaeusel, wólka, w obr. gm. Fulszty na, w pow. karniowskim, na Szląsku austr. , w 1880 r. 9 dm. , 39 mk. Br. G. Siebieczów, rus. Sebecziw, pow, sokalski, 14 klm. na płd. zach. od Sokala, 12 klm. na płn. w8chód od Bełza sąd pow. , 3 klm. od urz. poczt. w Ostrowie. Na płn. leżą Leszczków, Piwowszczyzna i Szmitków, na wschód Boratyn, na płd. Ostrów, Żabcze Murowane i Beżejów, na zach. Wierzbiąż. Wzdłuż granicy płynie pot. Bród, dopł. Bugu. Na płd. zach. od zabudowań wiejskich wzgórze Tabor 261 mt. . Własn. więk. tu i w Piwowszczyźnie ma roli or. 758, łąk i ogr. 70, pastw. 34, lasu 528 mr. ; wł. mn. roli or. 1224, łąk i ogr. 254, past. 68 mr. W r. 1880 było w S. 132 dm. , 842 mk w gm. , 13 dm. , 271 mk. na obsz. dwor. 227 rz. kat. , 840 gr. kat. , 47 izrael. ; 265 Polaków, 838 Rusinów. Par. rz. kat. w Ostrowie, gr. kat. w miejscu, dek. bełzki, dyec. przemyska. Do tej par. należą Wierzbiąż, Rusin i Leszczków. Niegdyś tworzyła dzisiejsza parafia siebieczowska dwie parafie. Nie ma wprawdzie na to dokumentu, ale z ksiąg metrykalnych okazuje się, że jeden paroch mieszkał w Siebieczowie a do niego należały Siebieczów i Piwowszczyzna, . a drugi mieszkał w Wierzbiąźu, a do niego naleleżały Wierzbiąż, Rusin i Leszczków al. Laszków. W r. 1793 prawdopodobnie złączono obie te parafie w jednę. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. lklas. i kasa pożycz. gminna z kapit. 1640 złr. Lu. Dz. Siebierowo, jezioro w dobrach Garbaś, pow. suwalski, ma 18 mr. obszaru, J. Krz. Siebieskie, jezioro w zachodniej części pow. siebieskiego, długie do 7 1 2 w. , szerokie do 3 w. , zajmuje 14 1 2 w. kw. Na półwyspie utworzonym przez wody jeziora znajduje się mto Siebież. Brzegi jeziora wyniosłe, zwłaszcza zaś od strony północnej, gdzie w odległości 2 w. od miasta ciągnie się łańcuch wyniosłych pagórków, stanowiący dział wodny pomiędzy rzekami systematu Dźwiny i Wielkiej. Od strony wschodniej uchodzi do jeziora rzka Czernieja, od zachodniej zaś wypływa z niego rzka Uhorynka, łącząca S. jezioro z odległem o 1 1 2 w. jez. Orono a dalej z jez, Białem, Nieczeroco i Liano, z którego wypływa rzka Swołna, dopływ Dryssy, uchodzącej do Dźwiny. Tą drogą kupcy miejscowi wywożą do Rygi len, sprowadzają zaś z tamtąd do Siebieża sól, śledzie, towary kolonialne 1 inne. Siebież, mto powiatowe gub. witebskiej, na dość wyniosłem półwyspie, okolonym z trzech stron wodami jeziora Siebieskiego, leży pod 56 17 płn. szer. a 46 10 wschod, dług. od F. , o 214 w. od Witebska a 12 mil od stacyi dr. żeL warsz. petersb. Rzeżyca. W 1886 r. było tu 4051 mk. 1214 prawosŁ, 393 katol. , 7 jedynowierców, 1 protest, i 2436 żydów. W końcu maja 1885 r. mto uległo strasznemu pożarowi, który zniszczył przeszło 600 zabudowań. Powoli jednak odbudowuje się. Posiada obecnie cerkiew paraf. murowaną p. w. Narodzenia N. M. P. , 6 kaplic prawosŁ, kościół paraf, katol, murowany p. w. św. Trójcy, synagogę, 5 domów modlitwy żydowskich, szkołę powiatową, parafialną i żydowską, st. poczt, i telegr. , bank wkładowozaliczkowy od 1880 r. , pod dyrekcyą Kazimierza Medunickiego. W 1780 r. S. miał 361 mk. chrześcian i 57 żydów prawdopodobnie płci męz. ; w 1867 r. było tu 465 dm. 5 murow. i 2909 mk. 205 kat. , 19 protest, i 1189 żydów, 25 sklepów. Mto posiada bydłobójnię i 1008 dzies. ziemi; dochody miejskie wynoszą około 2500 rs. Przemysł rękodzielniczy słabo rozwinięty w 1867 r. 106 rzemieślników; w tymże czasie 188 osób poświęcało się rolnictwu na dzierżawionych od mta gruntach. Przemysł fabryczny ogranicza się na 11 niewielkich garbarniach, 1 browarze i 1 młynie parowym. Przeważna częśó mieszkańców a zwłaszcza żydów, zajmuje się handlem, bardziej tu ożywionym aniżeli w innych miastach gub. witebskiej, polegającym jednak przeważnie na wyzysku. Głównemi przedmiotami handlu są skóry i len, który wyzyskiwacze, natychmiast po wyrobieniu, Siebieskie Siebierowo Siebieczów Sieberhaeusel Siebenwirth Siebenschloesschen Siebeilinden Siebenlinden Siebież zakupują a właściwie zabierają za procenta od biednej przeważnie ludności i zbywają w Rydze. W mieście odbywają się targi trzy razy tygodniowo w niedziele, środy i piątki, oraz 6 dorocznych jarmarków 6 stycznia, w pierwszym tygodniu wielkiego postu, 25 marca, 23 kwietnia, 1 sierpnia, 26 listopada. Niewiadomo kiedy i przez kogo założone zostało miasto. Strykowski w kronice swej wspomina pod 1414 r. o S. , jako przygródku pskowskim, w tym bowiem roku w. ks. litewski Witold idąc przeciwko Pskowianom na Dryssę, zdobył go i spalić rozkazał. Za Kazimierza Jagiellończyka w 1449 r. , skutkiem traktatu z w. ks. moskiewskim Wasilim Wasilewiczem, Litwa traci wpływ swój na Psków i Nowogród, Siebież jednak pozostaje przy niej. Dopiero w 1535 r. wojewoda moskiewski kn. Wasili Szujski, uprzedzając pokuszenie Zygmunta Starego o Smoleńsk, zajął te okolice i na brzegach jeziora Siebieskiego polecił wznieść twierdzę a w niej cerkiew p. w. ścięcia św. Jana Chrzciciela. Zamek ten nazwano Nowym Siebieżem al. Iwanhorodem na Siebieźu podług Karamzina, Miejscowe podania potwierdzają istnienie dwóch zamków w S. Jeden z nich stał na wyniosłej górze, wchodzącej głęboko w jezioro i dotąd noszącej nazwę zamkowej, drugi zaś u wejścia do miasta, również na wzgórzu. Głęboka fosa, przekopana z jednej części jeziora do drugiej, oddzielała miasteczko ze starym zamkiem od lądu, tworząc sztuczną wyspę. Na fosie znajdował się most zwodzony, z bramą obronną. Śladów tych warowni nie ma obecnie. Podług Karamzina w 1536 r. król Zygmunt wysłał 20, 000 wojska polskiego i litewskiego pod wodzą namiestnika kijowskiego Jędrzeja Niemiry czy Niemirowa, które wyginęło do szczętu szturmując do nowo wzniesionej i dobrze zaopatrzonej twierdzy. Częśó tego wojska załamawszy się na lodzie, zatonęła w jeziorze, druga część nieumiejętnie obchodząc się z bronią palną nawzajem się wystrzelała; resztę w końcu zniosła wycieczka. Sam tylko wojewoda uszedł z pogromu. Na pamiątkę tego zwycięstwa w. ks. Helena poleciła wznieść w S. cerkiew p. w. św. Trójcy. Źródła polskie niepodają wiadomości o tej klęsce; nadto w spisie wojewodów kijowskich niema Niemirowa, jest wprawdzie Jędrzej Niemirowicz ale wcześniej, bowiem pomiędzy 1511 a 1520 r. Później obejmuje wwdztwo Jerzy Radziwiłł, od 1533 r. hetman litewski. Wielka jednak ilość kurhanów pod S. i w jego okolicy, najczęściej nad jeziorami, wskazuje ną stoczone w tych okolicach boje; z powodu jednak niezbadania mogił, niemożna oznaczyć ani czasu ani narodowości poległych rycerzy. Podanie miejscowe prawi o Witoldowych drogach i mostach, o litewskich mogiłach i o późniejszych Królewskiej górze i Krasnym pniu, gdzie Batory miał odpoczywać na ściętej sośnie i t, d. W ogóle wiadomości o S. z tej epoki są niepewne, to tylko wiadomo, że od 1536 r. pozostawał on pod władzą w. ks. moskiewskiego. W rękop. p. n. Wypis s piscowoj księgi mta Pskowa s przygrodkami, a pochodzącym przypuszczalnie z czasów Iwana Groźnego, przechował się dokładny opis grodu Siebieskiego, z otaczającemi go siedzibami; przyczem znajduje się spis puszkarzy, strzelców i kozaków, przeznaczonych do obrony. Było wówczas 23 dwory puszkarskie i 171 strzeleckich i kozackich. Dalej rękopis zamieszcza wyliczenie dochodów skarbowych. Z tej samej, mniej więcej, epoki mamy jeszcze o S. następującą wiadomość W 1581 r. , kiedy do Grodna przyjechali posłowie moskiewscy, król Stefan domagał się, żeby zamek Sobies Siebież był zwrócony, jako na gruncie królewskim zbudowany, albo też zniesiony Bielski. Wysłany do Moskwy dla wyjednania tego Krzysztof Bzierżek przywiózł odmowną odpowiedź. W 1582 r. , kiedy stanął w Kiwerowej Horce dziesięcioletni rozejm, traktowano znowu o Siebież. Za Zygmunta III, po wzięciu Smoleńska, kiedy król zrzekł się swych uroszczeń do korony carskiej na rzecz syna, i wyprawił Władysława na Moskwę, zawarł z nim formalny traktat, mocą którego Władysław ustąpił Rzplitej d. 4 kwietnia 1617 r. między innemi grodami i Siebież. Jakoż przy zawarciu d. 11 grudnia 1618 r. traktatu w Dziewulinie Dywilinie, Deulino Rzplta otrzymała Smoleńsk ze wszystkiemi zamkami Siewierskiemi i Siebieżem. We dwa lata później 1620 r. Zygmunt III wydał przywilej urodz. Samuelowi Sowiczowi Korsakowi, pełniącemu od zawieszenia broni w Dziewulinie urząd rotmistrzowski i kapitański na zamku siebieskim. Przywilej ten, między innemi, głosi, że Korsak w czasie jawnej wojny, sam w zamku, konno albo pieszo miał zostać; nadto żywności w spiżarni swej na pół roku mieć musiał Excerpt konfirmacyi na dobra niektóre w Siebieżczyznie, rękop. . Dnia 8 kwietnia 1625 r. wydał Zygmunt III przywilej ludziom rycerskim na 120 włók ziemi, dla zapewnienia obrony Siebłeżowi. Przywilej ten wydany za przyczyną królewicza Władysława, był następnie podany i wpisany do ksiąg wieczystych magdeburgii siebieskiej. Król celem zabezpieczenia, aby zamek siebieski, w wwdztwie smoleńskiem lezący, nie był na przyszłość niespodziewanie zajęty, wysłał komisarzy, w osobach Aleksandra Korwina Gosiewskiego, referendarza i pisarza w. ks. litew. , ssty wieliskiego, przemyskiego i kupiskiego, Andrzeja Szołdrskiego, Siebież proboszcza gnieźnieńskiego, kruszwickiego i kanonika krakowskiego, oraz Baltazara Stra wińskiego, aby ciż obmyśliwszy o bezpieczeństwie tych miejsc, zamek jak może być najwięcej opatrzyli i ludźmi obsadzili. Komisarze czyniąc temu dosyć, znaczną część dóbr tamtejszych między ludzie zasłużone, z pewnemi kondycyami, do obrony zamku naznaczyli. Z osobna zaś, z osiadłości przy zamku, 120 włók gruntu kazał król wydzielić na 30 koni rycerskiej, kozackiej służby, po 4 włóki na koń. Kozacy sami, ich żony, dzieci i potomkowie, mieli tę ziemię prawem lennem trzymać i używać, a za wiadomością królewską albo przełożonego królewskiego na Siebieżu, wolni byli dać, darować, sprzedać, frymarczyć i zapisać, takiemu jednak, któryby mógł powinność na dobra te włożoną odprawować. Nadto, żeby prędzej mogli domy zbudować, folwarki sporządzić i gospodarstwo zawieść, dał im król wolność na lat sześć, w których żadnej powinności pełnić niemieli. Po upływie tych sześciu lat wolni byli od posług, którekolwiek zwykli odprawować, t. j. od noszenia listów królewskich i przełożonych królewskich, ale odtąd służbę rycerską i straż kolejną na zamku i gdzie im od przełożonego zamkowego wskazane będzie, według potrzeby i zwyczaju odprawować mieli. Popis na każdą ćwierć roku przed przełożonym zamku czynić powinni byli. Sądy ich i sprawy, wedle statutu i prawa, którem kozacy smoleńscy się sądzą, przez starostę, w niebytności kapitana, odprawowane być miały. Sprawy ich wpisywać się musiały do ksiąg zamkowych siebieskich a nie gdzie indziej. Na wypadek oblężenia, na każdą ćwierć służoną po 8 złp. na koń ze skarbu w. ks. litewskiego pobierać mieli. Tymże przywilejem dozwolił król Zygmunt kozakom siebieskim mieć osobną chorągiew, czerwoną z białym krzyżem. Była ona w zachowaniu przełożonego zamku wypis z ksiąg wieczystych magdeburgii siebieskiej. W tym czasie a może i wcześniej nieco urządzoną została straż pograniczna od w. ks. moskiewskiego, osadzona po wsiach składających obecnie gminę wołost nieporotowaką, a ciągnących się szeregiem ku granicom powiatu newelskiego. Dotąd mieszkańców tych wsi lud okoliczny nazywa pancyrnymi bojarami al. kozakami. Posiadają oni, jako właściciele osobiści, około 25, 000 dzies. , różnią się przeto od włościan, których grunt stanowi wspólną własność całej gminy. Za czasów cesarzowej Katarzyny II wielką liczbę tych bojarów pancernych przesiedlono na Syberya, gdzie ślady ich upatruje Librowicz w mieszkańcach między fortecą Kamiennogórską a kopalnią Żmijewską na Ałtaju; są oni obecnie zupełnie już wynarodowieni, ubiorem tylko różnią się od okolicznych mieszkańców i przechowali niejasną pamięć o pochodzeniu. Dnia 16 grudnia 1640 r. król Władysław IV napomina podkomorzego komisyi newelskiej do traktowania z w. ks. moskiewskim, aby bezpieczeństwo zamków newelskiego i siebieskiego obwarował Podgórski, Pomniki dziejów polskich z XVII w. . W tym czasie S. wraz z przyległościami stanowił sstwo niegrodowe, będące na prawach lennych w posiadaniu Radziwiłłów. Na sejmie z 1649 r. stany Rzpltej za zasługi wyświadczone dla kraju przez Janusza ks. Radziwiłła, hetm. polnego w. ks. litew. , nadały mu na własność te dobra narodowe łącznie ze sstwem newelskim. Odtąd jedna gałąź Radziwiłłów poczęła się pi8ać panami na Newlu i Siebieżu, S. zaś włączony został do t. zw. później dóbr Neuburskich ob. Jednakże już i poprzednio Radziwiłłowie rościli sobie prawo do dóbr siebieskich, jak o tem świadczy proces wytoczony ks. Hieronimowi Radziwiłłowi za najechanie w 1648 r. gruntów nadanych w 1625 r. przoz Zygmunta III kościołowi siebieskiemu nad jeziorem Wieciorem al. Woronetn. Proces ten ciągnął się przez wiek cały i dopiero w 1748 r. wygrał go ks. proboszcz Krutelslci i 20 włók ziemi na rzecz kościoła od hrabstwa siebieskiego odebrał. W 1654 r. S. zajęty został przez wojska ruskie i na mocy traktatu zawartego w Andruszowie d. 30 stycznia 1667 r. ustąpiony Rossyi, i dopiero w 1677 r. , przy przedłużeniu rozejmu andruszowskiego, car Feodor Aleksiejewicz powrócił Rzpltej S. z Wieliźem i Newiem, co zatwierdzono wieczystym pokojem, zawartym w 1686 r. Podczas wojny szwedzkiej zajmowały S. wojska ruskie w 1705 i 1707 r. Ostatecznie S. , należący do wwdztwa połockiego, wraz z całem wwdztwem w czasie pierwszego rozbioru Rzpltej przeszedł pod panowanie Rossyi. Początkowo przeznaczony na mto powiatowe prowincyi połockiej, wchodzącej w skład gub. pskowskiej, od 1777 r. mto powiat, gub. połockiej, przy utworzeniu w 1796 r. gub. białoruskiej zostawione po za etatem, od 1802 r. znowu mto powiat, gub. witebskiej. W 1812 r. S. zajęty był przez korpus hr. Wittgensteina, który polecił przed miastem usypać szańce ziemne dla powstrzymania nieprzyjaciela wrazie posuwania się na Psków i Petersburg. Ślady tych fortyfikacyi zachowały się na lewym brzegu jeziora, w zachodniej stronie miasta. Kościół katolicki fundował pierwotnie w S. Zygmunt w 1625 r. ; gdy zaś ten spalił się, ks. Hieronim Radziwiłł wzniósł w 1649 r. z muru dzisiejszy kościół pod wezw. św. Trójcy. Parafia katolicka, dekanatu dryskosiebieskiego, ma 1992 wiernych. Kaplice Antonowo, Glinki, Siebież Siebież Gusiewo, Andrepol, Równo i Karasno. Za podstawę służyło opracowanie Br. Korsaka, Siebieźanina. Siebieski powiat leży w północnej części gubernii i graniczy od północy z gub. pskowską, od wschodu z pow. newelskim, od południa z połockim i drysieńskim, od zachodu zaś z lucyńskim. Podług pułk. Strelbickiego zajmuje 68 65 mil. al. 3321 8 w. kw. , podług dawniejszych zaś pomiarów ma 3368 w. kw. al. 350, 911 dzies. Powiat należy do Pojezierza Baltyckiego i powierzchnia jego jest przerznięta wyniosłościami, stanowiącemi dział wodny pomiędzy rzekami systematu Wielkiej dopł. zatoki Fińskiej i Dźwiny Zachodniej dopł. zatoki Ryskiej. Dział ten zaczyna się w okolicy jeziora Osyń i folw. Wolino Annińsk, przecina pod wsią Podgórze Podgorje al. Morozowa drogę wiodącą ze stacyi Rudnia do folw. Ryków, i ciągnie na wschód około 25 w. do wsi Sowińskie Grebło, poczem przeszedłszy pomiędzy jez. Swibło i Niewiedro, okala północne wybrzeża jez. Niewiedro, poczem wykręca się ku północy przez wieś Hultaje pow. newelskiego i łączy się z wzgórzami przechodzącemi pod wsią Botwino w pow. siebieskim. Najwyższy punkt w powiecie wznosi się w odległości 2 1 2 w. ku północy od Siebieża, t. zw. góra Wozdychalinka w pobliżu wsi Pietuchowszczynki. Od góry tej wybiega w kierunku półn. zach. łańcuch dość znacznych wyniosłości. Nadto w północnej części powiatu, w pobliżu granicy od gubernii pskowskiej, wznoszą się góry Kuskina przy wsi Wyhorodek, Zamkowa przy wsi Zamkowa Morozówka, Pieszczanka w lesie przy wsi Pławliwa, Lidina przy wsi t. n. , Zasitińska przy wsi t. n. , w pobliżu wsi Mysowa na trakcie pocztowym z Siebieża do Lucyna, oraz przy folwarku Widoki i przy folw. Rysienkowo o 5 w. na płn. wschód od Siebieża. Gleba przeważnie gliniastopiaszczysta albo piaszczysta, chłodna wedle miejscowego orzeczenia, w rzadkich tylko miejscach pokryta cienką warstwą czarnoziemu. Powierzchnia powiatu zroszona jest rzekami należącemi do systematu Wielkiej Wielikiej i Dźwiny Zachodniej. Rzeka Wielka przepływa na nieznacznej przestrzeni w północnej części powiatu i jest nieżeglowną. W granicach powiatu przybiera Niewiedrankę, wypływającą z jez. Niewiedro, Ałolę, stanowiącą na przestrzeni 8 w. granicę z gub. pskowską, Issę i inne pomniejszo. Do systematu Dźwiny należą; Niszcza i Swołna, uchodząc do Dryssy po za granicami powiatu. Ze wszystkich tych rzek tylko Swołna jest spławną dla tratew i niewielkich galarów łajb, ładowanych na jez. Siebieskiem, z którem łączy się za pośrednictwem całej sieci jezior i ich odpływów. Powiat obfituje w wody stojące, mianowicie w jeziora i błota. Znajduje się tu 331 jezior, z których ważniejsze Siebieskie ob. , łączące się przez rzkę Uhorynkę z jez. Orono Woronę, Białm i Nieczeroco ob. , z którego wypływa rz. Swołna. Jezioro Otbito, właściwie Wałbiato, mylnie Olbit ob. , łączy się przez niewielki ruczaj z jez. Niszcza ob. ; jez. Osyń ob. ; jez. Swibło, długie 7 w. , szerokie 4 w. , z którego wypływa rzka Ustie; jez. Niewiedro ob. ; w końcu Jassy ob. i Jezierzyszcze ob. . Cały powiat jest bagnisty, zwłaszcza zaś północna jego część obfituje w rozległe błota, I tak na pograniczu pow. lucyńskiego i gub. pskowskiej zalega błoto mające do 130 w. kw. ; ku płn. zakończone jest lasem sosnowym, od płd. traktem pocztowym z Siebieża do Lucyna, od wsch. ogranicza je rzka Issą. Na prawym brzegu rz. Wielkiej, pomiędzy jez. Ostrowite, Krzywe, Białe i wsią Kuryłowe, znajduje się błoto zajmujące do 200 w. kw. , przerznięte pagórkami, drogami i w wielu miejscach pokryte zaroślami. Dalej znajduje się błoto rozległe 15 w. pomiędzy jez. Szewino, Berezno, Swierzno i Jezierzyszcze, rozdzielone na dwie połowy przez drogę wiodącą z folw. Siedanowa do wsi Jezierzyszcze. Błoto przylegające do granic pow. drysieńskiego i zajmujące 26 w. kw. , dochodzi od płn. do jez. Ossyń, od płd. do rz. Niszczy, od zach. ograniczone lasami sosnowemi, od wsch. zaś drogą pocztową. Przepływa przez nie rzka Niszczą, będąca granicą pomiędzy pow. siebieskim i drysieńskim, oraz rzka Szajbiszcza. Nadto w wielu miejscowościach znajdują się bagniska, poprzerzynane drogami i niewielkiemi pagórkami, obrosłemi karłowatem drzewem. W powiecie znajdują się źródła mineralne siarczane i żelaziste słabe zresztą. Lasy w 1867 r. zajmowały do 45 ogólnej przestrzeni. Obecnie las towarowy ogólnie został wyprzedany na spłacenie długów rządowych oraz prywatnych. Natomiast drzewa opałowego jest jeszcze obfitość i dla tego cena jego względnie bardzo niska, w miasteczku bowiem lub w okolicach bezleśnych wynosi 1 rs. 50 kop. za sążeń kub. , w innych zaś miejscowościach spada do 50 kop. bez wyrąbania i dostawy, W 1886 r. było w powiecie prócz mta pow. 75071 mk. , w tej liczbie 70741 prawosł. , 1420 katol, 2119 rozkoln. , 106 protest, 665 żyd. W 1863 r. było 65598 mk. 45786 prawosł. , 7314 katol. , 1423 rozkoln. , 74 protest, i 1001 żyd. . W 1867 r. podług Semenowa było 54583 mk. 1459 katol. , 1635 rozkoln, 26 protest, i 266 żyd. . Tak znaczne różnice, zarówno w ogólnej sumie jak i w pojedynczych cyfrach jakkolwiek oparte na źródłach urzęd. , niczem nie dadzą się objaśnić. Podług Pamiat. Siechnowicze Kniźki w 1863 r. było w powiecie 7256 3622 męż. i 3634 kob. t. z. bojarów pancernych, stanowiących za czasów Rzpltej straż pogra niczną od strony Rossyi i zamieszkałych obec nie w gminach nieportowskiej i jezieryjskiej. W 1863 r. było w powiecie 15817 sztuk koni, 48406 bydła rogatego, 28598 owiec zwyczaj nych, 11249 świń i 1650 koni. W 1868 r. było w S. powiecie 36 cerkwi prawosław. , 1 monaster męski, 2 domy modlitwy rozkolnicze, 1 kościół katol, w Siebieżu. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo i przemysł leśny. Z powodu ubóstwa gleby rolnictwo zaledwie wystarcza na zaspokojenie potrzeb miejscowych i tylko, w wyjątkowo urodzaj nych latach, nadmiar zboża bywa zużytkowa ny w miejscowych gorzelniach lub też zby wany w Siebieżu i przystaniach naddźwińskich. Wielkie znaczenie w gospodarstwie ma uprawa lnu, zbywanego w Siebieżu na wywóz do Rygi. Inne gałęzie gospodarstwa wiejskiego małą grają rolę. Rybołówstwem zajmują się mieszkańcy wsi leżących na wy brzeżach jezior. Przemysł leśny nie ograni cza się na cięciu i spławie drzewa, pędzą bo wiem także smołę i dziegieć i wyrabiają roz maite przedmioty z drzewa. Wielu mieszkań ców wychodzi także na roboty przy drogach żelaznych i inne. Przemysł fabryczny prawie żaden, w 1868 r. bowiem było w powiecie zaledwo 4 garbarnie 11 gorzelni. Handel, oprócz miasta powiatowego, koncentruje się na 22 jarmarkach, t. z. kiermaszach. Marszał kami szlachty pow. siebieskiego byli w po rządku alfabetycznym Chrapowicki Dominik 1790, Hertman, Kiełpsz Talat Józef. 1783, Korsak Euzebiusz h. Korsak 1805, Korsak Piotr, Łosowski Józef h. Grzymała; Mako wiecki Józef h. Dołęga, Meduniecki Antoni h. Slepowron 1800 1810, Meduniecki Jan, Meduniecki Józef, Meduniecki Kazimierz 1798 1800, Meduniecki Konstanty, Mobl hr. Franciszek h. Trzy krety właściwie Świn ki morskie, Mokicz Franciszek, Ogiński Józef h. Oginiec 1807, Szantyr Antoni h. Lubicz Ursyn, Ulanowski Szymon h. Sulima 1809 1820, Żebrowski Donat h. Jasieńczyk. Nie gdyś w powiecie była bardzo rozrodzona i za można rodzina Medunieckich. J. Krz. Siebitz, ob. Dziwocicy. Sieborowice, w dok. z 1337 r. Czubrovicz, u Długosza Szwyeborowicze, , 1581 r. Szwieborowice, wś, fol. i dobra, pow. miechowski, gm. Michałowice, par. Więcławice, odl. 24 w. od Miechowa. W 1827 r. 8 dm. , 71 mk. W 1874 r. dobra S. składały się, z fol. S. i Pielgrzymowice, rozl. mr. 660 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 270, łąk mr. 27, past. mr. 4, lasu mr. 21, nieużyt, mr. 14; bud. drewn. 10; płodozm. 8po lowy; fol Pielgrzymowice gr. or. i ogr. mr. 251, łąk mr. 14, past. mr. 4, łasu mr. 45, nieużyt, mr. 10; bud. mur. 1, drewn. 11; płodoz. 10polowy, las nieurządzony. Wś Ś. os. 7 mr. 50; wś Pielgrzymowice os. 20, mr. 168. W wyroku sądowym z 1337 r. występuje jako ławnik Hanco scultetus de Czubrouitz co ma oznaczać według domysłu wydawcy Kod. Małop. , III, 23 Sieborowice. Taż sama nazwa występuje w dokum, z 1375 i 1382 r Kod. Małop. , I, 390, 427. W połowie XV w. we wsi S. , par. Więcławice, Jakub Pielgrzymowski miał 3 łany, Andrzej Niemsta 3 łany, Świeborowski fol. rycerski i łany kmiece. Dziesięcinę snopową i konopną, wartości 17 grzyw, płacono pleban, w Więcławicach Długosz, L. B. , II, 49. W 1581 r. Jan Staszkowski płacił tu od 2 łan. km. , 1 zagr. z rolą, 2 komor, bez bydła Pawiń. , Małop. , 21; mylnie nazwano wieś Ściborzyce. Br. Ch. Siebotschuetz, 1288 Craskow, 1353 Sybothin, 1370 Krastow i Seybothin, 1500 Seiboth, wś, pow. wrocławski, par. kat. Meleschwitz, kat. Laskowitz. Cesarz Henryk IV nadał tę wieś niejakiemu Sybotho; ztąd zmiana pierwotnej nazwy. Wraz ze wsią Jaeschkowitz miała w 1842 r. 51 dm. , zamek, fol. , 405 mk. 152 katol. . Siebrne, byłe dobra zadnieprskie ks. Wiśniowieckich. Podług inwentarza dóbr ks. Jeremiego było w nich 1830 gospodarzy i 11 kół młyńskich ob. Stecki, Wołyń, II, 231. Siebrowicze, wś, pow. rohaczewski. Odbyła, się tu bitwa za czasów wojen szwedzkich za Karola XII. Sieburczyn, wś i fol. nad rz. Biebrzą, pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Burzyn, odl. 24 w. od Łomży. W 1827 r. 10 dm. , 59 mk. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 1218 gr. or. i ogr. mr. 412, łąk mr. 84, past. mr. 79, łasu mr. 601, nieuż. mr. 42; bud. mur. 7, drewn. 10; płodozm. 12pol. , las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 19, mr. 47; wś Burzyn os. 25, mr. 56 wś Wierciszewo os. 17, mr. 180; wś Szostaki os. 2, mr. 82. Sieceborowice, właściwie Ciciborowice, niemiec. Sitzmannsdorf, 1361 Cziczborsdorf, 1363 Czuczohorsdorf, wś i dobra nad rz. Olawą, pow. olawski, mr. ewang. Brzezmierz, kat. Osiek. W 1842 r. 41 dm. , zamek, fol, 176 mk. 38 katol. , młyn wodny, gorzelnia, hodowla pszczół, uprawa rzepaku. Siechnowicze, dwie pobliskie wsi i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Sieehnowicze, w b. par. kat. Zbirohi, o 21 23 w. na płd. zach. od Kobrynia. 1. S. Wielkie, dobra, z folw. Nowydwór Nowodwory i wsiami S. , Hrycewicze i Semenowce, mają 1500 mr. 300 pręt. obszaru. Przy dworze cerkiew p. w. św. Mikołaja, fundowana przez Kościuszków, jak świadczy wyciąg z księgi sądu grodzkie Siebitz Siebitz Sieborowice Siebotschuetz Siebrne Siebrowicze Sieburczyn Sieceborowice Siechnowicze go brzeskiego z 1760 63 r. , przechowanej w ceutralnem archiwum dawnych akt w Wilnie R. 1761 mics. februarii 6 dnia na urzęd Je J. K. M. grodz, brzeskim, przed aktami starościńskiemi i przcdemną Karolem Wiszczyckim, podstolim i podstarościm sądowym grodzkim wojew, brzeskiego, comparons persoualiter w Bogu wielebny JMci ks. Teodor Żelazowski, prezbyter cerkwi sicchnowickiej, fundum JMci P. Pawia Kościuszki, pisarza grodzkiego brzeskiego, tejże cerkwi służący ad acta podał, który wpisując w księgi de verbo ad Torbum tak się w sobie ma Ja Paweł Kościuszko, pisarz grodzki wojew. brzeskiego, i Cecylia z Wrettów Kościuszkowie, małżonkowie, czynimy wiadomo i dobrowolnie sami na siebie zeznawamy tym naszym listem dobrowolnym funduszowym zapisem, komu o tem teraz i na potem będącego wieku ludziom wiedzieć będzie należało, że mając ab antiquo od antecessorów naszych cerkiew erigowaną, która vetustate tempori nadrujnowana była, w majętności naszej, nazwanej Siechnowicze, pod tyt. Mikołaja św. fundowana, którą my wyż pomienieni kollatorowie noviter zreparowawszy, chcąc aby administratione sacramentorum nie wakowały i aby antiquo ritu ofiary boskie z żarliwością odprawowane były, ponieważ z pewnych a słusznych przyczyn, które się officio donosiły odmienić prezbytera zdarzyło, przeto mając sobie dobrze zaleconego na to miejsce człowieka, pana Bielewicza, dawszy prezentę onemuż do cerkwi siechnowickiej applikując za plebana installamus i t. d. Pisano w Siechnowiczach r. 1727 miesiąca grudnia 18 dnia. W plebanii siechnowickiej urodził się, jako jeden z czterech synów miejscowego parocha, Ignacy Żelazowski, za unii opat bazylianów, po 1838 r. biskup prawosławny brzeski, mający rezydencye w Grodnie. Par. prawosŁ, dekan, błahoczynia czerewaczyckiego, ma 1683 wiernych 863 męż. i 820 kob. . Od północy płynie niewielka rzeczka, na wiosnę dość szeroko rozlewająca, która miejscami i latem nie wysycha. Stanowi ona granicę od dóbr S. Małe i uchodzi do błotnistej rzeczki Woloko, płynącej od zachodu i odgraniczającej S. Wielkie i Małe od Zielenkowszozyzny. Ruczaje te okrążając folw. Nowydwór, tworzą rzkę Nieczawnicę, uchodzącą do Muchawca. Przez folw. Nowydwór przechodzą i tu się łączą przed st. Żabinka, tory dróg źel. moskiew. brzeskiej i pińskożabińskiej. W Nowymdworze, przy uroczysku zwanem Kruźal, znajdują się trzy wielkie mogiły, widniejące dawniej zdała, dzisiaj zaroślami okrążone. O 1 1 2 w. na północ od tych mogił, po za wsią Hrycewicze, znajduje się uroczysko Tatarynowe Błoto. Dobra te nadane były przez króla Kazimierza Jagiellończyka w 1458 r. wiecznem prawem za wierno usługi Teodorowi Kościuszce, i od nich to Kościuszkowie wzięli przydomek Siechnowickich. Dopiero w drugiej połowie zeszłego wieku synowie Pawła Kościuszki, pisarza grodzkiego brzeskiego, sprzedali ten majątek ks. Czartoryskim, dziedzicom sąsiedniego klucza rzeczyckiego. W 1818 r. nabył S. Franciszek Iłłakowicz, a od synów jego w 1850 r. Wandalin Przybora, w ręku którego dotychczas pozostają. Następnie sprzedano z klucza rzeczyckiego dobra Szpitale graniczące z Siechnowiczami ze wsiami cerkiewną Stepanki, Konotopy i Łojki, Narbutowi, dziś własność Walickiego; dobra Sieliszcze, ze wsiami Drymlewo, Możejki i Neleźniki w pow. prużańskim, Wereszozace, dziś drogą spadku Maryi z Estków Wisłockiej; dobra Horyłki, ze wsiami Horyłki, Krywlany i Bojary w pow. prużańskim, nabyte w 1829 r. przez Klemensa i Maryę z Szemiottów Przyborów, dziś wnuka ich Leona Przybory. Na granicy dworskiej horyłkowskiej są okopiska, zw. Korzeniowe, od strony północnej, wschodniej i południowej wałem opasane, od zachodniej zaś mające głębokie sadzawki a za niemi łąki błotne; dawniej przepływała też i rzeczka. Przed 50ciu laty w niektórych miejscach wewnątrz widniały jeszcze kamienne bruki. Lud miejscowy wspomina, że tu niegdyś znajdowała się brama żelazna i baszta w rogu stojąca. Po 1830 r. rząd nabył od ks. Czartoryskich dobra rzeczyckie, zwane niegdyś Pociejów. I dziś jeszcze lud Rzeczycę nazywa Pociejowską, Patijowską. Z ruder pałacu wzniesiono cerkiew murowaną w miejsce drewnianej, która zgorzała. W Rzeczycy d. 26 września na św. Jana Bohosłowa odbywa się głośny w całej okolicy kiermasz, na który zbiera się wielu ludzi. 2. S. Małe, wś i dobra, przez rzeczkę sąsiadujące z poprzedniemi, dawniej Tadeusza Kościuszki, dziś drogą spadku Kazimiry z Estków Bułhakowej. Była tu niegdyś kaplica katolicka, fundowana w 1722 r. przez Aleksandra Jana Kościuszkę i posiadająca podług opisu przechowanego w zbiorach Karola Wisłockiego a ogłoszonego przez Z. Glogera Kłosy, str. 1182 z d. 23 lutego 1888 r. dwa ołtarze Przemienienia Pańskiego i N. Maryi P. , chór i organki. Pomiędzy obrazami religijnemi znajdowało się 5 portretów, z liczby których opis wymienia portrety Aleksandra Jana Kościuszki, fundatora, i Augustyna Kościuszki, sędziego trockiego. W jakim stopniu fundator kaplicy był krewnym Tadeusza Kościuszki, niewiadomo. Być może że był jego rodzonym stryjem, gdyż następnie S. posiadał jego ojciec Ludwik, miecznik wojew, brzeskiego, pułkownik Siechów Siecie Siechów Sieciechów Siechowska woda buławy polnej w. ks. lit. , stale mieszkający w Mereczowszczyźnie, trzymanej od Sapie hów prawem zastawnem. Do 1768 r. gospo darował w S. Dawid Kościuszko, podczaszy piński. D. 24 czerwca 1768 r. złożył on Jó zefowi i Tadeuszowi Kościuszkom, miecztiikowiczom brzeskim, inwentarz podawczy, za wierający dokładny opis dworu wraz z zabu dowaniami folwarcznemi, przechowany ró wnież w zbiorach K. Wisłockiego a ogłoszony przez Glogera Kłosy, Nr. 1175 z d. 22 gru dnia 1887 r. . Z inwentarza tego widać, że tak dworzec jak i zabudowania folwarczne były porządne i dobrze utrzymane. W dzie więć lat później 1777 r. , gdy Józef Kościusz ko zdawał rachunki dzierżawne bratu Ta deuszowi, przy oddaniu należącej do niego czę ści S. w zastaw Piotrowi i Annie z Kościusz ków Estkom, stolnikom smoleńskim, spisano inny inwentarz, obejmujący sprzęty domowe i gospodarskie w S. ob. Kłosy, Nr. 1188 z 5 kwietnia 1888 r. . W tych to Ś. prawdo podobnie urodził się Tadeusz Kościuszko d. 12 lutego 1746 r. i tu znaczną część młodości swej przepędził. W latach 1773 76 nieje dnokrotnie tu przebywał. Jeszcze za życia swego całą ludność tej wsi uwolnił od pod daństwa a nadto po klęskach, jakie ponieśli w skutek wojny 1812 r. , obdarzył ich liczne mi zapomogami. Na mocy ustawy wykupnej włościanie zapłacili 2159 rs. za ziemię. 3. S. , ob. Siehniewicze, W, Przyb. J. Krz, Siechów 1. al. Sichów, rus. Sychiw, wś, pow. stryjski, 15 klm. na płd. wsch. od Stryja, 6 klm. na płn. od urz. poczt. w Sokołowie koło Stryja. Na płd. leżą Łany, na płd. zach. Uhełna, na zach. Łotatniki, na płn. Jaroszyce, Oleksice Stare, Daszowa i Machliniec, na wschód Izydorówka, na pld. wsch. Balicze Podróżne. Wś leży w dorzeczu Dniestru, za pośrednictwiem jego dopływu Krechówki i pot. Nieciecz, dopł. Świcy. Krechówka powstaje w zach. stronie Łotatnik i wchodzi do S. od zach. , płynie zrazu na płd. wschód, potem środkiem obszaru do Izydorówki, przyjmując w obrębie wsi dopływy. Nieciecz płynie płd. zachod. rąbkiem obszaru z Łotatnik do Balicz Podróżnych. Wzdłuż granicy płn. płynie dopływ Krechówki, pot. Machliniec. Zabudowania wiejskie leżą. w dolinie Krechówki, na lewym brzegu. Lasy zajmują zach. południową i wschodnią część wsi. Własn. więk. Idalii hr. Dzieduszyckiej ma roli or. 373, łąk i ogr. 261, past. 8, łasu 1087 mr. ; wł. mn. roli or. 879, łąk i ogr. 1059, past. 12, lasu 2 mr. W r. 1880 było 156 dm. , 1120 mk w gm. , 7 dm. , 61 mk. na obsz. dwor. 56 rz. kat. , 1068 gr. kat. , 35 izrael. , 2 in. wyzn. ; 1165 Rusinów, 15 Polaków. Par. rz. kat. w Sokołowie, gr. kat. w miejscu, dek. bolechowski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja i szkoła etat. lklas. Istnieje tu tartak parowy o sile 12 koni, przerabiający rocznie 1050 metr. kub. drzewa dębowego i wydający 620 mt. kub. desek i brusów. Wś ta była własnością Piusa Kicińskiego, kasztel, połanieckiego, ojca Brunona, poety i tłumacza. 2. S. , ob. Sichów, Siechowska woda al. Sichowska woda, powstaje w obr. Siechiowa, pow. lwowski, na wyżynie siechowskostarosielskiej, w płd. wsch. stronie Lwowa, koło Wólki Siechowskiej; płynie na płd. wschód po pod górą le sistą Kopań 345 mt. a potem na płd. wsch. , uchodząc do Czepina od lewego brzegu. Dłu gość 5 klm. Br. G. Siecie, wś, pow, poniewieski, w 2 okr. pol, o 41 w. od Poniewieźa. Sieciechów, os. miejska, dawniej miasteczko, w pow. kozienickim, gm. i par. Sieciechów. Leży śród szeroko rozpostartej doliny lewego brzegu Wisły, w odl. około 3 w. od samego koryta, naprzeciw Stężycy na praw. brzegu, odl. od Kozienic 14 w. na płdwschód. Najbliższe st. dr. żel. Iwangród na praw. brzegu Wisły i Garbatka o 10 w. na zach. płd. . Posiada kościół par. poklasztorny, szkołę początkową, browar, 118 dm. , 852 mk. , 2744 mr. ziemi należącej do osady. Os. włościańska na gruntach pokościelnych ma 44 mr. W 1827 r. było 180 dm. , 582 mk. S. jest jedną z najdawniejszych osad w tych okolicach. Zawiązkiem jej był gród, wzniesiony na pograniczu wschodniem, w obronnem położeniu, śród puszcz zalegających oba brzegi Wisły i uchodzącego do niej Wieprza. Wisła płynęła dawniej tuż pod dzisiejszą osadą, rozlewając się w liczne odnogi i jeziora, śród których sterczały wynioślejsze ostrowy, otoczone to wodami, to bagnistemi lasami. Czy gród ten założył dopiero ów głośny w dziejach za Władysława Hermana Sieciech Toporczyk, czy też, otrzymawszy go od księcia, przezwał od swego imienia, trudno wiedzieć. Tu podobno był więziony przez Sieciecha pokonany Zbigniew; tu następnie clironiącego się przed nieprzyjaciołmi Sieciecha, odwiedza, nocą przeprawiwszy się przez Wisłę, Władysław Herman. Sieciech zapewne założył w zamku kaplicę, przy której on sam a może dopiero syn osadził benedyktynów. Długosz opowiada, iż na dworze Krzywoustego był cześnik Sieciech, który wyszedł cało z niebezpiecznej przygody na łowach upadek i pokaleczenie przoz żubra, odbył pielgrzymkę dziękczynną do klasztoru św. Idziego benedyktynów we Francyi. Kadłubek znów i Bogufał, opisując niepomyślną walkę Bolesława z Rusinami 1132, opowiadają, iż przyczyną klęski był wysoki rodem i godnością tchórz, który ucieczką swą z placu boju dał początek klęsce. Wedle tradycyi utrzymywanej w klasztorze, król skonfiskował sprawcy klęski jego dobra i oddał je mieszkającym przy zamku benedyktynom. Uposażenie to między 1132 a 1139 dało właściwie początek klasztorowi. Na akcie uposażenia klasztoru jędrzejowskiego 1174 75 podpisany jest między innymi abbas de Seciechow Arnoldus, którego akt ponowienia przywileju przez bisk. Wincentego nazywa Alnodus Kod. Małop. , II, 9, 21. W akcie konsekracyi kollegiaty sandomierskiej 1191 r. wymieniona w liczbie kościołów stanowiących uposażenie capella de Szeczechow cum suis rcdditibus. Zakonnicy sieciechowscy mieli oddane swej obsłudze kościół św. Andrzeja w Krakowie i kaplicę w Radomiu. W 1320 r. opat Klemens zrzekł się patronatu nad kościołem św. Andrzeja wzamian za kollegiatę św. Idziego. Jednocześnie zarj osadzono przy kościele św. Andrzeja klaryski, przeniesione ze Skały. Otóż w drugim współczesnym akcie Navogius de Morawica castellanus, Gołuch canon. , comes Petrus signifer cracoviensis i Otto de Tylkowice oświadczają, źe kościół ten był założony per nobilem quondam virum Secechonem, który opatowi i 4 prebendarzom zlecił obsługę, lecz takowi jej zaniedbywali, przeto wyżej wymienieni nos veri horedes ac legitimi successores praedicti Sethegii oddają kościół klaryskom Kod. Małop. , I, 19i, 196, Obok klasztoru zamek nie przestaje istnieć. Konrad mazowiecki więzi tu wyrywającego się mu z opieki Bolesława syna Leszka z matką Grzymisławą. Po rocznym pobycie ułatwia im ucieczkę zręczny opat klasztoru Mikołaj Francuz. W 1241 r. Tatarzy po bitwie pod Turskiem, cofając się przez Zawichost i Sieciechów, obozowali w puszczach nadwiślańskich około Stromca i Sieciechowa. W 1244 r. Litwini i Jadźwingowie spustoszyli ziemię łukowską i okolicę Sieciechowa. Jaskrawem stwierdzeniem długotrwałych pretensyi, jakie Toporczykowie rościli do dóbr swego protopiasty oddanych po konfiskacie klasztorowi, jest napad Ottona i Jaśka ze Szczekarzowic z całym gronem Toporczyków, którzy w r. 1386 najechawszy klasztor, pochwycili opata i mękami usiłowali wydobyć od niego skarby klasztorne. Wyrok sądu królewskiego skazał napastników na 130 grzyw, wynagrodzenia i odebrał im prawo współuczestnictwa w patronacie nad klasztorem Długosz, L. B. , Ill, 260. Do końca XIV w. S. jest siedzibą kasztelana i centrem odrębnego powiatu sieciechowskiego. W 1339 r. kasztelanem jest Pełka, Sandomierzanin Kod. dypl. PoL, III, 203. W 1359 r. bisk. Bodzanta zwalnia ziemie lubelską, sieciechowską i łukowską, z powodu spustoszenia przez Litwinów i Tatarów, na lat 30 od dziesięciny snopowej stołu biskupiego Kod. Małop. , III, 127, 131. Rozwój Radomia a z drugiej strony wzrost kolonizacyi po drugiej stronie Wisły, pozbawiły S. znaczenia politycznego. Przestał być grodem pogranicznym, stracił kasztelanów. Ziemia zaś weszła w skład pow. radomskiego. Jeszcze na zjeździe w Stężycy 1575 r. partya francuska odbywała swe narady w ruinach zamku sieciechowskiego, który prawdopodobnie leżał na prawym brzegu Wisły, jak o tem świadczy zarówno owa przeprawa Hermana łodzią do Sieciechowa, jak wzmianka Orzelskiego, że narady partyi francuskiej sieciechowską ztąd przezywanej odbywały się na łące, na płd. od Stężycy. Dalsze losy S. wiążą się ściśle z dziejami klasztoru i kolonizacyjno gospodarczą działalnością zakonników. Klasztor rozwija się powoli. Według sfałszowanego dokumentu Bolesława, ks. krakowskiego, który w 1252 r. potwierdził posiadłości klasztorne, sam fundator Sieciech nadal locus abbatiae cum foro, Podolszany, Mozolice, Brześce, Psary, Siedlcze, Ostrów minus, Ostrów majus, Rambiertów, Kobylany et quaedam cujus est commutatio Janików. Henryk, ks. sandomierski Tilla que dicitur Dziewcza gora, Leśna cum lacu et theloneum in Piotravin Jaksa Jacza qui cognominatus est Dux podarował wsi Lanczna, Stpyoza, Siewlosz, Hostywis Hosteniw, Nadryb, Jaczkowa Dąbrowa, Nasiłów, Opatkowice, Jazdków trzy wsi t. n. , Laczna, Złotniki. Comes Crivosand dał łąki zwane Chechel, comes Martinus Orzechów i Ciszycę. Inni ponadawali Nart Rayecz, Postomcze Płoszowice, Szawłowice, Garno, Ciszycę, Brzeznicę, Slezin, Święcice, Opatkowice, Sadków pod Radomiem. Lazów, Orzechów i Boguchwałowo dał Petrus Petriconis filius na Mazowszu kś. Gacki, 35, 36. Mimo długości tego spisu, liczne wsi dawały zapewne nie wiele dochodu, gdyż były to przeważnie leśne obszary z nieliczną ludnością, żyjącą z przemysłu leśnego i wystawioną na częste napady Litwinów i Jadźwingów. Jeszcze w 1817 r. w dobrach klasztornych było 11, 000 mr. lasu. Według opisu Długosza L. B. , III, 260, 273 liczba wsi klasztornych zmniejszyła się do połowy. Wisła zmiennym swym biegiem zniosła do szczętu nadbrzeżne osady Sielec, Liptów, Brześce, Swięcice, Orzechów, Zgliszyn. Trzy Jastkowy, Opatki, Dziewcza górę, Leśne i Pleszowice przywłaszczyła sobie sąsiednia szlachta. Ludność obu Ostrowów trudniła się rozbojami i kradzieżą, tak, że trzeba było z tych kryjowisk wypędzić i osady znieść. Na obszarze Swięcicy drugiej Podolszany założono w 1367 r. Wolę Sieciechowską na prawie niemieckiem. Zapewne w XIV Sieciechów Sieciechów w. targowisko przy klasztorze przybrało charakter osady, zamieszkiwanej przez rybaków, rzemieślników i rolników. Cboć osada posiadała podobno prawo magdeburskie, opaci przecież sami nią zarządzali przez swych wójtów. W 1432 r. na prośbę opata Stanisława, Jagiełło ustanawia targi tygodniowe i dwa jarmarki na święto 10, 000 rycerzy i św. Wawrzyńca. Zepewne w tym czasie zakonnioy zbudowali i uposażyli kościół paraf. p. w. św. Wawrzyńca. Przy klasztorze była wtedy zapewne jeszcze tylko kaplica zamkowa. Długosz nic nie mówi o kościele klasztornym a Klonowicz powiada, iż była murowana kaplica oratorium. Przy kościele parafialnym byli początkowo proboszczami księża świeccy. Do parafii należał kośoiół filialny w Brzeźnicy. W XV w. do miasta należy 18 łanów; z każdego płacono rocznie czynszu po 18 gr. , dawano po 2 kapłony, 30 jaj, korzec chmielu, dziesięcinę snopową i 3 pęki konopi. Opat Wereszczyński, wedle tradycyi, odebrał mieszczanom dawne przywileje a natomiast wydał od siebie nowy w 1583 r. , w którym określił granice gruntów miejskich i włożył na każdego mieszczanina obowiązek przywiezienia co rok klasztorowi 6 kloców drzewa. Po spaleniu w 1563 r. zostało tylko 12 domów w mieście. Wereszczyński wojownicze swe upodobania okazał w przebudowaniu klasztoru, któremu nadał postać zamku i utworzywszy w 1588 r. wójtowstwo w Psarach, przeznaczył z niego opłatę 100 zł. rocznie na zakupno dział dla klasztoru. W 1607 r. rokoszanie Zebrzydowskiego założyli tu swą kwaterę i ztąd rozsyłali odezwy. Klasztor dbając o swe dochody, nie dozwalał mieszczanom wyrobu piwa i gorzałki. Sejmik opatowski polecił posłom w instrukcyi swej 1669 r. by upomnieli się o przywrócenie tej wolnosci, odebranej ze szkodą dla czopowego. Zarząd miejski istnieje wedle ustaw magdeburskiego prawa. W 1619 r. jest burmistrz, rajcy, wójt, landwójt i ławnicy. Klonowicz o mieszczanach S. powiada Mieszczanie rolnicy, pełni prawości i prostoty, zajmują się uprawą gruntu i pasterstwem. Kobiety posępno i poważno. Dziewczęta nie mają żadnych przynęt, nic w nich obmyślanego, wytwornego, rozwiązłego. Zamożniejsi mieszczanie starali się synów swych kierować na duchownych. Wzrastający dochód z licznych dóbr klasztornych umożliwił zakonnikom wzniesienie w XVIII w. nowych okazałych budowli klasztornych i nowego kościoła. W 1688 r. nuncyatura szacowała dochody dóbr opackich na 21, 500 złp. a klasztornych na 10, 500 złp. W 1799 r. rząd austryacki obliczył dochody opata na 3850 złr. a klasztorne na 15, 498 złr. Grono zakonników w 1367 r. stanowili opat, przeor i 5 braci, w 1505 r. było ogółem 12 z klerykiem i z kapelanem w Radomiu; w 1608 r. 12 zakonników; 1706 r. mieszkało w klasztorze 11 a za obrębem przy kościołach 3; 1791 r, jest 15 księży, 7 kleryków i laików i 5 nowicyuszów. Stosunek głów do dochodu ogólnego pozwalał chyba żyć wygodnie i oszczędzać sporo. Gdy po zrujnowaniu zupełnem w XVII w. pierwotnej kaplicy, wystawiono drewniany kościołek, który spłonął, zdecydowano się wreszcie wznieść okazałą świątynię. Budowę jej zaczął opat Kurdwanowski opatem jest od 1739 r. , dalej prowadził Bułharewicz a wykończył Prokopowicz w 1779 r. Poświęcił bisk. Lenczewski, oficyał lubelski, w 1780 r. Kośoiół ten p. w. Wniebowzięcia, w stylu włoskim, ma formę podłużnego krzyża; w bocznych ramionach mieszczą się po trzy ołtarze. Wielki ołtarz posiadał wielki obraz św. Rycerzów, który podobno kosztował 1000 dukatów, lecz z czasem zniszczał od wilgoci. Freski na sklepieniu kosztować miały 30, 000 złp. obok postaci świętych przedstawił malarz i Bolesława Chrobrego, mniemanego fundatora klasztoru, i Sieciecha. Posadzkę marmurową sprowadzono z Czerny pod Krakowem. Współcześnie z kościołem wzniesiono okazałe budowle klasztorne. Tuż przy kościele stoi piętrowe opactwo, łączące się z chórem kościelnym i specyalną lożą. Dalej idą budowle klasztorne w kształcie klamry, utworzonej przez trzy długie linie piętrowych budowli, do których domurowano w 1800 r. pomieszczenie na szkoły. Dalej znajdował się dziedziniec obmurowany, otoczony fabrykami blech wosku, mydlarnia, browar, kuźnia, skład owoców i inne wreszcie folwark z budowlami gospodarczemi i mieszkaniami służby. Nad furtą klasztorną jest herb Topor i rok 1733. Po śmierci opata Prokopowicza w 1798 r. , ponieważ kongregacya benedyktyńskopolska przestała istnieć od 1795 r. , poddano klasztor władzy dyecezyalnej i opatem mianowany został przez rząd austryacki Wojciech Młodzianowski, prorektor szkoły benedyktyńskiej w Pułtusku. Był to człowiek wykształcony, gładki, światowiec, dbający o wygody i przepych. Jeździł karetą w 4 konie ze służbą w liberyi, bieliznę posyłał do prania do Wiednia, grywał grubo w karty i był przyjacielem kultury i rządu austryackiego. W czasie wojny z Austryą w 1809 r. kapitan Drużbicki otoczył niespodzianie klasztor i ze skrytki w bibliotece wziął na potrzeby wojska 3000 dukatów. Generał Niemojowski, podojrzywając opata, aresztował go i zrewidował papiery. Po Młodzianowskim 1813 był ostatnim opatem Biedrzycki, za którego nastąpiło zniesienie klasztoru w 1819 r. Kośoiół poklasztorny od 1827 do 1835 służył za parafialny, potem opuszczony w 1845 roku, został oddany do użytku gospodarskiego. Dopiero w 1879 r. , skutkiem starań jednego z włościan, oddano budynek kościelny dozorowi parafialnemu, który rozpoczął restauracyą. W 1884 roku po ukończeniu odnowy i urządzenia wewnętrznego, poświęcił kościół biskup Sotkiewicz i odtąd służy znów za parafialny. Klasztor popadł w ruinę, opactwo tylko się utrzymało. Bractwo świętej Anny istniejące przy kościele parafialnym zaprowadził opat Solikowski w 1578 roku. Przy kościele parafialnym zdawna istniała szkoła; rektor jej z żakami w niedziele i święta śpiewał w kościele klasztornym msze ranne, za co pobierał w 1505 r. dziesięcinę z jednego łanu miejskiego. Przy kościele filialnym w Brzeźnicy była także szkoła. O istnieniu szkoły klasztornej świadczyć może fakt nadania przez opata Ragowskiego w 1552 r. połowy wójtowstwa sieciechowskiego Janowi Silviuszowi i bratu jego Benedyktowi z Czarnolasu za wierne usługi klasztorowi. Otóż ten Jan Silviusz Czarnolas, magister artium akad. krakow, w 1539 r. , pełni od 1544 r. obowiązki profesora filozofii w kollegium mniej szem w Krakowie. Umiera w 1553 r. Prof. Małecki przypuszcza, iż w szkole klasztornej, prowadzonej przez Silviusza, pobierał początki nauk Jan Kochanowski Sycyna leży około 5 mil na płd. zach. od Sieciechowa i następnie w 1544 r. wraz ze swoim mistrzem przeniósł się do Krakowa. Dalszym wynikiem tych stosunków poety i jego rodziny z benedyktynami sieciechowskimi był projekt powołania poety na godność opata po zgonie Ragowskiego 22 paźdz. 1571 r. . Nie tylko świadectwo Starowolskiego ale i wiersz rozpoczynający trzecią księgę Fraszek, potwierdza istnienie tego projektu. Kochanowski był wtedy proboszczem katedralnym poznańskim i pod wpływem rad Myszkowskiego, przykrości życia dworskiego, kłopotów ubogiego gospodarstwa na połowie Czarnolasu, na seryo rozbierał kwestyą wyboru między wygodną drogą karyery duchownej a trudnościami świeckiego żywota. Opóźniony wybór następnego opata Koźmińskiego 6 marca 1573 r. świadczy o długich wahaniach się i układach obustronnych w tej sprawie. Być może, iż do tych projektów odnosi się ustęp listu poety do Fogelwedra, wspominający o potrzebie zbiorowego poparcia u króla, ze strony dworskich przyjaciół, jego sprawy. Ściślejsze jeszcze stosunki łączyły klasztor z drugim, najwydatniejszym po Kochanowskim, poetą XVI w. Sebastyanem Klonowiczem. Być może, iż spełniał on obowiązki kierownika szkoły klasztornej i że wykazane tu zdolności pedagogiczne spowodowały Zamojskiego, iż powołał go na kierownika szkoły w Zamościu w 1589 r. Już na przywileju wydanym przez opata Wereszczyńskiego dla Sieciechowa w 1583 r. spotykamy między innemi podpis Klonowicza Seb. Sulmiercensis Acernus notarius scabinalis lublin. . Na akcie tym podpisali się także Marcin Strzegocki z Pilzna, doktor filoz. i magister i Eusebius Sarcander Misnensis baccalaureus. Obecność tych ludzi przy boku opata pozwala domyślać się bliższych stosunków z klasztorem, które miałyby najprostsze wytłumaczenie w istnieniu szkoły dla młodzieży szlacheckiej nakazanej konstytucyą z 1550 r. . Tą drogą możnaby wyjaśnić sobie stosunki łączące mieszczanina lubelskiego Klonowicza, z Gorajskimi, Czernymi, Gostomskimi. Klasztor wynagradzając zasługi Klonowicza, utworzył dla niego w r. 1588 nowe wójtowstwo we wsi Psary, wyznaczając na ten cel dziesięć łanów ziemi, na której miał osadzić wieś Józefów Wólka Józefowska. Prócz tego klasztor zapisał mu na tej wsi 1000 zł. węgier, na własność. Ustronne położenie S. mogło być jednem z powodów słabego napływu młodzieży do szkoły klasztornej i zwinięcia takowej po niedługiem istnieniu. Gdy w 1789 r. ustanowiono, pod nazwą ofiary, podatek od dochodów duchowieństwa, wtedy dla zakonów utrzymujących szkoły oznaczono stopę o połowę niższą 10. Benedyktyni sieciechowscy zajęli się wtedy urządzeniem szkoły 6klas. w Stężycy, która niewielkiem cieszyła się powodzeniem i zgromadzała zaledwo 20 do 30 uczniów. Gdy strony te przeszły w 1795 r. pod panowanie Austryi, klasztor za pozwoleniem władzy dyrektoryat dystryktu łukowskiego otworzył szkołę w Sieciechowie. Nauczycielami byli benedyktyni. Język niemiecki wykładał świecki nauczyciel. Podręczników używano tych, które przepisała komisya edukacyjna. Uczniów zebrało się 60. Na pomieszczenie szkoły 6 klas wystawiono przy klasztorze nowy piętrowy budynek. W 1801 r. , na propozycyą władzy, otworzyli zakonnicy szkołę początkową niemiecką. Język niemiecki i łacina były głównemi przedmiotami i językami wykładu. Szkoły nosiły tytuł Sieoiechowskie cesarskokról. gimnazyum. Nauczycielami byli zawsze zakonnicy a opat dyrektorem. W 1808 r. liczba uczniów spadła z 77 na 30. W 1810 r. wprowadzono na nowo w życie ustawy komisyi edukacyjnej. W 1819 r. , razem ze zniesieniem klasztoru, zamknięto szkołę. Dopiero w 1866 r. utworzono szkołę początkową w Sieciechowie. S. par. , dek. kozienicki, ma 3685 dusz. S. gmina należy do sądu gm. okr. I w Gniewoszowie, urząd gm. w Bąkowcu, st. poczt. w Ko Sieciechów zienicach. Gmina ma obszaru 10, 218 mr. , w tem 8328 ziemi włośc, i 1890 mr. majoratu rząd. gen. Kreiza i Gogela. W skład gminy wchodzą Bąkowice, B. Borki fol, Głusiec, Kępice, Klasztorna Wola, Łoje, Nagórnik, Opactwo wieś, Piwonia, Przewóz, S. osada miejska, S. poduchowny osada włośc, S. opactwo fol, Woj Cieszkowa Wólka, Występ, Zajezierze, Zalesie, Zbyczyn fol. Por. Lib. Ben. Długosza, III, 258 279; kś. Adryana Dębskiego Mowa przy otwarciu szkół XX. Benedyktynów klasztoru sieciechow. w Stężycy miana 1791 r. 3 maja Lublin, 34 str. . Najobfitszem źródłom wiadomości do dziejów osady, klasztoru i jego dóbr jest praca kś. Józefa Gackiego Benedyktyński klasztor w Sieciechowie Radom 1872. Br. Ch. Sieciechów, w XVI w. Syeczechowo, folw. , pow. kutnowski, gm. i par. Kutno, ma 3 dm. , 106 mk. , 329 mr. ; należy do dóbr Kutno. W 1827 r. było 14 dm. , 27 mk. Na początku XVI w. była to wieś w par. Kutno; łany kmiece dawały dziesięcinę proboszczowi kollegiaty łęczyckiej, zaś o dziesięcinę z łanów sołtysich był spór między prob. łęczyckim a miejscowym Łaski, L. B. , II, 480. Sieciechów, rus, Setechiw, wś, pow. lwowski, 15 klm. na płn. wschód od Lwowa sąd pow. , 8 klm. na pld. wschód od urz. pocz. w Kulikowie. Na zach. leży Grzęda, na płd. Dublany, na wsch. Podliski Małe, na płn. Stroniatyn, Koszelów i Doroszów Mały dwie ostatnic w pow. żółkiewskim. Środkiem obszaru ciągnie się od zach. ku wschod, koń czyna wyniosłości zwanej Klinem 254 mt. , na pln. od niej obniża się obszar do 246 mt. , a na pld. do 245 mt. Te niższe części są moczarzyste, ich wody spływają strugami na wschód do Pełtwi za pośrednictwem jej dopływów Kąpielówki i Pikułówki. Zabudowania wiejskie leżą na wschod, narożniku wzgórza Klin. Na zach. od nich fol Dębina. Własn. więk. ma roli or. 83, łąk i ogr. 237, pastw. 2, lasu 63 mr. ; wł. mn. roii or. 102, łąk i ogr. 433, pastw. 180 mr. W r. 1880 było 35 dm. , 201 mk. w gm. ; 3 dm. , 18 mk. na obsz. dwor. ; 205 gr. kat. , 6 rzym. kat. , 8 izrael; 206 Rusnów, 13 Polaków. Par. rz. kat. w Kościejowie, gr. kat, w Grzędzie. We wsi cerkiew i kasa pożycz, gmin. z kapit. 335 złr. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych. W r. 1571 rozstrzygają lustratorowie królewscy spór o łąki, ciągnące się do połowy Błota i rzeki Brzuchowicy, między właścicielem S. a Podlisek Archiw. Bern. we Lwowie, C, t. 334, str. 475. W r. 1501 pozwala Zygmunt III mieszkańcom Malechowa korzystać z lasów w Grzędzie i S. , o czem uwiadamia dzierżawcę tych wsi Mikołaja Trzebińskiego l. c, C, t, 348, str. 612. W r. 1656 nadaje Jan Kazimierz Andrzejowi Potockiemu, oboźnemu kor. , dobra Grzędę, 8. i Wolę Brzuchowiecką, opróżnione przez śmierć ojca jego Jakuba, cześnika podolskiego 1 c C, t. 357, str. 647. W r. 1663 pozwala Jan Kazimierz Elżbiecie Potockiej, wdowie po Andrzeju, wojew, bracławskim, przelać prawa swe do dożywocia na wsi Grzędzie wraz z S. i Brzuchowicą na Marcyana Grabiankę i Maryannę z Potoka, małżonków 1. c. , C, t. 149, str. 737. W r. 1731 nadaje August II Janowi Cetnerowi, kuchmistrzowi kor, , stście żytomierskiemu, i Wiktoryi, żonie, wsie Grzędę, S. i Wólkę Brzuchowiecką l. c, C, t. 527, str. 405. W r. 1761 pozwala August III Pawłowi generalis locum tonenti in exercitu regni i podkomorzemu swemu, i Teresie Starzyńskim, zrzec się wsi Grzędy i S. na rzecz Augusta i Teofili z Potockich Moszyńskich, stolnikowstwa koronnych l. c, C, t. 591, str. 1015. W lustracyi z r. 1661 i 1662 Rkp. Ossol Nr. 2834, fol 97 czytamy Wś pusta do Grzędy należąca. W tej wsi juxta lustrationem z r. 1677 było podsadków 5; każdy z nich dawał czynszu po zł. 3 15 zł. Rabiali ciż Podsadkowie 2 dni do Grzędy, powinności żadnych inszych nie odprawując. Tamże był i młyn, z którego kiedyś dawano zł 60; ale podczas lustracyi w 1627 r. był pusty. Z karczmy, która była pod tymże stawem, dawano zł. 12. Stawu jedna połowica starą summą oszacowaną była, a z drugiej połowicy kładziono ogółem prowentu we 3 lata in summa 178 zl, skąd rachowano na każdy rok zł. 59 gr. 10. Summa była ze stawu Sieciechowskiego i poddanych tamecznych i z karczmy zł. 86 gr. 10. Według lustracyi z r. 1659 płacono z tej wsi albo stawu Sieciechowskiego kwarty starej zł. 53 gr. 21, kwarty nowej zł. 53 gr. 21. Teraz, iż ta wieś i staw przez niepx zyjaciela koronnego także i przechodzącego żołnierza funditus jest zniszczona, zaczem takową kwartę z tej wsi i stawu znieść nam przyszło, jakoż stosując się do samej słuszności i prawa pospolitego, które każe tam aukcyą czynić, gdzie dobra osiadłe, a gdzie puste diminutio, znosimy i od płacenia onej teraźniejszego pana dzierżawcę uwalniamy. A że ta wieś suocessu temporis i ten staw może być naprawiony i osadzony, tedy uważając przyszłe lata et in vim supremi Reipublicae dominu, szacujemy to na zł. 20. Od czego kwarty starej 4 zł, kwarty nowej 4 zł, W Arch. bernard, we Lwowie C, t. 608, str. 213 un. znajduje się inwentarz ststwa sieciechowskiego z r. 1769. Czemeryński podaje w dziele O dobrach koronnych Lwów, 1870, str. 165 i 166, iż dzierżawa Sieciechów należała pierwej do ststwa drohowyskiego, przy lustracyi jednak zr. Sieciechów Sieciechów Siecienica Sieciechowice Siecień 1764 była w posiadaniu Stanisława Lubomir skiego, wojew, bracławskiego, na mocy cessyi stolnika kor. Moszyńskiego, który dla braku konsensu na cessyą nie miał jeszcze przywi leju. Według wykazu kwarty na r. 1770 by ła dzierżawa w posiadaniu ks. Ludwiki z Po ciejów Lubomirskiej, wojew, bracławskiej. Do dzierżawy należały wsie S. z prow. 1200 złp. , Grzęda z prow. 4480 złp. , Wola Grządecka z prow. 978 złp. i Hamulec osada na łanie mielnikowskim Grządeckiej Woli z prow. 880 złp. Dzierżawę sprzedano wedle kontraktu z 16 marca 1781 r. Ludwice Lu bomirskiej za 37, 000 złr. Lu. Dz. Sieciechowice, u Długosza Syeczyechowicze, wś i fol nad rz. Dłubnią, pow. olkuski, gm. Minoga, par. Sieciechowice, odl 28 w. od Olkusza, leży pomiędzy Skalą a Słomnikami, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, młyn wodny i tartak. W 1827 r. było 60 dm. , 453 mk. W 1880 r. dobra S. składały się z fol. S. , Celiny, Wielki Dół, Lesieniec i Nowy Folwark, rozl. mr. 2172 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 464, łąk mr. 17, łasu mr. 4, nieuż. mr. 16; bud. mur, 4, z drzewa 14; fol. Celiny gr. or. i ogr. mr. 140, pastw, mr. 1, nieuż, mr, 4; bud. z drzewa 6; fol. Wielki Dół gr. or. i ogr. mr. 115, łasu mr. 801, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 5; fol. Lesieniec gr. or. i ogr. mr. 127, lasu mr. 229, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 7; fol. Nowy Folwark gr. or. i ogr. mr. 239, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 3; lasy nieurządzone. Wieś ta, zapewne, częśó jej, a może tylko dziesięciny, nadaną została klasztorowi w Dłubni Imbraniowice przy jego fundacyi, przez Iwona Odrowąża, bisk. krakow. Kościół paraf. , p. w. św. Andrzeja, założył wraz z parafią podobno Petrycy Brandysz, jeden z posiadaczy wsi w 1312 r. Prebendarz miał hojne bardzo uposażenic posiadał role i łąki w S. , 4 łany kmiece we wsi Ulinie, z których trzy dawały dziesięcinę wartości do 3 grzyw. , przytem 5 łan. w Imbramowicach, dających mu zarówno czynsz jak i dziesięcinę, wreszcie dziesięcina z Sieciechowie dawała niezwykle wielką sumę 60 do 80 grzyw, rocznie. Za czasów Długosza kościół był murowany, plebanem był Paweł z Jeżowa, a częściowemi dziedzicami wsi Jan Karwat ze Stok, Piotr Marczynowski, Jakub Płaza, Jan Nekanda z Grzegorzewic, Pieniążek z Iwanowic h. Odrowąż. Wieś miała 26 łanów km. , 5 fol Długosz, L. B. I, 148, II, 38, III, 108. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 Stanisław Minoczki płacił tu od 11 zagr. z rolą, 9 kmieci pogorzało, 14 zagr. pogorzało, 16 kom. z byd. pogorzało, 4 rzem. Albert Płaza od 2 pół łanków, 2 zagr. z rolą pogorz, , 3 pół łanki km. pogorz. , 1 zagr. z rolą. Jan Płaza, ststa lubaczewski, od 2 łan. km. , 2 czynsz. , 1 czynsz, pogorzały, 3 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 23. S. , par. , dek. olkuski dawniej skalski, 1395 dusz. Br. Ch. Sieciechowice al. Cieciechowice, część wsi Zbytowskiej Góry, w pow. tarnowskim, leży nad Dunajcem i składa się z folw. 3 dm. i 11 chat, w których razem przebywa 81 osób. Za Długosza L. B. , 1, 13 tworzyła osobną wś Dobiesława Rokosza z Koszczyc h. Osto ja. Składała się z łanu kmiecego i dworu szlacheckiego. Mac. Siecień, , Sieczenie i Sieciń, wś, fol. i dobra nad rz, Skrwą, pow. lipnowski, gm. Brudzeń, par. Siecień, odl 35 w. od Lipna, posiada kościół par. mllrowany, gorzelnią, młyn wodny, karczmę, 21 dm. , 414 mk. W 1827 r. było 24 dm. , 210 mk. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol. S. , Radotki i Murzynowo, rozl mr. 2388 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 902, łąk mr. 2, pastw. mr. 2, lasu mr. 243, nieuż. mr. 38; bud. mur. 18, z drzewa 2; płodozmian 16połowy; fol. Radotki gr. or. i ogr. mr. 150, łąk mr. 1, pastw. mr. 8, łasu mr. 117, nieuż. mr. 19; bud. mur. 2, z drzewa 3 płodozmian 16polo wy; fol Murzynowo gr. or. i ogr. mr. 466, łąk mr. 97, pastw. mr. 11, łasu mr. 156, nieuż, mr. 256; bud. mur. 6, z drzewa 7; płodozmian 16polowy; lasy nieurządzone. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 45, mr. 263; wś Radotki os. 9, mr. 46; wś Murzynowo os. 24, mr. 103. Wieś ta w XVI i XVII w. była gniazdem rodziny Siecińskich h. Rogala. Fundatorem kościoła i parafii w 1584 r. był Stanisław Sieciński, późniejszy biskup przemyski od 1610 r. . Stryj biskupa Jakub Sieciński, zwany Trąba, osiedlił się na Rusi w XVI w. , ożenił się z Barbarą Orzechowską h. Oksza z Krasiczyna i synowie jego poczęli się pisać Krasickimi z Siecina por, Krasiczyn. Od Siecińskich przeszedł S. do Gembartów. W 1789 r. włada tu Piotr Gembart. Im zawdzięcza kościół restauracyą w 1779 r. W kościele jest w głównym ołtarzu obraz M. Boskiej na czerwonym suknie srebrem haftowany, marmurowy nagrobek Gembartów i. portret fundatora Siocińskiego Gawarecki, Ziemia Dobrz. , 100. S. par. , dek. lipnowski dawniej dobrzyński, 701 dusz. Br. Ch. Siecienica 1. rzeczka, dopływ jez. Wiecanowskiogo, powstaje w pow. szubińskim, pod Oborą, o 7 klm. na wschódpołudnie od Gąsawy, płynie ku płd. , wchodzi do pow. mogilnickiego, mija Bierlinek pod Parlinkiem, tworzy jeziorko t. n. i uchodzi pod Chałupką, o 5 klm. na płn. zach od Mogilna. Długa do 8 klm. 2. S. , jeziorko, pow. mogilnicki, na płn. zach. od Mogilna i o 2 klm. na wschód od Parlinka, 1 klm. długie, 02 klm. szerokie, utworzone przez rzeczkę t. n. Spływa z jez. Sieciechowice Siecza Wiecanowskiem do Kwieciszewski czyii Ma łej Noteci. E. Cal. Siecik, pow. święciański, ob. Setik, Sieciny, ob. Siciny. Siecionka, os. , pow. sierpecki, gm. i par. Bieżuń, odl. o 16 w. od Sierpca, 1 dm. , 6 mk. Siecza 1. al. Podwolszyna, potok, w pow. mościskim, płynie przez obszar Krukienic, Pnikuta, Buch owić, Pakości i Kry so wic, ucho dzi do Siekanicy. 2. S. , al. Sieczna, nazwa Czarnego potoku, dopł. Wiszni ob. t. I, 768. Br. G. Sieczka, wś włośc, nad rz. Pilicą, pow. opoczyński, gm. Owczary, par. Podklasztor Sulejowski, odl. od Opoczna 28 w. , ma 18 dm. , 130 mk. , 436 mr. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. Sieczki, wś i fol. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Lebiedziewo, okr. wiejski Gruzdo wo, o 5 w. od gminy a 30 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Wilna do Mińska. Folw. ma 1 dm. , 8 mk. katoL, wś zaś ma 5 dm. , 43 mk. praw. w 1864 r. 25 dusz rewiz. ; należała do Bielewicza. J. Krz Sieczków, wś i fol. , pow. stopnicki, gm. i par. Tuczępy, odl. 10 w. od Stopnicy. W 1827 r. było 20 dm. , 217 mk. W 1886 r. fol. S. rozl mr. 557 gr. or. i ogr. mr. 291, łąk mr. 69, pastw. mr. 87, lasu mr. 51, w odpadkach mr. 44, nieuż. mr. 15; bud. mur. 2, z drzewa 10; las nieurządzony. Wś S. os. 45, mr. 194; wś Chałupki Sieczkowskie os. 25, mr. 95. W połowie XV w. S. , wś w par. Tuczępy, własnośc Rytwiańskiego, miała łany kmiece, karczmę i zagrodników Długosz, L. B. , II, 447. Według aktów synodu kalwińskiego w Chmielniku, odbytego w 1642 r. , dziedzice S. Karwiccy Duninowie uposażyli świeżo zbór kalwiński w tej wsi. Według sprawozdania z 1704 r. był zbór mały ale murowany. Patronem jest IMPan Stanisław Dunin z Skrzynny Karwicki, cześnik sandomierski Łukaszewicz, Dzieje kość. helw. w Małopolsce, 409. . Br. Ch. Sleczkowice, fol. , pow. inowrocławski, o 7 1 2 klm. na płd. od Pakości, na wsch. wybrzeżu jez. Pakoskiego, przy dr. żeL bydgoskognieźnieńskiej; par. Ludzisko, okr. domin. Mała Kołuda, poczta i st. dr. źel. w Janikowie Amsee; 2 dm. , 27 mk. i 213, 84 ha obszaru; cz. doch, grunt. 3291 mrk r. 1884; właścicielką jest Marya Działowska. Około r. 1580 należały S. do Piotra Dobieszewskiego, były tam 2 zagr. szlach. Siedlec, wykazany w reg. pobor, z 1583 r. przy S. Pawiński, Wielkop. , I, 247, leży o 4 klm. na płn. wschód i tworzy odrębną całość. E. Cal. Sieczkowszczyzna 1. wś, pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, gm. Samochwałowicze, pomiędzy wsią Hryczyn i zaśc. Rubiłki, ma 12 osad; grunta szczerkowogliniaste. 2. S. , zaśc, pow. miński, w 3 okr. poL i par. katol. Kojdanów, gm. Rubieżewicze. Miejscowość mocno wzgórzysta, w pobliżu pagórek wznoszący się 159 saż. npm. 3. S. , zaśc. poradziwiłłowski, pow. miński, należał do dom. Starzynki; w 1740 r. miał 2 osady; mieszkali tu Matuszewiczowie i Oleszkiewiczowie. A. Jel Sieczychy, kol. włośc, pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło, 69 dm. , 505 mk. , wiatrak. W 1827 r. było 16 dm. , 114 mk. Sieczyńce, pow. uszycki, ob. Siczyńce, Sieczyniec, kasz. Seczyńc, łąka przy Kętrzynie, pow. wejherowski. Siedawa, pow. winnicki, ob. Sidawa. . Siedce, wś, pow. witebski, par. Witebsk, z kaplicą katol. p. w. św. Antoniego. Siedcza al. Siadcza, wś włośc. , pow. garwoliński, gm. Pszonka, par. Parysów, ma 2 dm. , 9 mk. , 72 mr. Jest to cząstka dawnej wsi t, n. , na obszarze której powstało miasteczko Parysów. Siedcza, wś w pobliżu rz. Citewki, praw. dopł. Świsłoczy, pow. ihumeński, w 4 okr. poL puchowickim, gm. Citwa, przy drodze z Citwy do Dryczyna, o 2 1 2 w. od linii dr. żel. lipaworomeńskiej, pomiędzy st. Ru dzieńsk i MarynaHorka, należała do domin. Skryl, dziedzictwa Janiszewskich, . ma 34 osad pełnonadziałowych; cerkiewka p. w. Naro dzenia N. M. F. , z 1854 r. , filia par. Citwa. Lud oprócz rolnictwa trudni się kołodziejstwem. Grunta równe, szczerkowe, urodzaj ne, łąki obfite. A. Jel. Sieden, ob. Żydy. Siedlanów, wś i foL, pow. radzyński, gm. Lisia Wólka, par. Radzyń odl. 6 w. , ma 28 dm. , 285 mk. , 1574 ogólnego obszaru. Fol. S. , odłączony od dóbr Branica, rozL mr. 1211 gr. or. i ogr. mr. 306, łąk mr. 361, pastw. mr. 73, łasu mr. 455, nieuż. mr. 16; bud. z drzewa 19; płodozmian 6 i 7polowy; las urządzony. Własność Szlubowskich a następnie Stefanii ze Szlubowskich Rulikowskiej, Siedlarowo, jezioro w pow. wilejskim, pod wsią t. n. i wsią Husakowo. Siedlarowo, wś nad jez, t. n. , pow. wilej ski, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Norzyca, o 6 w. od gminy a 74 w. od Wilejki, ma 4 dm. , 49 mk. w 1864 r. 17 dusz. rewiz. ; należy do dóbr Łasica, Okuszków. Siedlątków, w XVI w. Szyedlanthkow i Sziedliąthkow, wś i foL nad rz. Wartą, pow. turecki, gm. Niemysłów, par. Siedlątków Pięczniew, odl. od Turka 28 w. Posiada kościół murowany, filia par. Pięczniew. Wica ma 21 dm. , wraz z wsiami Nerki, Łyszkowice i koL Michałówka 513 mk. ; foL i os. 7 dm. , 91 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 75 mk. W 1876 r. fol. S. rozl. mr. 1153 gr. or. i ogr. 545, łąk mr. 227, pastw. mr. 131, wody mr. 14, lasu mr. 137, nieuż, mr. 99; bud. mur. 5, Siecionka Sieciny Sieczka Siecik Siedlątków Siedlarowo Siedlanów Sieden Siedcza Siedce Siedawa Siecik Sieczki Sieczków Sieczkowszczyzna Sieczychy Sieczyńce Sieczyniec Siedlce Siedlce z drzewa 17; płodozmian 8 i 13polowy; ks nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 32, mr. 312; wś Łyszkowice os. 20, mr. 156; wś Nerki os. 7, mr. 90; wś Wólka Łyszkowska os. 16, mr. 150. Na początku XVI w. wś należała do par. Pięczniew; łany kmiece dawały dziesięcinę prepozyturze uniejowskiej, fol. pleb. w Pięczniewie. We wsi stała świeżo wzniesiona przez dziedziców kaplica p. w. św. Marka, przy której był kapelan, mający za uposażenie wieś Lekoszyn. Na miejsce starego drewnianego kościoła, wzniesiono po 1683 r. nowy murowany. W kościele tym znajduje się obraz Matki B, który wedle podania miał się objawić cudownie. Dla takiegoż drugiego obrazu M. Boskiej wzniesiono tu w 1876 r. na cmentarzu kaplicę murowaną Łaski, L. B. , I, 395 i przyp. wydawcy. W 1552 r. było tu 6 osadn, i 1 1 2 łan. km. Pawiń. , Wielk. , II, 231. Br. Ch. Siedlce, miasto, główny punkt powiatu i gubernii t. n. , leży pod 52 9 3 szer. półn. i 39 59 4 dług. wschod, od F. , w dolinie rzeki Liwca odl. o 7 w. i jego dopływu Muchawki o 3 1 2 w. , przy drodze żel. warsz. terespolskiej i drodze bitej warszawskobrzeskiej, odl. 87 w. od Warszawy drogą żol. od st. Praga 84 w. , 26 w. od Łukowa a 91 w. od Lublina. Droga bita I rzędu idzie od Warszawy na S. , Międzyrzec, Białą do Brześcia; drogi bite II rzędu łączą S. ze wszystkiemi miastami powiatowymi gubernii. Położone w równinie i nizinie, w niekorzystnych warunkach sanitarnych, są S. wyłącznie siedzibą władz gubernialnych i powiatowych, zakładów naukowych rządowych, ogniskiem drobnego handlu i słabo rozwijającego się przemysłu. Miasto zajmuje z przyległ. gruntami 816 mr. , składa się z 4 długich równoległych ulic Warszawskiej, Długiej, Pięknej i Prospektowej i piątej alei prowadzącej do dworca kolei a wraz z drobnymi poprzecznymi ma do 20 ulic brukowanych, z chodnikami asfaltowymi na główniejszych. Domy przeważnie parterowe drewniane, w mniejszej połowie piętrowe murowane. Dwupiętrowych kamienic trzy. Ulice oświetlone lampami naftowemi. Główną ulicą jest Warszawska. W mieście znajduje się obecnie kościół par. katolicki, cerkiew, kaplica katol, za miastem przy drodze do Starej Wsi, synagoga od 1859 r. , szpital p. w. N. P. Maryi na 20 łóżek, dom schronienia dla starców i kalek, ochrona katolicka, ochrona żydowska, gimnazyum męzkie 460 uczniów, gimn. żeńskie 215 uczennic, dwie szkoły początkowe męzkie i dwie żeńskie, szkoła rzemieślnicza niedzielna, szkoła początkowa żydowska, pensya żeńska prywatna. Z władz rządowych mieszczą się sąd okręgowy przy nim około 12 adwokat, przysięgi. , zjazd sęSłownik Geograficny T X Zeszyt 115. dziów pokoju, sąd pokoju, dyrekcya naukowa, rząd gubernialny, izba skarbowa, zarząd powiatowy, akcyzny, komisya włościańska, zarząd żandarmeryi, sztab 17 dywizyi piechoty, urząd miejski, policmajster, urząd poczt. i telegr. , więzienie. Prócz tego w S. mieści się dyrekcya szczegółowa towarz, kredyt, ziemskiego. Przebywa w S. stale 8 lekarzy cywilu, i 5 wojskowych. Organem życia towarzyskiego ma być klub miejski. Istnieją tu 2 księgarnie z czytelniami, dwie drukarnie rządowa i prywatna, 2 hotele, trzy zajazdy, 2 cukiernie, 1 zakład fotograficzny i 1 zakład ogrodniczy. Z większych zakładów fabrycznych znajdują się 2 browary i dystylarnia. Prócz kilku większych składów materyałów aptecznych, nasion, maszyn do szycia, mebli, fortepianów, trumien metalowych i sklepów korzennych, bławatnych i sukienniczych, istnieją liczne drobne sklepiki i kramy, przeważnie żydowskie. Z budowli godniej szemi uwagi są rząd gubernialny, kościół, więzienie, ratusz z wieżą, na której szczycie atlas dźwigający kulę ziemską. Wieża ta, służąca za strażnicę pożarną, spłonęła w 1888 r. Przechowała się także brama tryumfalna wystawiona na przyjazd Stanisł. Augusta przez ks. Ogińską. Dziś służy ona za dzwonnicę. Kościół, pod względem architektonicznym najpiękniejsza budowla w mieście, wzniesiony w stylu włoskim, posiada prócz wielkiego ołtarza cztery boczne, ozdobione obrazami Smuglewicza. Dwa z nich uległy częściowemu uszkodzeniu. Ludność S. wynosiła w 1827 r. 4414 dusz w 302 dm. , w 1839 r. wzrosła do 5218 2615 męż. , 2613 kob. , w tej liczbie było 3727 żydów; 1841 r. jest 6471 mk. 3301 męż. , 3170 kob. , w tem 4359 żyd. ; w 1842 r. na 7071 mk. jest 4710 żyd. , w 1846 r. na 8000 mk. 3032 żyd. Następnie ludność zaczyna się zmniejszać; w 1850 r. jest 7472 mk. 4788 żyd. , później się znowu podnosi do 7852 w 1853 r, by spaść na 7263 4804 żyd. w 1855 r. Śród chrześcian jest w 1859 r. 20 prawosŁ, 38 ewang. , zresztą katolicy. W 1858 r. S. mają 45 dm. murow. , 209 drewn. , ubezpieczonych na 441, 470 rs. , 7628 mk. 5153 żyd. , 242 Niemców, 18 Rossyan. W 1859 r. ilość żydów wzrosła do 5893. W 1878 r. było 557 dm. i 11, 931 mk. 5662 męż. , 6269 kob. , w tej liczbie 8156 żyd. a z pomiędzy chrześcian było 176 prawosł. , 21 ew. W 1885 r. było 13, 606 mk. Dochód kasy miejskiej wynosił w 1858 r. 13, 605 rs. a w 1877 r. 53, 899 rs. Drewniane, ciasno zabudowane miasto ulegało częstym pożarom od początku swego bytu. Największe przypadły 1855, 1865 r. 31 lipca i 1874 r. 12 lipca. W 1865 r. spłonęło miasta, a w 1874 r. na nowo odbudowane miasto całe niemal znisz32 czało. W 316 posesyach 60 murow, i 259 drewn. spaliło się 613 budynków. Historya. Siedlce były jeszcze w 1531 r. niewielką wsią o 6 łanach, w pow. łukowskim, w par. Pruszyn Prussin, odl. o 9 w. na wschódpłn. od Siedlec. Wkrótce potem dziedzic wsi Siedlecki Stanisław ufundował tu parafią. W 1552 r. istnieje tu już kościół paraf. ; wieś ma 44 osadn, a na grutach pleb. 5 osadn. Pawiń. , Małop. , 380, 406. Zapewne już wtedy istniały dwie wsi Stare Siedlce i Nowe. Dziedzic S. uzyskał u Zygmunta Augusta 1557 przywilej na podniesienie wsi Nowe S. do rzędu miast; Stare Siedlce z czasem przybrały nazwę Stara Wieś dziś pod miastem. Tradycya nazywa dziedziców wsi i miasta w czasie założenia Olędzkimi. W pobliżu S. są dwie wsi zwące się Olędy, Ztąd zapewne pochodził ów Stanisław, który mieszkając w Siedl cach, nosił teź drugą nazwę Siedlecki. Częste pożary drewnianej mieściny zniszczyły pierwotne przywileje i dokumenty. Dnia 10 grudnia 1635 r. w Warszawie Władysław IV. na i prośbę cechu kuśnierskiego miasta Siedlec, wówczas dziedzicznego Krzysztofa i Tomasza Olędzkich, wydał tymże kuśnierzom przywilej, którym po spaleniu służących im, a przez Zygmunta Augusta nadanych praw, takowe odnowił. Podobno około 1650 r. S. były w posiadaniu Wodyńskich. Gdy miasto z przyległemi dobrami przeszło w ręco ks. Czartoryskich, Michał i Anna ks. Czartoryscy wydali 1672 r. 20 sierp. przywilej, który, zachowując prawo magdeburskie, potwierdza dawne swobody i przywileje miastu, przyznając własność dziedziczną gruntów, placów i domów, dla podniesienia, jako też zachowania miasta od przypadków ognia, udziela różne dobrodziejstwa, jako to uwolnienie na lat 6 od wszelkich powinności dworskich, podatków, opłat, itp. ; nadanie za miastem na wieczne czasy dworskiego gruntu w celu przeniesienia tam gumien, nakoniec różne do ówczasowych okoliczności stosowne urządzenia. Przed 1693 r powtórna pogorzel miasta przyprawiła go o zupełną utratę przywilejów i nadań; wtedy znowu ks. Kazimierz Czartoryski, syn Michała, żonaty Izabellą Morsztynówną, wydał w 1693 r. dnia 1 sierpnia przywilej gruntujący nową lokacyą miasta po ostatnim spaleniu. Potwierdzając przywilej rodziców z 20 sierp. 1672 r. , nadane prawa nadal zapewnił, własność dziedziczną gruntów i placów przyznał. Z powodu spalenia się w czasie pożaru akt miejskich nowe w nich zeznanie zaszłej przedaży lub zastawy tychże gruntów i placów zalecił. Roku 1728 d. 5 lutego ponawiając wyżej wyszczególnione uwolnienia mieszkańców od podwód i dni żniwnych, ofiarował nowo osiadającym w mieście tak w pobudowaniu się, jako teź handlu wolność na lat trzy od wszystkich opłat dworskich. W 1740 r. stanął na miejscu starego drewnianego kościoła, obecny murowany p. w. św. Stanisława. Roku 1746 d. 10 grud, August HI prawo niemieckie magdebui skie nowo miastu 8. potwierdził, prócz egzystujących 7 jarmarków ósmy dodał, targi tygodniowe utrzymał. Ks. Michał Czartoryski, syn Kazimierza, na prośbę delegacyi miejskiej rozkazem swym, z 1762 r. 12 maja przywilej ojca w mocy swej tylko co do własności gruntów, placów oraz co do opłaty z terytoryum lokacyjnego zatwierdził, zachowując nadane prawo propinacyi przy dworze, i okoliczność tę tak objaśnił, że takowa do dworu należeć ma, mieszkańcom zaś nie szynkowanie gorzałki, lecz tylko robienie jej w browarach miejskich do wywożenia za granice państwa Siedlec, za opłatą rocznie po złp. 20 i 30 jest dozwolonem. Eoku 1779 d. 6 maja Stanisław August potwierdził przywilej Augusta III z 1746 r. Najświetniejszą epoką w przeszłości S. są czasy, w których przeszły na własność córki ks. Michała Czartoryskiego, Aleksandry 0gińskiej, hetmanowej. Wzniosła tu ona pod miastem obszerny pałac, otoczony pięknym parkiem i rezydencyą tę nazwala od swego imienia Aleksandryą. Dwór pani hetmanowej gromadził licznych gości, których dostarczały koła dworskie warszawskie i dwór puławski. Pamięć jej dobroczynności dotąd przechowuje się śród mieszkańców miasta. W 1783 r. gości tu król Stanisław August, świetnie podejmowany przez hetmanową, która wzniosła dotąd stojącą bramę tryumfalną na powitanie dostojnego kuzyna. Dla przyozdobienia ubogiej mieściny hetmanowa wystawiła murowany ratusz z wieżą. Za miastem przy drodze ku Starej Wsi zbudowała piękną kaplicę p. w. P. Maryi, przy której została pochowaną f 1798; posiada tu nagrobek marmurowy. W 1796 r. przeszły S. pod panowanie austryackie i zostały siedzibą władz cyrkularnych Kreisamt. W 1804 r, ks. Adam Czartoryski nadane mieszkańcom tegoż miasta od poprzedników prawa co do własności gruntów i osiadłości potwierdził. Opłaty dworowi przypadające nakazanym pomiarem i inwentarzem, do osiadłości każdego mieszkańca zastosowane polecił, takowy za prawidło do poboru onych na zawsze nakazaŁ Ostrzegł, iż, gdy dochód z propinacyi jest własnością dziedziców miasta, tedy mieszkańcy tego dochodu z uszczerbkiem prowentów jego i przyszłych dziedziców w żadnym tytule przywłaszczyć sobie nie będą mogli. Jednocześnie zamienił książe Adam z rządem austryackim S. za dobra narodowe i odtąd miasto zostało własnością rządowa. Skutkiem wojny 1809 r. i wcie Siedlce Siedlce lenia części Galicyi Austryackiej do ks. warszawskiego, S. zostały miastem głównem departamentu, a po utworzeniu Królestwa polskiego miastem stołecznem województwa podlaskiego. Po zwinięciu guberni podlaskiej w 1845 r. były miastom powiatowem okręgu siedleckiego gub. lubelskiej. Od 1 stycznia 1867 r. są miastem gubernialnem nowoutworzonej gub. siedleckiej. Rząd królestwa polskiego, uwzględniając ubogi stan miasta, w r 1816 d. 8 paźdz, ustąpił mu należące przedtym do ekonomii Siedlce dochody, a mianowicie na przedstawienie księcia namiestnika oddane zostało na korzyść miasta z dochodów przyległej ekonomii prawo fabrykacyi i wyszynku wódek i miodu. Po 1831 r. wzniesiono w S. kilka gmachów publicznych dom badań piętrowy, z trzypiętrowem więzieniem, dom piętrowy na pomieszczenie gimnazyum, szpital piętrowy murowany, zwany Maryjańskim. W 1859 r. stanęła murowana synagoga. W 1865 r. przeprowadzono kolej terespolska, której stacya w płd. wsch. stronie pod miastem przyczyniła się do zabudowania i uporządkowania tej części. Wreszcie utworzenie gubernii siedleckiej 1867 r. i pomieszczenie licznych władz rządowych najwięcej przyczyniło się do wzrostu ludności i zabudowania miasta. Dyrekcya szczegółowa towarzystwa kred. ziemskiego wzniosła dla siebie dom murowany, stanął szpital wojskowy a a w 1869 r. ukończono budowę cerkwi p. w. św. Bucha, w nowej części miasta, w pobliżu stacyi dr. żeL terespol. Szkół średnich S. nie posiadały do końca XVIII w. Dla okolicy wystarczały poblizkie szkoły w Węgrowie komisyi edukac. i Łukowie pijarskie. Dopiero rząd austryacki, wybrawszy S. na miasto obwodowe Nowej Galicyi, założył tu zapewne szkoły po 1804 r. . Za królestwa polskiego do 1840 r. istniała w S. szkoła obwo dowa, która w latach 1834 do 1840 r. ogłaszała drukiem Akta uroczyste zakończenia rocznego biegu nauk. Znowa organizacyą królestwa otrzymała nazwę powiatowej. Przy reformie szkół w 1862 r. utworzono w S. gi; mnazyum a około 1870 przybyło gimnazyum żeńskie. S. par. , dek, t. n. , 5625 dusz. Dane odnoszące się do historyi S. od początku XVII w. i statystykę wzrostu ludności do 1859 r. , zebrał w 1869 r. na miejscu z akt magistratu p. Ad, Ant. Kryński. Opisy i widoki S. podawał Tyg. Illustr. z 1860 r. II, 459, 1864 r. X, 272, 1866 r. XII, 108, 1874 r. XIV 39. W skład dóbr rząd. Siedlce w 1854 r. wchodziły miasto S. mr. 55; młyny wodne w Jerzmanowic i Wymyśle mr. 32; wiatrak Bielany; młyn Sekuła mr. 45; folw. Żabokliki mr. 413, Strzała mr. 482, Chodów mr. 532, grunt Gaj mr. 66, lasy i odpadki mr. 348, Probostwo mr. 8; wsi Ujrzanów mr. 1011, Żytnia mr. 429, Źabokliki mr. 449, Strzała mr. 1016, Purzyce mr. 622, Chodów mr. 831, razem mr. 6338. Z dóbr tych w f. 1836 oddzielono i nadano jako majorat generałowi Puszczynowi dobra Golice, w skład których wchodziły fol. Siedlce mr. 1003, fol. Nowa Kolonia mr. 345, fol. Golice mr, 649, lasy z odpadkami mr. 673, probostwo Stara Wieś mr. 1533, wś Jagodne mr. 49, wś Toporek mr. 401, wś Golice mr. 1113, razem mr. 6053. Siedlecki powiat gubernii t. n. utworzonym został w 1867 r. z 18 gmin dawnego pow. siedleckiego gub. lubelskiej. Pozostałe części utworzyły pow. sokołowski 15 gmin i znaczną część węgrowskiego 11 gmin. Obecny powiat zajmuje środkową część gubernii, graniczy od płn. z węgrowskim i sokołowskim, od wsch. z konstantynowskim i cząstką bialskiego, od płd. z łukowskim a od zach. z pow. nowomińskim gub. warszawskiej. Obszar powiatu obejmuje 23, 37 mil kwadr, dawny miał 58, 61. Jestto równina lekko pochylająca się ku płn. zachodowi, otoczona ze wszystkich stron wyniosłejszemi płasko wzgórzami, które jednak mając silniejsze pochylenie ku wielkim rzekom, stanowiącym naturalne granice gubernii siedleckiej, stosunkowo małą ilość wód i to leniwo wlokących się, dostarczają tej środkowej, mało zagłębionej kotlinie, zajmującej cały powiat, z wyjątkiem wyniosłejszego klina zawartego między drogami bitemi SiedlceŁosice i SiedlceMiędzyrzec i będącego przedłużeniem płaskowzgórza pow. konstantynowskiego. Główną rzeką w powiecie jest Liwiec ze swemi drobnemi dopływami. Dolina tej rzeki mieści cały szereg najstarszych osad sięgających zapewne czasów przedhistorycznych. Nad jej brzegami utworzyła się ziemia liwska. Na obszarze powiatu przeważa średnia i drobna własność. Gleba przeważnie piaszczysta, z częstemi podmokłemi obszarami, nie bardzo sprzyja rozwojowi rolnictwa. Głównem bogactwem są łąki w dolinie Liwca i jego dopływów. W 1878 r. zbiór siana wynosił 509, 796 pudów. W tymże roku wysiano w powiecie pszenicy 4404 czet. , żyta 12331 cz. , owsa 8997 cz. , jęczmienia 3212 cz, , gryki 1471 cz. , innych ziarn 2244 cz. , kartofli 25947 cz. Przemysł fabryczny dość ubogo reprezentowały w 1878 r. 3 gorzelnio, 3 browary, 1 miodosytnia, 2 dystylarnie, 1 olejarnia, 2 fabr. octu, 1 fabr. napoi gazowych, 2 fabr. świec, 1 fabr. narzędzi rolniczych, tartak i 11 cegielni. Produkcya roczna tych drobnych przeważnie zakładów dochodziła sumy 234, 605 rs. Zatrudniano 162 robotników. Handel cały koncentruje się w Siedlcach, gdyż w powiecie są tylko dwie małoznaczące osady miejskie Mordy i Mokobody. Główną Siedlce drogą komunikacyjną jest dr. żel. warszaw. terespolska, przerzynająca powiat najprzód w kierunku od zach. ku wschodowi do Siedlec a następnie od płn. ku połudn. SiedlceŁuków. Z Siedlec na płn. zachód wychodzi świeżo zbudowana strategiczna linia dr. żel. do Małkini, st. dr. żel. warsz. petersburskiej. Powiat przerzyna bita droga I rzędu warsz. brzeska, idąca przez Siedlce na wschódpłd. na Zbuczyn, Królowę Niwę do Międzyrzeca i Biały. Drogi bite II rzędu rozchodzą się z S. na wszystkie cztery strony. Ludność powiatu wynosiła w 1867 r. 51, 320 głów; w 1878 r. było 61, 017 29, 480 męż. , 31, 537 kob. ; co do wyznań było 1768 prawosł, 873 ewang. i reform, i 11, 812 żyd. Katolicy stanowili 76 ludności a żydzi 19, 4 W 1885 r. było 68. 195 mk. Na ludność miast i osad Siedlce 13277, Mordy 2722, Mokobody 1486 przypada 17, 485. Prócz wymienionych wyżej zakładów naukowych w Siedlcach, istnieje w powiecie 18 szkół początkowych we wsiach i osadach Czołomyje, Czuryły, Domanice, Krzesk, Krześlin, Modrzejów, Mordy, Mokobody, Niwiska, Paprotna, Pruszyn, Radomyśl, Skurzec, Stara Wieś, Wiszniów, Wodynie, Zbuczyn, Żeliszew. Pod względem kościelnym powiat stanowi dekanat dyecezyi lubelskiej dawniej podlaskiej, składający się z 13 parafii Domanice, Mokobody, Mordy, Niwiska, Paprotna, Pruszyn, Seroczyn, Siedlce, Skurzec, Suchożebry, Wodynie, Zbuczyn i Żeliszew i kościół filialny w Krześlinie. Pod względom sądowym składa się z 1 okręgu sądu pokoju dla Siedlec i 5 okręgów sądów gminnych Krześlin, Mordy, Skurzec, Wiszniew, Zbuczyn. Pod względem administracyjnym składa się z 1 miasta i 17 gmin Czuryły, Domanice, Jasionka, Jastrzębie, Królowa Niwa, Krześlin, Mordy, Niwiska, Pióry, Skupie, Skurzec, Stara Wieś, Tarków, Wiszniew, Wodynie, Zbuczyn, Żeliszew. Siedlecka gubernia utworzoną została w r. 1867 z czterech powiatów stanowiących północną połowę dawnej gub. lubelskiej a mianowicie siedleckiego, bialskiego, radzyńskiego i łukowskiego i z części pow. stanisławowskiego gub. warszawskiej. Obszar gubernii zarówno pod fizycznym jak i etnograficznym względem stanowi przejściowe ogniwo między północną i południową połową królestwa, Granicami gubernii są od wschodu rz. Bug, dzieląca ją od gub. wołyńskiej i grodzieńskiej, od południa graniczy z gub. lubelską, przyczem znaczną część granicy stanowią rzeki Tyśmienica i Wieprz część pow. radzyńskiego i prawie całą granicę połud, łukowskiego, połud. zachod. i zachodnią granicą płynie Wisła, dzieląca aż pod Górę Kalwaryą od gub, radomskiej i warszawskiej. Po za Górą Kalwaryą obszar gub. warszawskiej przechodzi na prawy brzeg Wisły i tworzy pow. nowomiński, przytykający od półn. i zachodu do gub. siedleckiej, i pow. radzymiński, przytykający do zachod, granicy gubernii. Północny kraniec gubernii oddziela rz. Bug od gub. łomżyńskiej. Długość granic wodnych wynosi 451 wiorst. Obszar gubernii obejmuje 260, 33 mil kwadr. al. 14, 334 1 klm. al. 12, 595, 6 wiorst kwadr. Niezbadany dotąd pod względem geologicznym obszar ten stanowi cząstkę pasu środkowych nizin. Jestto lekko pofalowana równina, utworzona przez grube warstwy napływowe z glin i piasków złożono, śród których występują w licznych zagłębieniach torfy, wytwory niedawnej jeszcze opoki, kiedy wielkie lasy, bagna, jeziora i wolno wlokące się i szeroko rozlewające rzeki, zalegały przeważną częśó obszaru. Żwiry, głazy narzutowe dość obfite w dolinie Liwca, zęby i kły mamuta, kości jelenia kopalnego, spotykane w kilku miejscach tego obszaru, stwierdzają udział, jaki brały te ziemie w ogólnych przekształceniach północnowschodniej Earopy. Środkową częśó gubernii, w kierunku od półn. ku południowi, przerzyna pas wyniosłości stanowiący jakby kręgosłup, o który opiera się sieć układu wodnego. Północna połowa tej wyniosłości stanowi płaskowzgórze, sięgające do 600 stop npm. między Kossowem, Sterdynią, Sokołowem i Miedzna. Na zach. płd. od Kossowa sięga wznies. 547 st. , na płd. pod Telakami 592 st. , na płn. zach. od Sokołowa 539 st. , na płn. od Miedzny pod Wrotnówkiem 580 st. Nad doliną Bugu, okrążającą łukiem od płn. wschodu to płaskowzgórze, wznoszą się krawędzie wyżyny na 500 do 530 st. Dolina Bugu na lewym brzegu ma do 7 w. szerokości. Z tego północnego płaskowzgórza spływają do Bugu Cetynia i Sterdynka ku wschodowi, Kosówka Czarna struga ku północy i Ugoszcz ku zachodowi. Do Liwca zaś w kierunku zach. połud. płyną Grochowski potok pod Węgrowem i Miedzianka. W połudn, połowie gubernii środkowy pas wyniosły rozszerza się w rozległe płaskowzgórze łukowskie, sięgające od 560 do 600 st. npm. pomiędzy Łukowem, Stoczkiem, Adamowem i Żelechowem. Centralnym punktem jego jest leśno bagnisko Jata. Wody ztąd rozchodzą się na wszystkie strony do różnych rzek Krzna Trzna dąży na wschód pod Neple do Bugu, Kostrzyń i Muchawka na płn. do Liwca, Bonkówka do Stanówki Bystrzycy i Wieprza, Tyśmienica na zach. płd. do Wieprza i mała struga do Świdra i Wisły. Trzecie, podrzędną rolę grające, płaskowzgórze występuje w płn. wschod. krańcu gubernii między Sarnakami, Łosicami i Janowem, Wznies, sięga tu do 500 st. Wyżyna dochodzi prawie do koryta Bugu. Wody tego płaskowzgórza uprowadzają dwie rzeczki Tuczna z pod Łosic do Bugu powyżej Drohiczyna i Białka na połud, do Krzny pod Białą. W środkowem zakląśnieniu pomiędzy temi trzema płaskoWzgórzami bierze początek Liwiec pod osadą Mordy i w dolinie tej rzeki leży główne miasto obszaru Siedlce. Jak Liwiec płynący od połud, ku północy do Bugu, jest główną rzeką zachodniej połowy obszaru gubernii, tak znowu Krzna, płynąca do Bugu w kierunku płn. wschod. , jest najważniejszą rzeką wsch. połudn. obszaru. Liwiec ma około 120 klm. długości, Krzna około 80 klm. Obie są niespławne. Liwiec wprawdzie rozporządzeniem rządowem z 1867 r. uznany został za rzekę spławną od Węgrowa, lecz dla niestałych brzegów, zmiennego biegu i licznych młynów uspławnienie okazało się niemożliwem. Krzna zaś, od Woskrzenic począwszy, nadaje się tylko do spławu drzewa. Za to na wszystkich granicach płyną wielkie spławne rzeki. Płd. wschodnia część gubernii, obejmująca pow. włodawski i częśó bialskiego, przedstawia w swej połudn, połowie płaskowzgórze bagniste, usiane licznemi jeziorami i pochylające się nieznacznie w części wschod, ku dolinie Bugu a w zachod, ku dolinie Wieprza, Obszar ten stanowi niejako przedłużenie zachodnie Polesia wołyńskiego. Wody wielkiej grupy jezior w okolicy Wereszczyna uprowadza do Bugu rzka Włodawka; ku zachodowi prowadzi wody tegoż obszaru Piwonia do Tyśmienicy a ku północy Zielawa do Trzny. Obszar ogólny gubernii wynosi 2, 368, 362 mr. , z tego przypada na ziemię orną 1, 200, 855 mr. , łąki 323, 153 mr. , pastwiska 166, 220 mr. , lasy 423, 325 mr. , osady i ogrody 131, 865 mr. wody, nieużytki, drogi 125, 865 mr. w 1885 r. . Obszar lasów od 1876 roku zmniejszył się o 57, 638 mr. , za to obszar ziemi ornej wzrosł o 40, 000 mr. Z obszaru leśnego należało do rządu poduchownych, majorackich i dóbr rządów. 69335 mr. , do instytucyi rozmaitych 29, 776 mr. , do osób prywatnych 324, 214 mr. Łąki, przeważnie w dolinie Bugu i Liwca tudzież mniejszych dopływów, wydały w 1885 roku 11, 323, 148 pudów siana, wartości pół1 pięta miliona rubli. Wysiew wynosił w 1885 r. żyta 130, 449 czci, pszenicy ozimej 72, 955 cz. , jarej 2, 132 cz. , owsa 119, 909 cz. , jęczmienia 50, 724 cz. , gryki 30, 629 cz. , kartofli 334, 694 cz. Zebrano żyta 731, 341 oz, , pszenicy ozimej 321, 491 cz. , jarej 9, 683 cz. , owsa 522, 320 cz. , jęczmienia 225, 945 cz. , gryki 121, 494 cz. Buraki cukrowe uprawiają w powiecie sokołowskim dla cukrowni w Elźbietowie i pow. garwolińskim dla Mniszewa. Ogrodnictwo mało rozwinięte. Jedynie w wielkich majątkach Maciejowice, Stara Wieś, Konstantynów przy wielkich nakładach i umiejętnem kierownictwie powstały ogrody bogate w wyborowe gatunki owoców. Hodowla pszczół rozszerza się pomyślniej. Większe pasieki znajdują się we wsiach Jartypory, Mrozowa Wola, Maciejowice, Pogwizdów, Podlodówek, Ruchna, Sąsiadka kolonia, pow. łukowski, Terespol, Tulczyn, przewa. żnie w pow. łukowskim i węgrowskim. Gospodarstwo rybne zaprowadzono w kilku większych majątkach jak Ryki, Siemień, Droblin, Nosków, Roskosz, Witulin, Borowie, Kamionna, Kock, Miastków, Przytoczno. Prócz tego rybołówstwo odbywa się na jeziorach pow. włodawskiego Sobiebór, Uścimów, Wola Wereszczyńska i na pogranicznych wielkich rzekach. Przemysł fabryczny łączy się ściśle z rolnictwem, którego płody głównie przerabia. Prócz licznych drobnych młynów wodnych i wiatraków, istnieje na obszarze gubernii 328 fabryk, z produkcyą roczną na 4, 192, 687 rubli. Główną gałęź przemysłu stanowi gorzelnictwo. W 1885 r. 59 gorzelni wyprodukowało 43, 633, 453 stopni okowity. Z tej ilości zużyto na miejscu 14, 500, 000, wywieziono do Warszawy i cesarstwa przeszło 22 milionów stopni, za granicę zaś 5, 381, 863 stopni. Cukrownia Elźbietów pod Sokołowem wyprodukowała za 400, 000 rs. , zatrudniała 400 robotników. Z większych fabryk zasługują na uwagę huta szklana Czechy w Trębkowskiej Woli pow. garwoliński, z produk. na 150, 090 rs. 310 robotn. , młyn parowy w Międzyrzecu prod. 90, 000 rs. , fabryka drewnianych ćwieczków do obuwia w Biały 36, 000 rs. , 130 rob. , fabr. zapałek 15, 000 rs. , 80 rob. , fabr. obsadek do piór stalowych obie w Międzyrzecu. W ogółe na obszarze gubernii znajdują się 2 fabr. wódek 63, 000 rs. , 12 rob. , 41 browarów 221, 345 rs, 173 rob. , 3 miodosytnie 5420 rs. , 3 rob. , 8 hut szklanych 157, 810 rs. , 317 rob. , 38 garbarni 81, 245 rs. , 85 rob. , 7 fabryk sera 6, 475 rs. , 9 rob. , 55 cegielni 40, 569 rs. , 155 rob. , 14 mydlarni 20, 871 rs. , 17 rob. , 15 fabryk sukna grubego 8140 rs. , 30 rob. , 10 fabryk octu 11, 050 rs. , 14 rob. , 22 olejarni 9, 430 rs. , 43 rob. , 1 farbiarnia 2, 455 rs. , 7 rob. , 1 gisernia dzwonów 1, 600 rs. , 3 terpentynarnie 7, 760 rs. , 6 rob. , 7 tartaków 36, 870 rs. , 58 rob. , 11 smolarni 3, 550 rs. , 25 rob. , 1 gwoździarnia 160 rs. , 2 fabr. narzędzi rolniczych 6, 750 rs. , 16 rob. , 4 napojów gazowych 1, 700 rs. , 4 rob. , 1 odlewnia żelaza 3500 rs. , 6 rob. , fabr. obsadek do piór stalowych 1, 500 rs. , 21 rob. , zakład wypalania kości 72, 000 rs. , 2 rob. , 8 młynów parow. 196, 410 rs. , 46 rob. . Z tych fabryk 162 są własnością katolików, 187 należy do żydów, Siedlce Siedlce 7 do ewangielików. Pracuje w nich 2348 robotników 1934 męż. , 79 kob. , 240 chłopców i 95 dziewcząt, prócz tego 184 obcych poddanych. Według dawniejszych wykazów urzędowych około 1878 r. było w gubernii 198 młynów wodnych z prod. na 201, 077 rs. , 30 konnych z prod. 115, 715 rs. i 242 wiatraków 229, 515 rs. . Drobny przemysł włościański kwitnie jedynie w Maciejowicach mężczyźni sprzęty drewniane, kobiety tkackie wyroby a dzieci plecionki ze słomy na kapelusze. W Węgrowie kobiety wyrabiają koronki sprzedawane w Warszawie do 5, 000 rs. Świadectw na prowadzenie handlu wydano w obrębio gubernii 6097, z tych 4774 żydom, 179 prawosławnym, 24 cudzoziemcom. Co do środków komunikacyjnych gubernia siedlecka, dzięki swemu położeniu, jest stosunkowo bogato uposażona. Półn. zach. jej krawędź pow. węgrowski przerzyna droga żel. warsz. petersb. na długości 25 w. st. Łochów; droga źel. warsz. teresp. przechodzi środkiem gubernii stacye Kotuń, Siedlce, Łuków, Międzyrzec, Biała, Terespol na długości 136 w. ; droga żel. nadwiślańska przecina płd. zach. część gubernii pow. garwoliński, stacye Pilawa, Sobolew na długości 50 w. Prócz tego trzy drugorzędne linie dróg żel. łączą ze sobą powyższe główne łukowskoiwangrodzka ze stacyami Łuków, Krzywda, Leopoldów na długości 54 w. w obrębie gubernii, droga żel. brzeskochełmska idąca w pobliżu wschod, granicy gubernii na Uhrusk, Włodawę, Stradecz do Brześciali tewskiego i siedleckomałkińska, łącząca Siedlce z Małkinią st. dr. żel. warszpetersb. a przechodząca przez Sokołów, Kostki, Treblinkę. Droga bita państwowa, warszawskobrze ska, idzie od Kałuszyna przoz Siedlce, Międzyrzec, Białą do Terespola na długości 122 w. , warsz. lubelska na Garwolin, przecina gubernię na długości 38 w. Drogi bite gubernialne I rzędu są siedleckolubelska pi zez Łuków i Radzyń 60 w. , z Siedlec do Łochowa Sokołów, Węgrów 7I 2 5 w. , SiedlceGarwolin przez Stoczek 66 w. , SiedlocŁosi ce przez Mordy 66 w. , ŁukówSobolew przez Żelechów 56 w. , RadzyńMiędzyrzec 25 4 5 w. , JanówBiala 19 w. , ChotyłówWło dawa przez Piszczac 74 w. , WęgrowKału szyn przez Liw 23 4 5 w. , BiałaŁomazy 15 1 2, w. , dojazd do Pilawy st, dr. nadwiśl. 2 1 2 w. Ogółem dróg bitych państwowych 180 w. , dróg bitych gubernialnych I i II rzędu 412 w. , dróg zwyczajnych 1950 w. , dróg wodnych rzecznych 401 w. , linii telegraficznych 285 w. W gubernii jest 1 kantor pocztowy gubernialny, 3 powiatowe, 6 oddziałów poczt. , 15 stacyi poczt. i 7 stacyi telegr, rządowych prócz kolejowych. Urzędy pocztowe i telegraficzne wcielone zostały od 1 kwietnia 1886 r. do grodzieńskiego okręgu poczt. telegr. Instytucyami kredytowemi dla włościan są kasy wkiadowozaliczkowe, istniejące od 1869 r. W dniu 1 stycz. 1886 r. było 78 kas na 94 gmin, z kapitałem 66, 782 rs. W ciągu 1886 r. przybyło 13 kas. Podatki przynosiły gruntowy 435, 518 rs. , podymne 274, 462 rs. , kwaterunkowy 55, 555 rs. , szosowy 102, 834 rs. , transportowy 12, 329 rs. , assekuracya nieruchomości 407, 532 rs. , ubezpieczenie inwentarza od księgosuszu 3, 587 rs. , składka na urzędy gminne 109, 485 rs. , na sądy gminne 48, 706 rs. , na szkoły 34, 375 rs. , na dodatkowe utrzymanie straży ziemskiej 4864 rs. Ogółem 1, 488, 032 rs. Na obszarze gubernii spotykamy obok wielkiej własności, występującej prawie we wszystkich powiatach a głównie w radzyńskim, włodawskim, konstantynowskim, bialskim a w części w łukowskim i węgrowskim, średnią własność w siedleckim, garwolińskim, drobne szlacheckie wioski w dolinie Liwca i jego dopływów, podczas gdy wielka własność, jak zwykle, zajmuje płaskowzgórza. Z majątków obciążonych pożyczką towarzystwa kred. ziemskiego 16 otrzymało wyżej 50, 000 rs. , dobra mające od 3000 do 25, 000 rs. pożyczki stanowią 72, niżej 3000 rs. 15 a wyżej 25, 000 rs. 13 ogółu majątków stowarzyszonych. Około 120 majątków ma więcej niż 2000 mr. a 240 ma od 500 do 2000 mr. Najobszerniejszymi majątkami są Międzyrzec 44, 503 mr. w pow. radzyńskim hr. Potockiej, Włodawa 34, 671 mr. hr. Zamoyskiego, Kołodziąż 18, 153 mr. hr. Zdzisława Zamojskiego, Radzyń 11, 268 mr. Szlubowskich. Do 51, 242 osad włościańskich należy 1, 080, 014 morg. Z tych 31, 281 osad miało przyznane służebności leśne a 31, 884 służebności pastwiskowe. Drogą ugody 15, 347 osad zrzekło się leśnych a 13, 983 pastwisk, służebności, za co otrzymały 78, 635 mr. Instytucyi filantropijnych i sanitarnych posiada gubernia bardzo mało 9 drobnych szpitali i kilka ochron, dwa domy przytułków w Siedlcach i Żelechowie. Naukowe zakłady są 2 gimnazya klasyczne Siedlce, Biała od 1873 r. , żeńskie gimn. Siedlce od 1872 r. , seminaryum nauczycielskie Biała, 246 szkół początkowych, 23 ewangiel. , 5 cerkiewnych, 5 niedzielnych rzemieślniczych, 8 szkół prywatnych. Do szkół niedzielnych uczęszczało 121 chłopców, do ewangielickich kantoratów 771 dzieci, do szkół prywatnych 457 dzieci. Ludność gubernii w chwili jej utworzenia obliczano na 455, 495 głów, w 1874 r. było 526, 727 mk, w 1878 r. 600, 021 291, 224 męż. , 308, 797 kob. . Co do wyznań to było wtedy 358, 905 katol, 141, 502 prawosŁ, 89, 044 żyd. , 10, 389 Siedlce ewang, i reform. , 108 mahometan i 78 ros kolników. W dniu 1 stycznia 1886 r. było 652, 986 mk. 318, 833 męż. , 334, 153 kob. ; co do wyznań 389, 980 katol, 143, 083 pra wosŁ, 13, 598 ewang. i reform. , 372 bapty stów, 106, 454 żydów, 105 mahometan i 194 innych wyznań. Co do stanów, wykazano szlachty cesarstwa, osobistej, urzędników 5031 osób, szlachty królestwa 6, 866, duchowieó stwa 883, kupców 3, 829, mieszczan 129, 004, włościan 398, 355, kolonistów 42, 072, cudzo ziemców 282i, żołnierzy urlopowanych i za pasowych 15, 945, innych stanów 52, 624. Pod względem kościelnym, prawosławni tworzą 112 parafii rozdzielonych na 7 okręgów bła hoczynie włodawski dwa, konstantynowski, radzyński, bialski dwa i siedlecki. Najludniejsza parafia Kodeń obejmuje 3434 dusz, najmniejsza Lesna 34 dusz. Katolicy należą do dyecezyi lubelskiej dawniej podlaska i dzielą się na 115 parafii, tworzących 9 dekana tów. Jednakże parafie Wiśniew, Wierzbno, Oleksin i Czerwonka w pow. węgrowskim należą do dekan, mińskiego archidyec, warrzawskiej, zaś Kamieńczyk i Kamionna do dek. radzymińskiego tejże archidyecezyi. Pod względem sądowym sąd okręgowy w Siedl cach obejmuje swą juryzdykcyą całą guber nię. Sądy pokoju miejskie i gminne tworzą dwa okręgi, z dwoma zjazdami sędziów w Siedlcach powiaty siedlecki, sokołowski, węgrowski, garwoliński, łukowski i Biały bialski, radzyński, wlodawski, konstanty nowski. Sądy pokoju istnieją w miastach Siedlce, Sokołów, Węgrów, Garwolin, Żelechów, Łuków, Międzyrzec, Radzyń, Włoda wa, Biała. Przy nich mieszczą się oddziały hypoteczne dla hypotek miast i osad. Pozo stałe miasta zaliczone są do jednego z tych są dów Parczew do Włodawy, Terespol do Bia ły. Gminy wiejskie dzielą się na 40 okręgów sądów gminnych. Pod względem administra cyjnym gubernia dzieli się na 9 powiatów garwoliński 103, 360 mk. , łukowski 84, 667, włodawski 75, 922, radzyński 71, 176, wę growski 68, 591, siedlecki 68, 195, bialski 64, 563, sokołowski 61, 941 i konstanty nowski 55, 850. Na obszarze gubernii jest 12 miast Siedlce 13, 606 mk. , Biała 8174, Węgrów 7670, Sokołów 6729, Łuków 6210, Włodawa 6970, Garwolin 4029, Radzyń 4471, Międzyrzec 11, 297, Żelechów 5058, Parczew 6, 000, Terespol 3649. Z 36 osad, dawnych miasteczek, mają około 3000 mk. i wyżej Mordy, Kock, Łomazy, Kodeń, Sławatycze, Ostrów, Janów, Łosice. Osady te włączone są do gmin wiejskich, któ rych w gubernii jest 143. Oddzielnych miej scowości zaludnionych wsi, kolonii, folw. , osad jest do 2700. Br. Ch. Siedlce 1. al. Sielce, wś włośc. , pow. go styński, gm. Słubice, par. Jamno, ma 20 dm. , 277 mk. , 394 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 171 mk. 2. S. , wś i fol. , pow. łaski, gm. Wola Wężykowa, par. Grabno, odl. 14 w. od Łaska, ma 16 dm. , 209 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 883 gr. or. i ogr. mr. 376, łąk mr. 36, pastw. mr. 66, lasu mr. 377, nieuż. mr. 28; bud. mur. 3, z drzewa 6; las nieurządzony. Wś S. os. 27, mr. 188; wś Korczyska Szla checkie lit. B. os. 8, mr. 43. 3. S. , wś i fol. , pow. jędrzejowski, gm. Sobków, par. Łuko wa, odl. 16 w. od Jędrzejowa. W 1827 r. by ło 22 dm. , 173 mk. W 1827 r. fol. S. rozl. mr. 364 gr. or. i ogr. mr. 179, łąk mr. 22, pastw. mr. 2, lasu mr. 148, nieuż. mr. 13; bud. mur. 9, z drzewa 5; płodozmian 7polowy; las nieu rządzony. Wś S. os. 27, mr. 225. W 1508 r. Siedlce, wieś w par. Mokrsko, wraz Prądni kiem nieistniejącym i Chmielowicami na leżała do Łukowskiego z sąsiedniej Łuka wy. W 1540 r. S. , w par. Mokrsko, własność Morawieckiego, miała 6 łan. km. , łąki, lasy wspólne ze wsią Sokołów, 2 zagr. , 1 łan pu sty, folwark. Wartość ogólna 300 grz. W 1573 r. płacono tu od 3 4 łana Pawiński, Ma łop. , 272, 485. Br. Ch. Siedlce 1. ob. Siedlec. 2. S, wś pod Łe knem, w pow. wągrowieckim, ob. StedŁeczko, 3. S. , własność klarysek gnieźnieńskich w r. 1298, zlały się prawdopodobnie z Kostrzynem, w pow. średzkim. 4. S. , własność braci do brzyńskich w r. 1228, por. Sadło wice pod Inowrocławiem. E. . Gal. Siedlce 1. 1280 r. Sedlcha, 1283 Siedlcza, 1292 Siedlcze, 1313 Sedlecz, u Długosza Schyedlecz, wś, pow. nowosądecki, o 17 4 klm. na płn. wschód od Nowego Sącza, na wyżynie wzn. 538 mt, npm. Z wyżyny tej spływa kilka potoków, uchodzących częścią do Dunajca z lew. brzegu, częścią do Białej z praw. brzegu. Wieś składa się z 93 dm. 9 na obsz. większej posiadł. , 554 mk. 240 męż. , 304 kob, , 539 rz. kat. i 15 izrael. Obszar większej pos. Ign. Zielińskiego wynosi 325 mr. roli, 14 mr. łąk, 21 mr. pastw, i 224 mr. lasu; pos. mniejsza ma 637 mr. roli, 69 mr. łąk, 185 mr. pastw, i 30 mr. łasu. We wsi kościół par. rz. kat. i szkoła ludowa. Paraf. erygowano w r. 1338; metryki od r. 1698. Należy do dyec. tarnowskiej, dek. bobowskiego i obejmuje Janczową Janczynę, Librantową. Łękę, Miłkowa, Słowikową i Trzycierz Trzeczesz. Wspomina tę wieś przywilej erekcyjny klasztoru klarysek w Starym Sączu, wystawiony przez św. Kingę 1283 Kod. Małop. , II, 145, akt potwierdzenia posiadłości klasztoru przez papieża Marcina IV z r. 1283 ibid. , 153 i potwierdzenie przez króla Wacława z r. 1291 ibid. , 187. Z przywileju Siedlce Siedlec ksieni Anny z r. 1312 ibid. , 224 dowiaduje my się, że S. miały prawo niemieckie; wresz cie w dekrecie Wirchosława, kanon, krak. , z r. 1313 czytamy nazwę Sedlecz ibid. , 226. Długosz podaje Lib. Ben. , II, 244 że kla sztor nie miał tam roli praedium tylko sołtystwo a kościół był drewniany p. w. św. Andrzeja. Do parafii należały te wsi co i dzi siaj, prócz Librantowy i Łęki. Gleba jest tu żytnia, dosyć urodzajna. W 1581 Pawiń. , Małop. , 135 było łanów km. 4, komor, z by dłem 1, a bez bydła 4. Wś graniczy na zach. ze Słowikową, na wschód z Trzycieżem, na płd. z Łęką a na płn. z Miłkowa. Mac. Siedlec 1. Sielec, Silec, w XVI w. Sziedlecz, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Topola, par. Siedlec, odl. 6 w. od Łęczycy, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, karczmę, sklep; ma 22 dm. , 319 mk. W 1827 r. 20 dm. , 209 mk. W 1870 r. fol. S. z attyn. Bazelia rozl. mr. 1126 gr. or. i ogr. mr. 1001, ląk mr. 55, pastw. mr. 40, wody mr. 2, nieuż, mr. 28; bud. mur. 9, z drzewa i7; płodozmian 10 i 16polowy, wiatrak. Wś S. os. 24, mr. 19. Wś ta była posiadłością bisk. kujawskich, którzy tu około r. 1433 wznieśli kościół p. w. św. Marcina, tworząc oddzielną parafią. Okazuje się to z aktu zawartego przed konsystorzem gnieźn. , który przyznał Janowi Drozdowskiemu, pleb. z Łęczycy, dziesięcinę z Siedlec, jako wynagrodzenie za uszczuplony obszar parafii Lib. Ben. Łask. , II, 434 przyp. . Dziesięciny z łanów kmiecych i wójtowskich pobierał pleban w Łęczycy, zaś z folwarku biskupiego miejscowy proboszcz, który też otrzymywał od kmieci meszne po półtora kor. żyta i tyleż owsa z łanu. We wsi pleban posiadał, prócz kilku placów na siedziby wikarego, zakrystyana i dwu kmieci, 4 łany roli z łąkami Łaski, L. B. , 351, 434. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1676 Jan Trzebuchowski płacił tu od 10 łan. , 4 zagr. , 2 karczem, Pleban z 1 łanu, 1 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 73. Kościół pierwotny drewniany w ze szłym wieku podupadł, tak, ze go w r. 1758 rozebrano i wystawiono dziś istniejący. Do fundacyi tej przyczynili się głównie Władysław i Domicella z Grabowskich Kamieńscy, oraz pleban miejscowy kś. Stan. Ciechowski. Zbudowany z bali sosnowych w kształcie krzyża, nic ciekawego nie zawiera. Na cmentarzu przy kościele nagrobek Franciszka Boruckiego h. Rota, b. właściciela S. 1846 r. . Obecnie własność Łukasza Betticher a, który przed kilku laty wzniósł piękny pałac, założył park angielski, oraz usypał kilkowiorsto wą źwirówkę ku Łęczycy SiedlecDąbie. S. par. , dek. łęczycki, 2174 dusz. 2. S. , w XV w. Siedlice, kol. włośc, os. leśn. i karcz. , pow. noworadomski, gm. i par. Pajęczno; kol. ma 43 dm. , 293 mk. , 588 mr. ; os. leś. 1 dm. , 5 mk. , 15 mr. i karczma 1 dm. , 7 mk. , 1 1 2 mr. należą do dóbr rząd. majoratu Pajęczno. W 1827 r. było 22 dm. , 156 mk. W połowie XV w. S. , w par. Pajęczno, wś królewska, miała 8 łan. km. , z których dziesięcinę snopową, wartości 6 grzyw. , dawano kościołowi św. Floryana w Sieradzu, konopną dawano po 3 pęki; 1 zagr. z rolą płacił dziesięcinę pro magistris, 3 łany sołtysie dawały dziesięcinę pleb. w Pajęcznie Długosz, L. B. , I, 503. Na początku XVI w. łany sołysie dawały dziesięcinę pleb. w Pajęcznie, kmiece zaś doktorom akad. krakowskiej Łaski, L. B. , 530. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1557 wś królewska Siedliecz, w par. Pajęczno, miała 9 osad. , 7 łan. , 1 1 2 łan. sołtysiego Pawiński Wielkop. , II, 282. 3. S. Mirowskie kol. włośc, S. Wójtowstwo, kol. , i S. , fol. nad rz. Wartą, pow. częstochowski, gm. Rędziny, par. Mstów, na prawo od drogi z Częstochowy do Mstowa, o 8 w. od Częstochowy; kol. ma 20 dm. , 146 mk. , 431 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 2 mr. dwor. ; S. wójtowstwo 33 dm. , 217 mk. , 497 mr. włośc; S. fol. 6 dm. , 16 mk. , 280 mr. W 1827 r. 34 dm. , 231 mk. W połowie XV w. wś S. , w par. Mstów, z dwu o ile się zdaje składała się z części szlacheckiej i królewskiej, W części szlacheckiej siedzieli Srzeniawici z Potoka Jan, Piotr, Serafin i Feliks Potoccy. Były tam łany kmiece, karczmy, zagrodnicy, dające dziesięcinę biskup, krakow. ; folwark rycerski dawał pleban w Potoku wartości 1 grzyw. Długosz, L. B. , II, 218. Druga część królewska miała łany kmiece, z których dziesięcinę pieniężną, po 9 gr. z łanu, płacono klasztorowi mstowskiemu. Dziesięcinę tę nadał klasztorowi Iwo, bisk. krak. Długosz, L. B. , III, 156. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1490, wś S. należała do zamku olsztyńskiego. W r. 1581 S. , w par. Mstów, własność zamku olsztyńskiego, miała 6 łan. km. , 1 sołtysi Pawiński, Małop. , 77, 436. 4. S. , wś i fol. , pow, częstochowski, gm. i par. Potok Złoty, na prawo od drogi z Janowa do Żarek; wś ma 52 dm. , 310 mk. , 896 mr. ; fol. 3 dm. , 34 mk. , 472 mr. ; os. leś. 1 dm. , 6 mr. W 1827 r. było 34 dm. , 242 mk. S. wchodził w skład dóbr Janów. W połowie XV w. wś S. , w par. Potok, własność Piotra h. Srzeniawa, miała łany kmiece, z których dziesięcinę płacono biskkrakow. Fol. rycerski płacił dziesięcinę w Potoku Długosz, L. B. , II, 218. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś S. , w par. Potok Złoty, własność Silnickiego, miała 2 1 2 łan. km. , 1 zagr. bez roli, 2 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 76. 5. S. , wś włośc. i os. leś. , pow. będziński, gm. Rudnik Wielki, par. Koziegłowy, przy drodze z Częstochowy do Siedlec Siedlec Siedlec Koziegłów, posiada szkołę początkową, 87 dm. , 767 mk. , 1368 mr. 764 mr. roli; os. leś. 1 dm. , 5 mk. , 10 mr. dwor. ; karcz. 1 dm. , 3 mr. W 1827 r. było 76 dm. , 382 mk. Według reg. pob. ks. siewierskiego z r. 1443 istniała w nim wieś Siedlec Pawiński, Małop. , 452. M. R. W. Br. Ch. Siedlec al. Siedlice, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. poL, gm. Grodzisk Horodisk, par. Dołubów, o 22 w. od Bielska; w 1816 r. 59 mk. katol. Siedlec 1. u Długosza Syedlecz i Sziecdlecz, wś, pow. chrzanowski, na praw. brzegu pot. Zdolskiego dopł. Rudawy, graniczy na płn. z lasem Łysą Górą, w którym znajduje się leśniczówka i pstrągarnia Dubie, na płd. z Pisarami, na zach. ze Żbikiem a na wschód z Radwanowicami. Paraf, rz. kat. w Rudawie, urz. pocz. w Krzeszowicach o 6, 1 klm. . Składa się z 82 dm. 7 na obszarze więk. posiadł, konwentu ks. karmelitów w Krakowie, 496 mk. 237 męż. , 249 kob. , 479 rz. kat. i 17 izrael. Obszar więk. pos. wynosi 131 mr. roli żytniej, 34 mr. łąk i ogr. , 31 mr. pastw, i 253 mr. szpilkowego lasu; pos. mn. ma 224 mr. roli, 44 mr. łąk i 20 mr. pastw. We wsi szkoła ludowa. Za Długosza L. B. , II, 61 była własnością szlachecką, miała obszar dworski i łany kmiece a dziesięciny opłacano par. w Rudawie wartości do 3 grzyw. W 1581 Pawiński, Małop. , 34 część Czerskiego składała się z 3 łanów kmiecych, 4 zagród z rolą i czynszownika. 2. S. z Łąką, wś, pow. tarnowski, par. rz. kat. w Jurkowie, leży nalew, brzegu Dunajca, 37 klm. na wschód od Radłowa. Składa się z dwóch grup domów Siedlca i Łęki, położonej na północ i otoczonej dawnem korytem Dunajca. Obie osady, zdawna obok siebie istniejące i do różnych należące właścicieli, mają dwa obszary więk. pos. , liczące razem 3 dm. i 33 mk. 15 męż. , 18 kob. , 27 rzym. kat. i 6 izrael. Grunta w obydwóch większych pos. wynoszą 291 mr. roli, 28 mr. łąk, 18 mr. pastw, i 39 mr. lasu; pos. mn. liczy 75 dm. i 380 mk. 182 męż. , 198 kob. rzym. kat. na Łąkę przypada 31 dm. i 145 mk. . Posiadłość mniejsza składa się z 176 mr. roii, 22 mr. łąk, 18 mr. pastw, i 39 mr. łasu. Za Długosza były tu dwa dwory szlacheckie Jana Drohoczeskiego h. Zabawa i Pełki, ale tylko 1 1 2 łana km. i 4 zagrod, na łanach km. Grunta są namuliste, urodzajne, ale wystawiono na częste wylewy. Łęka graniczy na płn. z Sanoką, a Siedlec na płd. z Bobrownikami Małemi. 2. S. , wś, pow. bocheński, par. rz. kat. w Chełmie. Leży na praw. brzegu Raby, przy gościńcu z Bochni 8, 3 do Gdowa, w okolicy lekko sfalowanej, urodzajnej. Wznies. 266 mt. nad brzegiem Raby, do 263 mt. na północ od wsi. Wś, składająca się z 3 osad Laszki, Lisia Góra i Siedlec, ma 113 dm, i 619 mk. 310 męż. , 309 kob. rzym. kat. Posiadłość większa rządo wa wynosi 61 mr. roli, 13 mr. łąk i 54 mr. pastw. ; pos. mn. 752 mr. roli, 102 mr. łąk i ogr. i 199 mr. pastw. Była to wś królewska i miała folwark królewski, dziesięciny zaś war tości 5 grzyw, pobierali proboszczowie w Nie połomicach Długosz, L. B. , II, 115 i 165, III, 9. W 1582 Pawiński, Małop. , 63 Sędomirski płacił tu od 3 1 2 łanów km. , 11 zagród z rolą, 1 bez roli, 2 komor, z bydłem, 4 bez bydła, karczmy mającej 1 4 łana i 1 rybitwy. Graniczy na płn. z Moszczenicą, na zach. z Książnicami, na wschód z Łapczycami a na płd. z Gierczycami. Mac. Siedlec 1. wś kośc, i st. pocz. , pow. babimoski, dek. grodziski, o 7 1 2 klm. na zach. płn. od Wolsztyna, na trakcie zbąszyńskim, w nizinach; par. i poczta w miejscu, st. dr. źel. na Tuchowskich Holendrach o 4 1 2 klm; 76 dm. , 602 mk. 591 kat. , 11 prot. i 653 ha 490 roii, 23 łąk, 59 lasu; czyś. doch, z ha roli 6 27 mrk, z ha łąk 9, 79 mrk. W r. 1257 Przemysław I, nadając przywileje cystersom w Obrze, pozwolił osadzać S. na prawie niemieckiem. Około 1564 r. było tu 5 łan. osiadł. , z których bisk. poznańskim płacono po 4 gr. fertonów, a w r. 1580 było 7 łan. i 1 zagr. Przy znoszeniu klasztorów zabrał rząd pruski S. i wcielił do domeny Kaszczor. Kościół p. w. św. Michała istniał już przed r. 1380; w tym czasie nadał mu nową erekcyą bisk. poznański Mikołaj Kod. Wielkop. , n. 1782. W miejsce starego stanął nowy kościół z drzewa w r. 1727 staraniem komendarza miejscowego Bernarda Margowskiego. Par. , liczącą 1943 dusz, składają Kama, Kiełpin, Nieborze, Siedlec, Zodyń i Holendry Reklińskie. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1723. Szkoła istniała w r. 1641. 2. S. al. Sielec urzędownie, Sedlce w r. 1315, Sziedlec r. 1583, majętność i okrąg domin. , w pow. inowrocławskim, o 7 1 2 klm. na płd. wschód od Pakości, na praw. brzegu Noteci; par. Ludzisko, poczta i st. dr. źel. na Janikowie Amsee. W r. 1315 bisk. włocławski Gerward zamienił dziesięciny z S. na inne, płacone klasztorowi mogilnickiemu. W 1583 r. posiadali na S. Jan Kołudzki 3 łany osiadłe, Petronela Kołudzka 4, Krzysztof Krzekotowski 4 łany i jednego zagrod. S. ma obecnie 9 dm. , wiatrak i 202 mk. W skład okr. domin, wchodzi Janikowo 5 dm. , 66 mk. i dworzec kolei żel. na Janikowie Amsee, 5 dm. , 66 mk. ; cały okrąg ma 19 dm. , 334 mk. i 527 ha 410 roli, 63 łąk; czysty doch, z ha roli 22, 72 mrk, z ha łąk 16, 45 mrk. 3. S. al. Siedlce i Sielec, wś i fol. , pow. krobski, o 8 klm. na zach. płd. od Pogorzeli, u źródeł Dąbrożny dopł. Orli; Siedlec par. i poczta w Pępowie, st. dr. żel. na Piaskach Sandberg. W r. 1310 wchodził S. w skład pow. ponieckiego; r. 1510 rozgraniczano go z Głuchowem i Szelejewem; r. 1564 było na S. 11 1 2 łan. osiadł. , z których bisk. poznańskim płacono po 12 gr. ; r. 1580 posiadali tu Zofia Złotkowska i Melchior Konarzewski 9 łan. , 6 zagr. , 2 rzemieśl. , 22 owiec i wiatrak. Dnia 20 sierpnia 1665 stał tu obozem Jan Sobieski Listy Jan. Sob. , I, 27. Około r. 1793 należał S. do Michała Mycielskiego, dziedzica Chociszewic. Wś ma 54 dm. , 422 mk. katol, i 485 ha 456 ha roli. Fol. liczy 134 mk. w 7 dm. i wchodzi w skład okr. do min. Chociszewiee. 4. S. al. Sielce urzędo wnie, wś i dwór, pow. krobski Rawicz, o 2 klm. na zach. od Jutrosina, na praw. brzegu Orli, dopł. Baryczy; par. i poczta w Jutrosi nie, szkoła w Nowym S. , st. dr. źel. w Koby linie o 8 klm. Składa się obecnie z Nowego i Starego S. , W r. 1560 rozgraniczano S. z Rogożewem; w r. 1578 posiadali tu Woj ciech Zakrzewski 3 łany osiadłe, jeden z do stojników kaliskich 3 1 4 i Dorota Kołaczkow ska 3 łany i 2 zagrod, a w r. 1618 Katarzy na z Grudną Sobieska 3 3 4 i Andrzej Siewier ski 7 cwierci osiadłych i 2 zagrod. Około 1793 r. należał S. do Ang. Koźmińskiego. Co do pobytu Jana Sobieskiego w S. r. 1665 ob. Siedlec 3. Wś zowie się Nowym Siedlcem; ma 19 dm. , szkołę, 138 mk. katol, i 196 ha 144 roli, 28 łąk; czyst. doch, z ha roii 18, 40 mrk, z ha łąk 28 80 mrk. Stary S. , dwor, ma dm. , 154 mk. 136 kat. , 18 prot. i 586 ha 368 roli, 82 łąk 92 łasu; właścicielem jest Z. ks. Czartoryski. 5. S. , osada wiejska, w pow. ostrzeszowskim, pod Miksztatem par. i poczta; st. dr. żel. w Antoninie o 7 1 2 klm. , dm. , 77 mk. katol, i 97 ha 63 roii, 23 łąk, 2 łasu. S. składa się z pustkowi Bodeły czyli Kołodziej, Grochowskie, Materie, Świerkowskie, Zawady i Żołądki. Wieś S. była dawniej własnością miasta Miksztata, stała na Topiołach, polu miejskiem, i znikła z czasem. W końcu zeszłego wieku powstały te pustkowia, które przyjęły nazwę Siedlca; ob. Siedliszcze, 6. S. , czasem Siedlce, wś kościelna, dwor i okrąg dworski, pow. średzki, dekan, kostrzyński, o 5 klm. na wsch. płd. od Kostrzyna par. , poczta i st. dr. żeL, przy drodze żel. wrzesińskiej, nad jez. bez wyraźnego odpływu. Poznańscy kawalerowie św. Jana jerozolimskiego uzyskali S. od Przemysława I drogą zamiany, którą w r. 1256 potwierdził ks. Bolesław. W 1268 r. pozwolił książe osadzić S. na prawie niemieckiem. Władysław Łokietek nadał r. 1298 klaryskom gnieźnieńskim Siedlce Syedlcze, które nie zdają się być S. jak objaśnia wydawca Kod. Wielkop. n. 783 lecz przyległością Kostrzyna, która prawdopodobnie zlała się z miastem. W 1338 r. bisk, poznański Jan zamienił dziesięciny z Brzezia i S. , posiadłości kawalerów rzeczonych, na dziesięciny z Czerlejna i Czerlejnka. W r. 1360 król Kazimierz zamienił Maniowo, Radzim i Brzeziny na S. Brzezie i połowę Popowa; odtąd S, przestał być własnością maltańską. Między r. 1384 i 1399 pisali się z S. Jaracz i Jarosław Siedleccy Akta grodz, pozn. , wyd. r. 1888 i Pomn. Dz. PoL, II, 753; późniejszymi dziedzicami byli Łukasz Górka w r. 1510, kasztelan międzyrzecki w r. 1578, kasztelanowa biechowska Zygmuntowa Grudzińska r. 1618, Antoni Krzycki, kaszt, krzywiński, r. 1770, Onufry Krzycki r. 1789, w końcu szambelan Józef Grabowski, po którym odziedziczyła S. córka jego Izabela hr. Tyszkiewiczowa. W r. 1578 było tu 13 łan. osiadł. , 4 zagr. , 4 komorn, i 3 szynkarzy, a w 1618 r. 11 łan. os. , 2 puste, 2 koła korzeczne i 2 komorn, bez bydła. W 1773 5 r. kasztelanowa krzy wińska wiodła spory graniczne z Turniną, stolnikową poznańską Konstyt. , 11, 260. Przy schyłku zeszłego stulecia wchodziły w skład klucza siedleckiego Brzezie, Chorzałki, Iwno, Podgaj, Ruszcza, Siedlec, Holendry Siedleckie i Wiktorowo. Na jeziorze w S. sterczy wysepka, zarośnięta trawą, krzewiem i drzewami; znachodzące się na niej cegły i kamienie świadczą o zwaliskach starego zamczyska; ztąd pochodzić też mają drzwi żelazne przy zakrystyi. Kościół p. w. św. Mikołaja istniał już przed r. 1510; w miejsce starego wystawił w r. 1770 dziedzic kościół z cegły palonej, mieszczący w sobie groby Krzyckich. Nad wrotami wieży wyryte są na płycie marmurowej słowa Restauratur Anno Domini 1789 O nufry K rzycki. Parafią, liczącą 578, dusz składają Brzezie, Siedlec i Holendry Siedleckie. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1735. Szkoła istniała w S. w r. 1638, a szpital w r. 1725; później stanęły 2 wiatraki. Na obszarze S. dobywają torf, glinę i margiel. Wś, zwana też Hubami Siedleckiemi, ma 24 dm. , 213 mk. 205 kat. , 8 prot. i 338 ha 313 roii, 5 łąk, 1 łasu. Dwór liczy 224 mk. w 11 dm. ; w skład okr. dworsk, wchodzą Antonin 3 dm. , 43 mk. , Józefów 1 dm. , 24 mk, i Dammuehle 1 dm. , 16 mk. . Cały okr. ma 16 dm. , 307 mk. katol, i 780 ha 481 roli, 54 łąk, 182 łasu, 2615 wody. Czysty dochód z ha roli 12, 14, z ha łąk 13, 32, z ha lasu 3, 13 mrk. Właścicielką jest Izabela hr. Tyszkiewiczowa. Ob. Siedleckie Holendry, 7. S. al. Sielec urzęd. , Siedlecz r. 1580, Syedlyecz i Szyediyecz r. 1523, Silche r. 1130, wś i dwór, pow. wągrowiecki Żnin, o 9 klm. na płn. od Żernik, na trakcie z Żnina do Łekna; par. Juńcewo, poczta w Wapnie, st. dr. żeL w Damasławku Elsenau o 5 klm. S. należał Holendry Siedleckie Huby Siedleczka Siedleczka Siedlec w r. 1136 do arcybisk, gnieźnieńskich Kod. Wielkop. , n. 7, w których ręku nie był już w r. 1357. Paprocki Herb. , 632 wspomina, ze przodek WitosławskichPrawdziców kupił biedlec u Żnina; późniejszych dziedziców nie znamy. W końcu zeszłego stulecia należał S. do Jana Gozimirskiego, później do Bronikowskich. W r. 1577 było 17 łan. osiadł. , r. 1579 dwa puste i 18 os. a w r. 1618 dwa puste, 14 osiadł. , 1 zagr. , karczmarz i wiatrak. Wś, zwana też Hubami Siedleckiemi Sielec Hufen, ma 10 dm. , 82 mk. katol, i 148 ha 136 roii, 3 łąk. Dwór ma 12 dm. , 251 mk. 236 kat. , 15 prot. i 643 ha 491 roli, 66 łąk, 54 łasu; olejarnia; chów i tucz bydła; właścicielem jest Henryk Potworowski. E. Cal. Siedlec, niem. Schedlitz, 1302 r. Sedelicz, wś i dobra ryc, pow. wielkostrzelecki, par. Kamień Wielki. Dobra z fol. Kamieniec i Poznawice miały 1000 mr. roli i 12 mr. lasu; wieś 1000 mr. W 1861 r. było 47 dm. , 529 mk. 5 ew. , 15 żyd. , szkoła katol. Istniał tu podobno niegdyś kościół katol, filialny, zniszczony w czasie 30letniej wojny. Por. Kamień t. III, 740. Siedlec 1. ob. Sielec, 2. S. , ob. Siedlce. Siedlecki Mlynek, mylnie Grobla, niem. Dammmuehle, os, leś. , w pow. średzkim, o 6 klm. na wschód od Kostrzyna, między Ruszczą i Holendrami Siedleckiemi; nie wykazana w nowszych Skorowidzach. Siedleckie Holendry, niem. SiedlecHau land, pow. średzki, o 8 klm. na wschód od Ko strzyna, 2 klm. na wschódpłn. od Siedlca; par. kat. Siedlec, prot. Nekla, poczta i st. dr. źel. w Kostrzynie; 16 dm. , 160 mk. 62 kat. , 98 prot. i 275 ha 238 roli, 26 łąk, 1 łasu. Istniały w końcu zeszłego wieku i wchodziły w skład klucza siedleckiego. E. Cal. Siedleckie Huby, ob. Siedlec w pow. średzkim i w pow. wągrowieckim. Siedleczka al. Siedziska, wś, pow. łańcucki, par. rz. kat. i urz. pocz. w Kańczudze. Wzn. 275 mt. npm. , rozciąga się od zachodu ku wschodowi nad pot. Naziom spada tu ku północy w urodzajną równinę, lekko sfalowaną, ku południowi zaś pagórki lesiste sięgają 370 mt. wznies. Wś wraz z obszarem dworskim ma 171 dm. i 1002 mk. 475 męż. , 527 kob. , 937 rz. kat. , 56 gr. kat. i 9 izrael, Obszar więk. wynosi 191 mr. roli, 36 mr. łąk i ogr. , 19 mr. pastw, i 21 mr. lasu; pos. mn. 696 mr. roii, 150 mr. łąk, 76 mr. pastw, i 64 mr. lasu. W e wsi szkoła ludowa jednoklasowa. Graniczy na płn. z Kańczugą i Sioteszem, na zach. z Sieteszem, na płd. z Manasterzem a na wsch. z Łopuszką Małą i Pantalowicami. Mac. Siedleczka, potok, powstaje w obr. gm. Sietesza, w pow. łańcuckim, przechodzi na obszar gm. Siedleczki i ubiegłszy 4 1 2 klm. uchodzi do Mleczki z lew. brzegu. Br. G. Sieiieczko al. Siedleczek, Siedliczko, Sedlez r. 1216, Sedlcze r. 1364, Sedlec r. 1367, Szedlcze r. 1370, Szyedlyecz r. 1523, majętność w pow. wągrowieckim, o 2 1 2 klm. napłn. wschód od Łekna, nad strugą, dopł. jez. Łekneńskiego, par. i pocza w Łeknie, st dr. żeL w Damasławku Elsenau o U klm; 9 dm. , 171 mk. 127 kat. , 44 prot. i 444 ha 342 roli, 50 łąk; cegielnia; chów bydła holender, i nabiał. W r. 1216 Świętosław zapisał żonie dożywocie na S. ; r. 1364 Tomisław, sędzia kaliski, sprzedał S. za 200 grzyw, groszy pragskich Bodzancie z Wiśniewa. W r. 1370 istniały dwie osady Siedlcami zwane Kod. Wielkop. , n. 1613, które następnie zlały się w jedną całość, po r. 1523 nazwa Siedleczko. Około tego czasu były tu same łany km, i sołtysie; w r. 1577 było 5 łan. osiadł, i 1 zagr. ; w 1579 r. 6 łan. i 5 zagrod. , a w r. 1618 wiatrak, 2 zagrod, i 4 łany osiadłe. Około 1793 r. należało S. do Adama Miaskowskiego. E. Cal. Siedleczówka, grupa zabudowań w obr. gm. Czermny, pow. jasielski. Br. G. Siedlemin al. Siedlimin, wś kośc. i dwór, pow. pleszewski Jarocin, dek. nowomiejski, o 5 1 2 klm. na płd. zach. od Jarocina, przy drodze żel. gnieźn. oleśnickiej, nad Lubieszczką, dopł. Lutyni; par. w miejscu, poczta w Golinie, st. dr. żeL w Jarocinie. S. istniał przed r. 1218; w r. 1296 zeznał Berwołd, kaszt, kaliski, że z łaski bisk. pozn Jana otrzymał w dożywocie dziesięciny. z nowin Siedlemina, dziedzictwa swego, i że po śmierci jego dziesięciny te znów powrócą do stołu biskupiego. W 1390 r. pisał się Wacław Zaremba z Jaraczewa panem na Potarzycy i S. ; r. 1605 Jadwiga Siedlemińska sprzedała dziedzictwo swe Woje. Bułakowskiemu za 400 duk. węgier. W r. 1578 posiadali tu Jan Naramiński i Zygm. Dopczyński po 4 łany osiadłe, 3 zagrod, i 3 komorn. , a w r. 1618 Robaczyńska 8 ślad. osiadł. , 2 koła korzeczne, 4 zagrodn, i 2 komorn, bez bydła. Późniejszymi dziedzicami byli Jędrzej Przyjemski, chorąży kaliski, około r. 1660, Piotr Opaliński, kan. łęczycki, a przy schyłku zeszłego stulecia Szczytniccy, dziedzice Goliny. Kościół istniał już w r. 1218, w tym czasie występuje Marcin pleban; w miejsce starego stanął około 1660 r. nowy z drzewa staraniem proboszcza Błażeja Srockiego i dziedzica Przyj emskiego. Par. 1406 dusz składają Ciświca, Dąbrowa, Reszków i S. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1724. Szkoła istniała tu w r. 1683. Wieś z działami Pieńki 6 dm. , 41 mk. i Pustkowie 3 dm. , 21 mk. ma 29 dm. , 198 mk. katol, i 268 ha 236 roii, 6 łąk, 1 lasu; czysty doch, z ha roli 12, 53, Siedlemin Siedleczówka Sieiieczko Siedlec Siedlec Siedlecki Mlynek Siedleckie z ha łąk 2663, z lasu 4, 70 mrk. Dwor ma 10 dm. , 182 mk. 170 kai, 12 prot. i 566 ha 395 roii, 27 łąk, 88 lasu; właścicielem jest Józef Taczanowski. E. Cal. Siedlerowszczyzna, okolica szlach. , pow, oszmiański, w I okr. pol, o 28 w. od Oszmiany, ma 3 dm. , 22 mk. katol, Siedlersfaehre, wyb. do Letzkauerweide, pow. gdański nizinny. Siedleszczany, wś, pow. tarnobrzeski, na praw brzegu Wisły, przy gościńcu z Barano wa 5, 2 klm. do Tarnobrzegu, w urodzajnej ale podmokłej i na wylewy narażonej równi nie, 161 mt. npm. Par. rzym. kat. w Miecho cinie. Posiada 50 dm. i 241 mk. 108 męż. , 133 kob. , 231 rzym. kat. i 10 izrael. Dłu gosz raz pisze L. B. , t, II, 319, że S. dzie dziczyli dwaj Janowie i Mikołaj h. Prus, a oprócz tego miał tam klasztor Pokrzywnicki dwa łany, na których pierwej stały dwie karczmy należące do prob. w Miechocinie ibid. 359, to znowu III, 394, ze wieś tę zamie nił opat klasztoru pokrzywnickiego na Ocice; wieś miała dwa łany km. a oprócz tego, posia dała szlachta swoje obszary. W 1578 r. Pa wiński, Małop. , 198 S. posiadali Stanisław, Marcin i Benedykt Siedliszewscy. We wszy stkich trzech częściach było 21 kmieci, 10 1 4 łanów i 2 pręty, zagrodn, z rolami 18, bez roli 1, komorn, z bydłem 6, bez bydła 3, rze mieśln. 3. Wieś ta graniczy na płd. z Suchorzowem, na wschód z Nagnojowem a na zach. z Przewozem. Mac. Siedlew I. Karsy, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Topola, par. Siedlec, odl. 10 w. od Łęczycy, ma 3 dm. , 10 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 209 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 226 gr. or. i ogr. mr. 201, łąk mr. 15, nieuż. mr. 10; bud. mur. 6, z drzewa 4; płodozm. 11pol. Wieś S. Karsy os. 5, mr. 4. 2. S. Drzykozy, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. i par. Mazow, odl. od Łęczycy 8 w. , wś ma 3 dm. , 46 mk. ; fol. 3 dm. , 10 mk. W 1872 r. fol. S. Drzykozy z nomekl. Toboły rozl. mr. 199 gr. or. i ogr. mr. 183, łąk mr. 7, past. mr. 1, nieuż. mr. 8; bud. mur. 2, z drzewa 6, wiatrak. Wś S. os. 8, mr. 5. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 we wsi S. Drzykozy, w par. Słaboszewo, Anna i Marcin Karsso mieli 1 1 2 łan. , 2 zagr. Siedlewscy Drzykozowie mieli 4 części po 1 1 2 łan. i 1 część 3 4 łan. Zofia Gąsiorowska w części Stan. Siedlewskiego 1 4 łan. We wsi Siedlewo, w par. Witonia, Łukasz Siedlewski miał 1 4 łanu, Bartłomiej Siedlewski 1 4 łan. Pawiński, Wielkp. , II, 128 i 141. 3 S. , wś i fol. , nad rz. Czarną, pow. opoczyński, gm. Machory, par. Skórkowice, odl. 21 w. od Opoczna, posiada fryszerkę, młyn wodny, pokłady kamienia budowlanego. W 1885 r. fol. S. , w r. 1870 oddzielony od dóbr Ruszenice, rozl. mr. 513 gr. or. i ogr. mr. 196, łąk mr. 42, past. mr. 91, lasu mr. 163, nieuż, mr. 21; bud. mur. 1, z drzewa 10, las nieurządzony. Br. Ch. Siedlice, pow. bielski, ob. Siedlec. Siedlice 1. niem. Schaedlitz, wś i fol, pow. pszczyński, par. Pszczyna, W 1861 r. 19 dm. , 308 mk. 66 ewang. Jest to niejako przedmieście Pszczyny. Na obszarze folw. , należącego do dóbr księstwa pszczyńskiego, stoją zabudowania mieszczące sąd i więzienie, urząd policyjny. Istnieją teź fabryki wyrobów glinianych piece i garncarskie wyroby. Obszar folw. 1300 mr. 1000 roli i 300 m. łąk, wieś obejmuje 560 mr. 2. S. Kałus, ob. Kalus. 3. S. , młyn we wsi Kowalowice, pow. namysłowski. Siedliczka, pow. pińczowski, gm, Filipowice, par. Rachwałowice. Siedliki, wś, pow. włodawski, gm. Tyśmienica, ma 10 dm. , 55 mk. , 113 mr. Siedlików, wś i st. poczt. , pow. ostrze szowski, o 6 klm. na płn. od Ostrzeszowa par. i st. dr. żel. , na pół drogi do Miksztata, szkoła i poczta w miejscu; 163 dm. , kościół p. w. św. Andrzeja, 1243 mk. 1117 kat. , 126 prot. , 573 męż, 670 kob. i 1255 ha 898 ro li, 130 łąk, 88 lasu. S. wchodził w skład sstwa ostrzeszowskiego, zabranego przez rząd pruski. W r. 1518 było tu 10 a w 1553 r. 8 łan. osiadł. Na obszarze S. odkryto 3 doły z żużlami; pod wielkim nasypem żużli, w opu szczonym piecu, pod piaskiem, znaleziono w nowszych czasach 400 srebrnych denarów rzymskich z epoki cesarstwa. E. Cal. Siedlimin, kol. , pow. włocławski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec, ma 109 mk. , 289 mr. włośc. W 1827 r. było 15 dm. , 118 mk. Wchodziła w skład dóbr Brzezie. Siedlimowo, Sedlimovice r. 1357, Szelimowo r. 1360, Syedlymow r. 1381, Szyedlymowo r. 1532, wś kość. i folw. , pow. inowrocławski Strzelno, dekan, żniński, o 16 klm, na płd. od Strzelna i o 4 klm. na wschódpółn. od Wilczyna, przy granicy królestwa polskiego; par. w miejscu, poczta w Wójcinie, st. dr. żel. w Mogilnie o 26 klm. S. było własnością arcyb, gnieźnieńskich; potwierdził ją w r. 1357 król Kazimierz; rząd pruski wcielił S. do domeny Strzelno. W r. 1579 było na S. 10 łan. osiadł, i 2 puste. Na obszarze S. na górze gliniastej znalazł w r. 1874 p. E. Sydow 79 monet rzymskich z pierwszych wieków ery chrześciańskiej. Kościół p. w. św. Michała istniał już w r. 1360, w tym bowiem czasie występuje Antoni pleban. Dzisiejszy kościół z drzewa odnowił w r. 1786 Stanisław Kamieński. Par. 1200 dusz składają Babki, Berlinek, Jeziorki Małe i Wielkie, Koziedoły, Kożuszkowo, Kuśnierz, Lenartowo, Siedlerowszczyzna Siedlersfaehre Siedleszczany Siedlew Siedlice Siedliczka Siedliki Siedlików Siedlimin Siedlimowo Siedlerowszczyzna Noźyczyn, Siedlimowoc Trzcionek i Wola Koźuszkowa. Za arcyb. Łaskiego w skład pa rafii wchodziły Biel, Dzierżyslaw, Kościeszki, Kożuszkowo, Lenartowo, Nożyczyn, Radwanczewo, Rakowo, Siedlec, Siedlimowo, Wola Koźuszkowa i Wtórek. Wś S. i folw. tworzą okrąg wiejski; w 1888 r. było 27 dm. , 261 mk. 213 kat. , 48 prot. i 653 ha 568 roli, 65 łąk. Folw. ma 5 dm. , 97 mk. , 358, 99 ha 296, 24 roli, 57, 24 łąk, 3, 44 nieuż, i 2, 07 wody, czysty doch, grunt. 2823 mrk. Wła ścicielem jest Alfons Moszczeński, dziedzic Rzeczycy. E. Cal. Siedlinko al. Siedlisko, odpływ dawniejszego jeziora pod Garczynem ob. , pow. kościerski, Siedlino, wś i fol. , pow. płoński, gm. WójtyZamoście, par. Płońsk, odl. o 1 1 2 w. od Płońska, posiada urząd gm. , 6 dm. , 190 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 51 mk W 1878 r. folw. S. , w r. 1871 oddzielony od dóbr Gromadzin, rozl. mr. 553 gr. or. i ogr. mr, 459, łąk mr. 3, past. mr. 70, nieuż. mr. 27; bud. mur. 1, z drzewa 11. Siedliska 1. wś włośc, pow. warszawski, gm. NowoIwiczna, par. Piaseczno, ma 6 os. , 90 mk. , 170 mr. Wchodziła w skład dóbr Chylice. 2. S. , wś włośc, pow. brzeziński, gm. i par. Dobra, ma 10 dm. , 60 mk. , 15 os. , 188 mr. Wchodziła w skład dóbr Glinnik. 3. S. al. Siedlisko, wś i fol. nad strum. Przygąska. pow. turecki, gm. i par. Kowale Pańskie, odl. od Turka 9 1 2 w. ; wś ma 9 dm. , wraz z kol. Dziewiątką al. Cegielnią 191 mk. , 14 osad, 204 mr. Fol. S. wchodzi w skład dóbr Kowale. W 1827 r. 7 dm. , 75 mk. Kmiecie w XYI w. dawali pleb. w Kowalach meszne tylko po dwa kor. owsa z łanu i po groszu kolędy, dziesięcinę zaś z łanów sołtysich i kmiecych pobierał pleban w Turku Łaski, L. B. , I, 261, 263. 4. S. al. Siedlisko, wś nad jez. Mostowskiem por. Mostki 6, t. VI, 711, pow. kolski, gm. Sompolno, par. Mąkolno, odl. od Koła 17 w. , ma 14 dm. a wraz z kolonią Stawiska 139 mk. W 1827 r. 14 dm. , 80 mk. 5. S. al. Siedliszka, os. leśna, pow, będziński, gm. Ożarowice, par. Sączów, 1 dm. , 70 mr. dwors. 6. S. , wś i fol, pow. włoszczowski, gm. Irządze, par. Nakło, odl. 30 w. od Włoszczowy, posiada gorzelnię w 1876 r. , młyn wodny, bogatą owczarnię i staranne gospodarstwo folwarczne. W 1827 r. było 36 dm. , 308 mk. W 1876 r. dobra S. składały się z folw. S. , Tęgoborz i Małachów oraz nomenkl. Foltyny, rozl. mr. 2169 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 467, łąk mr. 99, past. mr. 3, nieuż. mr. 35; bud. mur. 11, 2 drzewa 34; płodozm. 11 i 15pol. ; fol. Tęgoborz gr. or. i ogr. mr. 263, łąk mr. 80, past, mr. 12, lasu mr. 368, nieuż. 28; bud. mur. 3, z drzewa 9; płodozm. 13 poL; fol. Małachów gr. or. i ogr. mr. 212, łąk mr. 5, past. mr. 3, łasu mr. 582, nieuż. mr. 12; bud. z drzewa 13; płodozm. 11pol. , lasy urządzono, W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 76, mr. 377; wś Tęgoborz os. 42, mr. 535; wś Małachów os. 6, mr. 80. W połowie XV w, wś S. , w par. Nakło, własność Tangoborskich h. Bylina, dawała z 11 łanów km. dziesięcinę pleb. w Nakie, Było też 2 zagr. i karczma Długosz, L. B. , II, 219. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Siedliska leżaław par. Pilica. W r. 1581, w par. Nakło, miała w części Andrzeja Tęgoborskiego półłan, km. , 3 zagr. bez roli, 1 kom. z bydłem, 2 rzemieśl. Część Walerego Otfinowskiego 4 półłan, km. bez bydła. Część Bartłomieja Tęgoborskiego 1 2 łan. km. , 3 zagr. bez roii Pawiński, Małop. , 72, 434. 7. S. , fol. , pow. miechowski, gm. Pałecznica, par. Miechów, wchodzi w skład dóbr Lelowice. 8. S. , wś, pow. miechowski, gm. WieikoZagórze, par. Miechów. W 1827 r. , wś poduchowna suprymowana, miała 17 dm. , 89 mk. W połowie XV w. S. , w par. Miechów, własność klaszt, miechowskiego, miały łany kmiece, 9 zagr. z rolą, którzy płacili po 6 skotów, 30 jaj, 4 koguty, 2 sery i odrabiali 2 dni w tygodniu. Z folw. duchownego płacono dziesięcinę, wartości 8 grzyw. , klasztorowi miechowskiemu Długosz, L. B, , III, 4, 5, 19, 21, 23, 25. Według reg. pow. ksiąskiego z r. 1581 wś S. , własność klaszt, miechowskiego, miała półłank. km. , 4 zagr. z rolą, 1 kom. bez bydła, 1 folusz Pawiński, Małop. , 93. 9. S. , wś i fol. nad pot. Kitlowiec, pow. miechowski, gm. Wierzbno, par. Koniusza. W 1827 r. było 17 dm. , 125 mk. Na obszarze wsi bierze początek pot. Kitlowiec, lewy dopływ Wisły. Folw. S. , w r. 1873 oddzielony od dóbr Igołomia, rozl. mr. 251 gr. or. i ogr. mr. 226, łąk mr. 18, past. mr. 2, nieuż. mr. 5; bud. z drzewa 8. W połowie XV w. S. , w par. Koniusza, własność Siedliskiego, miała łany kmiece, z których częśó dziesięciny płacono kolegiacie krakowskiej, a drugą część prob. w Koniuszy. Z folw. dawano dziesięcinę, wartości 3 grzyw. , pleb. w Koniuszy Długosz, L. B. , II, 170. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Siedliska miała 1 2 łana. W r. 1581 S. , w pow. proszowskim, par. Koniusza, własność Piotra Biechowskiego, miała 2 łany km. Pawiński, Małop. , 16, 441. 10. S. , fol. dóbr Malkowice, w pow. pińczowskim. 11. S. Wielkie, wś włośc. , pow. lubartowski, gm. i par. Kamionka, posiada szkołę początkową, 45 os. , 1319 mr. obszaru. W 1827 r. było 45 dm. , 377 mk. Wchodziła w skład dóbr Kozłówka. 12. S. al. Siedliszcze, wś i fol. nad małym dopł. Wieprza z lew Siedlinko Siedlino Siedliska Siedlinko Siedliska Siedliska brzegu, pow. krasnostawski, gm. i par. Fajsławice, odl. 18 w. od Krasnegostawu, leżą na prawo od drogi bitej z Lublina do Krasnegostawu, w pobliżu Fajsławic. Posiadają szkołę początkową, gorzelnię, wiatrak, piec wapienny, pokłady wapienia i kamienia budulcowego, do 1000 mk. W 1827 r. było tu 104 dm. , 670 mk. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol, S. al. Wzgórze, Marysin i Ksawerówka, attyn. Sierocizna, rozl. mr. 2529 fol. S. al. Wzgórze gr. or. i ogr. mr. 462, łąk mr. 30, past. mr. 31, lasu mr. 397, nieuż. mr. 15; bud. mur. 14, z drzewa 8; płodozm. 9pol. ; fol. Marysin gr. or. i ogr. mr. 694, łąk mr. 9, lasu mr. 44, nieuż. mr. 11; bud. mur. 4, z drzewa 4; płodozm, 10pol; fol. Ksawerówka gr. or. i ogr mr. 796, past. mr. 32, nieuż. mr. 8; bud. mur. 5, z drzewa 5; płodozm. 12pol. , las nieurządzony. Wieś S. os. 109, mr. 2134. W połowie XV w. istniała już wś S. w par. Piaski Wielkie al. Giełczew Długosz, L. B. , II, 549. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś S. , w par. Piaski, miała 1 1 2 łan. Czarna Janowa z Siedlisk 1 łan. Pawiński, Małop. , 353, 363. Dziedzic wsi Mikołaj Suchodolski, przyjąwszy naukę Fausta Socyna, uczynił swój dom ogniskiem szerzącej się tu sekty. Liczni wyznawcy zjeżdżali się na wspólne modlitwy, odprawiane w budynku nad strumieniem, służącym przedtem czy też później za browar. Wieś przybrała charakter miasteczka; odbywały się w niej targi. Kaznodzieją był tu Andrzej Lubieniecki, który zmarł w S. 1622 r. pod opieką Rupniewskiego, swego zięcia, pełniącego obowiązki kaznodziei. Z kolei przebywał tu Krzysztof Lubieniecki a następnie Andrzej Wiszowaty, wnuk Socyna. W czasie wojen kozackich opuścił on S. i schronił się do Gdańska. Po nim był kaznodzieją Ciachowski Czachowski, przy którym kształcił się Stanisław Lubieniecki, syn Krzysztofa, historyk reformacyi w Polsce. Zbor aryański przestał istnieć około 1658 r. Suchodolscy wynieśli się do Siedmiogrodu. 13. S. , wś i fol. , pow. zamojski, gm. Wysokie, par. kat. Wielącza, odl. 8 w. od Zamościa. Posiada cerkiew paraf. , szkołę początkową, 128 dm. , 960 mk. 34 kat. i 10 żyd. , 1645 mr. roii żyznej. W 1827 r. 94 dm. , 487 mk. Fol. należy do dóbr ordynacyi Zamoyskich, do klucza Bortatycze. Obecna cerkiew par. murowana wzniesioną została w 1863 r. przez ordynacyę Zamoyskich w miejsce dawnej drewnianej, niewiadomej erekcyi; odrestaurowana została kosztem rządu w 1875 r. 14. S. , pow. biłgorajski, gm. Majdan Sopocki, par. Józefów. 15. S. , wś i trzy folw. A, B i C, pow. łukowski, gm. i par. Wojcieszków, ma 34 dm. , 257 mk. W 1827 r. par. Tuchowicz, 27 dm. , 134 mk. W 1877 r. fol. S. lit. A. rozl. mr. 228 gr. or. i ogr. mr. 139, łąk mr. 15, lasu mr. 71, nieuż. mr. 3. bud. z drzewa 8, las nieurządzony. Fol. . S; lit. B. rozl. mr. 232 gr. or. i ogr. mr. 136. łąk mr. 15, lasu mr. 79, nieuż. mr. 2; bud, z drzewa 8, las nieurządzony, pokłady torfu. Fol. S. lit. C. rozl. mr. 162 gr. or. i ogr. mr. 90, łąk mr. 12, łasu mr. 58, nieuż. mr. 2; bud. z drzewa 6, las nieurządzony. Folwarki te powstały z podziału dóbr Siedliska, do któ rych należała wś S. , mająca os. 43, mr. 557. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś S. , w par. Wojcieszków, miała 3 łany. W r. 1552 we wsi szlach. S. , należącej do Gosczskich, było 22 osad. W 1580 r. S. na leżą do par. Tuchowicz. P. Maciejowa Goisczka z półwłóczka osiadł, płaci gr. 15, Mar cin Goisczki od pani matki swej od łanu osia dłego fl. 1, p. Stanisław z części Piotrowskiej od 3 półwłóczków osiadł, fl. 1 gr. 15 a to z Woli Gaszieczey i Zieleńca. Suma fl. 2 gr. 15 Pawiński, Małop. , 379, 402, 429. 16. S. , os. młyn. , pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Winnica. W 1827 r. par. Gąsiorowe, 2 dm. , 11 mk. 17. S. , pow, ostrowski, ób. Czyżewo 1. 18. S. , wś włość, nad rz. Działdówką, pow. sierpecki, gm. i par. Bieżuń, odl. o 19 w. od Sierpca, ma 5 dm. , 51 mk. , 118 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 90 mk. 19. S. , wś, pow. ostrołęcki, gm. Nasiadka, par. Ostrołę ka. Według lustracyi z 1660 r. wchodziła w skład sstwa ostrołęckiego. W 1827 r. wś rząd. , 6 dm. , 68 mk. Br. Ch. Siedliska, os. szlach. , tak zwanych budni ków, należąca do dóbr Hubków, w pow. rówieńskim. Siedliska 1. wzgórze, w obr. Szmitkowa, pow. sokalski, na płd. od pot. Brodu, dopł. pobliskiego Bugu, między Szmitkowem a Boratynem. Wznies. 236 mt. npm. 2. S. , wzgorze, w obr. Siedlisk, pow. stanisławowski, na granicy z gm. Serednem pow. kałuski, w lesie Rakowcu, na praw. brzegu Siwki. Wzn. 338 mt. npm. Miejsce znaku triang. Br. O, Siedliska, potok, wypływa z pod NowoSielca 472 mt. , w obr. gm. Nowosielce Gniewosza, pow, sanocki; płynie na płn. zach. przez Nowosielce, Długie i Zarszyn, gdzie wpada do Bazanówki od lew. brzegu. Nad dolnym biegiem mokrzadła. Długi 7 klm. Siedliska 1. Bogusz Dolne i Górne, wś, pow. pilzneński, w okolicy podgórskiej i lesistej, nad pot. Jeziora praw. dopł. Wisłoki, wznies. 339 mt. npm. Posiada kościół paraf, rz. kat. , drewniany, szkołę ludową i piękne zabudowania większej posiadłości. Wraz z obszarem więk. 8 dm. jest 187 dm. i 1043 mk. 520 męż, 523 kob. , 1004 rzym. kat. i 39 izrael Sama wieś ciągnie się długą ulicą w dolinie potoku, ma trzy oddalone wólki Siedliska Hutę 20 dm. i 164 mk. , Kopaliny 43 dm. i 273 mk. i Kamionki 24 dm. i 172 mk. . Obszar więk. pos. Gorajskich wynosi 463 mr. roli, 53 mr. łąk i ogr. , 57 mr. pastw, i 489 mr. lasu; pos. mn. ma 789 mr. roii, 33 mr. łąk, 204 mr. pastw, i 4 mr. lasu. Far. założona 1484, ale wś istniała wcześniej, bo wymienia ją Bługosz L. B. , III, 203 jako graniczącą z Brzostkiem. Par. należy do dyec. tarnowskiej, dek. wielopolskiego i obejmuje Smarzowa, Gorzejową, Głobikową, Grudnę Bolną i Grudnę Górną, Bączalkę i Kamienicę Górną. Na cmentarzu stoi murowana kaplica nowej erekcyi. W XVI w. Pawiński, Małop. , 533 była własnością Oświęcimów; w 1536 Gziedziczyli ją bracia Jan, Kasper i Melchior, płacili oni z 27 łan. km. , kilku ról opuszczonych, które uprawiali właściciele, z 4 zagród, karczmy przynoszącej 8 grzyw, czynszu, z 3 obszarów szlach. , łąk i lasów. Szacowano ją na 400 grzyw. W 1581 r. ibid. , 242 posiadał Floryan Oświecim 6 km. , 1 łan pusty, 2 zagr. z rolą, 2 zagr. bez roli, 3 kom. z bydłem a 2 bez bydła, zaś Albert Kowaliowski 10 kmieci, 2 łany puste, 2 zagr. z rolą, 1 bez roli i 4 komor, bez bydła. S. graniczą na płn. z Gębiczyną, na zachód z Gorzejową Dolną, na wschód ze Smarzowa, a na płd. z Brzostkiem. 2. S. z Porębami, wś, pow. brzozowski, na praw. brzegu Sanu, u ujścia pot. spływającego z gór lesistych, otaczających wieś od wschodu. Leży w dolinie Sanu, 282 mt. npm. , ku wschodowi podnosi się naziom dosyć stromo na granicy wsi do 436 mt. w szczycie Dębowej. Wś ma 59 dm. i 426 mk. 213 męż. , 213 kob. ; 185 rz. kat. a 241 gr. kat. Par. rz. kat. w Dylągowej, gr. katol. parafia w miejscu, z cerkiewką drewnianą. Paraf. ta obejmuje Wołodź, Wolę Wołodzką, Poręby, Hutę, Jasieniów i Dąbrówkę Starzeńską. Uposażenie proboszcza składa z 31 mr. roli, 5 mr. łąk i 2 mr. pastw, i dopłatą 193 złr. , a dwór daje 9 sągów twardego i 5 sągów miękkiego drzewa. We wsi szkoła ludowa trzechklasowa. Obszar więk. pos. Aug. hr. Starzeńskiego wynosi 393 mr. roli, 22 mr. łąk i ogr. , 69 mr. pastw, i 415 mr. lasu; mn. pos. ma 562 mr. roli, 57 mr. łąk, 93 mr. past. i 45 mr. lasu. S. graniczy na płd. z Gdyczyną, na płn. z Dąbrówką Starzyńską a na wschód z lasami. 3. S. , wś, pow. jasielski, leży w równinie, o 2 klm. na wsch. od Żmigrodu, przy drodze do Równego. Par. rz. kat. w Żmigrodzie Starym. Ws składa się wraz z obszarem więk. posiadł. Józ. Zubrzyckiego z 33 dm. i 211 mk. 108 męż. , 103 kob. , 202 rz. kat. i 9 izrael. Pos. większa ma 216 mr. roli, 31 mr. łąk i 5 mr. pastw. ; pos. mn. 187 mr. roli, 21 mr. łąk i 17 mr. pastw, W 1581 Pawióski, Małop, 122 Mikołaj Stadnicki płacił od 2 1 2 łan. km. , 3 zagr. z rolą i 2 kom. z bydłem. Graniczy na płn. z Grabaniną, na wschód Makowiskami a na pld. ze Żmigrodem Starym. 4. S. , wś, pow, rzeszowski, na praw. brzegu Wisłoka, o 7 klm. na zach. od Tyczyna. Zabudowana częścią w ulicę wzdłuż drogi z Budziwoja do Zarzyc, w części zaś składa się z rozrzuconych chat. Okolica jest pagórkowatą i lesistą. Wś ma 235 dm. i 1137 mk. 540 męż. , 597 kob. , 1089 rz. kat. , 48 izrael. Pos. więk. Samuela Eulego składa się z 378 mr, roii, 30 mr, łąk i ogr. , 76 mr pastw, i 24 mr. lasu; pos. mn. z 709 mr. roii, 94 mr. łąk, 78 mr. pastw, i 58 mr. lasn. We wsi szkoła ludowa. Par. rz. kat. w Lubeni. S. graniczą na południe z Lubenią, na wschód z Hermanowa i Tyczynem, na płn. z Budziwojem a na zachód przez rzekę z Zarzycami. 3. S. koło Sławęcina, wś, pow. jasielski, par. rz. kat. w Sławęcinie. Leży w równinie, na lew. brzegu Ropy, przy drodze murowanej z Jasła 10 klm do Biecza i przy dr. żel. tranwersalnej, między stac. Trzcinica i Skołyszyn. Składa się z 27 dm. i 159 mk. 72 męż. i 87 kob. ; 156 rz. kat, i 3 izrael. Pos. większa Bernreiterów wynosi 2 mr. roil, mniejsza zaś 132 mr. roii, 13 mr. łąk, 29 mr. pastw, i 60 mr. lasu. Na zachód przypiera do Trzcinicy, na płn. zaś do Opaciego, Bączala Dolnego i Bączala Górnego. 6. S. , w XV Szedyszka, wś, pow. grybowski, leży na prawym brzegu Biały, przy dr. źel. tarnowskoleluchowskiej, między st. Bobową a Ciężkowicami, Posiada kapelania rz. kat. i szkołę ludową. Ws składa się z 5 osobnych grup i dwóch folwarków, mianowicie z wsi Siedliska 52 dm. , Grochowej Woli 34 dm. , Podlesia 13 dm. , wólki Tłoki 24 dm. i Zalesia 21 dm. . Folwarki nazywają się Górny i Józefów 5 dm. . Największa grupa chat, t. j. właściwa wś, jest zbudowaną w miejscu, w którym rozchodzą się drogi na płd. do Bobowy 1, 5 klm. , na płn, do Ciężkowic i na wsch. do Biecza. Okolica jest malownicza, leśna, urozmaicona pagórkami i skałami. Cała osada składa się ze 149 dm. i 932 mk. 431 męż, , 501 kob. , prócz 13 izraelitów wszyscy rz. kat. Pos. więk. izraelity N. Wolfa wynosi 538 mr. roii, 13 mr. łąk, 24 mr. pastw, i 169 mr. lasu; pos. mn. 557 mr. roii, 20 mr. łąk, 95 mr. pastw, i 61 mr. lasu. Kościół istniał już w XV w. , wspomina o nim Długosz L. B. , II, 237 i III, 201. Później należał kościół do kolegiaty bobowskiej i dopiero około 1794 r. utworzono tu kapelanią. Obecny murowany kościół konsekrowano w r. 1850. Kapelania należy do dyec. przemyskiej, dek. bieckiego i obejmuje Biesnę, Sędziszowa i Zimnąwółkę. W XVI w. należała wś do dóbr Jordanów Pawiński, Małop. , 109 i miała 7 1 2 łan. km. , 6 zagr. z rolą, 9 komor, z bydłem, 2 kom. bez bydła i dudę. Graniczy na płd. z Bobową, na płn. z Sędziszowa a na zach. z Łużna i Biesną. 7. S. z Załuskiem, Kozłówkami i Zabielem, wś pow. tarnowski, par. rzym. kat. w Tuchowie 7 klm. . Leży na lew, brzegu Biały, u ujścia pot. Sękowego. Wschodni kraniec wsi, nad rzeką, przecina tor dr. żeL tarnowskoleluchowskiej, między stac. Gromnik i Tuchów i gościniec z Ciężkowic do Tuchowa. Okolica pagórkowata, lesista, podnosi się ku zachodowi z 302 na 341 mt. Wieś z wólkami ma 187 dm. i 1131 mk. 534 męż. , 597 kob. , 1111 rz. kat. i 20 izrael. Obszar więk. pos. dzieli się od XV w. na dwie części, z których teraz jedna, niegdyś opactwa tynieckiego, należy do funduszu religijnego, druga szlachecka do Wł. Zawadzkiego. Obydwie części obejmują 227 mr. roli, 7 mr. łąk, 55 mr. past. i 109 mr. lasu; pos. mn. ma 1198 mr. roli, 107 mr. łąk, 171 mr. pastw, i 197 mr. lasu. Za Długosza część opacka miała 30 łan. km. , sołtystwo, karczmę i zagrody L. B. , III, 198; część szlachecka w XVI w. Pawiń. , Małop. , 110, do r. 1581 należała do Stanisława i Andrzeja Szreniawów i składała się z 4 łan. km. , 14 zagród z rolą, 10 zagród bez roli, 7 komor. z bydłem i 6 bez bydła. S. graniczą na płd. z Chojnikiem, na płn. zach. z Lichwinem a na płn. z Garbkiem i Buchcicami. 8. S. , folw w Brześciu, pow. bialski, na płn. wsohód od wsi. 9. S. , przys, i folw. w Dębnie, pow. brzeski. 10. S. , fol. w Jastewiu, pow. brzeski, należący do Dębna. 11. S. , młyn w Dobko wicach, pow. jarosławski, nad pot. Młynka, dopł. Rady. 12. S. , karczma w Chłopiatynie, pow. sokalski. 13. S. , przys. Podgórskiej Woli, pow, tarnowski. Mac. Br, G. Siedliska 1. rus. Sełyska, wś, pow. bobrecki, 12 klm. na płn. wschód od Bobrki, 3 klm, od urz. poczt. w Romanowie. Na płd. i zach. leży Romanów, na płn. Podjarków, na wschód Hanaczo w i Hanaczówka pow. przemyślański. Wieś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem potoku ostra, dopł. Hanaczówki. Powstaje on w płn. stronie obszaru wzn. do 268 mt. , a płynie na płn. wschód do Hanaczowa. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Płd. zach. część wsi lesista. Najwyższe wznies, pld. sięga 389 mt. Własność więk. Alfreda hr. Potockiego ma roli or. 123, łąk i ogr. 19, past. 84, lasu 400 mr. ; wł. mn. roii or. 336, łąk i ogr. 182, past. 63, lasn 2 mr. W r. 1880 było 91 dm. , 531 mk. w gm. ; 1 dm. , 9 mk. na obsz. dwor. , 499 gr. kat. , 13 rz. kat. , 28 izrael. ; 500 Rusinów, 40 Polaków. Par. rz. kat. w Świrzu, gr. kat. w miejscu, dek. uniowski, archid, lwowska. Do par. należą Hanaczówka i Hanaczów. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła etatowa lklas. i kasa pożyczk, gm. z kapit. 416 złr. 2. S. , wś, pow. jaworowski, 12 klm. na płd. zach. od Jaworowa, 10 klm. na płn. zach. od st. dr. żeL, urz. pocz. i tel. w Sądowej Wiszni. Na płn. zach. leży Bonów, na płn. i wschód Rogoźno, na płd. Zarzecze i Chorośnicą pow. mościski. Przez wś płynie pot. Chorośnicą, prawie środkiem obszaru, z Rogoźna do Chorośnicy. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Chorośnicy cerkiew 248 mt. . Do wsi należy przys. Dernaki al. Derniaki, Kałamuniaki i grupy domów Grobla Hrebla i Leszczeszne. Na płd. leży fol. Grzędy, na płd. wschód las Lazarowe. Własn. więk. Eng. Pawlikowskiego ma roii or. 381, łąk i ogr. 143, past. 22, lasu 431 mr. ; wł. tnn. roii or. 920, łąk i ogr. 322, past. 112, łasu 8 mr. W r. 1880 było 186 dm. , 1143 mk. w gm. , 4 dm. , 18 mk. na obsz. dwor. 1082 gr. kat. , 27 rz. kat. , 40 izr. , 12 innych wyznań; 1087 Rusinów, 70 Polaków, 4 Niemców. Par. rz. kat. w Stojańcach, gr. kat. w miejscu, dek. jaworowski. Do par. należy Chorośnica. . We wsi jest kościół rz. kat. nowo wzniesiony kosztem właścicieli, poświęcony d. 8 paźdz. 1885 r. , cerkiew murowana z r. 1865 p. w. Narodz. N. Maryi P. i szkoła etat. lklas. 3. S. , rus. Sedłyszczi, wś, pow. lwowski, 24 klm. na płd. wschód ode Lwowa, 17 klm. na płd. od sądu pow. w Winnikach, 10 klm. od urzędu poczt. w Dawidowie, 7 klm. od st. kol. i urz. tel. w Staremsiole. Na zach. leży Podciemno, na płn. Milatycze i Tołszczów, na wschód Budków, na płd. wschód Łopuszna pow. bobrecki. W zach. stronie wsi wypływają dwie strugi, z połączenia których powstaje potok Siedliski, dążący na płd. wschód do Łopuszny. Na płd. lesistym krańcu obszaru wznosi się punkt jeden do 386 mt. , na zach. granicy do 359 mt. , na płn. wschód do 323 mt. Własn. więk. Romana hr. Potockiego ma roli or. 285, łąk i ogr. 33, past. 5, łasu 391 mr. ; wł. mn. roii or. 506, łąk i ogr. 121, past. 33, łasu 49 mr. W r. 1880 było 75 dm. , 419 mk. w gm. , 4 dm. , 26 mk. na obsz. dwor. 434 gr. kat. , 8 rz. kat. , 3 izrael; 434 Rusinów, 8 Polaków, 3 Niemców. Par. rz. kat. w Wołkowie, gr. kat. w Tołszczowie. We wsi jest cerkiew pod wez. świ Mikołaja. 4. S. , część Majdanu średniego, pow. nadworniański. 5. S. , wś, pow. przemyski, 9 klm. na płd. wschód od Przemyśla sąd, st. kol. , pocz. i tel. , w dolinie Sanu. Na płn. leżą Hurko i Chałupki Medyckie, na wschód Byków, na płd. i zachód Jaksmanice. Na płn. zach. od zabudowań grupa domów Karczmary. Do wsi należy przys. Nowosielce. Własn. więk. ks. Hieronima Lubomirskiego ma roli or. 35, łąk i ogr. 9, past. 70, łasu 74 mr. ; wł. mn. roli or. 392, łąk i I ogr. 163, past. 94, lasu 3 mr. W r. 1880 było Siedliska Siedliska Siedlisko Siedliska Siedliska 104 dm. , 585 mk. w gm. 551 gr. kat. , 1 rz; kat, 33 izrael. ; 584 Rusinów, 1 Polak. Par. rz. kat. w Medyce, gr. kat. w Jaksmanicach. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. lklas. Dawniej należała wieś do dóbr koron, ststwa przemyskiego. 6. S. , wś, pow. rawski, 7 klm. na płn. zach. od Rawy Ruskiej sąd, st. pocz. i kol. . Na płn. leży Hrebenne st. kal. , na wschód Rata, na płd. Borowe i Prusie, na zach. Werchrata. Napłd. zach. powstaje pot. Pruśnik al. Prudnik, ob. , dopływ Sołokii, i płynie środkiem obszaru na płn. wschód do Hrebennego. W dolinie potoku leżą zabudo wania. Na płn. zach. wznosi się w lesie Dą browa wzgórze Siedlisko do 340 mt. Na wsch. leży las Jalinka 307 mt. . Własn. więk. ks. Adama Sapiehy ma roli or. 149, łąk i ogr. 33, past. 10, lasu 1644 mr. ; wł. mn. roli or. 236, łąk i ogr. 39, past. 9, lasu 22 mr. W r. 1880 było 78 dm. , 408 mk. w gm. ; 9 dm. , 230 mk. na obsz. dwor. 267 rz. kat. , 335 gr. kat. , 30 izrael. , 6 innych wyznań; 491 Rusinów, 95 Polaków, 49 Niemców. Par. rz. kat. w Ra wie Ruskiej, gr. kat. w Hrebennem. We wsi jest cerkiew. Tartak wodny o jednym gatrze i jednej pile, zużywa rocznie 402 mt. sześc. drzewa sosnowego, a produkuje 240 mt. sześc. desek. Jest tu także fabryka grubszych na czyń fajansowych. 7. S. , grupa domów w Dołobowie. 8. S. , karczma na obsz. dwor. Chłopiatyna, w pow. sokalskim. 9. S. , wś, pow. stanisławowski, odl. o 9, 37 klm. od Woj niłowa par. rz. kat. i st. pocz. , o 8, 5 klm. od Halicza. Obszar dwor. 797 mr. , włośc. 350 mr. W 1870 r. 267 mk. ; w 1880 r. 258 mk. , rz. kat. 4, gr. kat. 254. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, drewniana, wystawiona około 1763 r. ; dzwon nosi datę 1663 r. Należy do par. Temerowce, dek. halicki. Właśc. pos. dwors Zygmunt Jaroszyński. Lu. Dz, B. R. Siedliska 1. urzęd. Siedlisko wś i osada wiejska, pow. szubiński, o 2 klm. na zach. od Rynarzewa par. i poczta, st. dr. żel. w Strzelowie Strelau o 10 klm. Wś leży na lewym brzegu Noteci, ma 4 dm. i 21 mk. i wchodzi w skład okr. wiejs. Szkocya. Os. leży ku połud, od wsi, wzn. 72 mt. npm. ; ma 28 dm. , 159 mk. ; zlewa się z Szkocya i tworzy okrąg wiej. z Wołowcem 3 dm. , U mk. ; okrąg ten ma 31 dm. i 170 mk. 116 kat. , 54 protest. . Okręgi Szkocya i Siedliska zajmują 419 ha 264 roli, 96 łąk, 1 lasu. 2. S. , dawna nazwa Radoszewa, w pow. czarnkowskim. 3. S. Piołomińskie i Witowskie, zachodzą pod r. 1596 przy rozgraniczaniu Sarbi od Gębic, w okolicy Czarnkowa. 4. S. , nazwa poła i miejscowości na Pakosławiu, w pow. bukowskim, na Małachowie Wierzbiczanem, w pow. gnieźnieńskim, pod Ołobokiem, w pow. odolanowskim. Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 115. na Szczepanowie, w pow. szubińskim i inne. 5. S. , por. Siedlisko. E. Cal Siedliska, dok. 1389 Sedlyska, dobra dziś nieistniejące, w pow. kościerskim. W 1389 r. nadaje zakon dwom Niemcom Sikorzyn i Siedliska ob. Zeits. d. Westpr. Ges. Ver. , VI, 52. Aż do r, 1419 miały te dobra prawo polskie i należały do wójtowstwa kościerskiego. W r. 1419 otrzymały prawo chełmińskie. Zdaje się, że leżały pod Garczynem, gdzie jeszcze dziś odpływ tamtejszego jez. Siedliskiem zowią. Siedliska 1. Schedlisken, dok. Scheddlisky, wś na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, 4 klm. na płd. od jez Wydmińskiego, 6 klm. od Wydmin poczta; 1262 ha, 136 dm. , 692 mk. Jerzy Krosta, ststa lecki, sprzedaje r. 1555 Sebastyanowi 4 włoki sołeckie w S. , włókę za 24 grzyw. , celem założenia wsi dannickiej na 40 włókach. W S. mieszkają r. 1625 sami Polacy. 2. S. , wś na poLprus. Mazurach, pow. łecki, 2 klm. na płn. zach. od Ełku pocz. i tel. , 1 klm. od jez. Sunowskiego, nad bitym traktem; 642 ba, 68 dm. , 345 mk. Walter Kiekierzyc, wójt łecki, nadaje r. 1473 Janowi Sordachowi, Maciejowi Garnmeister, Michałowi Pęckiemu, Jerzemu sołtysowi, Mikołajowi Wiśni, Pawłowi Siwkowi Schiffko, Jakubowi Kaszowi, Marcinowi Łosiowi, Marcinowi Kowalowi i Piotrowi Rostuszowi na prawie magdeburskiem bor, który graniczy ze wsią łecką, Starym Kowalem, Kałtkowskiemi i jez. Sunowskiem, oraz niższe sądownictwo, z obowiązkiem służby koniem zaprzęgowym, Ad. N. Siedliski potok 1. al. Sonkwy, powstaje na granicy Rychwałdu i Lichwina, w pow. tarnowskim, z połączenia się dwóch ramion wodnych, poniżej folw. w Siedliskach. Płynie na płd. wsch. przez obszar Siedlisk i przeciąwszy gościniec tarnowskogrybowski, jako teź tor dr. żel. leluchowskiej, wpada do Białej dunajcowej. Bługość 7 1 2 klm. 2. S. , nazwa górnego biegu pot. Suchodolskiego. Siedlisko 1. wś, pow. kaliski, gm, i par. Koźminek. W najnowszych spisach urzędow, niepomieszczona. W 1827 r. 16 dm. , 28 mk. 2. S. , pow. turecki, ob. Siedliska. 3. S. , fol. , pow. hrubieszowski, gm, i par. Grabowiec, wchodzi w skład dóbr Grabowiec. 4. S. Nowe, kol. , pow. mazowiecki, gm. i par. Wysokie Mazowieckie. 5. S. , os. włośc, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Przerosi, odl. od Suwałk 16 w. W 1886 r. osada ta utworzona z dwu uwlaszczonych osad wsi S. , rozl. mr. l62 gr. or i ogr. mr. 109, łąk mr. 13, past. mr. 34, nieuż. mr. 6; bud. mur. 1, drewn. 7. Siedlisko, ob. Siedliszcze. Siedlisko, grupa zabudowań w obr. Kostrza, pow. wielicki, nad Wisłą. Br. G. Siedlisko, ob. Siedlinko. 33 Siedliski Siedliszcze Siedlisko Siedlisko 1. niem. Stieglitz, wś z kościołem I prot, okr. wiejski i st. pocz. , pow. czarnkow, ski, o 9 klm. na płd. zach. od Trzcianki st. dr. żel. przy dr. żel. tczewskoberlińskiej; par. kat. Czarnków, prot. i poczta w miejscu, st. dr. żel. na Biernatowie Ascherbude o 7 klm. ; ma 116 dm. , 950 mk. Kościół prot. po wstał w nowszych czasach. W skład okręgu wiej. wchodzą osady Haidchen 17 dm. , 101 mk. i Strauchort 15 dm. , 122 mk. ; cały okrąg ma 148 dm. , 1173 mk. 28 kat. , 1123 prot. , 22 żyd. ; 572 męż, , 601 kob. i 2553 ha 1646 roli, 296 łąk, 366 łasu; czysty doch, z ha roii 9 40, z ha łąk 13, 71, z ha lasu 1, 57 mrk. 2. S. , fol. niegdyś, w pow. bydgoskim, o 10 klm. na wschód od Nakła, w pobliżu Śle sina, 3. S. , ob. TobołowoSiedlisko, w pow. niegdyś pyzdrskim, 4. S. , jeziorko bez od pływu, w pow. mogilnickim, o 6 1 2 klm. na płd. od Barcina i 1 1 2 klm. od Szczepanowa mapa sztab. . E, Cal. Siedlisko, niem. Schedliske, dobra ryc. i wś, pow. niemodliński, par. kat. Kamień Wielki. W 1861 r. 18 dm. , 143 mk. 12 ew. . Dobra miały 455 mr. ; wś 601 mr. 137 mr. łąk. Siedliszcze 1. os. miejska, wś, fol. i dobra, pow. chełmski, gm. Siedliszcze, par. Pawłów, odl. 48 w. od Lublina, 25 w. od Chełma, około 10 w. od Rejowca st. dr. żel. nadwiśl. . Osada miejska posiada cerkiew prawosŁ, synagogę, szkołę początkową, urząd gm. , kasę wkładowozaliczkową, fabrykę narzędzi rolniczych małych rozmiarów, garbarnię, olejarnię, 6 ulic, 110 dm. 4 murow. , 899 mk. w tem 650 żyd. ; istniała tu st. poczt. przy drodze bitej z Lublina do Chełma. W osadzie odbywa się 6 jarmarków. Ludność zajmuje się wyrobem bryczek i sani, sprzedawanych na jarmarkach w Łęcznie. W 1827 r. było 104 dm. , 670 mk. Na obszarze fol. S. jest gorzelnia, dwa młyny wodne. Dobra S. składały się w r. 1884 z fol. S. i Maryniu, rozl. mr. 2166 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 541, łąk mr. 287, past. mr. 33, łasu mr. 890, nieuż. mr. 79; bud. mur. 12, drewn. 40; płodozm. 5 i 7polowy; fol. Marysin gr. or. i ogr. mr. 329, łąk mr. 4, nieużyt, mr. 3; bud. mur. 2, drewn. 8, płodozmian 11polowy, las nieurządzony. Wś S. os. 48, mr. Il09; wś Janowice os. 13, mr. 164; wś Majdan Zahorodyski osad 25, mr. 1045. W połowie XVIII w. dobra te należały do Węglińskich. Wojciech Węgliński, podstoli, założył miasteczko S. i zbudował w 1764 r. cerkiew. Cerkiew ta, odbudowana kosztem rządu w 1869 r. uległa pożarowi w 1882 r. wraz z osadą. W 1859 r. przyłączono do par. S. par. Chojeniec. S. gm. należy do sądu gm. okr. III w os. Rejowiec, ma 21, 246 mr. obszaru, 4538 mk. 1870. W skład gminy wchodzą os S. , wsi Anusin, Borowa. Brzeziny, Chojno Stare, Chojno Nowe, Choje niec, Dobromyśl, Dorohucz, Janowica, Korybutowa Wola, Lipówka fol. , Majdan Zaho rodyski, Siedli. szcze, Szluza os. , Wojciechów. 2. S. , wś i fol. nad Bogiem, pow. włodawski, gm. Bytyń, par. Uhrusk. W niewielkiej od ległości z drugiej strony rzeki leży miastecz ko Opalin w pow. włodzimierskim. S. ma 57 dm. , 544 mk. , 1749 mr. obszaru. W 1827 r. 54 dm. , 368 mk. 3. S. Bramowe, wś i dobra nad rzką Wełnianką, pow. hrubieszowski, gm. Białopole, par. Dubienka, r. gr. Buśno, odl. 28 w. od Hrubieszowa, posiada gorzelnię z prod. na 64, 000 1880 r. , młyn wodny, tar tak. W 1827 r. 35 dm. , 222 mk. Dobra S. Bramowe składały się w 1884 r. z fol. S. Bra mowe i attyn. Tuchanie, rozl. mr. 3971 gr. or. i ogr. mr. 674, łąk mr. 539, past. mr. 158, lasu mr. . 934, nieuż. mr. 57, w osad. mr. 3, w odpadkach mr. 835 i wydzielono za serwi tuty włościanom mr. 772; bud. mur. 3, drewn. 50, las nieurządzony. W skład dóbr poprze dnio wchodziły wś S. Bramowe os. 42, mr. 702 bez dodanych za serwituty; wś Badziejewo os. 52, mr. 978; wś Kajetanówka os. 21, mr. 281; wś Rogatki os. 30, mr. 476; wś Grobelki os. 8, mr. 72; wś Rogatki Majdan Nowy os. 18, mr. 201. Br. Ch. Siedliszcze 1. fol. , pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. Horodźki, okr. wiejski Zabrzezie, o 48 w. od Oszmiany, ma 19 mk. praw. i 20 katol. ; w 1864 r. własność Niekraszewiczów. 2. S. al. Siedlisko, Siedlicko, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Siedliszcze, okr. wiejski Polipnica o 54 w. od Oszmiany a 19 w. od Dziewieniszek, ma 10 dm. , 80 mk. kat. w 1864 r. 34 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kondraciszki, Szalewiczów. Gm. S. należy do 1 okr. pokojowego do spraw włośc. . 3 rewiru konskrypcyjnego w mku Subotnikach oraz 4 rewiru sądu pokoju okr. lidzkiego, składa się z 5 okr. wiejskich Polipnica, Gilwińce, Hermaniszki, Paszele i Gieranony, obejmuje 52 wsi i zaśc, mających 521 osad i 4670 mk. Zarząd gminy i szkółka ludowa w S. W 1864 r. było w gminie 1583 dusz rewiz. 1135 włośc, uwłaszczonych, 415 b. włośc, skarbowych, 21 jednodw. , 6 żyd. rolników i 6 osadników w, ross. 3. S. , folw. poradziwiłłowski, pow. miński, obecnie należy do domin. Wiazyń, Bohdaszewskich. W ciągu ostatnich lat kilkudziesięciu dzierżawił szlachcic Pawłowicz, obecnie wydzierżawiony Jure. wiczowi. 4. S. , fol. , pow. nowogródzki, dośó dawna własn. Protasewiczów, ma 5 1 4 włóki. 5. S. , wś i dobra nad Stochodem, pow. piński, w 2 okr. pol. i par. kat. Lubieszów, gm. i par. praw. Uhrynicze, przy trakcie poczt. pińskorowieńskim, o 12 mil od Pińska. Wś ma 51 osad, 228 mk. ; dobra, dawne dziedzictwo Siedlisko Siedliszcze Siedliszowiec Siedliszcze Siediszcze Siedliszowa Siedliszczki Czarneckich, 1630 dzies. Młyny, znaczne rybołowstwo, propinacya, łąki. J. Krz A. Jel. Siediszcze 1. mylnie Sieliszcze, wś, pow. bracławski, okr. pol. i par. kat. Niemirów o 8 w. , gm. Łuka, sąd w Woronowicy, ma 46 osad, 254 mk. , 337 dz. ziemi włośc, 377 dwors. , 39 cerkiewnej; cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesiona w 1784 r. , ma 843 parafian. Własność dawniej Potockich, dziś Czerwińskich. 2. S. , przys, wsi Rakowej, w pow. jampolskim. 3. S. al. Siedlisko, przys, mka Tomaszpola, w pow. jampolskim. 4. S. , uroczysko na gruntach wsi Radoszyn, w pow. kowelskim. 5. S. , przedm, mta Lityna, ma 170 osad. 6. S. , wś, pow. rówieński, należy do klucza ludwipolskiego ob. Hubków i Ludwipol. Klemens Łodzia Poniński odziedziczył dobra te po Bierzyńskich, ożeniwszy się z Apolonią Bierzyńską, kasztelanką żytomierską. Obecnie są własnością Bronisława Walewskiego, ożenionego z Apolonią Ponińską. 7 S. , rus. Sieliszcze, wś nad Bohem, pow. winnicki, okr. pol. Żmerynka, gm. Jóźwin, par. kat. i sąd Winnica o 15 w. , o 5 w. od Gniewania, ma 79 osad, 983 dz. ziemi włośc. z Gniewaniem, 524 dz. dwors. , 62 dz. cerkiewnej. Cerkiew p. w. Zmartwychwstania, wybudowana w 1779 r. , 2109 parafian. Jest tu kaplica katol. ; fabryka cukru założona w r. 1849, gorzelnia. Grunt równy, ziemia urodzajna. Należała do Szczeniowskich, obecnie sukces. Józefa Jaroszyńskiego. Jestto bardzo stara osada, według miejscowych podań starsza od Winnicy. W każdym razie są ślady, że już w XVI w. istniał tu zamek nad Bohem, jak to widać z rozmaitych aktów datowanych w zamku siedlickim. Założycielami jego byli Czerlenkowscy, pierwotni posiadacze tej majętności, z kilku wiosek złożonej i która od ich imienia przyjęła ogólne nazwisko Czerlenkowszczyzny, pod którem mianuje się w procesach granicznych. W aktach od r. 1600 aź do niedawnych czasów S. zwane jest zawsze miasteczkiem, choć przywilej, jeżeli istniał, został zatracony. W tym zamku, zbudowanym nad samym Bohem z kamienia i cegły i opatrzonym jedną wysoką basztę, dwóch braci Czerlenkowskich stoczyli z sobą spór krwawy o jego posiadanie i o rękę dziewicy, w której byli rozkochani. Jeden z nich porwał dziewicę i zamek opanował; drugi zaś, zebrawszy przyjaciół i swoje hufce, obiegł go i głodem do poddania się zmuszał. Zamknięty ujrzawszy z wałów brata, zabił go wypuszczoną strzałą. Rozpoczął się w skutek tego proces i zabójca na śmierć skazany, lecz dla zasług wojennych przez króla ułaskawionym został. Ostatni z Czerlenkowskich wstąpił do bazylianów i osadził tu mnichów poczajowskich, dając im przyległą wieś Rowiec prawem zastawnem. Siedzieli oni tu lat kilkadziesiąt, aż do spłacenia sumy zastawnej. Połączyli się z nimi i dominikanie z Winnicy, fundowani przez Czerlenkowskich, podczas gdy Winnica przez Tatarów została zniszczona. Bazylianie odprawiali nabożeństwo na wyższem piętrze zamku, dominikanie zaś na niższem. Dopiero gdy Michał Grocholski, sędzia ziemski bracławski, zbudował w Winnicy kościół dominikański, to zakonnicy opuścili zamek siedlicki. W tym zamku także Czarnecka z domu Czerlenkowska, napadnięta przez hajdamaków, broniła się z jednym starym sługą w baszcie, do dziś istniejącej. Hajdamacy po zrabowaniu zamku, napróżno szturmowali do baszty i straciwszy 5 towarzyszów cofnęli się, słysząc o nadchodzącej odsieczy z podań miejscowych. Po wygaśnięniu linii męskiej Czerlenkowskich majątek ten należał kolejno prawem sukcesyi do Szaszkiewiczów, Czarneckich, Kunickich, Nitosławskich, aż nakoniec około 1750 r. przeszedł od tych ostatnich do Szczeniowskich. Gdy S. objął Stanisław Szczeniowski, ststa trechtymirowski, w posagu po żonie, odrestaurował zamek, armatą i żołnierzem opatrzył. Za konfederacyi barskiej Szczeniowski, jako regimentarz wojew, bracławs. , całe uzbrojenie z zamku wyprowadził, a gdy był wzięty pod Białocerkwią, S. utraciło swe znaczenie. Szczeniowski wybudował w innem miejscu dom mieszkalny, rozebrał zamek, z którego pozostała tylko baszta i ślady murów. Baszta przerobiona została na kaplicę, w której w r. 1820 pochowany Ignacy Szczeniowski. Przed kilkunastu laty S. nabył Józef Jaroszyński, Wynikł ztąd głośny proces i kompromis; dziś jego sukcesorów. 8. S. , ob. Sieliszcze. Dr. M. Siedliszcze, obszar, nadany w r. 1548 miastu Miksztat, w pow. ostrzeszowskim; ob. Siedlec 5. . Siedliszczki 1. wś i fol. , pow. lubelski, gm. i par. Piaski, odl. 23 w. od Lublina. W r. 1827 było 16 dm. , 146 mk. W 1877 r. folw. S. rozl. mr. 1331 gr. or. i ogr. mr. 370, łąk mr. 121, past. mr. 23, lasu mr. 792, nieuż. mr. 25; bud. mur. 3, drewn. 8, las nieurządzony. Wś S. os. 17, mr. 169. 2. S. , fol. i wś, pow. chełmski, gm. Rejowiec, par. Pawłów. Fol. jest majoratem rząd. , nadanym gener. Sobolewskiemu, rozl, 200 mr. ; włościanie mają 154 mr. W 1827 r. 35 dm. , 145 mk. Siedliszowa, wzgórze leśne, w obrębie Przybyszówki al. Grobel, w pow. niskim, na płn. od wsi. Wznies. 189 mt. npm. Br. G. Siedliszowiec, wś i foL, pow. olkuski, gm. Kroczyce, par. Irządze, odl. 28 w. od Olkusza, posiada pokłady kamienia wapiennego. W 1827 r. 23 dm. , 156 mk. W 1885 r. fol. S. , w r, 1884 oddzielony od dóbr Pradła, rozl. mr. 598 gr. or. i ogr. mr. 385, łąk mr. 7, lasu mr. 196, nieuż. mr. 10; bud. mur. 3, drew. 5, płodozmian 11polowy, las nieurządzony. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś S. , w par. Irządze, własność sstwa chęcińskiego, miała 4 1 9 łanu km. , 1 zagr. z rolą, 1 rzemieśl. Pawiński, Małop. , 70. W 1803 r. Franc. Wodzicki, dziedzic S, legował 80, 000 zł. na szpital św. Łazarza w Krakowie. Br. Ch Siedliszowice, wś nad Wisłą, pow. dąbrowski, . par. Gręboszów, urz. pocz. w miejscu. S. mają 126 dm. , 692 mk. 61 izrael. ; obszar więk. własn, ma 451 mr. ; mn. wł. 288 mr. Zdaje się, że ta wieś pod nazwą Syedlisska naleźała w XV w. do par. Przemyków. Była tu karczma i dwóch przewoźników naute, mających role. Dziesięciny dawano pleban, w Przemykowie. Długosz, L. B. , IV, 130. W 1508 r. część S. pow. wiślicki należała wraz z Pierszycami, Białą, Kleszczową do Marcina Borka Borik, głównym zaś właścicielem był Jan Gnojeński Gnoyansky, który płacił poboru 34 gr. W 1579 r. wieś należy do par. Wietrzychowice. Stan. Otwinowski płaci od 3 osad. , 1 1 2 łanu, 5 ogrod, z rolą, 2 ogrod. , 7 komor. , 1 ubogi; Marcinkowski od 2 os. , 1 łanu, 3 ogrod, z rolą, 5 komor, 2 ubogich; Barbara Benkowska 1 łan sama uprawna, 2 ogrod, z rolą, 2 komor. Pawiński, Małop. , 232, 486, 487. Br. Ch. Siedlna, pow. międzyrzecki, ob. Silna. Siedlonka 1. al. Siedlanka, wś, pow. kolbuszowski, w piaszczystej równinie, przy drodze z Kolbuszowy do Mielca, ma 85 dm. , zbudowanych po obu stronach drogi między dwoma borami, zamykającemi osadę od zach. i wschodu, 485 mk. 239 męż, , 246 kob. , 478 rz. kat. i 7 izrael. Więk. pos. Zdz. hr. Tyszkiewicza wynosi 144 roli, 24 łąk i ogr. i 8 mr. past. mn. pos. ma 482 roli, 121 łąk, 116 past. i 14 mr. lasu. Par. rz. kat. w Trzęsówce, urząd poczt. w Kolbuszowy. Graniczy na płn. z Trzęsówką, na płd. z Trześnią, na wsch. z Swierczowem a na zachód z Kossowym. 2. S. , wólka do Kossowego, pow. kolbuszowski, leży na zach. od poprzedniej i składa się z 12 dm. i 75 mk. 3. S. , wś, pow. łańcucki, na lew. brzegu Sanu, na płn. od Leżajska par. rzym. kat. i urząd poczt. . Gr. kat. par. w Starem Mieście. Osada składa się z 65 dm. i 315 mk. 159 męż. , 156 kob. , 144 rz. kat. , 149 gr. kat. i 19 izrael. Obszar więk. pos. attyn, ordynacyi łańcuckiej hr. Potockich składa się z 16 roli, 6 łąk, 1 past. i 56 mr. lasu; pos. mn. liczy 164 roii, 16 łąk, 56 past. i 4 mr. łasu. Gleba piaszczysta, nieurodzajna, lasy sosnowe. Graniczy na płd. z Leżajskiem, na zach. i pln. ze Starem Miastem. Mac. Siedlów, wś włośc, i os. fabr. nad rz. Czarną, pow. opoczyński, gm. Machory, par. Skórkowice, odl. od Opoczna 24 w. , ma 16 dm. 135 mk. , 530 mr. dworskich, 140 mr. włośc W 1827 r. 12 dm. , 72 mk. W 1836 n. założoną tu została fryszerka o 2 ogniskach i o 2 młotach; wyrabiała rocznie z kupnej surowizny do 1200 centn, żelaza. Siedluchna, urzęd. Siedluchno, dok. Sedlicovo 1145 r. , później Sziedluchna, posiadłość, pow. inowrocławski Strzelno, o 4 klm. na wsch. płd. od Gębie poczta, par. Ostrów Strzelneński, st. dr. żel. w Mogilnie o 13 klm. ; 4 dm. , 21 mk. kat. ,. 128 ha 217 roii, 15 łąk; właścicielem jest August Mlicki. W r. 1145 należała S. do klasztoru trzemeszyńskiego Kod. Wielkop. , n. 11, później do strzelneńskiego, a w końcu wcielona przez rząd pruski do domeny Strzelno, przeszła w nowszych czasach w ręce prywatne. Około r. 1560 było w S. 2 zagr. , 3 łany osiadłe i 3 sołtyskic. Siedluchno, wś, pow. mogilnicki, o 7 1 2 klm. na płd. od Gębie, u źródeł strugi ucho dzącej pod Gębicami do Kwieciszewki Małej Noteci, par. kat. i poczta w Orchowie, par. prot. Szydłowiec, st. dr. żel. w Mogilnie i Trzemesznie o 15k lm. ; 11 dm. , 92 mk. 45 katol. , 47 protest. i 244 ha 227 roli, 6 łąk. W końcu zeszłego wieku należało S. do Kos sowskich, później do Malczewskich, dziedzi ców Myslątkowa. E. Cal. Siedluszowice por. Dąbrowa, 1. 1, 926, mylnie za Siedliszowice. SiedłówKarsy, os. włośc, pow. łęczycki, gm. Topola, par. Siedlec, odl. od Łęczycy 11 w. , ma 2 dm. , 15 mk. Siedłowice, część wsi Gromnik, w pow. tarnowskim. Siedm Granatów. W głównym grzbiecie Tatr szczyt Rysy 2508 mt. wysyła ku płn. potężne ramię górskie aż po szczyt Żabi wierch 2262 mt. . Tu rozdziela się ono na dwie odnogi, okalające dolinę Żabich stawów. Zachodnia odnoga tworzy wschod, ścianę do liny Morskiego Oka. Północna część tej od nogi nosi nazwę Siedmiu Granatów. Wspo mina ją Kolbenheyer w Przewodniku tatrzań skim. Ob. Granat i Granaty. Br, G, Siedmiogóry, niem. Siehenbergen, os. wiejska, pow. bydgoski, o 6 klm. na zach. płd od Solca, przy dr. żel. bydg. toruńskiej, wznies. 64 mt. npm. ; par. , poczta i st. dr. źel. w Solcu Schulitz; 10 dm. , 65 mk. prot. i 142 ha. S. należały dawniej do miasta Solca. E. Cal. Siedmigrodzkie Rudawy, ob. Rudawy. Siedmiorogowo 1. dawniej Siedmirogowo, Siedmidrogowo i Siedmiogrodowo, majętność, pow. krotoszyński Koźmin, o 5 klm. na płd. od Borku, na bitym trakcie koźmińskim, nad Pogoną, dopł. Obry; par. Borek Zdziesz, Siedliszowice Siedliszowice Siedlna Siedlonka Siedlów Siedluchna Siedluchno Siedluszowice Siedłów Siedłowice Siedm Granatów Siedmiogóry Siedmigrodzkie Rudawy Siedmiorogowo Siedmiorogowskie Holendry Siedmiorogowskie szkola w miejscu, poczta w Borku Borek Bz. Posen, st. dr. źel. w Koźminie o 13 klm. ; wraz z Cielmicami 7 dm. , 145 mk. i Doma nicami 5 dm. , 79 mk. , z któremi tworzy okrąg domin. , ma 24 dm. , 415 mk. kat. i 1. 366 ha 961 roli, 65 łąk, 269 lasu; czysty doch, z ha roii 1018, z ha łąk 10 97, z ha lasu 4, 70 mrk; cegielnia, fabryka serów, chów bydła holen derskiego; właścicielem jest Alfred hr. My cielski. S. należało w r. 1399 do Zimnowódz kich; późniejszymi dziedzicami byli Siedmidrogowscy r. 1425 1523, KrzyccyKotwi cze do r. 1561, Jędrzej Pruszak Bieniewski, Mikołaj Głogiński i Maciej Szurkowski 1578 r. , Stanisław Przyjemski r. 1639, Jan Tworzyjański Abdank r. 1732, Szamoccy aż po za r. 1798, po nich Węsierscy, Smitkowscy i Myciełscy. Około r. 1564 było na S. 8 1 2 łanów osiadł. , z których płacono bisk. poznań skim po 12 gr. ; w r. 1578 posiadali tu Maciej Szurkowski 3 4 łan. os. , 2 zagrodn, i 2 komor. , Mikołaj Głogiński 1 1 4 łan. i 1 komor. , Jędrzej Pruszak Bieniewski 2 1 2 łan. os. , 2 zagr, , 1 komor, i 17 owiec, w roku zaś 1618 miał Sta nisław Bieniewski 6 1 2 ślad. os. , 3 zagrod. , 2 rzemieśl, i wiatrek. Sejm z r. 1773 75 przy znał Szamockiemu, chorążemu warszawskie mu, dziedzictwo S. w ówczesnych granicach Konst. , II, 164. Inno szczegóły podaje J. Łukaszewicz Opis miast i wsi w pow. kroto szyńskim, II, 124 nast. , tudzież E. Kierski Opis obwodu boreckiego, w III Roczn. Pozn. Tow. przyj, nauk, str. 133 nast. . 2. S. , ob. Siedmiorogowskie Holendry, E. Cal. Siedmiorogowskie Holendry, niem. Siedmlorogowo Hauland, wieś, pow. krotoszyński Koźmin, na płd. od Borku i na zach. od Siedmiorogowa, na przestrzeni 3 klm. , śród lasów; par. kat. Borek Zdziesz, prot. Borek, poczta w Pogorzeli, st. dr. źel. w Koźminie 36 dm. , 284 mk. 30 kat. , 254 prot. i 413 ha 383 roli, 1 łąk, 12 lasu. Holendry te założył w r. 1765 Szamocki, dziedzic Siedmiorogowa Cielmic i Bruczkowa, sprowadziwszy osadników Niemcówprotest. , którym nadał 400 mr. ziemi po lesie. Zapłacili oni za każdą hubę 30 mr. po 10 talar, reńs. , obowiązali się po upływie 4 lat płacić z każdego morgll po 2 złp. 12 gr. rocznego czynszu, zastrzegli sobie wolność od ponoszenia wszelkich innych ciężarów, własny sąd w sporach cywilnych, złożony z sołtysa, ławników i rajców, wolność odprawiania nabożeństwa w domu prywatnym i utrzymywania bakałarza, dla którego Szamocki wyznaczył 1 4 huby bezpłatnie. E. Cal. Siedm Łanów, niem. Siebenhuben, osada w obr. gm. Skoroszyc Gurschdorl, w pow. frywałdzkim, obw. sąd. widyniowskim, nad pot. Hutwasser. Od płn. góra Hutberg 473 mt. , od płd. Hubenberg 422 mt. W r. 1880 było 15 dm. , 80 mk. rz. kat. . Niemców. Ob. Skoroszyce. Br. G. Siedniaw al. Sidniew, mczko nad Snową, w pom, czernihowskim gub. czernihowskiej, o 25 w. od Czernihowa, przy trakcie petersburiskim, ma 274 dm. , 1847 mk. , 5 cerkwi, zarząd policyjny, 10 garbarni, 1 warzelnia łoju, 1 fabryka świec, jarmark 20 lipca. Podług przypuszczeń niektórych uczonych, jest to starożytny gród Snowiesk, istniejący już w XI w. Po przyłączeniu do Rossyi miasto sotnicze pułku czernihowskiego. Siedniewka, mko nad rz. Ingułą, pow. elizawetgradzki gub. chersońskiej, przy drodze transp, z Bobryńca do Chersonu. Ma 79 dm. , 564 mk. , cerkiew, dom modlitwy żydowski, 9 jarmarków. Powstało w końcu zeszł. wieku. Siedzica 1. wś nad strum. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Wiazyń, okr. wiejski Łotygol, o 10 w. od gminy a 22 w. od Wilejki, ma 15 dm, 137 mk. prawosł, w 1864 r. 48 dusz rewiz. ; należała do dóbr Łaberianowo Ostrowskich. 2. S, karczma, tamże, 1 dm. , 4 mk. żydów. J. Krz. Siedziejmy, fol. , pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. Lida, okr. wiejski Sukurczc, o 12 w. od Lidy, 47 mk. , młyn wodny; własnośc Kolesińskich 1864 r. . Siedzielniki al Plancy, wś i dobra nad Prypecią, pow. mozyrski, w gm. Michałki, o 5 w. na płd. od Mozyrza. Wś ma 7 osad; dobra razem z folw. Trościenica nad rz. Sołokuczą, własność Obuchowiczów, około 100 włók. Grunta urodzajne, łąk dużo. A. Jel. Siedzów, wś i foL, pow, garwoliński, gra, Sobienie Jeziory, par. Goźlin, odl. 21 w. od Garwolina, ma 27 dm. , 177 mk. , 709 mr. W r. 1827 było 16 dm. , 122 mk. , par. Warszewice. W 1861 r. była tu kaplica paraf. p. w. Matki Boskiej. Dobra S. składały się w 1878 r. z folw. S. , Piwonin, Ostrybór, awulsu Szy manowice, rozl. mr. 1095 fol. S. z awulsem Szymanowice gr. or. i ogr. mr. 263, łąk mr. 6, past. mr. 123, nieuż. mr. 36; bud. mur, 1, drewn. 10; foL Piwonin gr. or. i ogr. mr. 113, łąk mr. 11, past. mr. 183, nieuż. mr. 145; bud. drewn. 6; fol. Ostrybór gr. or. i ogr. mr. 28, łąk mr. 9, past. mr. 4, łasu mr. 173, nieuż, mr. 1; bud. mur. 1, drewn. 4, las nieurządzo ny. Wś S. os. 17, mr. 181; wś Piwonin os. 11, mr. 85; wś Ostrybór Siedzowski os. 8, mr. 44; wś Szymanowice Szlacheckie os. 11, mr. 136. Br. Cl. Siegda, , rzka i wś, pow. nowogródzki, ob. Siehda. Sieger, rzka, prawy dopływ Odry, płynie z pod Kożuchowa a uchodzi pod Neusalz. Siegersdorf 1. moze pierwotnie SeeGers dorf w blizkości jest wiele stawów, wś i dobra ryc. nad rz. Kwissą, pow. bolesławski, Siedm Łanów Siedniaw Siedniewka Siedzica Siedziejmy Siedzielniki Siedzów Siegda Sieger Siegersdorf Siehniewicze Siejba Siehda Siehieniewszczyzna Siegesdicken Siehinsbruch Siegfridsdorf Siegfriedsdorf Sieglitz Siegmanten Siegmundsberg Siegmuntinnen Siegoziero par. ew. w miejscu, kościół kat. Ullersdorf, pa. r. Naumburg. St. dr. źel. na przestrzeni LignicaKohlfurt, odl. 123 klm. od Wrocła wia. W 1842 r. 188 dm. , 1037 mk. 24 kat. , szkółka ew. , dwór z ogrodem, młyn wodny, browar, gorzelnia. Do S. należało Bienitz, NeuGersdorf, i Sophienwalde. S. wchodziła dawniej w skład saskich Łużyc. 2. S. Nieder, 1295 Villa Segehardi, , 1348 Siegehardisdorf, 1392 Segisdorf, wś i dobra, pow. kożuchowski, par. kat. i ew. Kożuchów. W części pier wszej było w 1842 r. 64 dm. , wspaniały za mek, folw. , 426 mk. 8 kat. , browar, gorzel nia, młyn wodny, wiatrak, olejarnia. Częśó druga miała 59 dm. , zamek, 2 folw. , 365 mk. 6 kat. , szkołę, młyn wodny, 5 wiatraków. 3. S. Ober, wś i dobra, pow. kożuchowski, par. kai. i ew. Kożuchów. W 1842 r. 86 dm. , 2 folw. , 504 mk. 6 kat. , szkoła ew. , 2 mły ny wodne, 5 wiatraków, tkactwo płócienne, hodowla owiec. Br. Ch. Siegesdicken, wś, pow. fyszuski, st. poczt. Drugehnen; 144 ba obszaru, 6 dm. , 34 mk. . Siegfridsdorf ob. Zebrzydowice Górne, Siegfriedsdorf, ob. Sierakowo. Siegfriedsdorf, w pow. pszczyńskim, ob. Frydek. Siegfriedswalde 1. dok. Syfridswald, Synerdsuald, wś na niemieckiej Warmii, pow. licbarski, 14 klm. na płn. zach. od Licbarka, w pobliżu jez. Blanken. Poczta w miejscu, kościół p. w. św. Jana, 1257 ha, 124 dm. , 707 mk. kat. Wś założona 1358 r. List nadawczy wystawiony na imię Hermana Hennenbcrg; 1376 r. zapisuje biskup Henryk bratu swemu, Janowi Sorbom młyn prope S, nabyty za 200 grzywien od dawniejszego właściciela. W 1528 r. uwalnia biskup Maurycy mieszkańców od pewnej części szarwarku. Byli tylko zobowiązani kosić siano wedle starego zwyczaju i zwozić, a także w rybołówstwie na jez. Carken dopomagać. Za wszystkie inne ciężary płacą od włóki 1 2 grzywny i siąg dobrego drzewa. Cod. dipl. Warm. , II, 270. 2. S. Wald, wybud, przy wsi Sauerbaum, pow. reszelski, 9 dm. , 38 mk. Ad. N. Sieglitz, 1354 Sigelicz, wś, pow. głogowski, par. ew. i kat. Głogowa. W 1842 r. 15 dm. , 149 mk. 39 ew. , wiatrak. Siegmanten, dobra, pow. wystrucki, blizko Wystruci poczta, tel. i kol. żel. ; 166 ha, 9 dm. , 53 mk. Siegmundsberg, fol. należy do dóbr Leginy, pow. reszelski. Sigmundshoefchen, , dobra, pow. wystrucki, blizko Wystruci poczta, tel. i kol. żeL; 165 ha, 7 dm. , 35 mk. Siegmuntinnen L Gross, wś, pow. wystrucki, st. p. , tel. i kol. żel. Wystruć; 118 ha, tamże; 86 48 dm. , 202 mk. 2. S. Klein. , wś. ha, 15 dm. , 53 mk. Siegoziero, jezioro w północ, części pow. powienieckiego gub. ołonieckicj, do 40 w. długie i tyleż szerokie, zajmuje 21, 36 mil al. 1033 w. kw. ; głębokie od 5 20 sażeni, bardzo rybne. Za pośrednictwem odpływów połączone z innemi jeziorami. Siegoziery 1. Niżnie, pow. mclitopokki gub. tauryckiej, naprawo od dr. poczt. z Melitopola o 77 w. do Berysława, ma 475 dm. , 2856 mk. Małorusinów, zarząd gminy, jarmarki. 2. S. Wierzchnie, sioło, tamże, o 75 w. od Melitopola, ma 228 dm. , 1975 mk. Małorusinów, szkoła wiejska. Siegroth Ober i Nieder, 1369 r. Segerode, wś nad rz. Slęzą Kleine Lohe, pow. niemczyński, par. kat. Niemczyn. Posiada kościół par. ewang. W 1842 r. było 54 dm. , 2 M. , 328 mk. 7 kat. , szkoła ewang. , browar, gorzelnia, 4 młyny wodne. Siegswalde, fol. do Raciniewa, pow. chełmiński 2 dm. , 21 mk. Założony w połowie XIX w. Siehda, Siegda al. Siohda, rzeczka w pow. nowogródzkim, lewy dopływ Newdy. Bie rze początek w okolicy wsi Mołodowo gm. Rajcy, płynie w kierunku połud. wschod. pod wsią Rudniki i za folw. Siehdą obraca lnłyn i ma ujście; długość biegu około 5 w. , brzegi wyniosłe, prąd bystry. A. Jel, Siehda, Siegda al. Siohda 1. wś nad rzką t. n. , pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. horodysz czańskim, gm. Rajcy, przy gośc. z Rajec do Mołodowa, ma 11 osad; grunta urodzajne. 2. S. , fol. nad rzką t. n. , przy ujściu jej do New dy, pow. nowogródzki, w 2 okr. poL horodysz czańskim, gra. Rajcy, par. katol. Worońcża, około 27 włók; gleba wyborna pszenna, łąki, młyn, gospodarstwo zasobne. A. Jel. Siehieniewszczyzna, , dobra, pow. brzeski, w 3 okr, pol. , gm. Łyszczyce, o 30 w. od Brześcia. Siehinsbruch, wybud. do Mostów, pow. pucki. Siehniewicze, mieszane często z Siechnowiczami, wś i dobra na lewym brzegu rz. Wieniec, dopł. Jasiołdy, pow. prużański, w 2 okr. poL, gm. Rewiatycze, o 31 i 32 w. od Prużany, na wschód od Swadbicz. Kościół par. katol. p. w. Opieki N. M. P. , istniał już w XYII w. , obecny z muru wzniesiony w 1785 r. przez Józefa i Maryą z Chaleckich Prozorów. W 1848 r. odrestaurowany. Parafia katol. , dek. prużańskiego, 4651 dusz 2301 męż. i 2350 kob. . Kaplice w Międzylesiu i Sielecku. Powierzchnia w parafii płaska, gleba czarnoziem marglowaty; pastwiska. Siejba, dobra na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, st. p. Wydminy; 164 ha, 14 dm. , 76 Siegroth Siegoziery Siegswalde Siegesdicken Siejkowo Siejbucie Siejbujcie Siekierczyn Siekierczyce Siekiera Siekany Siekanica Siejłowszczyzna mk. Ks. Olbracht nadaje r. 1563 Jakubowi Macbtowi, słudze zamku straduńsldego, 3 włóki i 24 morg. między jez. Gajlowo a Sząstak nad strugą Gajlówką, na prawie lennem. Siejbucie al. Sejbucie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 52 w. od Nowoaleksandrowska. Siejbujcie al. Sejbujcie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 50 w. od Nowoaleksandrowska. Siejdaciszki al. Sedaciszki, dwa zaśc, pow. wileński, w 6 okr. pol, gm. Mickuny, okrwiejski i dobra skarbowe Ławaryszki, o 12 i 16 w. od gminy, 3 i 5 dusz rewiz. Wchodziły niegdyś w skład ststwa ławaryskicgo. Siejewo, , niem. Schoenmuehl, pow. krotoszyński, o 1 1 2 klm. na zach. półn. od Zdun par. , poczta i st. dr. źel. ; 2 dm. , 44 mk. 27 kat. , 17 prot. i 106 ha 71 roli, 10 łąk, 18 lasu. Siejkowiszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 44 w. od Nowoaleksandrowska. Siejkowo, niem. Justusberg, , dobra na poLprus. Mazurach, pow. lecki, st. p. i tel. Ryn, nad traktem ku jez. Tałtowskiemu, 3 klm. na płd. od Rynu 186 ha, 3 dm. , 14 mk. Ad N. Siejluki, wś, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Ilino, o 2 w. od gminy, 44 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kierdziejowce Ważyńskich. Siejluny, pow. sejneński, ob. Sejluny. Siejłowszczyzna, wś i folw. , pow. prużański, w 1 okr. poL, gm. Sielec, o 24 i 25 w. od Prużany. Siekanica, potok, w górnym biegu Sanni kami zwany, wytryska we wsi Wołczyszczowicach, w pow. mościskim, płynie na półn. wschód wśród polnych pagórków, przez ob szar Wołczyszczowic, przez Mistycze, Sanni ki i Lipniki. Tutaj zwraca się na wschód, płynąc przez wieś Strzelczyska, poniżej któ rych zwraca się na płn. i tuż nad granicą z lizadkowicami i z Zakościclem wpada do Czar nego potoku ob. t. J, str. 768. Długośó bie gu 14 klm. Br. G. Siekany 1. wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Twerecz, okr. wiejski i do bra skarbowe Dzisna, o 7 w. od gminy a 44 w. od Święcian, ma 4 dm. , 37 mk. katol. i 8 żydów w 1864 r, 20 dusz rewiz. . 2. S. , wś nad Niemnem, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Kronie, okr. wiejski Siekany, o 59 w. od Trok, ma 18 dm. , 217 mk. kat. 84 dusz rewiz. w 1864 r. . W skład okręgu wiejskiego wcho dzą wsi Siekany i Użgirany oraz przysiołki Bojaryszki, Doktorzyszki i Giegużyn, w ogóle w 1864 r. 177 dusz rewiz. J. Krz. Siekiera, folw. , pow. jędrzejowski, gm. Mierzwin, par. Imielno, wchodzi w skład dób Motkowice. Siekiera, uroczysko leśne, pow. ihumeń ski, gm. Dudzicze, w dobrach Zamość, Jel skich, w obrębie SiniaGrzęda. A. Jel. Siekierczyce, po rus. Sikerczyci, wś, pow. samborski, 15 klm. na wschód od Sambora, 9 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Łące, 6 klm. od urz. poczt. i dr. żeL DublanyKranz bcrg. Na płn. leży Hordynią, na wschód Bi linka, na płd. Dublany, na zach. Kornalowice. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośredni ctwem Bystrzycy. Zabudowania wiejskie le żą na lew. brzegu Bystrzycy. Wieś tworzy jednę gminę katastr, z Hordynią. W r. 1880 było 106 dm. , 498 mk. w gm. , 6 dm. ,, 32 mk. na obsz. dwor. 479 gr. kat. , 28 rzym. kat. , 21 izrael. ; 451 Rusinów, 79 Polaków. Parafia rzym. kat. w Dublanach, gr. kat. w Hordyni. We Lwowie d. 20 paźdz. 1524 r. potwierdza Zygmunt I rezygnacyą wsi królewskiej Siekierczyce w zastaw za pewne sumy przez Stanisława Taranowskiego posiadanej, na rzecz Iwana Dubrowskiego Dodatek do Gaz, lwow. , 1872, t. I, str. 50. W Krakowie d. 26 lipca 1530 r. pozwala tenże król Andrzejowi Wrusskiemu i jego synom wykupić zastawioną wś król. S. z rąk posiadacza l. c, str. 51. Dnia 4 paździer. 1532 r. łączy król różne sumy przez swych poprzedników przodkom Miko łaja Derszniaka na dobrach królewskich S. i Hordynia zapisane w jedną i daje też wsie w dożywotnie posiadanie temuż Derszniakowi i jego synom 1. c, str. 103. W Krakowie d. 1 wrześ. 1535 r. daje wś S, i część Hordy ni jako dziedzictwo Piotrowi Kmicie, kaszt, sandomierskiemu i marszałkowi w. kor. l. c, str. 105. W Krakowie d. 25 kwietnia 1537 r. wydaje dekret co do dóbr królewskich S. itd. przez Mikołaja Derszniaka, wojskiego i sę dziego przemyskiego, posiadanych 1. c, str. 107. Dnia 22 maja 1537 r. wydaje dekret co do zatrzymania nadal w skarbie 367 grzyw. , dopóki Stanisław Odrowąż, woj. podolski, nie wykaże, w jaki sposób wś S. , pierwotnie wraz z innymi dobrami Samborskimi jego przod kom zastawiona, przeszła w posiadanie in nych osób 1. c, str. 110. W Piotrkowie d. 10 marca 1538 r. potwierdza król Mikoła jowi Derszniakowi i jego synom dożywocie na wsiach królewskich S. i Hordynia 1. c, str. 116. Lu. Dz Siekierczyn, wś, pow. horodeński, o 36 klm. od Horodenki st. tel. a o 16 klm. od st. p. w Nieświskach. Obszar dwor. 173 mr. , włośc. 775 mr. W 1870 r. 510 mk. , w 1880 r. 623 mk. Par. rzym. kat. w Chocimierzu, gr. kat. Piotrów, dek. Żuków. We wsi cerkiew p. w. Koźmy i Damiana, wystawiona 1770 r. Metryki ma od 1775 r. Gr. kat. jest 560. Kasa Siejluny Siejluki Siejkowiszki Siejewo Siejdaciszki Siejbucie Siekierczyna pożycz, gm. z kapit. 528 złr. Właśc, posiadł. dwor. Longin Dunka de Saj. B. R. Siekierczyna 1. wś, pow. limanowski, par. rz. kat. w Kaninie, urz. poczt. Limanowa 6, 8 klm. . Ma 147 dm. , 876 mk. 24 izrael, 1299 mr. więk. włas. , i 1019, mr. mniej, posiadł. W połowie XV w. wś Szekyrczyna, w par. Brusznyk, własność Rożnów h. Gryf, dziedziców Bruśnika, miała tylko łany kmiece, dające za dziesięcinę po fertonie szerokich groszy z łanu bisk. krakow. Dłui gosz, II, 303. W 1581 r. S. i Pruśnik, własnośc wojew, lubelskiego, miały 13 łan. km. , 36 zagr. z rolą, 8 komor, z bydł. , 5 bez bydła, 2 krawców, 1 knapa, 1 dudę Pawiń. , Małop. , 135. 2. S. , wś, pow. grybowski, par. rz. kat. Bruśnik, urząd poczt. Ciężkowice 6, 8 klm. . Ma 100 dm. , 654 mk. 14 izrael. , 643 mr. więk. własn, i 980 mr. mn. wł. W 1581 r. we wsi Siekierzyna, w par. Kanina pow. sądecki, Marcin Rogowski miał 3 1 2 łan. km. , 2 zagr. z rolą, 1 komor, z bydłem, 2 komor, bez bydła; Wierzbięta Albert 3 4 łan. km. , 1 zagr. z rolą Pawiń. , Małop. , 131. Siekierka, strumień uchodzący do Wisły, na obszarze wsi Przyłęk, w pow. kozienickim. Siekierka, jezioro na obszarze wsi Kordowo, w pow. ostrołęckim. Siekierka, wś i fol. nad rzką Lucymią al. Zwolenianką, pow. iłżecki, gm. Chotcza, par. Ciepielew, odl. od Iłży 28 w. ; 36 dm. , 227 mk. W 1827 r. było 22 dm. , 166 mk. Fol. S. oddzielony w r. 1880 od dóbr Tymienica, rozl. mr. 610 gr. or. i ogr. mr. 303, łąk mr. 49, past. mr. 60, lasu mr. 182, nieuż. mr. 16; bud. mur. 2, z drzewa 3, las nieurządzony. Wś ma 416 mr. ziemi włośc. Br. Ch. Siekierka, wś nad jez. Howczycą, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. i par. Miory, okr. wiejski i dobra Slirskich Kamieńpol, o 5 w. od gminy, 44 1 2 w. od Dzisny a 32 w. od st. dr. źel. dyneburskowitebskiej Balbinowo, ma 3 dm. , 35 mk. w 1864 r. 13 dusz rewiz. , 91, 65 mr. gruntu. M. Dob. Siekierka Święta, ob. Święta Siekierka. Siekierki 1. Wielkie i Małe lit. A. , dwie wsi i fol. , i S. lit. B. , wś nad Wisłą, pow. warszawski, gm. Mokotów, par. Wilanów, odl. 2 w. od Warszawy, leżą między Solcem a Czerniakowem. S. lit. A. mają 147 mk. ; S. lit. B. 211 mk. W 1827 r. pierwsze miały 10 dm. , 77 mk. ; drugie 20 dm. , 117 mk. S. wchodziły w skład dóbr Czerniaków. W 1884 r, fol. S. Wielkie i Małe lit. A. roz. mr. 556 gr. or. i ogr. mr. 14, łąk mr. 216, past. mr. 218, lasu mr. 35, nieuż. mr. 74; bud. mur. 1, z drzewa 5. Wś S. Wielkie lit. A os. 25, mr. 33; wś S. Male lit. A. os. 3, mr. 6. 2. S. Bronaki, wś nad rz, Narwią, pow. mazowiecki, gm. Stelmachowo, par. Tykocin. W 1827 r. , 3 dm. , 41 mk. Br. Ch. Siekierki 1. Ciołki, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. gm. Narojki, o 50 wiorst od Bielska. 2. S. Małe, wś, tamże o 50 w. od Bielska. 3. S. Rotki, wś, tamże, o 51 w. od Bielska. Siekierki Małe i Wielkie, pow. średzki, dekkostrzyński. S. Małe, wś, o 6 klm. na wschódpołud. od Swarzędza, par. Siekierki Wielkie, poczta i st. dr. żel. w Kostrzynie o 6 klm. , z karczmą Tulipan mają 31 dm. , 259 mk. 219 kat. , 40 prot. i 251 ha 233 roli, 3 łąk; czysty dochód z ha roli 18, 80 mrk, z ha łąk 35, 25 mrk. S. Istniały już przy końcu XIV w. i wspólnych z S. Wielkiemi miewały dzie dziców. W r. 1580 posiadał tu Marcin Ko niński 6 półłanków i 5 zagrodn. S, Wielkie, majętność z kościołem parafialnym, o 4, 4 klm. na zach. płd. od Kostrzyna poczta i st. dr. żeL, 18 dm. , 250 mk. 197 kat. , 53 prot. i 800 ha 679 roli, 24 łąk, 18 lasu; czysty doch, z ha ro, i 9, 79 mrk, z ha łąk 14, 88 mrk, z ha lasu 2, 35 mrk; chów bydła holender skiego; właścicielem jest Karol Mikulski. S. są gniazdem Siekierków, piszących się mię dzy r. 1386 i 1399 Siekierzyckimi aL Sie kierskimi Akta gr. pozn. wyd. r. 1888. W r. 1507 były S. jeszcze w ręku Sickierzyckich. Późniejszymi dziedzicami byli Nojewscy r. 1538, Łowęccy i Konińscy r. 1580, jezuci poznańscy r. 1638, a po ich zniesieniu Lauczowie, Radońscy i Gółkowscy. W r. 1580 posiadali na S. W. Marcin Koniński 2 półłan ki osiadłe, a Helena Łowęcka 5 półłanków, 2 zagrodn, i 2 komorn. Kościół p. w. św. Ja dwigi istniał już przed r. 1510; w miejsce starego wystawili Jezuici w r. 1762 nowy z drzewa. Parafię, liczącą 460 dusz, składają Rabowice, Tulipan, Siekierki Małe i Wielkie; dawniej należało Sułowo, które w r. 1580 już leżało pustkami. Księgi chrztów zaczynają się od r. 1639, ślubów i umarłych od r. 1761. W S. dnia 4 lutego 1852 r. zmarł znany hu morysta August Wilkoński. E. Cal. Siekierki, jezioro w dawniejszem ststwie osieckiem, w pow. starogardzkim. Siekierkowo al. Siekierowo, fol. , pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl21 w. od Suwałk, Na obszarze jego 6 małych jezior. Ma 2 dm. , 38 mk. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. W 1885 r. fol. ten, w r. 1871 oddzielony od dóbr Bakałarzewo, rozl. mr. 909 gr. or. i ogr. mr. 210, łąk mr. 32, past, mr. 69, lasu mr. 32, wody mr. 560, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 9, pokłady torfu. Wchodził poprzednio w skład dóbr rząd. Kadaryszki. Siekierkowo, fol. do Wyrzy, pow. wyrzyski, o 7 klm. na płd, od Mroczy, wzn, 115 Siekierka Siekierkowo Siekierczyna Siekierki Siekierna Siekierzyńce Siekierzyna Siekierzyn Siekierzycy Siekierzyce Siekierzany mt. npm. ; par. Mrocza, poczta Sittnow, st. dr. żel w Nakle o 8 1 2 klm. ; 2 dm. , 32 mk. Siekierna, rzka, poczyna się pod wsią Siekierno w pow. kieleckim, płynie ku zach. pod Bronkowicami, wchodzi w pow. iłżecki, prze pływa pod Radkowicami, Świsliną, Rzepinem, Zawadą, Szeligami, Dołami i za Nietuliskiem, powyżej Kunowa, uchodzi do Kamienicy z pra wego brzegu. Długa 25 w. Poniżej Bronko wie przyjmuje z praw. brzegu Psarkę, pod Szeligami Pokrzywiankę, pod Dołami stru mień od Waśniowa. J. Bliz. Siekiernia, fol. na obszarze Wieczorki, pow. żółkiewski. Siekierno 1. wś u źródeł rzki Siekierzanki, dopływu Świśliny al. Siekierny, pow. kielecki, gm. Bodzentyn, par. Wzdół. W 1827 r. było 38 dm. , 260 mk. 2. S. obręb leśny w bodzentyńskim leśnictwie. Przeniesiono tu instytut praktyczny po 1863 r. Jak długo istniał niewiadomo. Siekierowce, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Graużyszki, okr. wiejski Horodniki, o 8 w. od gminy a 5 w. od Oszmiany, 8 dm. , 62 mk. katol. ; należy do dóbr Bołtup Śniadeckich. Siekierowo, ob. Siekierkowo. Siekiersk, fol. , pow. włocławski, gm. Pyszkowo, ma 134 mk. , 543 mr. dwors. , 6 mr. włośc. Siekiery, pustka i młyn, pow. częstochowski, gm. Kuźniczka, par. Danków, ma 1 dm. , 11 mk. , 35 mr. włośc. W 1827 r. było 13 dm. , 60 mk. Siekierycze, białoruskie Siakieryczy, wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Czernin, ma 38 osad pełnonadział; grunta piaszczyste. A. Jel. Siekierzanka, strumień poczynający się pod wsią Siekierno, w pow. kieleckim, płynie przez Bronkowice i poniżej tej wsi wpada do Świśliny, ubiegłszy 6 wiorst. Pow. Siekierna, Siekierzany, rus. Sokirany, wś nad Udyczem Hadyczem, pow. hajsyński, okr. pol. i par. kat. Ternówka, gm. Miahkochód, sąd Teplik, ma 115 osad, 778 mk. 6 jednodwor. , 2128 dzies. ziemi włośc, 1164 dwor. , 34 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesiona w 1764 r. , ma 1068 parafian. Własność dawniej Potockich, dziś Opoczyńskich. Siekierzany, mołd. Sikureni, mko nad rz. Siekierzanka, dopl. Dniestru, pow. chocimski gub. bessarabskiej, przy trakcie z Kłokusznej do Byrnowej, o 85 w. od Chocima, ma 415 dm. , 2434 mk. , cerkiew drewnianą, zarząd gminny, 4 domy modl. żydowskie, targi tygodniowe, gorzelnią. Własność Liszyna. Siekierzyce, białoruskie Siakieryczy 1. ws i dobra nad bezim, lewobocznym dopł. Ptycza, w płn. zach. części pow. rzeczyckiego, w pobliżu schodzących się tu granic pow. mozyrskiego i bobrujskiego, w 3 okr. poL wasilewickim, gm. Krukowicze, par. prawosł. Kołki, ma 25 osad pełnonadz. Cerkiew p. w. św. Piotra i Pawła. Za czasów Rzpltej S. by ły królewszczyzną, w pow. mozyrskim woje wództwa mińskiego i należały do sstwa jakimowskiego jochimowskiego, którem długo władali Jeleńscy; w 1717 r. opłacały hyber ny razem z Zubliszczem 120 zł. ob. Vol. Leg. , VIII, fol. 374. Po rozbiorze Rzpltej sstwo jakimowskie wraz z S. nadane zostało Allopeusowij poczem przeszło do Beckendorfów a obecnie jest własnością GoleniszczewaKutu zowaTołstogo. W ogrodzie dworskim dotąd zachowały się starożytne lipowe szpalery, sa dzone przez Michała Jeleńskiego. Dobra ma ją do 500 włók, w gruntach lekkich. Obszer ne dawniej lasy zostały wycięte przez kup ca Hołodca. W lasach tych rosły i jodłyrzadkie w tych stronach. 2. S. , białoruskie Siakieryczy, wś poradziwiłłowska nad bezim. dopł. Cepry, pow. słucki, w 2 okr. poL, par. praw. i katol, oraz gm. Kłeck, o 3 w. na pół noc od Kiecka, ma 29 osad pełnonadziało wych; miejscowość bezleśna, grunta urodzaj ne, łąki dobre. A. Jel. Siekierzyce, Sieikirycze, w dokum. Siekirki, Siekierzycy, wś nad rzką Konopelką, pow. łucki, na płd. wsehód od Rożyszcz. Siekierzycy, ob. Siekierzyce. Siekierzyn 1. osada wiejska i młyn, pow. ostrzeszowski, o 4 klm. na płd. od Grabowa, nad Porajówką, dopł. Prosny, par. Doruchów, okr. wiejski Marszalki, poczta w Grabowie Grabow Bz. Posen, st. , dr. żeL w Ostrzeszowie. Osada ma 17 dm. , 139 mk. , a młyn 1 dm. , 9 mk. 2. S. , fol. do Przybysławia, pow. wrzesiński Jarocin, o 6 klm. od Żer kowa poczta, par. Pogorzelica, stacya dr. żeL w Chrzanie. Wykopaliska siekierzyńskie znajdują się w zbiorach poznań. Tow. Przyj. Nauk. Posiadłość kościoła lubuskiego Sickerino w okolicy Pyzdr, w r. 1328 nie zdaj o się być tym S. jak objaśnia wydawca Kod. Wielkp, n. 1088. 3. S. , fol. do Grabia, pow. pleszewski, o 10 1 2 klm. na wschódpłd. od Żerkowa, pod Robakowem, nic wykazany w najnowszych spisach. E. Cal. Siekierzyna, byłe dobra zadnieprskie ks. Wiśniowieckich. Podług inwentarza dóbr ks. Jeremiego było tu 128 gospodarzy i 12 kół wodnych ob. Stecki, Wołyń, II, 231. Siekierzyńce, wś, pow. tomaszowski, gm. Dołhobyczów, par. Oszczów, r. g. Dołhobyczów, ma 16 dm. , 118mk. 102r. l. , 185 morg. Siekierzyńce 1. wś nad rz. Zbruczem, pow. kamieniecki, okr, poL Lanckoron, gm Berezanka, par, katol. Zbrzyź, sąd w Makowie ma 120 osad, 613 mk. 38 jednodworców Siekierna Siekiernia Siekierno Siekierowce Siekierowo Siekiersk Siekiery Siekierycze Siekierzanka Siekirycze Siekirna Siekirki Siekirka Siekierzyniecka Siekierzyńce Siekierzyszki Siekirency 657 dzies, ziemi włośc, 58 cerkiewnej, 547 dzies, dworskiej Rudnickich a 738 Gradow skich z częścią Zbrzyzia, dawniej Krosnowskich. Jest tu posterunek straży pogranicz nej. Cerkiew, p. w. św. Dymitra, wzniesiona w 1752 r. , ma 1140 parafian. Glina garncar ska. Podług Marczyńskiego miało tu być źró dło źelaziste. Jest to stara osada, spotykana już w 1493 r. w wykazie miejscowości pow. kamienieckiego, było tu wtedy 21 osad. W 1. 536 r. miała 8 łanów uprawnych; w 1565 r. władał nią Feliks Siekierzyński. Następnie należała do Lanckorońskich. ; Agnieszka Lanckorońska wyniosła ją wraz z Zbrzyziem i in nemi w dom Mierzejewskich, córkn zaś jej Anna Salomeą Adamowi Tarle, sście brzegowskieniu i gostyńskiemu. Przy Tarłach maję tność ta rozpadła się na czyści. 2. S. , wś, pow. ostrogski, o 22 w. na płd. od Ostroga, na wy niosłej płaszczyźnie, posiada cerkiew paraf. Miejscowość górzysta, bezleśna, gleba czarnoziem z podłożem gliniastem. Włościanie zaj mują się wyłącznie rolnictwem; hodują konie, bydło rogate, owce i trzodę chlewną. Niektó rzy mają w sadach pasieki, wszystkie zaś bez wyjątku osady otoczone są sadami śliwkowemi i wiśniowemi. Stan włościan w ogóle za możny; są oni dobrej budowy i przystojni. Pierwotnie wś ta należała do ks. Ostrogskich, następnie przeszła do Koniecpolskich, od tych do ks. Jabłonowskich a w 1835 r. nabyta przez Hipolita Brezę, dziś własność syna jego Achilcsa. Żychliński Zł. księga, VII, 8 po daje, że S. już przy końcu XVIII w. należały do Antoniego z Goraja Brezy. 3. S. , wś rząd. , pow. winnicki, okr. pol. Strzyżawka, gm. Hawryszówka, par. katol. i sąd Winnica o 12 w. , ma 75 osad, 738 mk. 24 je dnodworców, 1373 dzies, ziemi włośc, 50 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesiona w 1879 r. , ma 1083 parafian. S. wchodziły niegdyś w skład sstwa winnickiego. Z. Róż. Dr. M. Siekierzyńce, ws, pow. husiatyński, odl. o 17 klm. od Skały par. rz. kai, st. pocz. i tel. . Obszar dwor, 1142 mr. , włośc. 650 mr. W 1870r. 723mk. , w 1880 r. w gm. 651, na obsz. dwor. 120 mk. rz. kat. 30; gr. kat. par. Bo syry. We wsi cerkiew filialna, drewniana 600 wiernych, szkoła etat. syst. 1875 r. Właśc, pos. dwor. spadkobiercy Br. Siemiginowskiego. B. R. Siekierzyniecka Słobódka, nad bezim, dopł. Żwańca, pow. kamieniecki, okr. pol. Lanckoron, par. Zbrzyż, ma 10 osad; należy do wsi Siekierzynicc. X M. O. Siekierzyszki 1. okolica szlach. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Traby, okr. wiejski Brahy, o 5 w. od gminy, ma 21 dusz rewiz. 2. S. , folw. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 42 w. od Oszmiany a 25 w. od Dziewieniszek, ma 2 dm. , 13 mk. katol. ; własnośc Czechowiczów w 1866 r. . Siekirency, sioło nad stawem, pow. przyłucki gub. połtawskiej, o 28 w. od Przyłuki, ma 476 dm. , 3014 mk. , cerkiew, gorzelnia. Siekirka, wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol, gm. Makowlany, o 15 w. od Sokółki. Siekirki, ob. Siekierzyce. Siekirna al. Siekirnia, w dok. Sokirna, wś nad Dnieprem, pow. czerkaski, w 2 okr. pol. , gm. i par. praw. Moszny o 8 w. , o 23 w. od Czerkas, ma 145 mk. Siekirycze, ob. Siekierzyce. Siekiówka Górna i Dolna, w XVI w. Siekluka, wieś, pow. jasielski, par. rzym. kat. i szkoła lklas. w miejscu, urz. poczt. Kołaczyce 8 klm. . Ma 100 dm, 606 mk. 4 gr. kat. i 14 izr. . Większa pos. 1106 mr. , mniej. 856 mr. W XV w. należała o ile się zdaje do par. Warszyce. Kościół i par. powstały zapewne w pierwszej połowie XVI w. Fundatorem miał być Jerzy Ramult, pochowany w tymże kościele Złota księga, IX, 137. Na synodzie pińczowskim w 1562 r. podpisał się między innemi Tiburtius Borisovius in Siekluka minister. Istniał tu więc choć krótko zbór kalwiński. Zwrócony katolikom kościół poświęcono 1669 r. Obecny drewniany z 1818 r. W 1581 r. S. należy do Jordana poprzednio Jan Gnojeński, który płacił tu od 15 os. , 5 łan. , 5 ogrod, z rolą, 6 ogr. bez roii, 3 komor. , 2 ubogich Pawiński, Małop. , 243. Br, Ch Siekluka, ob. Sleklówka, Siekluki 1. w 1222 r. Secluk, 1343 r. Seglukij, wś i fol, pow. radomski, gm. i par. Błotnica, odl. od Radomia 23 w. , leży przy szosie warsz. radomsk. , między Białobrzegami a Jedlińskiem, ma 41 dm. , 311 mk. , 1121 mr. dwors. , 780 mr. włośc Zdaje się, źe ta wieś wspominaną jest w nadaniach Konrada ks. mazowieckiego dla klasztoru w Czerwińska ob. t. VIII, 667 i w akcie z 1223 r. Kod. Muczk. Rzyszcz. , I, 28, 92. Wś tę wymienia Lib. Ben, Łaskiego w opisie par. Błotnica, lecz nie podaje o niej żadnych szczegółów. Za to opis jej mamy pod parafią Jasionna, do której należał sam dwór i łany dworskie, tudzież kilku zagrodników dawało dziesięcinę pleb. w Jasionnie Łaski L. B. , I, 668 i 677. Sieklucka Wola, w ziemi czerskiej, występuje w 1424 r. ob. Lubomirski, Ks. sądowe ziemi czerskiej. W ostatnich czasach S. wchodziły w skład dóbr Kiełbów. 2. S. , wś i fol. nad rzką Płonką, pow. płoński, gm. Wojty Zamoście, par. Skołatowo, odl. 7 w. od Płońska, ma 7 dm. , 152 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 80 mk. W 1880 r. fol. S. lit. AB. rozl. mr. 470 gr. or. i ogr. mr. 310, łąk mr. 26, pastw. mr. 71, lasu mr. 35, nieuż. mr. 28; bud. mur. Siekierzyńce Siekluka Siekluki Sielachowy Sielachowicze Siekrywa Siekowo Siekówko Siekluki 3, z drzewa 8; las nieurządzony. Wś S. or. 15, mr. 66. Br. Ch. Siekluki, wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. poL, gm. Grodzisk Gorodisk, o 21 w. od Bielska. Siekówko, wś i dwór, pow. kościański Szmigiel, o 9 klm. na płd. zach. od Wielichowa, przy płd. kanale Obry; par. i poczta w Przemęcie, st. dr. źel. w Wolsztynie o 16 klm. S. istniało już w r. 1319. W r. 1580 były tu łany osiadło, 3 zagrodn. , 3 komorn. , 10 owiec i wiatrak. Przy schyłku zeszłego stulecia należało S. do Wiktora Szołdrskiego, dziedzica dóbr Czackich. Wykopaliska miejscowe znajdują się w zbiorach pozn. Tow. Przyj. Nauk. Wś ma 29 dm, , 298 mk. katol i 253 ha obszaru 205 roli, 27 łąk, 10 lasu. Dwór ma 9 dm. , 92 mk. katol. i 1149 ha 229 roli, 648 łąk, 236 lasu; właścicielem jest Stanisław hr. Czarnecki. E. Cal. Siekowo, Zecowo r. 1210, Zekow antiquum r. 1319, Sekowo r. 1397, wś, dwor i okrąg dworski, pow. kościański Szmigiel, o 8 klm. na płd. od Wielichowa; par. Przemęt, szkoła w miejscu, poczta w Wilkowie Polskiem Pol nisch Wilke, st. dr. żel. w Wolsztynie i w Starem Bojanowie AltBoyen o 17 klm. W r. 1210 Władysław Odonicz nadał, między innemi włościami, S. opatowi porteńskiemu Winemarowi dla założenia klasztoru cyster sów w ziemi przemęckiej. W 1319 r. Maciej z Zielęcina zamienił dziedzictwo swoje Bo rzysław na S. , należące do klasztoru oberskie go Obra; r. 1397 pisał się Otton z S. Akta gr. pozn. ; późniejszymi dziedzicami S, byli Rozdrażewscy około 1564 r. , Andrzej Zbijew ski r. 1610 i Wiktor Szołdrski 1793. W r. 1564 było w S. 5 łanów osiadł. , z których płacono bisk. pozn. 2 złp. ; r. 1580 było 5 łan. os. , 1 zagr. , 1 rzemieśl. , 40 owiec i wiatrak. Między r. 1610 i 1685 stała tu kaplica dre wniana p. w. św. Trójcy. Wś ma 49 dm. , 394 mk. 387 kat. , 7 prot. i 294 ha 240 roli, 28 łąk, 9 lasu. Dwór ma 12 dm. , 151 mk. ; w skład okr. dwor. wchodzą Ziemia 22 dm. , 141 mk. , leśnictwo 1 dm. , 5 mk. i Winnica Siekowska 1 dm. , 4 mk. ; cały okr. ma 36 dm. , 301 mk. 293 katol. , 8 prot. i 2046 ha 457 roli, 723 łąk, 766 lasu; cegielnia i ow czarnia zarodowa Negretti; właścicielem jest Zygmunt hr. Czarnecki. E. Cal. Siekrywa, pow. włodzimierski, ob. Osiekrów. Sielachowicze, wś, pow. brzeski, w 4 okr. poL, gm. Wojsko, o 44 w. od Brześcia. Sielachowy Bór, ob. Selachowy Bór. Sielachy 1. wś, pow. brzeski, w 1 okr. poL, gm. Przyborowo, o 54 w. od Brześcia 2. S. , wś, tamże, w 3 okr. poL, gm. Kosicze, o 8 w. od Brześcia. 3. S. , folw. , pow. wołkowyski, w 4 okr. poL, gm. Wilczuki, o 14 w. od Wołkowyska. Sielacken, wś, pow. wclawski, st. p. i tel. Tapiau; 140 ha, 15 dm. , 84 mk. Slelaki, wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Myto, okr. wiejski i dobra Butkiewiczów w 1864 r. Wawerka Wawiorka, o 23 w. od Lidy a 9 w. od Wasiliszek, ma 7 dm. , 13 mk. prawosł. i 110 katol. podług spisu z 1864 r. tylko 28 dusz rewiz. . SielankaFalęcin, folw. , pow. płocki, gm. Staroźreby, odl. 34 w. od Płocka. W 1877 r. fol. S. Falęcin Rogowo lit. B. rozl. mr. 188 gr. or. i ogr. mr. 175, łąk mr. 5, pastw. mr. 6, nieuż mr. 2; bud. z drzewa 8. Sielanka 1. pow. lidzki, ob. Wielkie Sioło, 2. S. fol. dóbr Sarya, pow, drysieński, własność Łopacińskich, ma 116 dzies. Na jej gruntach Bałtyca uchodzi do Dźwiny. Sielanowicze, wś, pow. słonimski, w 4 okr. poL, gm. Robotna, o 36 w. od Słonima. Sielanowszczyzna, fol. , pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Robotna, o 36 w. od Słonima. Sielańszczyzna, wś u źródeł rzeki Trościanicy, pow. żytomierski, o 13 w. na płd. wschód od mka Horoszek odległa. Grunta składają się z gnejsu i czerwonego granitu. Sielany 1. dobra, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 27 w. od Szawel. 2 S, wś, pow. telszewski, w 3 okr. poL, gm. Płungiany, o 46 w. od Telsz. Sielatki, wś, pow. . święciański, w 4 okr. , pol. , gm. i okr. wiejski Szemetowo, o 6 w. od gminy, 42 dusz rewiz. Należała do dóbr Szemetowszczyzna, dawniej Sulistrowskich, następnie Skirmuntów. Sielawa al. Starożyszcze al. Długie, jezioro w pow. sieńskim, w obr. gm. Czereja i Lisiczyno, pomiędzy wsiami Dokulino, Kołodnica i Duby, o 8 w. na wschód od granicy pow. borysowskiego, o 5 w. na południe od jez. Łukomla. Ma kształt podłużny, ku północy rozszerzający się, nieprawidłowy, pełen zatok. Największa długość wynosi 10 1 2 w. , szerokość zaś około 3 1 2 w. , zajmuje 999 dzies. przestrzeni. Od południa otoczone lasami sosnowemi i dębowemi, od północy zaroślami. W północnej strome jeziora, niedaleko od brzegu, leży wysepka, mająca kilka morgów obszaru, zarosła lasem liściastym i połączona z lądem sztuczną groblą; na wysepce tej stał niegdyś pałac, dziś w ruinach. Na zachodnim brzegu leży wś i folw. Starożyszcze, własność Majewskich. Jezioro S. obfituje w ryby, zwłaszcza zaś w sielawy, od których otrzymało nazwę. Wpada do niego kilka strumieni i rzeczek, z których największa od wschodu Kołodnica, wypływająca z błot i małych jezior. leżących na południe od mka Sielany Sielatki Sielawa Siekluki Sielanka Sielanowicze Sielanowszczyzna Sielańszczyzna Sielacken Sielachy Sielawinis Czereja. Z północnego brzegu jeziora wypły wa rzka Sielawa, długa 8 w. i uchodząca od prawego brzegu do rz Łukomli. Jezioro leży na utworze dyluwialnym, dno ma zwirowate, miejscami naniesione iłem. Woda czysta, w niektórych miejscach bardzo głębokie; okolice równe, z wyjątkiem brzegów południowowschodnich i wschodnich, gdzie pomiędzy jez. Sielawą a mkiem Czereją przechodzą faliste wzgórza około wsi Kołodnicy i Dokulina. Brzeg zachodni i północno zachodni niski, po łudniowy zaś i wschodni wyniosłe, porośnięto lasami sosnowemi i liściastemi. J. Krz. Sielawicze 1. al. Adamaryn, fol. nad rz. Uszą, pow. miński, w 2 okr. pol. i par. kat. Raków, gm. Zasław, o 1 milę od st. dr. żel. lipaworomeńskiej Radoszkowicze Niegdyś własność Sielaw ów, następnie Chmarów; w pierwszej połowic b. stulecia S. były w zastawie u Przysieckich; dzierżawił je Jan Dybowski, żonaty z Salomeą Przysiecką i tu się urodził około 1834 r. przyrodnik, podróżnik i profesor uniwersytetu lwowskiego dr. Benedykt Dybowski. 2 S, wś, pow. nowogródiki, w 2 okr. pol. i gm. Horodyszcze, ma 15 osad; grunta wyborne, pszenne, miejscowość bezleśna. 3 S. , zaśc, pow, nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. i par. kat. Darewo, przy gościńcu ze Swojatycz do Odachowszczyzny; miejscowość równa, grunta urodzajne. 4. S. al. Sielewicze, wś, pow. słonimski, w 2 okr. poL, gm. Mieżewicze, o 21 1 2 w. od Słonima, na płd. zach. od Mieżewicz A. Jel. Sielawinis, jezioro w pow. sejneńskim, gm. Wiejsieje, ma 18 mr. obszaru i 12 do 26 stóp głębokości. Slelawiszki 1. wś nad pot. t. n. , pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Międzyrzecze, okr. wiejski i dobra, hr. Tyszkiewiczów, Landwaro wo, o 15 w. od gminy a 12 w. od Trok, ma 4 dm. , 27 mk. katol. w 1864 r. 3 dusze rewiz, . 2. S. , wś włośc. nad pot. t. n. , pow. trocki, w 1 okr. pol. gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Rykonty, o 10 w. od gminy a 12 w. od Trok, 3 dm. , 24 mk. katol. 11 dusz rewiz. . J. Krz. Sielbiszcze, zaśc, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, ma 3 osady; miejscowość mocno wzgórzysta, grunta szczer kowe. A. Jel. Sielc 1. Nowy i Stary, wś i fol. nad rz, Narwią, pow. makowski, gm. Sielc, par. Szelków, odl. 14 w. od Makowa. W 1870 r. istniała tu gorzelnia. W 1827 r. było. 22 dm. , 175 mk. Dnia 30 stycznia 1868 r. spadł tu widziany w całym kraju świetny aerolit. Dobra Sielc składały się w 1870 r. z folw. S. i Nowina Sielc, rozl. dominialna mr. 2088 gr. or. i ogr. mr. 641, łąk mr. 178, pastw. mr. 83, wody mr. 151, lasn mr. 827, zarośli mr. 168, nieuż. mr. 39; bud mur. 6, z drzewa 13. W skład dóbr wchodziły wsi wś S. os. 24, mr. 334; wś Bindużka os. 17, mr. 208; wś Olszewnica os. 7, mr. 124; wś Dąbrówka os. 10, mr. 60; os. Sitno os. 1, mr. 31. S. gm. należy do s. gm. okr. I w Makowie st. pocz. , urząd gm. we wsi Małki. Gmina ma 6302 mk. i 13, 904 mr. obszaru. W skład gm. wchodzą 11 wsi drob. szlachty Bełdyki, Boruty, Chrzanowo, Chrzcony, Łasiewity, Mroczki Kawki, M. Rębiszewo, Naperki, Nowiny al. Sielc, Pruszki, RostkiStrużne; 7 wsi z ludnością mieszaną Brzuze, Drozdowo, Krudunki, Małki, RostkiKaptury, Słojki al. Słowiki i Tłuszcz, oraz 12 wsi włościańskich Bindużka, Dąbrówka, Dzbądz, Łachy, Łaś, Mościska, Mrozy, Olszewnica, Orle, Rzewnie, Sielc i Szygi Stare. 2. S, wś nad rz. Orzyc, pow. makowski, gm. i par. Krasnosielc, ma 58 os. , 965 mr. obszaru. Wchodziła w skład dóbr Krasnosielc. 3. S, wś włośc, pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Ostrów, ma 19 os. , 298 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 73 mk. Wchodziła w skład dóbr Komorowo. Br. Ch. Sielc, rzka w gub. grodzieńskiej, prawy dopływ Jasiołdy. Sielc, przyl. Chocimierza, w pow. tłumackim. Sielc, ob. Sielce. Sielca, wś, pow. rówieński, i folw. należy do klucza bereżeńskiego. Sielce 1. park cesarski z pałacykiem, pod Warszawą, pow. warszawski, gm. Mokotów, par. Wilanów. Leżą w dolinie nadwiślańskie, na południc od Łazienek a na wschód od Mokotowa, przy drodze od rogatek Belwederskich do Wilanowa, między wsiami Siekierki, Czerniaków, Wilanów, Służew, Królikarnią i Mokotów. Park ten, obejmujący 18 mr, , powstał na obszarze dawnego folwarku Sielce, na mocy dekretu z dnia 20 czerwca 1820 r. wydzielonego z dawnej ekonomii Mokotów, wraz z gruntami przedtem da Łazienek należącemi i nadanego w. ks. Konstantemu. Przyczem przyłączony został do posiadłości Belweder. Na skutek ukazu z 1864 r. uwłaszczono we wsi gruntu 8 mr. 136 pręt. , z których częśó pod nazwą kolonia Sielce przeszła do oddzielnej księgi hipotecznej. Tak samo powstały z oddzielnemi księgami hipotecznemi sprzedane na licytacyi przez księstwo łowickie, pod zarządem którego zostawała majętność S. , następujące kolonie położone przy drodze wilanowskiej, dawniej królewską zwanej, a mianowicie Jadzin, 28 mr. z domem mieszkalnym i ogrodem; Steczek, 11 mr. ; Przylipie, 11 mr. ; Marcelin, 19 mr. , z willą murowaną i ogrodem. W liczbie czterech innych bez nazw znajdują się ogród bci Bardet i willa bankiera Wolfa. Ogólny obszar Sielawicze Sielce Sielca Sielc Sielbiszcze Sielawicze Sielce dawnego folwarku Sielce wynosił 288 mr. Około 1870 r. przebywało tu 316 mk. Pewna część gruntów folw. Sielce oddaną została na zakład hodowli jedwabników, dla istniejącej jeszcze przed 1860 r. Spółki jedwabniczej dziś zakład prywatny Bogucin. 2. S. , folw. i kol. , pow. gostyński, gm. i par. Słubice par. ewang. Iłów, odl. 28 w. od Gostynina, ma 267 mk. W 1872 r. fol. S. i Brzyzie rozl. mr. 1015 gr. or. i ogr. mr. 670, łąk mr. 1 5, pastw. mr. 59, lasu mr. 91, zarośli mr. 100, nieuż. mr. 80; bud. mur. 3, z drzewa 10; płodozmian 4polowy; las urządzony. Wś S. os. 29, mr. 426; wś Brzyzie os. 19, mr. 328. 3. S. , wś włośc. nad rzką Zelkówka, pow. łowicki, gm. Łyszkowice, par. Maków, leży przy linii dr. żeL warsz. bydg. , między Skierniewicami a Łowiczem odl 16 w. , ma 22 os. , 172 mk. ,. 617 mr. Wchodziła w skład księstwa łowickiego. 4. S. , fol. , pow. łaski, gm. Wola Wężykowa, par. Grabno, ma 3 dm. , 40 mk. , 583 mr. Wchodzi w skład dóbr Grabno. W 1827 r. było 23 dm. , 138 mk. 5. S. , wś, folw. , młyn i os. fabr. nad rz. Czarną Przemszą, pow. będziński, gm. Górnicza, par. Niwka; wś 29 dm. , 365 mk. , 395 mr. ziemi włośc; fol. 11 dm. , 70 mk. , 1208 mr. dwors. , w tym 388 uprawnej; młyn 1 dm. , 18 mk. ; os. fabr. 2 dm. , 8 mk. W 1827 r. było 33 dm. , 279 mk. 6. S. , w XIV i XV w. Sedlecz i Syedlecz, wś, dobra i os. górnicza nad rz. Czarną Przemszą, pow. będziński, gm. Górnicza, par. Zagórze. Leżą na południe drogi z Będzina do Modrzejowa, przy odnodze dr. źel. warsz. wied. z Ząbkowic do Sosnowic. Około 1880 r. było 46 dm. , 1090 mk. , 464 mr. ziemi włośc. Dobra S. , własność hr. Renarda, składają folw. S. z młynem i os. fabryczną, Andrzejówka, Dębowa Góra i Modrzejów, kopalnie węgla Ludwigshofnung al. Andrzej i hr. Renard. Ogólny obszar 1520 mr. , w tem 700 mr. roli. W 1827 r. S. miały 33 dm. , 279 mk. Sąsiedztwo z Sosnowcem i poblizkiemi kopalniami węgla w Dąbrowie, Dębowej Górze, Strzyżowicach, przytem bogate pokłady węgla eksploatowane na miejscu, zamieniły S. w ostatnich 20 latach na osadę fabryczną, stanowiącą jakby dzielnicę tylko, rosnącego ciągle Sosnowca. Dwie wielkie kopalnie węgla Hr. Renard i Ludwigshoffnung wydały 1881 r. 13, 000, 000 pudów, przy pomocy 13 maszyn i 766 robotn. Wielka przędzalnia bawełny Schoena, produkuje za 1 218, 000 rs. ; młyn amerykański hr. Renarda produkował na 80, 000 rs. Na obszarze S. istnieje szpital gminny dla gminy Górniczej. W 1361 r. Abraham z Goszyc ze synem Markiem zamieniają wsi dziedziczne Sedlecz et Clymontow in terra Cracoviensi na Witanowice w ziemi oświęcimskiej dziedziczną Ottona z Pilicy. W 1363 r. król Kazimierz prze nosi tę wieś z prawa polskiego na niemieckiej magdeburskie. W 1378 Otto z Pilcy sprze daje S. i Klimontów wraz z patronatem ko ścioła w Mysłowicach Petrassio dieto Sza franiec subdapifero Cracoviensi za 700 grz. groszy prag. Widocznie poprzednie nadanie prawa niemieckiego przez Kazimierza W. nie weszło w życie, gdyż w 1379 r. królowa El żbieta przenosi, na prośbę Szafrańca, S. i Kli montów z prawa polskiego na niemieckie Kod. Małop. , I, 310, 322, 402, 414. W po łowie XV w. S. , wś w par. Mysłowice, wła sność Jarockiego, ma 15 łan. km. dających dziesięcinę pleb. w Czeladzi, fol. rycerski, da jący dziesięcinę pleb. w Mysłowicach, który posiadał też tu swe role i oba brzegi Przemszy na całym obszarze wsi Długosz, L. B. , II, 209, 206. W 1581 r. Walenty Minor płaci tu od 5 łan. km. , 5 zagr. bez roli, 1 komor. z bydł. , 2 komor. bez bydła, 2 piekarzy, 1 2 łanu roli Pawiński, Małop. , 36. Opis S. po dał Tydzień piotrkowski 1879 r. z 17 sierp. . 7. S. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Nawarzyce. W 1827 r. był 1 dm. , 12 mk. 8. S. , w XVI w. Syedlcze, Siedlecz, wś, pow. nowoaleksandryjski, gm. Kurów, par. Koń skowola. W 1827 r. było 88 dm. , 360 mk. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wsi S. , Pożog i inne, w par. Końskowola, miały 17 łan. , 1 młyn Pawiński, Małop. , 359. Br. Ch. Sielce 1. fol. i dobra, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Plissa, okr. wiejski Sielce, o 50 w. od Dzisny, przy b. dr. pocz. z Wilejki do Dzisny. Fol. ma 1 dm. , 44 mk. ; dobra, wła snośc dawniej Romualda Podbipięty, dziś su kcesorów jego Kurowskich, mają 1341 dzies. ziemi dworskiej. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Górowo Gorowyja, Nowosiół ki, Poddubie, Staroniki, Szczerby i Zamosze, w ogóle 261 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. , 5 włośc. bezrolnych i 12 żołnierzy urlop. 2. S. al. Sielco, wś nad jez. Zatowo, pow. dzi sieński, w 4 okr. poL, gm. Jazno, okr. wiejski Krasnopol, o 25 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 59 mk. w 1864 r. 20 dusz rewiz. . W 1864 r. należały do dóbr Katowicze, Petrykowskich. 3. S. al. Sielco, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. poL, gm. Prozoroki, okr. wiejski i dobra da wniej Świętorzeckich, później w 1821 r. Wincentego Wołodkiewicza, następnie od 1826 r. Ignacego i Katarzyny z Obidzińskich Gałdziewiczów, Połoszniki, o 8 w. od gminy a 21 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 62 mk. w 1864 r. 25 dusz rewiz. . 4. S. , zaśc. szlach. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 29 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol. 5. S. , wś, pow. orszański, gm. Stary Tołoczyn, w pobliżu błota Buk, 6. S. , ob. Sielco. J. Krz. Sielce Sielce Sielco Sielce Sielce 1. al. Sielco, wś nad Łuhą, pow. włodzimierski, na pld. wschód od Włodzimie rza. 2. S. , Sielco, w dok. Sielec, wś nad Te terowem, pow. żytomierski, między Żytomie rzem a Łowkowem, na pld. wschód od Żyto mierza; par. kat. Leszczyn. 3. S. al. Sielec, wś nad rz. Bodiaczkiem, dopływem rz. Tro ścianicy, pow. żytomierski, o 18 w. od Czer niachowa. Skały nad rzeką tworzą labrado ryt. Grunta składają się z gnejsu i czerwo nego granitu. A. L. Br. Sielce, wś nad Wisłą, pow. tarnobrzeski, par. Wielowieś. Ma 85 dm. , 423 mk. 11 izr. , 115 mr. większ. własn. , 466 mr. mniej. włas. Sielco al. Sielec, jezioro w pow. bobrujskim, w obrębie gm. Laskowicze, około 1 w. długie, 3 4 w. szerokie; w pobliżu zaśc. t. n. Sielco 1. fol. nad rzeką Horyniem, pow. mozyrski, w okolicy Dawidgródka, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Chorsk, par. kat. Dawidgródek. 2. S. Nowe al. Lichowicze, wś nad rz. Mytwą, pow. mozyrski, w 1 okr. skryhałowskim, gmina Michałki, 11 osad. Sielco, ob. Sielce. Sielcy, własność ziemska, pow. bobrujski, około 8 włók, należy od 1857 r. do Szczuków. Sielec 1. wś i fol. nad rzką b. n. , pow. grójecki, gm. Rykały, par. Goszczyn, odl. 18 w. od Grójca, ma 219 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 178 mk. Dobra Sielec składały się w 1885 r. z fol. S. i Dylówka oraz nomenkl. Tąkiele, rozl. mr. 1130 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 680, łąk mr. 47, lasu mr. 95, nieuż, mr. 22; bud. mur. 10, z drzewa 14; płodozmian 4, 6 i 11polowy; fol. Dylówka gr. or. i ogr. mr. 223, lasu mr. 55, nieuż. mr. 8; bud. mur. 5, z drzewa 6; płodozmian 8polowy; las urządzony. Wś S. os. 35, mr. 177; wś Dylówka os. 7, mr. 11. 2. S. al. Sielce, wś i fol. , pow. kozienicki, gm. Bobrowniki, par. Głowaczów, odl. od Kozienic 20 w. , ma 28 dm. , 239 mk. W 1827 r. było 18 dm, , 162 mk. W 1870 r. fol. Sielec rozl. mr. 434 gr. or. i ogr. mr. 417, łąk mr. 10, nieuż. mr. 7; bud. mur. 2, z drzewa 4. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S. os. 26, mr. 389; wś Olszowa Dąbrowa os. 20, mr. 285; wś Chojny os. 8, mr. 120; wś Nijaków os. 10, mr. 197; wś Muszary os. 7, mr. 212; wś Sułków os. 15, mr. 199. W spisie miejscowości gub. radomskiej z 1882 r. podano wś włośc. Sielce bez folw. z obszarem 821 m. Widocznie więc folwark uległ parcelacyi i został nabyty przez włościan. 3. S. , w 1275 r. Sedlce, w XVI w. Syedlecz, wś i os. fabr. , pow. opoczyński, gm. Machory, par. Żarnów, odl. od Opoczna 20 w. , ma 28 dm. , 147 mk. , 244 mr. ; os. fabr. 6 mr. należy do dóbr Machory. W 1827 r. 15 dm, 107 mk. Według dokum. z 1191 r. dawały dziesięcinę kollegiacic sandomierskiej. W potwierdzeniu posiadłości klasztoru cystersów w Wąchocku przez Bolesława, ks. krakow. i sandom. , w 1275 r. , wymieniono wś Sedlce, którą wydawca Kod. Małop. II, 137 i 159 uważą za Sielec. W połowie XV w. S. , w parafii Żarnów, miały 5 łan. km. , z których płacono rocznie czynszu po 1 fertonie, 20 jaj, 2 kapłony i 2 miarki żarnowieckie owsa; każdy z łanu odrabia 1 dzień w tygodniu, własnym wozem i pługiem. Jeden zagr. odrabia dzień w tygodniu. Był we wsi dwór z dobrym folwarkiem, z którego dziesięcinę płacono pleb. w Żarnowie, wartości 2 grzyw. ; łany km. płaciły dziesięc. snopową i konopną kantoryi sandomierskiej, wartości 5 grzyw. ; młyn należał do kantoryi Długosz, L. B. , I, 322. Na początku XVI w. pleban żarnowski pobierał dziesięcinę wartości 8 gr. z jednego tylko łanu, który uprawiał dwór Łaski L. B. , 625. W 1577 r. dzierżawi ją Szypowski, płaci z 1 łanu i i zagr. Pawiń. , Małop. , 289. 4. S. , wś i fol. , pow. opoczyński, gm. Stużno, par. Opoczno, odl. od Opoczna 7 w. , ma 22 dm. , 171 mk. Fol. S. , oddzielony od dóbr Karwice, rozl. mr. 467 gr. or. i ogr. mr. 303, łąk mr. 15, past. mr. 3, łasu mr. 136, nieuż. mr. 10; bud. mur. 3, drewn. 2 płodozm. 13pol. , las nieurządzony. Wś wchodząca dawniej w skład dóbr Karwice ma 385 mr. W połowie XV w. S. , wś w par. Gowarczów, własność Alberta Bnińskiego h. Łodzia, miała łany kmiece, z których dziesięcinę konopną i snopową płacono prebendzie jaszkowskiej, wartość dziesięciny 8 grzyw. Karczma z rolą płaciła dziesięcinę prebendzie jaszkowskiej; zagrodnicy i fol. rycerski dawał dziesięcinę w Gowarczewie Długosz, L. B. , I, 370. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś Siedlecz, Mroczków, Skronina i inne, własność Alberta Szmigielskiego i Małgorzaty, płaciły poboru 14 grzyw. 15 gr. W 1577 r. Sielec, w par. Gowarczów, własność Rozrzazowskich, miała 1 1 2 łanu; Stanisław Karwicki, starosta latowiecki Lataviensis, miał 1 1 2 łanu, 1 zagr. Pawiński, Małopolska, 284, 480. 5. S. , wś i fol. , pow. stopnicki, gm. Oględów, par. Koniemłoty, leży niedaleko Staszowa, posiada kościół ewang. reformowany. Fol. wchodzi w skład dóbr Łubnice, wś włośc. ma 36 os. i 615 mr. obszaru. W 1827 r. 20 dm. , 183 mk. Według reg. pob. pow, wiślickiego z r. 1579 wś S. , w par. Koniemłoty, własność kasztel. Żarnowieckiego, miała 7 os. , 3 1 2 łan. , 1 zagr. , 2 kom. , 5 biednych Pawiński, Małop. , 229. Zdaniem Łukaszewicza Dzieje kość. helw. w Małop. , 410 zbór tutejszy powstał w pierwszej połowie XVII w. staraniem Dębickich, którzy go zbudowali i uposażyli przy nim ministra. Akta synodu w Chmielniku Sielcy 1641 r. wymieniają Mikołaja Dębickiego i Joachimową Dębicką jako dobroczyńców. 6. S. , wś, pow. jędrzejowski, gm. Wodzisław, par. Mieronice. W 1827 r. 10 dm. , 65 mk. 7. S. , wś i kol. , pow. pińczowski, gm. Drożejowice, par. Skalbmierz, posiada szkołę gminną. Obejmuje ona i dawną wieś duchowną Sokolniki, rozkolonizowaną w 1856 r. W 1827 r. S. , wś duchowna, miała 30 dm. , 181 mk. a Sokolniki 13 dm. , 187 mk. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1490 wś Sieliecz miała 3 1 2 lan. W r. 1581 wś Sielce, w par. Skalbmierz, własność bisk. krakowskiego, miała 2 1 2 łan. km. , 2 zagr. z rolą, 2 kom. z bydłem, 1 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 18, 441. 8. S. Szpitalny i S. Rządowy, dwie wsi, pow. pińczowski, gm. Chotel Czerwony, par. Wiślica. W 1827 r. 32 dm. , 220 mk. W połowie XV w. było tu 3 zagr. z rolą i łąka. Nie płacili, tylko odrabiali 1 dzień w tygodniu Długosz, L. B. , I, 411, 412, 435. Wegług reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 kantor wiślicki miał 1 osadę na 1 łanie, dwaj rajcy miejscy 2 łany Pawiński, Małop. 209. 9. S. , dawniej podobno Siedliska, wś i fol. , pow. chełmski, gm. Rakołupy, par. Kumów, r. g. Sielec, odl. 9 w. od Chełma. Posiada cerkiew, szkołę początkową, dwa młyny wodne. W 1827 r. 53 dm. , 309 mk. Dobra S. składały się w 1884 r. z fol. S. i Emilin, rozl. mr. 1800 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 819, łąk mr. 104, lasn mr. 602, nieuż. mr. 27 bud. mur. 9, drewn. 19; płodomian 8 i 9pol. , las nieurządzony; fol. Emilin gr. or. i ogr. mr. 210, lasu mr. 33, nieuż. mr. 5; bud. drewn. 3; płodozm. 6 pol. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 60, mr. 1129; wś Wola Sielecka os. 8, mr. 30; wś Kasiłan os. 27, mr. 255. Jestto dawna siedziba Rzewuskich, którzy mieli tu niewielki murowany, wałami wzmocniony zamek. Tu przebywał po powrocie z Kaługi i tu zakończył życie Wacław Rzewuski, hetman polny kor. i jeden z najwcześniejszych dramatopisarzów XVIII w. 10. S. , fol. , pow. tomaszowski, gm. Krynice, par. Dzierzążna, odl. 14 w. od Tomaszowa i Zamościa, ma 10 dm. , 83 mk. , dwór z obszernym ogrodem angielskim i owocowym, na wzgórzu malowniczo położony. Naprzeciw są wyniosłe wzgórza, lasami pokryte lub uprawne a wśród nich łąki przerżnięte bystrym strumieniem. Wsi tu nigdy nie było, tylko dwór i folwark. Gleba popielatka, sprzyjająca uprawie pszenicy i buraków. Niegdyś własność Debolich, obecnie Makomaskiego. Dobra S. składały się w 1866 r. z fol. S. , Dąbrowa i Majdan al. Teofilówka, rozl. mr. 1353 gr. or. i ogr. mr. 750, łąk mr. 34, past. mr. 117, lasu mr. 309, zarośli mr. 125, nieuż, mr. 18. Sam fol. S. 834 mr. roli, 250 mr. lasu. W skład dóbr wchodziły wś Dąbrowa os. 45, mr. 365; wś Karolówka os. 9, mr. 76; wś Majdan o. s. 58, mr. 689. Cerkiew paraf. dek. Dubienka erygowała powtórnie 1693 r. Zofia z Żurowic Daniłowiczówna Dąmbska. 11. S. al. Sielce, wś i fol. , pow. bialski, gm. Sidorki, par. Biała, ma 38 dm. , 272 mk. , 877 mr. W 1827 r. 28 dm. , 215 mk. 12. S. , fol. , pow. płoński, gm. Sielec, par. Czerwińsk, odl. o 24 w. od Płońska, ma 10 dm. , 184 mk. , 980 mr. W 1827 r. 4 dm. , 110 mk. Z obszaru dóbr rząd. S. w r. 1855 wydzielono jako majorat gener. Kacprowi Fezy fol. S. z nomenkl. Jastrzębie i obszarem 1012 mr. , fol. Garwolewo mr. 420, fol. Janikowo mr, 440, fol. Radzikowo mr. 645, fol. Wilkowice mr. 636, wójtowstwo i fol. Żdźarka mr. 99, wójtow. Komsin mr. 173, w osad. młynar. mr. 70, probostwo Radzików mr. 71. Do folw. tych należały w 1854 r. wsi Janikowo os. 8, mr. 237; Radzikowo os. 38, mr. 1021; Żdżarka os. 13, mr. 451; Praga os. 3, mr. 96. Resztę dóbr S. , które pozostały własnością rządową, składały folw. Bolino mr. 260, Wilkowuje mr. 103, Wilczkowo mr. 445, Rybaki mr. 32, w osad. młyn. i karczmach mr. 157, lasu mr. 90, rzeka Wisła mr. 3315; grunta norbertanek w Czerwińsku mr. 4, probostwo Rembów mr. 97, Czerwińsk mr. 12; wójtowstwa Wyszogród mr. 106, Rembów mr. 75, Kępa Wyszogrodzka mr. 42, Kępa Kotańska mr. 38, Kępa Kurowa mr. 21, Wilkowuje Wilkowce Zagrodniki mr. 3, wsi. Bolino z obszarem mr. 162, Chmielewo mr. 217, Rembowo mr. 2447, Kębłowice mr. 631, Wilkowuje mr. 265, Komsin mr. 375, Parlino mr. 441, Boguszyn mr. 789, Wola mr. 852, Garwolewo mr. 776; kolonie Wiązowe z Wiazówka mr. 354, Radendorf al. Boguszyn mr. 768, Czerwińsk mr. 449, Drwały mr. 1041 i grunta Noblektera w Czerwińsku mr, 86. Wś ta już w 1254 była własnością klasztoru w Czerwińsku. Wspomniana w dok. z 1398 Kod. Maz. 128. S. gmina należy do sądu gm. II okr. , ma 15668 mr. obszaru, 443 dm. , 4707 mk. W gm. znajdują się 2 kościoły, klasztor zakonnic, 2 ewang. kościoły, synagoga, 7 szkół początk. , urząd gm. , browar, młyny wodne, 11 wiatraków, 10 karczem. W skład gm. wchedzą Bitkowice, Bolin, Boguszyn, Czerwińsk os. i kok, Garwolewo, Gawarzec Dolny, G. Górny, Janikowo, Komsin, KępaKotańska, Łazienki, Osiek, Parlin, Praga, Radzikowo, Raszewo, Sobanice, Sielec, Wilkuwiec fol. , Wilkowice Opackie, Wola, Żdżarka, Żukowo, Zukówek. Br. Ch. Sielec, wielkie błoto na połud. krańcu pow. ihumeńskiego, w okolicy pomiędzy wsiami Szczytkowicze i Porzecze, należy do dóbr poradziwiłłowskich Porzecze, w gm. Omelno. Błoto Sielec łączy się z bagnami Jaźwinka i Sielec Sielec Sielec Sielec Odżary. Bierze z niego poczatek rz. Jaszna, prawy dopływ Ptycza. A. Jel. Sielec 1. wś i dobra w pobliżu Niemna, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Gonczary, okr. wiejski Sielec, o 7 w. od gminy a 26 w. od Lidy, ma 25 dm. , 256 mk. w 1864 r. 99 dusz rewiz. ; st. poczt. o 26 1 2 w. od Nowogródka. Własność spadkobierców ks. Witgensteina. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. , Borze, Dzitryki, Pieski, Ruda, Wieliczki i Żomajdzie, oraz zaśc. Ostrówna, w ogóle 376 dusz rewiz. włościan uwłaszcz. 2. S. , wś nad rz. Bystrzycą, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Krewo, okr. wiejski Sakowicze, o 7 w. od gminy a 38 w. od Oszmiany, ma 8 dm. , 106 mk. 73 prawosŁ, 26 katol. , 7 machom. . Podług spisu z 1864 r. w części Assanowiczów 15, Lebiedzia 1, Skirmuntów 3 i Kryzińskich 31 dusz rewiz. 3. S. , karczma nad bezim. rzką, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, o 42 w. od Oszmiany, 1 dm. , 3 mk, żyd. 4. S. , fol. szlach. nad bezim. rzką, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, o 31 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 8 mk. kat. 5. S. al. Sielco, wś włośc, pow. święciański, w 4 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarb. Wojstom, o 5 w. od gminy a 78 w. od Święcian, ma 18 dm. , 15 mk. prawosł. i 200 katol. w 1864 r. 80 dusz rew. . 6. S. , wś poradziwiłłowska nad rz. Ptyczem, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. NoweDorohi, 7 osad; grunta lekkie. 7. S. , cztery osady, pow. bobrujski; posiadają tu od 1859 r. szlachcic Tyczyna 5 włók, szL Siewruk okolo 10 wł. , włościanie Ciszkiewicz i Szuniewicz po 5 wł. 8. S. , zaśc. nad jeziorem t. n. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Laskowicze, wchodził niegdyś w skład ststwa zahalskiego. 9. S. i wś i fol. rozparcelowany, pow. bobrujski, gm. i par. kat. Hłusk. Wś ma 9 os. ; folw. nabyty został przez mieszczan i włościan Korbutów, Jermolińskich, Kułakowskich. 10. S. , zaśc, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim; miejscowość odosobniona, bez dróg. 11. S. , wś nad rz. Moszką, pow. borysowski, w 2 okr. łohojskim, gm. Ziembin, o 2 1 2 w. od jez. Pelik, przez które przepływa Berezyna, ma 4 os. pełnonadziałowe, młyn; grunta wzgórzyste i kamieniste, od wschodu lesistobagnista kotlina Berezyny. 12. S. , wś poduchowna, pow. borysowski, w okolicy Łohojska, w 2 okr. poL, gm. i par. praw. Łohojsk. Dokument króla Aleksandra z d. 7 nowembra, 12 indykta, przyznaje S. Iwaszce Jackowiczowi, władyce łohojskiemu, któremu dziedzice Czartoryscy zastawili takowy w pewnej sumie, a później chcieli zastawnika rugować ob. w Zbiorze aktów mińsk. gub. pod Nr. 1. W 1631 r. Jerzy Skumin Tyszkiewicz, i żona jego Maryna z Uniechowskich, właściciele Łohojska, potwierdzają ten dokument monasterowi sieleckiemu tamże, str. 259, Nr 125. W 1685 r. Michał Emanuel Tyszkielwicz przeniósł ten fundusz na monaster miński św. Piotra i Pawła tamże, str. 346, Nr. 151, zaś w 1765 r. Stanisław Tyszkiewicz spłaciwszy monachom 20, 000 złot. , zajął S. na rzecz bazylianów łohojskich a monaster prawosŁ istnieć przestał ob. Opis Statyst. histor. mińsk. epar. arch. Mikołaja, str. 158; por. E. Tyszkiewicza Opisanie pow. borys. . str. 143 144. Za czasów poddaństwa było tu 50 włościan pł. męz. Tyszkiewicz, str. 7. 13. S. , wś i dobra, pow. borysowski, w 1 okr. poL i par. kat. Chołopienicze, gm. Krasnołuki. W 1ej połowie b. wieku wś S. należała do Gzowskich i miała 50 włościan płci męz. , obecnie ma 15 osad pełnonadziałowych; dobra, 1667 dzies. rozległe, od 1872 r. są własnością kapitana Aleksandrowa; grunta wzgórzyste, lasu dostatek. 14. S. al. Zalesie, wś, pow. ihumeński, w gm. Smiłowicze, w pobliżu gośc. poczt. mińskoihumeńskiego, o 5 w. na wschód od mka Smiłowicz, ma 4 osady; grunta lekkie. 15. S. Nowy i Stary, dwa fol. , pow. miński, w 1 okr, mińskim, gm. Zasław, w pobliżu gośc. z Zasławia do Podolanki st. na dawnym trakcie wileńskomińskim. S. Nowy, część niegdyś Zasławszczyzny, o 1 w. od S. Starego odległy, własność dawniej Żołądziów, obecnie, wraz z fol. Sukowicze, Adamowiczów. Ogólna przestrzeń około 700 dzies. , w tem 300 dz. gr. or. , 52 dz. łąk, 33 dz. pastw. i nieuż. , 200 dz. lasu przeważnie jodłowego; gospodarstwo 3polowe. Uprawa żyta, pszenicy jarej, jęczmienia, grochu, owsa; ogród owocowy, mający przeszło 400 sztuk jabłoni i grusz. S, Stary, także niegdyś częśó Zasławszczyzny, o 4 w. od Zasławia odległy, do 1877 r. dziedzictwo rodziny Tomaszewskich. Teraźniejszy właściciel Iwanów. Obszar przeszło 700 dz. , w tej liczbie 220 dz. roli, 60 łąk, około 150 dz. lasu sosnowego, jodłowego i dębowego obecnie wyciętego w znacznej części, 70 dz. pastwisk i nieuż. ; ogród owocowy. 16. S. , wś nad bezim. rzką, pow. nowogródzki, w gm. Horodeczna, o kilka wiorst na wschód od Nowogródka, ma 6 osad pełnonadział. ; grunta urodzajne. 17. S. , wś nad rz. Dranówką, pow. rzeczycki, w 3 okr. poL, gm. Domanowicze, 14 osad pełnonadz. ; grunta piaszczyste. 18. S. , wś poduch. , obecnie skarbowa, nad Brahinką, pow. rzeczycki, w 1 okr. poL i gm. Brahin, o 6 w. na płn. od Brabina, ma 25 osad pełnonadział. ; grunta wyborne, łąk dużo, rybołówstwo znaczne. Niegdyś attynencya dóbr brahińskich ks. Wiśniowieckich, którzy tu fundowali monaster Spasa. W 1609 r. 29 lipca ks. Adam Wiśniowiecki i żona jego Aleksandra z Chodkiewiczów zapisali na rzecz tego monasteru folw. Zaszczobie Sielec ob. Zbiór dawnych dypl. mińs. gub. , wyd. 1848 r. , str. 68, Nr. 43. W 1632 r. 24 lutego Krystyna z ks. Wiśniowieckich Mikołajowa Malińska czyni zapis na Sielcu bazylianom kijowopieczerskim, tu przeniesionym, mianowicie kilku poddanych z gruntami, młyn na rz. Szczobi i drzewa bartnego ob. dokum. w Zbiorze dypl. mińskiej gub. , str. 166, Nr. 92. Monaster ten około 1620 r. został unickim; bazylianie w 1818 r. zbudowali nową cerkiew na miejscu poprzedniej, którą powrócono prawosławiu w 1839 r. , monaster zwinięto w 1842 r. a świątynię zaliczono do parafialnych. Obecnie parafia sielecka ma około 2200 wiernych; kaplice w Jurkowiczach z 1788 r. pod wez. Narodz. N. Maryi Panny i w S. pod wez. Zwiastowania. Część archiwum tego monasteru znajduje się w monasterze ladańskim Lada, pow. ihumeński. Co do monasteru bazylianek w S. p. w. Zwiastowania N. M. P. , to przestał istnieć 1726 r. a fundusz przeszedł we władanie bazylianów miejscowych. Ostatnią ksienią była Aleksandra Kulińska, zarządzająca teź monasterem w Mozyrzu. 19. S. , wś w dawnym pow. słuckim, zapisana na początku XVII w. przez Bohdana Dołmata monasterowi ceperskiemu, zamienionemu później na bazyliański i zamkniętemu w 1828 r. ob. Arch. Mikołaja, Istor. statist. opis. mins. epar. , str. 124 5. 20. S. , wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Aleksin, o 23 w. od Bielska. 21. S. , wś, pow. kobryński, w 1 okr. poL, gm. Zalesie, o 9 w. od Kobrynia. 22. S. , mko i dobra nad Jasiołdą, przy ujściu rzki Bakszty, pow. prużański, o 28 i 27 w. na wschód od Prużany a 170 w. od Grodna, przy b. trakcie z Prużany do Słonima, w 1 okr. poL, gm. Sielec. W 1878 r. 2306 mk. 1126 męż. i 1180 kob. , w tej liczbie 932 żyd. Ma zarząd 1 okr. polic. dla 6 gmin sieleckiej, noskowskiej, rudnickiej, kotrzańskiej, dobuczyńskiej Ogrodniki i nikityńskiej Smolany, zarząd gminy, cerkiew, kaplicę katol. par. Siehniewicze, dawniej parafią dek. prużańskiego, dom modlitwy żyd. , szkołę ludową, szpital. W gminie powierzchnia płaska, bezleśna, gleba czarnoziemna z marglem. Niegdyś własność królewska, nadana w 1570 r. przez Zygmunta Augusta Annie z Radziwiłłów Kiszczynie, wwdzinie wileńskiej, która wychodząc za Krzysztofa Sadowskiego, zapisała swemu mężowi. Następnie S. powrócił w ręce Radziwiłłów, którzy założyli tu zbór helwecki. Przy zborze tym w 1603 r. był ministrem Wawrzyniec Pietrowiusz Laurentius Petrovius. W 1626 r. 10 maja podpisał konwokacyą w Orli kś. Łukasz Kozminiusz, kaznodzieja sielecki, imieniem kś. Adama Raszeckiego, na miejsce superintendenta żmujdzkieSłownik Geograficzny T. X. Zeszyt 115. go zesłanego. Podług wiadomości rękopism. z 1704 r. ksiądz żyje z gruntu, ma dwie wioski, teraz wniwecz obrócone. W 1733 r. poniosła tu klęskę część konfederacyi oszmiańskiej, zawiązanej na rzecz Stanisł. Leszczyńskiego przeciwko Augustowi III. W 1839 r. 9 lutego urodził się tu dr. Aleksander Okińczyc. W 1859 r. własność br. Zamoyskiej. W 1879 r. dobra S. i Jundziłłowicze w pow. słonimskim, mające 23, 470 dz. , nabyte zostały przez Gołcza. Same dobra S. mają 7000 dz. 5000 dz. lasu, 2 gorzelnie, 2 cegielnie, browar. Dekanat prawosŁ sielecki obejmuje 8 parafii, ma 8 cerkwi paroch. , 2 filialne, 2 kaplice cmentarne i 23, 465 wiernych. 23. S. , wś, pow. słonimski, w 5 okr. poL, gm. Dobromyśl, o 42 w. od Słonima. 24. S. , wś i dobra nad Ułą, pow. lepelski, naprzeciw Iwańska, gm. Boczejki, w 1863 r. 315 dusz rewiz. Należy do dóbr Boczejki, Pawła Ciechanowieckiego. Niegdyś attyn. Czaśnik, własność Słuszków, Łopattów, Wołodkowiczów, wreszcie Ciechanowieckich. Zastawnikami Sielca byli w 1681 r. Piotr i Maryanna Nieciszewscy, cześnikowie mozyrscy; 1700 r. Stefan Tyzenhauz, wwoda nowogródzki; 1701 r. Benedykt i Maryanna z Podbereskich Łuszczykowie, wojscy połoccy; 1704 r. Floryan i Felicyanna z Łuszczyków Pruscy, cześnikowic bracławscy; 1710 r. Jan i Bogusława z Ostrowskich Kirkorowie, podczasz. oszmiańscy; 1758 r. Michał Lutyk; 1760 Mikołaj i Barbara z Reuttów Chrapowieccy, ststowie pilwiscy; 1768 r. Sielawa; 1769 r. Michał Wołodkowicz; 1777 r. Piotr Sielawa. 25. S. , wś, pow. sieński, gm. Kakowczyn, ma 26 dm. , 78 mk. 26. S. , ob. Sielce. J. Krz. A. Jel. A. Ch. Sielec 1. przedm. mta Kaniowa. 2. S. , wś i dobra, pow. kowelski dawniej w pow. łuckim, gm. Wielick, o 6 w. na wschód od Mielnicy a 18 w. od Żołob par. kat. i st, dr. żol. kijowskobrzeskiej. Dobra miały 8323 dz. , z czego około 4000 dz. wydzielono włościanom. Jest tu cerkiew paraf. , wzniesiona w 1806 r. przez Tomasza Zakaszewskiego. Dawniej był także kościół i klasztor bernardynów. Do 1802 r. S. był attyn. dóbr Wielicka, będących 1543 r. własnością kn. Wielickich, w 1633 r. Mikołaja Malińskiego, podsędka łuckiego, dalej Józefa ks. Sapiehy, kraj czego litew. , którego żona Teofila z ks. Jabłonowskich, odłączywszy w 1802 r. od Wielicka attyn. S. , Podlisy, Uhły, Arsamowicze i Litohoszcz, sprzedaje za 25, 000 czerw. zł. Tomaszowi Zakaszewskiemu, sędziemu kowelskiemu. Po śmierci Zakaszewskiego dobra te przechodzą w dożywocie żonie jego Zuzannie ze Strzeleckich, dalej do syna ich Celestyna, następnie jego córki Anny hr. Antomowej Potockiej; dziś Stanisława Dowgiałły. 34 Sielec Sielec Sielec Fol. Podlisy należał dawniej do dóbr Sokul i był własnością Bożeniec Jełowickich. Znajduje się w nim cerkiew p. w. św. Dymitra, niewiadomej fundacyi, uposażona zapisem ziemnym w 1745 r. d. 17 lutego przez ówczesnych właścicieli Marcina i Franciszkę z Prażkowskich Bożeniec Jełowickich, chorążych czernihowskich. W Podlisach znajduje się uroczysko Kopciów Gaj, nazwane tak z powodu, że przebywał w niem ze swą brygadą gen. Józef Kopeć, dążąc dla połączenia się z Kościuszką. 3. S. , sioło nad Żerewą, pow. owrucki, na płd. zachód od mka Narodycze. 4. S. , w dokum. Sielce, sioło nad Horyniem, pow. rówieński, na płn. wschód od mka Dąbrowicy; niegdyś we włości dąbrowickiej pow. pińskiego. Wspomniane w Pamiat. kn. Kurbskiego I, 276. 5. S. , wś, pow. włodzimierski, w pln. stronie mka Drużkopola, st. p. Włodzimierz. Posiada kościół paraf. kat. p. w. św. Trójcy, w 1668 r. wzniesiony z muru przez Helenę ks. Sapieżynę. Par. kat. , dek. włodzimierskiego, 558 dusz. Kaplice w Rusnówce i I Biskupickiej Rusnówce. A. K. Ł J. Krz. Sielec 1. al. Siłeć, Sełeć, część Chocimirza, w pow. horodeńskim. 2. S. , wś, pow. przemyski, 5 klm. na płd. wsch. od Przemyśla sąd, st. dr. żeL, poczta i tel. . Na płn. zach. leżą Bakończyce, na płn. Przemyśl przedmieście lwowskie, na wschód Krowniki, na płd. Nehrybka, na zach. Przemyśl część Podgórza. Płd. wschodni narożnik wsi przepływa Wiar, dopł. Sanu. Kolej żeL przebiega środkiem obszaru. Własn. więk. ma roli or. 125, łąk i ogr. 28, past. 9, lasu 4 mr. ; wł. mn. roli or. 260, łąk i ogr. 34, past. 31 mr. W r. 1880 było 44 dm. , 286 mk. w gm. , 2 dm. , 29 mk. na obsz. dwor. 36 rz. kat. , 260 gr. kat. , 19 izrael. ; 260 Rusinów, 54 Polaków, 1 Niemiec. Par. rz. kat. w Przemyślu, gr. kat. w Nehrybce. We wsi jest cerkiew. Wś S. założono na czterech łanach, danych miastu przez Jagiełłę przywilejem z d. 1 paźdz. 1389 r. , by takowe należały do wójtowstwa przemyskiego. Wś stanowiła dotacyą wójta, dopóki rząd austryacki nie wcielił jej do funduszu kryminalnego a później sprzedał przez licytacyą. 3 S. , wś, pow. samborski, 13 klm. na płd. wschód od Sambora sąd i urz, pocz. . Na płn. leży wieś Szade, na wschód Horodyszcze i Stupnica, na płd. Mokrzany część Hołodówka, na zach. Olszanik części wsi Trojany i Słoboda. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Bystrzycy i jej dopływu Czerchawy. Bystrzyca wchodzi tu od płd. z Hołodówki, a płynie do Stupnicy; Czerchawa wchodzi od płd. zach. z Olszanika a płynie przez płn. częśó obszaru do Horodyszcza. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru 342 mt. . Dolina Bystrzycy wznosi się do 309 mt. ; na płn. punkt jeden 302 mt. Własn. więk. ma roli or. 107, łąk i ogr. 39, past. 4, lasu 156 mr. ; wł. mn. roli or. 809, łąk i ogr. 157, past. 217, lasu 207 mr. W r. 1880 było 172 dm. , 734 mk. w gm. , 9 dm. , 47 mk. na obsz. dwor. 657 gr. kat. , 32 rz. kat. , 85 izr. , 7 innych wyznań; 728 Rusinów, 50 Polaków, 3 Niemców. Par. rz. kat. w Dublanach, gr. kat. w miejscu, dek. mokrzański, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew. A. D. 1538 donat Magnificus Petrus Odrowąż Weryży et illius successoribus, curiam alias dworzyszcze Waczewo in villa Sielcze, cum pratis, agris, silvis, mericis, robetis, mellificiis, earumque decursibus, ad dictam aream Waczewo spectantibus, tum etiam Gurdium, alias Potok Uruszny nuncupatam, inter prata ejusdem areae decurrens cum ambabus ryppis. Quam donationem Sigismundus Augustus rex approbat A. D. 1559 Rkp. Ossol. , Nr. 2837, str. 81. Według miejscowego podania poczęła się w S. ludność osiedlać od czasu, kiedy niejakiemu Dżurdżowi nadano część pola, tak zw. Dżurdżowską górę. Za Jana Kazimierza, po uśmierzeniu buntów kozackich, nadano drugą częśó wsi niejakiemu Skrebeciowi, atamanowi kurennemu. Od pierwszego z tych osadników pochodzi szlachecka rodzina Sieleckich z przydomkiem Dżurdż, od drugiego Sieleckich Skrebeciowiczów. Z czasem osiedliło się tu dwadzieścia kilka rodzin szlacheckich, a obok tego nadano trzecią częśó wsi włościanom za opłatą czynszu do skarbu. W r. 1789 sprzedała kamera częśó rustykalną. Są ślady, że parafią założył i uposażył Michał Wiszniowiecki między r. 1669 a 1673 i w owym to czasie stanęła także cerkiew drewniana, zwana królewską. W r. 1713 oddzieliła się gromada szlachecka od włościan i zbudowała sobie nową drewnianą, dotąd istniejącą cerkiew, uposażyła ją gruntami i miała swego parocha. Były tu przeto dwie parafie. Cerkiew królewska, mała, źle zbudowana, podupadła, a około r. 1804 złączono obie parafie. We wsi jest szkoła etat. lklas. i kasa pożyczk. gm. z kapit. 204 złr. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koron. , klucza zadniestrzańskiego, w ekonomii Samborskiej. W lustracyi z 1686 r. Rkp. Ossol. , Nr. 1255 czytamy str. 80 i 81 Ta wieś zasiadła na łanach 6 1 2 między temi jest popowskich ćwierć jedna, młynarska ćwierć jedna. Mają poddani pod sobą ciągłych ćwierci 14. Powinności tej wsi Na stróżę posyłają po 3 na cały tydzień. Na zażen chodzą raz do roku. Grabić siano i pleć ogrody pomagają kiedy potrzeba. Drwa świąteczne do zamku Samborskiego tak dają jako i Mokrzany. Przędą z pańskiego przędziwa. Czynszu płacą z pola przymiernego na rok zł. 24; z osiadłych ćwierci płacą z każdej na rok gr. 20; stróżnego ogółem gromada płaci czyn szu zł. 24; hajduckiego na rok zł. 3 gr. 17; podymnego z całej wsi zł. 3 gr. 17; rybnego na rok zł. 3; z popowskich ćwierci płacić pop powinien zł. 3 gr. 18; młynarz płaci na rok z młyna i karczmy zł. 50; z łąki Dżiurdziego płacą na rok zł. 1 gr. 12 1 2. Opowiedziała gromada sielecka, że pan Fiedor Sielecki łąkę Dżiurdziego, zdawna do włości należącą, indebite trzyma, na którą prawa żadnego nie pokazał. Więc wezwać zamek samborski, aby wejrzał, jakiem prawem tej łąki pomieniony p. Sielecki zażywa. Uskarżali się także ciż poddani na ojca Jana Manasterskiego, który połowicę pola przymiernego trzymając, z którego gromada płaci co rok po zł. 24, do niczego się do gromady nie przykłada. Zaczem postanawiamy, aby z gruntu tego ad proportionem gromady płacił co rok zł. 12, a dawne retenta za lat 7 oddał. Co aby ad executionem zamek samborski przywiódł nakazujemy. Więc że te grunta częścią są jako gromada zeznawa do cerkwi logowane, częścią od niego kupione, częścią onemuż zastawne, przeto ponieważ prawo zabrania gruntów na cerkwie legować, postanawiamy, aby sukcesosowie tych gruntów ad proportionem legatorum grunta te odkupiwszy, albo in defectu sukcesorów gromada sielecka do innych ról gromadzkich odebrali i przyłączyli, skądby prowent i podatki płacone były. Tym zaś, którzy te grunta u tego Manasterskiego zastawili, rozkazujemy, aby jak najprędzej one wykupili, albo jeśli tych, co zastawili nie masz, albo dla ubóstwa nie mogą, aby gromada wykupiła i trzymała, wkładamy. Z kupnych zaś ról aby wszelkie należyte podatki, jako insi przedtem tych gruntów dziedzice płacili tak do skarbu Jego Król. Mości jako do gromady płacił i wnosił ten, który trzymać będzie, dekretem naszym nakazujemy, który dekret aby zamek samborski egzekwował powagą naszą nań wkładamy. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Oss. , Nr. 1632, str. 145 nn. czytamy W tej wsi według komisyi tak 1686 jako i pośledniejszych, gruntu J, K. Mości powinno być łanów 6 1 2, to jest ćwierci 26. Z tych pod gromadą znajduje się ad praesens tylko ćwier4 i półtory czetwertyny item najętych ci JMci Szlachcie ćwierci 9 i 2 1 2 czetwertyny. Zosobna znajduje się popowska ćwierć jedna, mielnicza jedna. Dalej wymienieni są poddani po nazwisku i czynsz przez nich opłacany w kwocie 105 zł. Czynsze z pól wynajętych wynoszą 310 zł. Czynsz z ćwierci mielniczej, której posessorami są Ichm. PP. Urascy, małżonkowie, na które prawo pokazali, a oraz z karczmy wynosi 50 zł. Poddani J. Kr. Mości w tej wsi, lubo powinni byli inną powinność na folw. Zadniestrski odbywać, jako komisye dawniejsze świadczą, lecz kiedy nie wiele ich się zostało przez opresye od Jm. PP. Szlachty tamże mieszkających, dla czego więcej czynszu płacić nie powinni, tylko jako wyżej specyfikowano jest, odbyć dni 4 każdy z nich do roku powinien pieszo. Prząść z ćwierci roboczych 4 i czetwertyn 1 1 2 ad praesens pod sobą mających z dworskiego przędziwa po łokci 3, wynosi łokci 13. Łąka nazwana Rostoczyn na dwór Zadniestrski koszoną być ma a z niej pogłówne dwiema ratami powinien dwór płacić. Uskarżała się taż gromada, jakoż oczewiście okazało się przy naszej bytności, ze szlachta tameczna w Sielcu będąca, wielkie oppresye czyni, biją, chudobę zabierają, grunta i łąki odbierają, o co protestacye są zaniesione. Administracya teraźniejsza starać się ma, aby po uczynionych protestacyach do grodu przemyskiego raczyła zapozwać etiam i o grunta dawniej poodbierane, pozbierawszy do tego ad probationem dokumenta. 4. S. al. S. Bełzki z Hutą i Zawoniem, wś, pow. sokalski, 24 klm. na płd. zach. od Sokala sąd pow. , 11 klm. od st. kol. , urz poczt. i tel. w Krystynopolu. Na zach. leżą Kuliczków i Waniów, na płn. zach. Waniów, na płn. Parchacz i Horodyszcze Bazyliańskie, na płn. wschód Wołswin i Jastrzębica, na płd. Stryhanka, Rekliniec, Borowe i Mosty Wielkie 4 ostatnie w pow. żółkiewskim. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Bugu i jego dopł. Raty. Bug, dzielący się w tej części biegu na liczne ramiona, płynie wzdłuż granicy płn. wsch. , tworząc granicę od Jastrzębicy i Wołswina. Rata wchodzi od płd. z Borowego i płynie środkiem obszaru na płn. do Parchacza, przyjmując w obrębie wsi od lewego brzegu Błotnie, wchodzącą tu z Mostów Wielkich a płynącą na płn. wschód aż do ujścia. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Raty i Błotni. Wsch. część obszaru lesista Hurki 214 mt. , znak triang. ; Kluczowa góra, 215 mt. . Na wschod. krańcu leży przys. Zawonie 207 mt. , na zach. las miejski 215 mt. i las Gliński. Na płd. zach. huta szklana. Środkiem wsi idzie gościniec źółkiewskosokalski. Własn. więk. ma roli or. 113, łąk i ogr. 65, past. 85, lasn 6792 mr. ; wł. mn. roli or. 2119, łąk i ogr, 3501, past. 999, lasu 6 mr. W r. 1880 było 404 dm. , 2592 mk. w gm. , 25 dm. , 240 mk. na obsz. dwor. 311 rz. kat. , 2341 gr. kat. , 180 izrael. ; 2341 Rusinów, 491 Polaków. Par. rz. kat. w Krystynopolu, gr. kat. w miejscu, dek. bełzki, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew, a koło cerkwi murowana kaplica, wzniesiona w r, 1861. Nad Bugiem, w przys. Zawonie jest kaplica postawiona, wedle podania, na pamiątkę znalezienia w tem miejscu zwłok Gertrudy Komorowskiej por. Kraszewski; Sielec Sielecka Starościna Bełzka, I, 158 i 159. We wsi jest szkoła etat. lklas. i kasa pożyczk. gm. z kapit. 424 złr. Za czasów Rzpltej wś należała do dóbr koronnych, ststwa bełzkiego. 5. S. Bieńków, wś, pow. kamionecki, 12 klm. na płn. wschód od sądu pow. w Kamionce Strumiłowej, 5 klm. na płd. od urz. poczt. w Dobrotworze. Na zach. leży Dobrotwór, na płn. Dobrotwór i Niestanice, na wschód Chołojów i Budki, na płd. Ruda Sielecką, na płd. zach. Różanka pow. żółkiewski. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Bugu. Wchodzi on tu od płd. z Rudy Sieleckiej a płynie przez zachod. część obszaru licznemi załomami na płn. do Dobrotworu. W obrębie wsi wpada do Bugu od praw. brzegu pot. Bobrówka, nadpływający od wschodu z Budek, a płynący na płn. zach. aż do ujścia. Wzdłuż granicy od Niestanic płynie dopływ Bugu, pot. Chołojówka. Na pld. wsi leży Nieznanowski las 217 mt. . Lesisty jest także narożnik płd. zach. i rąbek płn. Własn. więk. hr. Heleny Mierowej ma roli or. 346, łąk i ogr. 559, past. 318, lasu 2692 mr. ; wł. mn. roli or. 1040, łąk i ogr. 1183, past. 387, lasu 7 mr. W r. 1880 było 305 dm. , 1877 mk. w gm. a mianowicie we wsi Sielec Bieńków 107 dm. , 624 mk. , a w wólkach Bratasze 40 dm. , 236 mk. ; Gawliki 17 dm. , 100 mk. ; Kuźnia 71 dm. , 451 mk. ; Osowiec 18 dm. , 121 mk. ; Ptaszniki 15 dm. , 92 mk. ; Zalewie 23 dm. , 148 mk. ; Zapotek 14 dm. , 105 mk. , 8 dm. , 72 mk. na obsz. dwor. 688 mk. obrządku rz. kat. , 1173 gr. kat. , 87 wyzn. izrael. , 1 innego wyzn. ; 895 Polaków, 1053 Rusinów, 1 Niemiec. Par. rz. kat. w Dobrotworze, gr. kat. w miejscu, dek. buski. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. lklas. Za czasów Rzpltej należała do ststwa kamioneckiego. W lustr. z r. 1661, 1662 Rkp. Ossol. , Nr. 2834, str. 212 czytamy W tej wsi dawnych czasów poddanych pociągłych na półłankach bywało 35, juxta vero lustrationem a. 1628 było ich 15. Teraz poddanych, którzy na zagrodach siedzą, jest 13; czynszu dają po gr. 6, facit zł. 2 gr. 18. Robić powinni po dwa dni w tydzień. Bartników juxta lustrationem a. 1628 było 23; ci dawali po wiadrze miodu. Teraz ich tylko 14; ci dają po wiadrze miodu, w którem garncy 6, po zł. 4, facit zł. 52. Rybitwów juxta lustrationem a. 1628 bywało 12; teraz ich tylko 3, płacą po zł. 2 gr. 15, facit zł. 7 gr. 9. Barania dziesięcina i pszczelna gdy jest, powinni dawać 20tą owcę i 20 pień; teraz jej nie masz. Wybraniec jest w tej wsi, służbę wojenną odprawować powinien z łanu swojego. Summa prowentu z tej wsi facit zł. 61 gr. 12. W r. 1670 potwierdza król Michał cesyą Radziejowskiego, ststy soleckiego i kamioneckiego, z prawa do dóbr Sielce Bieńkowe na rzecz Józefa i Katarzyny Lubańskich Arch. Bernard. we Lwowie, C, t. 155, str 1514 i t. 423, str. 1691. 6. S. , wś, pow. stanioławowski, o 3 klm. od Jezupola par. rz. kat. , poczta; obszar dwor. 648 mr. , wlośc 2349 mr. W 1870 r. 1250 mk. ; w 1880 r. w gm, 1194; rz. kat. 30; gr. kat. par. w miej scu, dek. halicki. Cerkiew Narodz. Chr. Pana, drewniana, z 1726 r. ; metryki ma od 1747 r. Szkoła etat. system. 1886 r. , dzieci w wieku szkolnym 168. Właściciel pos. dwors. Woj ciech hr. Dzieduszycki. Lu. Dz. Sielec, wś, pow. ropczycki, par. rz. katol. w Sędziszowie o 4 klm. . Wś leży nad pot. Bystrzycą, uchodzącą do Wielopolki. Okolica lekko sfalowana, o wzniesieniach od 260 do 280 mt. ; zabudowania stoją w podmokłej do linie. We wsi 48 dra. 2 na obszarze więk. pos. Tad. Perka i 271 mk. U izrael. . Gle ba jest glinką urodzajną. Obszar więk. pos. liczy 311 mr. roli, 36 mr. łąk, 24 mr. past. i 23 mr. lasu; pos. mn. 263 mr. roli, 66 mr. łąk i 24 mr. pastw. Graniczy na płn. z Sędziszo wem, na wschód z Górą Ropczycką, na płd. z Zagorzycami i Iwierzycami a na wschod z Olchową. Mac. Sielec, ob. Siedlec. Sielecka Wólka, wś włośc. pow. chełmski, ob. Sielec, Sielecki Mąjdan wś włośc, pow. tomaszowski, gm. Krynice, par. Dzierążnia, ma 55 dm. , 377 mk. katol. i 21 prawosŁ, 750 mr. obszaru. Sielecznia, sioło, pow. siewski gub. orłowskiej, o 25 w. od Siewska, ma 340 dm. , 2221 mk. , cerkiew, dwa nieznaczne jarmarki. Sieledczyki, wś nad rz. Wiazonką, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, o 4 w. od st. dr. źel. lipaworomeńskiej Ra doszkowicze, ma 43 osad pełnonadziałowych; grunta szczerkowe. A. Jel Sieleszczenięta, okolica szlach. , pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. Juraciszki, okr. wiejski Dowgierdziszki, o 19 w. od gminy, 45 w. od Oszmiany a 28 w. od Dziewieniszek, ma 6 dm. , 34 mk. kat. W spisie w 1864 r. podana jako wś, mająca 5 dusz rewiz. ; należała do dóbr Tekledamów, Piotrowiczów. Sielewicze 1. wś włośc. nad rz. Straczą, pow. święciański, w 4 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Swir, o 5 1 2 w. od gminy a 36 w. od Święcian, ma 9 dm. , 79 mk. kat. 33 dusz rewiz. w 1864 r. . 2. S. , pow. słonimski, ob. Sielawicze. Sieleżniowo, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, o 37 w. w. od Dzisny, 5 dm. , 43 mk. kat. Sieliba, wś, pow. ihumeński, w 3 okr. poL berezyńskim, gm. Brodziec, o 3 w. od Berezyny i 4 od wsi Jakszyce, ma 8 osad; lud Sielec Sieliba Sieleżniowo Sielewicze Sieleszczenięta Sieledczyki Sielecznia Sielecki Sielec zajmuje się rolnictwem i flisactwem, grunta lekkie. A. Jel. Sielica Nowa, ob. NowoSielica. Sielice 1. wś włośc, pow. sochaczewski, gm. Kozłów Biskupi, par. Sochaczew, ma 40 mk. , 138 mk. W 1827 r. 8 dm. , 60 mk. 2. S. , przyl. folw. Duranów, w pow. sochaczewskim. Sielice, wś, pow. święciański, w 4 okr. poL, o 78 w. od Święcian, 4 dm. , 48 mk. 6 prawosł. , 41 katol. Sielichów, pow. czarnkowski, ob. Żelichów. Sielicie 1. wś, pow. wileński, w 4 okr. pol, o 42 w. od Wilna, 5 dm. , 39 mk. katol. 2. S. , zaśc, pow. wileński, w 6 okr. pol, gm. Mickuny, okr. wiejski i dobra skarbowe Ławaryszki, o 12 w. od gminy, 4 duszo rewiz. Sieliczów, wś nad Korczykiem, pow. nowogradwołyński, gm. Berezdów, na pln. od Berozdowa, ma 158 dusz włościan, 631 dz. ziemi włośc, 515 dz. ziemi dwora. Niegdyś należała do dóbr berezdowskich ks. Jabłonowskich, od ks. Stanisława kupiona przez Hornowskich, do których i dziś należy. L. R. Sielihorka, rzeczka w pow. lepelskim, ob. Kozinka. Sielihory, jezioro w pow. lepelskim, z którego wypływa rzka Sielihorka al. Kozinka. Sielinko al Silinko, dawniej Sielino, Szyli no, Szilnno 1580, wś i fol, pow. bukowski Grodzisk, o 2 1 2 klm. na płd. zach. od Opa lenicy par. , poczta i st. dr. żel. S. istniało już przed r. 1526; w r. 1580 było 5 zagrod. ; później należało do Opalińskich. Wś ma 8 dm. , 65 mk. 59 kat. , O prot. i 91 ha 84 ha roli. Folw. liczy 193 mk. w 9 dm. i wchodzi w skład dóbr opalenickich. E. Cal. Sieliszcze, rzka w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Dniepru, uchodzi pomiędzy Toszczycą a Drucią. Sieliszcze 1. fol szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 44 w. od Dzisny, 1 dm. , 18 mk. kat. 2. S. , wś i dobra, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. gm. Wiszniów, okr. wiejski Bohdanowo, o 6 w. od gminy a 69 w. od Oszmiany, ma 2 dm. , 32 mk. 22 prawosł. i 10 katol. Podług spisu z 1864 r. częśó należąca do dóbr S. Walickich miała 13, część zaś do dóbr Paulinów Osmólskich 38 dusz rewiz. 3. S. , wś nad pot. Dunaj, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Polany, okr. wiejski Bierwieniszki, o 5 w. od gminy a 23 w. od Oszmiany, ma 18 dm. i 142 mk. kat. w 1864 r. tylko 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr Latowicze, Czapskich. 4 S. , chutor, tamże, 1 dm. , 13 mk. kat, 5. S. , wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, Chomińskich, Niestaniszki, o 6 w. od gminy, 18 dusz rewiz. 6. S. , wś włośc, pow. święciański, w 4 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wojstom, o 1 w. od gminy, 20 dusz rewiz. 7. S. , wś nad rz. Mraj, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Parafianowo, okr. wiejski i dobra Szyszków w 1864 r. Gnieździłów, 11 w. od gminy a 75 w. od Wilejki, ma 6 dm. , 49 mk. w 1864 r. 20 dusz rewiz. . 8. S. , wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Chotenczyce Chocięczyce, okr. wiejski Daszki, o 5 w. od gminy, przy b. dr. poczt. z mka Ilii do mka Radoszkowicze, ma 6 dm. , 69 mk. podług spisu z 1864 r. tylko 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Kołaczewo. 9. S. , fol. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Wiazyń, okr. wiejski Poniatycze, o 24 w. od Wilejki, 1 dm. , 10 mk. ; w 1864 r. własność Koziełłów. 10. S. , zaśc nad jez. Wiereciejką, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Miadzioł, okr. wiejski i dobra, hr. Tyzenhauzów, Posopowo, o 10 w. od gminy, ma 2 dm. , 23 mk. w 1864 r. 9 dusz rewiz. . 11. S. , wś, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Szumsk, sk, okr. wiejski i dobra, Naborowskich, Drewianiki, o 17 1 2 w. od gminy, 17 dusz rewiz. 12. S. , wś, pow. bobrujski, w 1 okr. pol, gra. i par. prawosł. Stepy, ma 25 osad; grunta lekkie. 13. S. , wś nad rz. Ołą, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. i gm. Koczerycze, ma 4 os. 14. S. , zaśc. nad rz. Krasną, lewym dopł. Ptycza, pow. bobrujski, w 4 okr, pol świsłockim, gm. Horodok, ma 4 osady; grunta piaszczysto. 15 S. , wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol paryckim, gm. Czernin, ma 16 os. ; grunta piaszczyste 16. S. , fol. , pow. borysowski, dany w nagrodę w 1869 r. urzędnikowi Aleksandrowi Ponomarewowi, ma 7 włók. 17. S. , wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol łohojskim, gm. Pleszczenice, par. kat. Chotajewicze, ma 7 osad; miejscowość mocno wzgórzysta, w okolicy zachodniej duże lasy. 18. S. , wś, pow. borysowski, gm. Bytcza, przy drożynie ze StaregoBorysowa do wsi Kobylszczyzny, ma 14 osad pełnonadziałowych. 19. S. , wś nad rz. Rosławką, dopł, Biereżenicy, pow. borysowski, w 1 okr. pol i gm. Chołopienicze, ma 5 osad pełnonadziałowych; grunta wzgórzyste, lekkie. 20. S. , wś nad bezim, dopł. Mużanki, pow. borysowski, w 1 okr. pol chołopienickim, gm. Wielatycze, ma 26 osad pełnodziałowych; grunta piaszczyste. 21. S. , fol. , pow. borysowski, od 1873 r. własność Pietraszków, ma 5 włók. 22. S. , zaśc nad bezim. prawobocznym dopł. Moży, w 1 okr. pol chołopienickim, gm. Uchwały, ma 6 osad; grunta piaszczysto, miejscowość odosobniona. 23. S. , zaśc, pow. borysowski, w 2 okr, pol. i par. kat. Łohojsk, gm. Hajna, ma 4 osady; okolica od północy wzgórzysta, wielkie lasy na wschód. 24. S. , wś nad rzką Zajelnianką, prawym dopł. Hajny, pow. borysowski, gm, Łohojsk, ma 10 osad pełnonadziałowych; cerkiewka; grunta lekkie. 25. S. , okolica Sieliszcze Sielihory Sielihorka Sieliczów Sielicie Sielichów Sielica Sielica Sielice Sieliszcze szlach. na połudn. krańcu pow. borysowskiego, w 2 okr. poL, gm. i par. kat. Łohojsk, ma 19 osad. 26. S. , zaśc, pow. borysowski, w okolicy Hajny, w 2 okr. poL łohojskim, ma 2 osady; grunta lekkie. 27. S. , zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hajna. 28. S. , wś nad rzką Hradeczną, lewym dopł. Niesety, pow. ihumeński, w 3 okr. poL berezyńskim, gm. Brodziec, ma 19 osad; miejscowość poleska, grunta lekkie. 29. S. Bylina, zaśc, pow. ihumeński, w 4 okr. poL puchowickim, gmina Pohorełe, par. katol. Świsłocz pow. bobrujski, ma 8 osad. 30. S. , zaśc. nad bezim. dopływem Brusiaty, pow. ihumeński, w 3 okr. poL i par. katol. Berezyna, gm. Pohost, w okolicy pomiędzy Pohostem i Źyrówką. 31. S. , wś nad rz. Ptyczą, I w 2 okr. poL rakowskim, gm. StareSioło, ma 6 osad. 32. S. , zaśc. nad Ptyczem, pow. mozyrski, gm. Kopatkiewicze, ma 2 osady; powstał około 1860 r. ze sprzedaży szlachcie zagrodowej części obszaru siekierzyckiego; należy do trzech właścicieli. 33. S. , wś nad rz. Newdą, pow. nowogródzki, w 2 okr. poL horodyszczańskim, gm. Rajcy, ma 4 osady; miejscowość wzgórzysta, grunta urodzajne. 34. S. al. Siedliszcze, wś i folw. nad rzką Świpiś, praw. dopł. Osy, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. Horodeczna. Wś ma 18 osad pełnonadziałowych; folw. , od 1853 r. własność Witorskich, około 4 1 2 włók. Zdaje się, że w tem S. urodził się w 1791 r. Tomasz Zan. Miejscowość wzgórzysta, bezleśna, grunta szszerkowogliniaste, urodzajne. Widok pomieścił Orda w swym Albumie. 35. S. al. Kudzinowo, wś i fol. nad Jasiołdą, pow. piński, w 1 okr. pol. , gm. Lemieszewicze, par. kat. Pińsk, o 5 w. od st, dr. żeL poleskich Parochońsk. Wś ma 25 os, , fol. 1343 dz. ; własność dawniej Kudzinowicza teraz Dworakowskich; grunta wyborne, łąk wiele, rybołówstwo. 36. S. wś, pow. piński, w 1 okr. poL, gm. Pohost, ma 43 mk. ; własność ks. Lubeckiego. 37. S. , własność ziemska, pow. rzeczycki, ma 5 włók; od 1869 r. należy do włośc. Bazylego Hurynowicza. 38. S. , własność ziemska, pow. rzeczycki, ma 5 włók; należy od 1869 r. do włośc. Piotra Tarasewicza. 39. S. , wś, pow. rzeczycki, w 4 okr. poL rzeczyckim, gm. JakimowskaSłoboda, przy gośc. poczt. bobrujskorzeczyckim, ma 16 osad; miejscowość nizinna, w ostatnich czasach skanalizowana ku Berezynie; grunta piaszczyste. 40. S. , wś poradziwiłłowska, pow. słucki, w 1 okr. poL starobińskim, gm. Słuck, o 10 w. ku zachodowi od Słucka, o 1 w. od dawnej szosy moskiewskobrzeskiej, ma 61 osad pełnonadziałowych; grunta urodzajne. 41. S. al. Kumlewszczyzna, zaśc, pow. słucki, w 2 okr. i par, katol. Kleck, gm. Zaostrowiecze; ma 14 os. 42. S. Małe, wś, pow. brzeski, w 4 okr. poL, gm. Dmitrowicze, o 52 w. od Brześcia. 43. S. Wielkie, wś, tamże, o 50 w. od Brześcia. 44. S. , wś, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Siechnowicze, o 27 w. od Kobrynia. 45. S. , dobra nad Piną, pow. kobryński, w 4 okr. poL, gm. Osowce, o 62 w. od Kobrynia. 46. R. , straż leśna, tamże, o 63 w. od Kobrynia. 47. S. , dobra, pow. prużański, w 3 okr. poL, gm. murawiewska, o 49 w. od Prużany, posiada kaplicę katol. par. Kiwatycze. 48. S. , wś, pow. drysień ski, należy do domin. Lachowszczyzna; wła sność dawniej Szczytów, dziś Jodziewiczów. 49. S. , mko, pow. lepelski, gm. Kublicze, okr. wiejski Sieliszcze, 88 mk. Posiada ko ściół par. kat. p. w. św. Weroniki, wzniesio ny w 1726 r. podług rubryceli w 1728 r. przoz Jozafata Antoniego i Eleonorę z Kocieł łów Siellawów, podsędków połockich. Par. kat. , dek. lepelskiego, ma 1995 wiernych i kaplice na cmentarzu grzebalnym w S. i Uch wicy. Dobra S. wraz z Sołoniowiczami mają 3005 dzies. ziemi dworskiej i w 1863 r. 739 dusz rewiz. Niegdyś dobra lenne, w 1680 r. własnośc Korsaków, od 1686 r. ks. Jana Chry zostoma i Kaspra Frąckiewiczów, następnie Józafata Antoniego i Eleonory z Koziełłów Siellawów, którzy fundowali tu 1734 r. ko ściół i klasztor bernardynów podług Złotej księgi, VIII, 200, fundacya ta miała miejsce w Siekierzu nie w Sieliszczu. Do fundacyi tej przyczynił się Rahoza. Dalej własność Jana Siellawy i trzech siostr jego Maryanny Reuttowej, Tekli Giecewiczowej i Teresy Rahoziny. W 1743 r. nabywa od nich Michał Sielicki, który w 1778 r. ustępuje synowi swemu Józefowi; od 1789 r. syna ostatniego Antoniego, po którym w 1814 r. drogą spad ku przeszła do jego siostry Eleonory Kaszte lińskiej. Od 1830 r. córek jej Katarzyny Koszelowej i Anny Siellawiny, dalej własność Edwarda Siellawy i siostry jego Katarzyny Szyrynowej, dziś własność Aleksandra Szy ryna. 50. S. , fol. , pow. klimowicki, posiada gorzelnię, zatrudniającą 7 ludzi, produkującą 320, 761 stopni spirytusu i dającą 856 rubli dochodu; młyn wodny. Własność Sobań skich, J. Krz. A. Jel. A. K. Ł. Sieliszcze 1. uroczysko we wsi Chreszczatyk, pow. czerkaski; śród niego w zeszłym wieku znajdowała się wś Maszczenki. 2. S. , wś nad rucz, Sikawicą al. Sakowicą, pow. kaniowski, na pograniczu zwinogrodzkiego, w 3 okr. pol. , gm. Taraszcza o 4 w. , o 52 w. od Kaniowa a 25 w. od st. pocz. i tel. w Bohusławiu. Otoczona lasami, ma 1450 mk. W 1746 r. było 20 osad, w 1863 r. wraz z przysiołkiem Korsuńską Hutą, posiadającym hutę szklanną, 1084 mk. Cerkiew p. w. Sieliszcze Sielkeim Sielkowo Sielnica Sieliszcze św. Mikołaja, drewniana, wzniesiona około 1780 r. , na miejsce dawniejszej z 1726 r. , uposażona jest 37 dzies. ziemi. Podług wizyt. z 1746 r. do parafii należała wś Taraszcza, stanowiąca obecnie oddzielną parafią. W S. znajduje się cukrownia, założona w 1847 r. Przy wjeździe do wsi są ślady dawnego okopiska ziemnego. S. wchodziły niegdyś w skład sstwa korsuńskiego, obecnie należą do dóbr Korsuń. 3. S. , wielka mogiła, o 4 w. od Wyhrajowa, w pow. kaniowskim. 4. S. , wś, pow. kaniowski, ob. Edem. 5. S. , uroczysko na gruntach wsi Chotowa, w pow. kijowskim. W dolinie tego uroczyska bierze początek rzka Chotówka, dopływ Wety dopł. Dniepru. 6. S. , wś, pow. kowelski, gm. S. , okr. pol maciejowski, na płn. od Koszar Nowych, o 8 w. od Myzowa, o 5 od Buconia, 25 w. od Kowla a 338 w. od Żytomierza. 7. S. , uroczysko nad błotem Konnorogiem, w pobliżu wsi Lewkowicz, w pow. owruckim. 8. S. al. Sieliszcza, w dokum, Siedliszcza, wś niegdyś we włości milanowickiej, t. j. w dzisiejszym pow. kowelskim, na pograniczu pow. włodzimierskiego, na zachód od Kowla, w pobliżu miasta Miianowicze i Paryduby. Wchodziła niegdyś w skład sstwa kowelskiego i podług lustracyi z 1628 r. wraz z Parydubami czyniła 308 fl. 7 gr. 9 den. 9. S. , wś nad rz. Irszą, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. i par. praw. Malin o 3 w. , o 34 w. od Radomyśla, ma 350 mk. podług Pochilewicza 481 mk. , którzy na mocy umowy wykupnej otrzymali 946 dzies. , z opłatą 520 rs. 58 kop. rocznie. Własność Katarzyny Mikłucha. 10. S. , uroczysko na gruntach wsi Minejki, w pow. radomyskim. 11. S. , uroczysko na gruntach wsi Starosielce, w pow. radomyskim. 12. S. , sioło nad rzką Stasia, pow. równieński, gm. S. , okr. pol. meżyrycki, na płn. zach. od Meżyrycza a na zachód od Hubkowa, do którego włości dawniej należało, odl. o 13 w. od Tuczyna, o 16 w. od Pieczanówki, o 18 od Lipek i Mokwina, 65 w. od Równego a 145 w. od Żytomierza. W 1629 r. wraz ze wsią Szczykiczanki miało 55 dm. 13. S. Małe, wś, pow. rówieński dawniej w pow. owruckim, na wschód od Kamiennego, posiada starożytną cerkiew p. w. św. Bazylego, z charakterystycznemi obrazami plastycznemi, przedstawiającemi Sąd ostateczny, Raj i Piekło. S. wraz z sąsiedniemi wsiami Kamienne, Wiry, Łenczyn, tudzież kilka obok leżących rudni, należały już w XVI w. do rodziny Babińskich. W 1563 r. Sioło Kamienne, Sielce, Osowicze i Wólka, przezwana Sieliszczem, z ludźmi i wszystkiemi przynależytościami dostały się przy podziale Wasilemu Babińskiemu, synowi Andrzeja. W 1624 r. S. jest już dość znaczną wioską i dostaje się Piotrowi Babińskiemu, synowi Wasila. Jest tu rudnia pod dworem, która z dawna brata rudę z sąsiednich Łen czyna i Osowa. W 1672 r. poszły te S. na rozdział między dzieci Mikołaja, który porzu ciwszy aryanizm, przeszedł na wiarę katolic ką. Obecnie należy do klucza Kamienne ob. t. III, 771. 14. S. , uroczysko nad rz. Ore chowatką, na gruntach wsi Topory, w pow. skwirskim. 15. S. , część wsi Horodyszcze ob. , w pow. zasławskim. J. Krz. Sieliszcze 1. wś nad rz Izworą, pow. chocimski gub. bessarabskiej, przy drodze z Romankowiec do Słobodziei i Komarowa, par. kat. Chocim o 52 w. , ma 343 dm. , 1898 mk. , cerkiew drewnianą. 2. S. , sioło nad Wołgą, w pow. i gub. kostromskiej, o 2 w. od Kostromy, ma 132 dm. , 656 mk. , dwie cerkwie. O 1 2 w. poniżej S. znajduje się kamienisty zator w Wołdze. Sieliszki al. Gobej, wś włośc. nad jez. Żezdrys, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Łyngmiany, o 8 w. od gminy a 35 w. od Święcian, ma 4 dm. , 29 mk. katol. w 1864 r. 18 dusz rewiz. . Sielkeim 1. wś, pow. labiewski, st. pocz. Wulfshoefen; 872 ha, 77 dm. , 364 mk. 2. S. Neu, leśn. do nadleśn. Greiben. Sielkowo 1. zaśc. szlach. nad rzką Jelnianką, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, o 23 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. katol. 2. S. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Mańkowicze, okr. wiejski i dobra, Onoszków i Ławruszkiewiczów w 1864 r. , Piotrowszczyzna, o 7 w. od gminy a 64 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. połockiej, w 1864 r. 11 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. wykazany jako zaśc, mający 1 dm. i 5 mk. prawosł. 3. S. , b. st. poczto wa w gub. witebskiej. J. Krz, Sielnica, pow. noworadomski, ob. Silnica, Sielnica, rzeka w pow. bracławskim, pra wy dopływ Bohu. Bierze początek w zacho dniej części powiatu, pod wsią Lewkowcami, płynie z zachodu na wschód na przestrzeni o koło 8 mil, odlewa 12 stawów. Przepływa pod wsią Sielnica, Łuką Żabokrzycką, Kopi jówką, Kobylówką, Nesterwarką, mtem Tul czynem, Kinaszówką, Klebaniem, Hutą, Bia łousówką, Łukaszówką, i pod mkiem Łady żynem uchodzi do Bohu, naprzeciw ujścia rz. Sobu w pow. hajsyńskim. Od prawego brzegu przybiera Bakszę, Tulczynkę, Tymanówkę i Szamotynę, od lewego zaś Idźkę i Siarczy stą, X M. O. Sielnica, ws nad rz. t. n. , pow. bracławski, okr. poL Tulczyn o 23 w. , gm. Szpików, par. katol. Kopijówka, sąd Niemirów, ma 129 osad, 670 mk. 33 jednodworców, 765 dzies. ziemi włośc, 1036 dworskiej, 32 cerkiewnej. Cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1783 r. , ma 896 parafian. Własność dawniej Po Sieliszki Sielnicka Sielnica Sieluki Sielszczyzna tockich, następnie Świejkowskich, obecnie Szuszkiewiczów. Dr. M. Sielnica, wś, pow. brzozowski, w okolicy podgórskiej i lesistej, na prawym brzegu Sa nu, u ujścia pot. Roztoki, 7, 4 klm. na płd. za chód od Dubiecka, Par. rz. kat. w sąsiedniej Dylągowy na płd. zach. a gr. kat. w Pawło komie, z którą graniczy na płn. Do wsi nale żą osady Zasanie na lew. brz. Sanu i Laszki na płd. od wsi, nad pot. t. n. Na płd. grani czy S. z Piątkową, na wschod z Polchową i Podbukowiną. Od płd. i wschodu otaczają wś lasy. Ma 121 dm. 4 na obszarze więk. pos. , 724 mk. 369 męż. , 747 kob. ; 697 rz. kat. , 24 gr. kat. i 3 izrael. Pos. większa Cypr. Ja worskiego wynosi 169 mr. roli, 46 mr. łąk, 76 mr. pastw. i 475 mr. lasu; pos. mn. 665 mr. roli, 23 mr. łąk, 209 mr. pastw. i 22 mr. lasu. Mac. Sielnica, węg. Sielnicz, mtko w pow. mikułaskim, hr. liptowskiem, nad Kwaczanką, wchodzącą tu od płn. z Kwaczan i Dłuhej Łuki i płynącą ramionami, które łączą się poniżej w jedno łożysko i uchodzą do pobliskiego Wagu poniżej Nieżytowiec. Na płn. leżą Bernice, na zach. Prosek i Zadziele, na płd. Nieżytowce i Paryżowce a na wschód Tarnowiec. Obszar obejmuje 4258 kw. sąż. kat. W 1880 było 153 dm. , 823 mk. Słowakow. Wzn. wsi 562 mt. npm. Par. łac. w Tarnowcu; we wsi kościół łac. filialny. W r. 1878 rz. katol. 116, ewan. 806, un. 22, żyd. 15, razem 959. Par. ewan. w miejscu założona r. 1783. Według szem. ewan. z r. 1880 par. ta liczyła w miejscu ewan. 727. Szkoły ludowe w miejscu 66 ucz. ewan. , w św. Annie 30, św. Maryi 15, Isypowcach 12; dochodzących uczniów do tych szkół 74, razem 197. Z kaznodziejów protest. pierwszym r. 1575 był Paweł, który r. 1580 brał udział w synodzie w Kremnicy; 1584 Marcin Vespertinus, 1586 Paweł Barachy, 1611 Stan. Bresztowski, poprzednio dyakon w Lupczy Niemieckiej, 1620 Mikołaj Accipitrini, powołany tutaj z Rożenia f 1632, 1633 Jan Braxatorys Hlinicenus, później kaznodzieja w Tarnowcu 1643, 1651 Andrzej Palik, 1667 Mikołaj Parszycyus 1667, 1790 Jan Migyelka, 1819 Jakub Hrobony, rodem z Garłuchowiec na Śpiżu. St. pocz. w miejscu. Urząd podatk. i sąd pow. św. Mikulasz. Br. G. Sielnice, góra, ob. Selnice. Sielnicka Hora i Sielnicki Hrad, dwa szczyty w zachodnich odnogach Tatr Liptowskich, w hr. liptowskiem, w ścianie odrywającej się od głównego grzbietu Tatr na płd, , na rozdziale dolin Kalamiczanki i pot. Malacińskiego. Pierwszy szczyt na płn. wznosi się 1051 mt. , drugi na płd. 1001 mt. npm. Br. G. Sielobodka, zaśc, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Lebiedziewo, o 10 w. od gminy, 8 dusz rewiz. Sielowce, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. i okr. wiejski Horodek, o 7 w. od gminy a 43 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Mołodeczna do gr. pow. mińskiego, ma 19 dm. , 171 mk. w 1864 r. 69 dusz rewiz. . Sielpia Wielka, fol. i os. fabr. , S. Mała, wś włośc. i os. leś. , w XVI w. Szilpie Ruda, nad rz. Pilicą, pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Radoszyce, odl. 9 w. Końskich. Posiada szkołę początkową, kopalnie rudy żelaznej i rządowe fabryki żelaza, młyn wodny, W 1875 r. wyrobiono 74, 561 pud. żelaza kutego i 182 pud. drutu i wyrobów żeL W 1869 r. pracowało tu 56 robot. i wyprodukowało za 68, 700 rs. Surowca dostarczały zakłady w Bzinie. Fol. i os. fabr. mają 32 dm. , 195 mk. , 372 mr. ; wś 15 dm. , 68 mk. , 223 mr. włość i 1 m. rząd. ; os. leś. 2 dm. , 9 mk. , 15 mr. W 1827 r. 20 dm. , 67 mk. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1573 Szilpie Ruda, wś arcybiskupia, należąca do klucza kurzelowskiego, miała 3 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 273. Sielsk, fol. i młyn koło Czartoryi, w Podniestrzanach, pow. bóbrecki. Sielski Potok 1. powstaje w obr. gm. Szlachtowy, pow. nowotarski, w Beskidzie dunajeckopopradzkim, z pod Małej Przehyby 1175 mt. ; płynie wąską dolinką, nad którą od wsch, rozposciera się połogie wzgórze Sa cha góra 1080 i 970 mt. , wprost na płd. , przepływa Szlachtową i wpada z praw. brz. do Ruskiej, dopł. Dunajca. Długi 7 klm. Dno kamieniste, wody rwące. 2. S. , potok, pow staje na płn. od wsi Słobódki, w pow. kału skim, w lesie na Bodostowie 354 mt, , płynie leśnym parowem na wschód, potem na płd. wsch. przez wieś Przewoziec, poniżej której uchodzi do Łomnicy z lew. brzegu. Długi 6 klm. Br. G. Sielskie Ramutowo, ob. Ramutowo. Sielskie, jezioro, któro wraz z jez. Słomianem; zlewa się przez rzekę Toropę do Dźwiny. Sielszczyzna, zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. poL i par. katol. Łohojsk, gm. Hajna, ma 2 osady. A. Jel. Sieluki al. Siluki, wś włośc. nad Gawiją, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki, o 32 w. od Lidy a 7 w. od Dziewieniszek, ma 3 dm. , 32 mk. katol. W spisie z 1864 r. podano wraz z zaśc Dobromyśl 13 dusz rewiz. Należy do dóbr skarbowych Sieluki Gudele. Sieluń, w dok. Selunium, Schelun, wś, fol. i dobra rząd, majorat nad rzką t. n. Sikorką, niedaleko jej ujścia do Narwi, pow. makowski, gm. Sieluń. Leży przy drodze bitej warszawskokowieńskiej, o 88 w. od Warszawy a 34 1 2 w. na płn. wschód od Pułtu Sielnica Sielnice Sieluń Sielowce Sielpia Sielsk Sielski Sielskie Sielobodka Sieluń ska, posiada kościół par. murowany Do 1879 r. istniała tu stacya pocz. W 1827 r. było tu 11 dm. , 109 mk. Na obszerze wsi jest jezioro mające 17 mr. Wody jego odpływają do Narwi. Ws ta, dawna posiadłość proboszczów katedralnych płockich, była centrem rozległych dóbr do nich należących a następnie stolicą oddzielnego okręgu sieluńskiego, zostającego pod juryzdykcyą tychże proboszczów. W 1397 r. bisk. płocki Ścibor założył tu parafią i wzniósł kościół drewniany. Zdawna zapewne proboszczowie posiadali tu swój dwór. Być może iż Henryk, syn ks. Ziemowita, zostawszy proboszczem, urządził okazalszą, warowną siedzibę. W dokum. z 1410 wspominano jest tutejszo fortalitium, zwane później castrum. Gdy pożar zniszczył kośoiół w 1691 r. , wzniesiono kaplicę a gdy ta spłonęła nabożeństwo odprawiano pod szopą w słupy i dyle, krytą słomianym dachem. Dopiero w 1805 r. wzniesiono z muru obecny kościół. S. par. , dek. makowski, 3180 dusz. Z obszaru dóbr rząd. Sieluń wydzielono na majorat pułkownikowi Andrzejowi Sachnowskiemu w 1835 r. fol. Sieluń i Gąsewo, wsi S. , Kruszewo i Gąsewo. Pozostały w posiadaniu rządu wójtowstwo Rypin, fol. Rembisze, wsi Rembisze, Jawory, Gaworowo, Gaworówko, fol. i wś Pokrzywnica, Żabino, wójtowstwo Żabino, fol. i wś Borowe, Kamionka, wójtowstwo Lipianka, wś Szczeglin, fol. i wś Sypniewo. S. gm. należy do s. gra. okr. II w os. Krasnosielc, ma 7421 mr. obszaru i 5498 mk. W skład gm. , wchodzą os. wiejska Rożań, 14 wsi szlacheckich Chrzczonki, Długołęka, Głażewo, Gierwaty, Kołaki Zagnatowo, Młynarze, Modzele, Ochenki, Ogony, Rypin, Strzemeczne, Załęże, Żebry i Żerań; jedna wś z ludnością mieszaną Sadykierz, oraz 2 wsi włośc Dyszobaba i Sieluń. Sieluńskie księstwo. Już na początku XIII w przy rozdziale posiadłości biskupstwa płockiego, S. z przyległymi wsiami przeznaczono dla proboszcza katedralnego, który jeszcze otrzymał Białotarsk w ziemi gostyńskiej. Proboszczowie obowiązani byli z dochodów dóbr tych płacić 300 talarów na reparacyą katedry płockiej. Dopiero w 1732 r. Teodor Czartoryski, proboszcz katedralny, zrzekł się Białotarska w zamian za zwolnienie od tej opłaty. Dobra sieluńskie leżały po obu brzegach Narwi, w ziemi różańskiej i pow. ostrołęckim. Składały się z pięciu kluczów sieluński Sieluń, wójtowstwo Dyszobaba i Kruszewo w pow. ostrołęckim, gąsewski Gąsewo, wś kość. , Szczeglino, Zamość, Sypniewo, Dylewo, Sławkowo i cztery wójtowstwa, Pokrzywnicki Pokrzywnica i Żabin, rembiszowski Rembisze, Goworowo, Goworówek, Jawory al. Jaworowo i borawski Borawe, Lipianki i Kamionki. Trzy ostatnie leżały na lew. brzegu Narwi, w pow. ostrołęckim. Było tu w ogóle 17 wsi trzy kościelne i 5 wojtowstw. Wczesne i gęste zaludnienie tego nadrzecznego obszaru, podnosząc dochody, nadawało probostwu płockiemu wielkie znaczenie. Ubiegano się o nie, gdyż zwykle torowało drogę do wyższych dostojeństw i łączyło się z rozległą władzą nad licznymi, szlacheckimi przeważnie mieszkańcami dóbr. Andrzej w połowie XIII w. zostaje bisk. płockim; nieco później Wisław bisk. kujawskim. Przy końcu XIV w. Henryk, syn ks. Ziemowita III, jest proboszczem sieluńskim, i choć tylko dyakon, otrzymuje w 1390 r, nominacyą na bisk. płockie. Za jego rządów częściowa szlachta, zamieszkująca 29 wiosek przyległych do wsi proboszczowskich, zaczęła się udawać w swych sprawach po rozstrzygnięcie do księcia proboszcza. Ciężar powinności książęcych zachęcał też drobną szlachtę do poszukiwania protekcyi dostojnika kościelnego, który mógł wyjednać ulgi, osłonić swą opieką. Powoli wytworzył się w Sieluniu gród, nazywany zwykle fortalitium, w którym zawierano tranzakcye, rozstrzygano spory. Pierwszy akt sprzedaży in fortalitio Schelun pochodzi z 1413 r. Tym sposobem dobra proboszczowskie, z grupą wsi drobnoszlacheckich, wytwarzają odrębną ziemię sieluńską. W aktach tych, strony uznają się zwykle w zależności od proboszczów i zobowiązują do pewnych względem nich ciężarów. Proboszczowie w 1510 r. posiadłości swe zwą już territorium a zamiast fortalitium piszą castrum w 1519 r. . Sprawy rozstrzyga mianowany przez proboszczów starosta, ostatnią instancyą stanowi proboszcz lub wydelegowani przez niego kanonicy. Gdy, po wcieleniu Mazowsza do Korony, szlachta mazowiecka porównaną została co do praw z koronną i zwolnioną od dawnych ciężarów książęcych, wtedy dopiero uwydatniła się szlachcic sieluńskiej odrębność jej położenia i jego ciężary. Objawy niezadowolenia ze strony szlachty wywołują represyjne kroki proboszczów. Mikołaj Wolski, mianowany za protekcyą Zygm. Augusta proboszczem sieluńskim, przemocą odbiera w 1558 r. przechowywane po chatach szlacheckich dawne papiery i dowody szlachectwa. Jędrzej z Bnina Opaliński proboszcz postarał się, iż w 1595 r. szlachta ziemi różańskiej, uchwałą sejmikową, odrzekła się wszelkiej wspólności z poddanymi proboszcza i zaprzeczyła im praw szlacheckich. W 1598 r. nakazuje tenże proboszcz podwładnej szlachcie płacić po złotemu od włóki na kościół w Sieluniu. Już Opaliński użył w powyższym rozporządzeniu tytułu księcia princeps. Tytuł ten ustala się jednak dopiero w Siemajcie Siemakowce Siemak Siełowszczyzna Siełowicze Siełowcy 1727 r. z objęciem probostwa przez. Kazimie rza Czartoryskiego ks. na Klewaniu. Nakłada on na szlachtę podatek po 2 zł. z włóki. Na stępcy jego Miaskowski, Szembek, Szeptyc ki posługują się w dalszym ciągu tym tytu łem w aktach. Na grobowcu Szembeka f 1784 w katedrze płockiej wyryto dux se lunensis. Szlachta broniąc się przeciw rosz czeniom narzuconych sobie panów, prowadziła długo bezowocne procesa, aż wreszcie dekret trybunału w 1767 r. odesłał sprawę do sej mu. Wtedy szlachta ułożyła i ogłosiła dru kiem ciekawy, mimo nieudolnej formy Me moryał szlachty niektórych ziemi Łomżyn skiey y Rożanskiey w liczbie około siedmiu set obywatelow contra abusivam Jurisdictionem Jch Mciow Xięży Proboszczow płockich. Sejm w 1791 r. wyznaczył oddzielną deputacyą, która po rozpatrzeniu sprawy, przedstawiła sejmowi przychylną dla żądań szlachty opinią, jednomyślnie zatwierdzoną w dniu 29 listop. 1791 r. Jednocześnie w tymże dniu wyzwolono obywateli księstwa siewierskiego z pod władzy bisk. krakowskich. Uprzedzając decyzyą sejmu proboszcz Szoptycki stawił się przed deputacyą i z upoważnienia kapituły zrzekł się władzy nad szlachtą sieluńską. Rząd pruski zabrał dobra sieluńskie a proboszczowi płockiemu ks. Prażmowskiemu wyznaczył 15, 600 złp. pensyi. Nadane w 1807 r. marszałkowi Neyowi, wróciły na mocy rozporządzenia z 2 maja 1813 r. znowu na własność rządową. W archiwum płockiem przechowały się kompletne akta sieluńskie od 1490 do 1760 r. Por. W. Gawarecki Przywileje, nadania i swobody miast woj. płockiego Warszawa, 1828; w dziele tym podaje Wiadomość o księstwie sieluńskiem. Sprawę tę źródłowo zbadał i przedstawił w jej historycznym przebiegu WŁ Smoleński w pracy Mazowiecka szlachta w poddaństwie proboszczów płockich ztąd wzięto dane do niniejszego opracowania. Br. Ch. Sieluty 1. wś włośc. nad rzką Soszą, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Plissa, okr. wiejski i dobra skarbowe Peredoły Przedoły, o 10 w. od gminy a 62 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 30 mk. prawosŁ w 1864 r. 12 dusz rewiz. . 2. S. , dwa zaśc. nad rz. Sołomereczą, pow. miński, w 1 okr. poL mińskim, gm. siemkowogródecka; jeden z nich ma 4 osady, drugi zaś 7 osad; grunta szczerkowogliniaste. Ze starych dokumentów widać, iż S. należały w XVI w. do kn. Sołomereckich, mających siedzibę w niezbyt odległej Sołomereczy ob. . W 1583 r. Anna z Hlebowiczów kn. Sołomerecka, kasztelanowa mścisławska, oddaje S. wraz z innymi przyległościami w zastaw Ja nuszowej Czetwertyńskiej; zaś w 1615 r. trzymał S. Mikołaj Rekuć, podstarości miński. W XVIII w. S. były już własnością Chmarów, należąc do dom. Siemkowo. 3. S. , dwór i dobra nad Łuczesą, pow. witebski, o 10 w. od Witebska a 1 1 2 w. od st. dr. źel. orłowskowitebskiej Zabołotniki, w bardzo pięknem położeniu, mają 1113 dzies. ziemi dworskiej. Cerkiew p. w. Opieki N. M. P. Pokrowy, fundacyi Pociejów, kapl. katol. wzniesiona przez Chrapowickich, z grobami tej rodziny, zarząd gminy obejmującej w 1863 r. 637 dusz rewiz. prom. Własność niegdyś Pociejów, którzy w 1805 r. sprzedają Piotro wi Celestynowi Chrapowickiemu, brygadye rowi, następnie syna jego Michała, marszałka gub. witebskiej, dziś zięcia ostatniego, Józefa Bertensona. A. Jel. A. K. Ł. Sielutycze, białoruskie Sielutyczy, dwie wsi u źródeł rz. Bobryk, pow. mozyrski, gm. i par. prawosŁ Grabowo. S. Wielkie mają 29, S. Małe 19 osad pełnonadziałowych; grunta piaszczyste, łąk błotnych wiele. W odległo ści 4 w, na południe przechodzi linia dr. żel. pińskorzeczyckiej. A. Jel. Siełopełki, wś, pow. rossieński, par. lalska. Siełowcy, wś, pow. miński, przy drodze wiodącej z Zasławia do Podolanki na dawnym trakcie wileńskomińskim, ma 5 osad. Siełowicze, ws poradziwiłłowska, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Howie zna, przy gośc. z mka Mobilny do Nieświeża, ma 119 osad pełnonadziałowych; cerkiewka; grunta szczerkowe, urodzajne. A. Jel. Siełowszczyzna, wś, pow. miński, w gra. Zasław, ma 5 osad; grunta szczerkowe. Siemajcie, wś, pow. telszewski, w 2 okr. poL, o 59 w. od Telsz. Siemak, wś w pobliżu rz. Pieszczanki, pow. bobrujski, w 2 okr. poL paryckim, gm. i par. praw. Czermin, ma 17 osad; grunta piaszczy ste. A. Jel. Siemakowce 1. wś, pow. czortkowski, o 10 klm. od Czortkowa sąd pow. i urz. pocz, , o 4, 7 klm. od st. kolei transwersalnej w Dżurynie. Obszar dwor. 1595 mr. 1516 lasu, włośc. 709 mr. W 1870 r. 419 mk. , w 1880 r. w gm. 425, na obsz. dwor. 6; rz. katol. par. Chomiakówka 160 wiernych, gr. katol. par. Białobożnica 232 gr. kat. . Właściciel pos. dwor, Władysław Ochocki. 2. S. nad Dniestrem z Bilką, wś, pow. horodeński, o U klm. od Horodenki poczta i tel. . Obszar dwors. 1072 mr. , włośc. 1926 mr. W 1870 r. 1406 mk. , w 1880 r. w gm. 1427 S. 1192, Biłka 235, na obszarze dwor. 88; rzym. kat. par. Michalcze o 4 klm. 258 wiernych, gr. kat. par. w miejscu, dek. horodeński. Cerkiew Wniebowstąp. Chr. Pana, murowana, z 1832 r. , metryki ma od 1785 r. Parafian gr. kat. w S. 1050. We wsi Michalcze cerkiew św. Sieluty Siełopełki Sielutycze Sieluty Siemiakowszczyzna Siemianice Siemakowo Mikołaja, murowana. W całej parafii 1770 gr. katol. Szkoła etat. w miejscu. Kasa pożycz. gm. z kapit. 3905 złr. Właśc. pos. dwor. Jakub baron Romaszkan. 3. S. nad Prutem z Cuculinem, wś, pow. kołomyjski, o 5, 6 klm. od urz. pocz. w Zabłotowie, 9, 3 klm. od st. kol. żel. LwówCzerniowce, także Za błotów. Obszar dwor. 1629 mr. , wlośc. 2273 mr. W 1870 r. 1438 mk. , w 1880 r. w gm. 1544, na obsz. dwor. 103; rz. kat. par. Koło myja 128 dusz, gr. kat. par. w miejscu, dek. kołomyjski. Cerkiew św. Wasyla, drewniana, z 1885 r. , metryki ma od 1785 r. Gr. kat. w S. 955, w Zamulińcach cerkiew filialna św. Mikołaja, drewniana, z 1839 r. dusz 618, w Cuculinie za Prutem kaplica N. P. M. , z 1856 r. dusz 115. Szkoła w S. etat. sy stem. 1872, dzieci gr. kat. w wieku szkoln. w 8. 120; w Zamulińcach szkoła etat. systemi zowana 1875 r. , dzieci 90. Kasa pożycz. gm. z kapit. 2962 złr. Właśc. pos. dwor. Ludwik Winnicki. Br. R. Siemakowo, wś u źródeł rz. Miranki, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. i gra. Mir, przy gośc. pocz. pomiędzy Horodzieją i mkiem Mir, o 10 w. od st. dr. żeL mosk. brzeskiej Horodzieja, ma 65 osad; grunta pszenno, uro dzajne. Lud trudni się stolarstwem oprócz rolnictwa, wspomina o tem Syrokomla w Wędrówkach, str. 71. A. Jel. Siemański, potok, lewy dopływ Gniłej al. Hniły, powstaje w obr. Butli, w pow. tur czańskim, z pod Wilchowatego Butolskiego al. Kataryny 1032 mt. ; w tejże gminie u chodzi do Gniłej. Długi 2 klm. Br. G, Siemaszki, wś włośc. , pow. sejneński, gm, i par. Kopciowo, odl. od Sejn 26 w. , ma 7 dm. , 80 mk. , 422 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 35 mk. Wchodziła w skład dóbr Justyanów. Siemaszki 1. okolica szlach, , pow. lidzki, w 2 okr. poL, o 53 w. od Lidy, a 18 w. od Ejszyszek, 6 dm. , 68 mk. katol. 2. S. , wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, ks. Ogińskich, Lebioda, o 27 w. od Lidy a 20 w. od Wasiliszek, ma 13 dm. , 114 mk. prawosł. w 1864 r. 48 dusz rewiz. . 3. S. , okolica szlach. , pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Hudziewicze, o 41 w. od Grodna. Siemaszki, w pow. wasylkowskim, ob. Rokitna. Siemaszkiszki 1. dobra, pow. kowieński, w 2 okr. poL, o 66 w. od Kowna. 2. S. , wś, pow. rossieński, par. betygolska. Siemaszkowszczyzna, dwór, pow. rossieński, par, lalska, własność Kozopolańskiej. Siemaszyszki, fol. , pow. nowoaleksandrowski, par, Komaje, własność dawniej Grondzkich, drogą wiana przeszły do Grużewskich. Siemborze, wś, pow. sierpecki, gm. i par. Bieżuń, odl. 18 w. od Sierpca, ma 5 dm. , 79 mk. , 137 mr. obszaru. Siemcichy, wś i fol. , pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Zieluń. odl. 36 w. od Mławy. W 1827 r. było 12 dm. , 109 mk. , par. Lubo widz. W 1885 r. fol. Siemcichy, oddzielony od dóbr Rozwozin, rozl. mr. 812 gr. or. i ogr. 345, łąk mr. 410, past. mr. 33, nieuż. mr. 24; bud. mur. 1, z drzewa 7; płodozmian 10po lowy. Br. Ch. Siemczenki, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Dzisny, 7 dm. , 81 mk. Siemczuk, góra w Karpatach wschodnich, dziale skolskodelatyńskim, między rz. Prutem od płn. a Jabłonicą od wsch. , na obszarze Mikuliczyna, w pow. nadworniańskim, nad przesmykiem Jabłonicą czyli Tatarskim 931 mt. . Wznies. 1091 mt. npm. Br. G. Siemczyce, ob. Siemszyce. Siemiagi, ws włośc, nad Święcicą, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. Różanka, okr. wiejski Rakowicze, o 59 w. od Lidy, ma 12 dm. , 143 mk. w 1864 r. 57 dusz rewiz. ; należała do dóbr Upichowszczyzna, Moraczewskich. Siemiaki, wś włośc, nad rz. Rudziszczą, pow. lidzki, w 2 okr. poL, o 58 w. od Lidy, 6 dm. , 56 mk. Siemiakowszczyzna, fol. , pow. lidzki, w 4 okr. poL, o 21 w. od Lidy a 16 w. od Wasiliszek, ma 18 mk. katol. Własność niegdyś Kostrowickich, nabyty przez Daniela Kazimierza Szyszkę, kasztel. nowogródz. , który w 1758 r. zapisał synowi swemu Kazimierzowi. W 1866 r. własność Grabowskiego. Siemianice, 1360 r. Semyanovicz, wś kośc. , okr. wiej. , dwór, okr. dworski i st. pocz. , w pow, ostrzeszowskim Kępno, dekan. kępiński, o 15 klm. na płd. wschód od Kępna, 8 1 2 klm. ku płn. od Byczyny, na trakcie na Opatów i Kępno do Ostrzeszowa, przy dr. żel. gnieźn. kluczborskiej, na lew. brzegu Pratwy, przy granicach Szląska i król. polskiego, wzn. 182 mt. npm. ; par. i poczta w miejscu, st. dr. żeL w Łęce Opatowskiej Lenka o 4 klm. W r. 1360 bisk. wrocławski Przecław, między innemi, nadał S. w dożywocie Stefanowi Gromassy, kan. pozn. ; późniejszymi dziedzicami byli Siemiańscy r. 1550, Tarnowscy r. 1621, Warszyccy i w końcu Szembekowie. Około r. 1550 było tu 23 osadn. , 12 łan. osiadł. , jeden sołtyski i karczmarz. Na obszarze S. wykopano popielnice i przedmioty bronzowe. Kościół p. w. św. Idziego wystawił Jan Wieluń Siemiański dziedzic w r. 1553; kościół ten wkrótce potem zajęty przez braci czeskich, zwrócony został katolikom przez Joachima Tarnowskiego, woj. parnawskiego, ststę wendeńskiego. W miejsce starego wystawił generał Piotr hr. Szembek nowy kościół z cegły w r. 1856; zaprowadzo Siemakowo Siemański Siemaszki Siemaszkiszki Siemaszkowszczyzna Siemaszyszki Siemborze Siemcichy Siemczenki Siemczuk Siemczyce Siemiagi Siemiaki Siemianka Siemianowice Siemianowizna Siemianowen Siemianów Siemiankowszczyzna Siemianka Siemianówka no tu bractwo św. Józefa. Pieczęć kościelna wyobraża św. Idziego; księgi sięgają r. 1654; dochody wylicza ks. Fabisz w Kronice dekanatu kompińskiego str. 195. W dzwonnicy, wystawionej r. 1807, znajdują się zegar i 2 dzwony, jeden z r. 1552 a drugi z r. 1689. Szpital i szkoła istniały tu w r. 1694. Par. , liczącą 1676 dusz, składają Dymacz, Józefówka, Maryanka, Raków z szkołą i kaplicą p. w. N. M. Panny, Siemianice i Wesoła. Wś z os. Granica 14 dm. , 107 mk. i Klasak 15 dm. , 115 mk. tworzy okrąg, który ma 87 dm. , 635 mk. 598 kat. , 37 prot. i 423 ha obszaru 344 roli, 54 łąk. Dwór z Józefówką, Maryanką Siemiańską i Wesołą tworzy okrąg dworski, mający 23 dm. , 362 mk. 351 kat. , 11 prot. i 1102 ha 497 roli, 24 łąk, 471 lasu; gorzelnia i tartak parowy, młyn wodny, owczarnia zarodowa, chów bydła holender. , właścicielem jest Piotr hr. Szembek. E. Cal. Siemianka, ob. Siemionka. Siemiankowszczyzna, fol. pryw. , pow. lidzki, 3 okr. pol. , o 24 w. od Szczuczyna, 5 mk. 1866. Siemianów, w XVI w. Ssyemyanowo, wś i fol, pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Głogo wiec, odl. 9 w. od Kutna przy drodze do Go stynina, ma 24 dm. , 265 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 178 mk. Staranno gospodarstwo fol warczne. W 1876 r. fol. Siemianów rozl. mr. 1035 gr. i ogr. mr. 684, łąk mr. 85, pastw. mr. 2, lasu mr. 219, nieuż. mr. 46; bud. mur. 6, z drzewa 8; płodozmian 4 i 8polowy; las urządzony. W skład dóbr wchodziły poprze dnio wś S. os. 30, mr. 125; wś Wola Raci borowska os. 21, mr. 114; wś Wieszczyce os. 18, mr. 59; wś Wzgórze os. 11, mr. 181; wś Nowiny os. 6, mr, 74. Dziesięcina ze wszy stkich łanów szła dla pleb. w Głogowie; kmie cie dawali jeszcze kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 478. Br. Ch. Siemianowen, ob. Szymanowo. Siemianowice, 1532 Semewowitze, niem. Siemianowitz, dobra ryc. i wś, pow. bytomski, par. kat. Michałowice, do 1820 r. par. Czeladź. Wr. 1861 było 311 dm. , 6216 mk 548 ew. . S. leżą na samej granicy od królestwa polskiego, o milę od Bytomia. Dobra te od Siemianowskich przeszły do Krzysztofa Mieroszewskiego na początku XVII w. i pozostawały w ręku tej rodziny do 1692 r. por. Jakubowice. Następnie przeszły w posiadanie rodziny hr. Henckel von Donnersmatk. W 1861 r. dobra te składały się z fol. Bienenhof i Bańków i obejmowały 1922 mr. roli, 90 mr. łąk, 14 mr. ogr. , 18 mr. dwor. zabudow. i 1760 mr. lasu; gmina wiejska miała 701 mr. 651 mr. roli. Od 1860 r. istnieje w S. szkoła, która zaraz po otwarciu liczyła 470 dzieci. Na obszarze S. urządzoną została w 1787 r. kopalnia węgla; przy niej otwierano kolejno inne, którym dano ogólną nazwę Eugeniengluecksgrube. W 1861 r. pracowało tu 631 mężcz. , 340 kob. i 582 dzieci. Wydobywano węgla do miliona tonn rocznie. Na obszarze S. również, hr. Henckel von Donnersmark założył wspólnie z braćmi Oppenfeld z Berlina w 1836 r. wielkie fabryki żelazne, znane pod nazwą Laurahuette. W 1858 r. , po rozwiązaniu spółki, hr. Henckel objął zakłady na siebie. Około 1870 r. przeszły na własność towarzystwa akcyjnego. W 1860 r. było tu już 6 wielkich pieców, trzy walcownio i tokarnia. Przy piecach tych było 8 kotłów parowych i dwa miechy o sile 270 koni. Opalano je koksom. Produkcya surowego żelaza wynosiła 125, 000 centn rocznie; odrębny piec do wyrobu wyborowego żelaza dostarczał 14, 000 cent. Przy zakładach tych pracowało 200 robotn. Trzy walcownie, posługujące się silą 305 koni parow. , wyrabiały 250, 000 centn. walcowanego żelaza i zatrudniały do 800 robotn. Na połudn. od Laurahuette powstała w lesie siemianowickim w 1842 r. huta cynkowa zwana GeorgsZinkhuette. Około 1860 r. wydawała ona 44, 220 centn. cynku, przerabiając 276, 360 cent. galmanu i 243, 000 tonn węgla i zatrudniała 290 robotn. W 1870 r. Laurahuetto wraz z przyległemi zakładami fabrycznymi liczyła do 12, 000 mk. 8. paraf. , dek. bytomskiego, obejmowała 8011 katol, 674 ewang. , 367 izr. W zamku kaplica. Siemianowizna, wś włośc, pow. nowomiński, gm. i par. Kuflew, ma 62 mk. , 136 mr. Wchodziła w skład dóbr Kałuszyn. Siemianówka, rus. Siemianiwka, wś, pow. lwowski, 24 klm. na płd. zach. od Lwowa, 5 klm. na płn. wsch. od Szczerca sąd. pow. , st. kol, urz. pocz. i tel. . Na płd. leżą Piaski i Szczerzec, na zach. Ostrów i Sufraganka część Serdycy, na płn. zach. Leśniowice, na płn. wsch. Pustomyty, na wsch. Miłoszowice i Chrusno. Płd. wsch. częśó wsi przepływa pot. Szczerek. Wzdłuż granicy wsch. płynie Bartatówka al Stawczanka, dopływ Szczerka, a wzdłuż granicy zach. pot. Niemiecki dopł. Szczerka. Zabudowania wiejskie leżą na praw. brzegu Szczerka 278 mt. . Środkiem obszaru idzie linia dr. źelaz. Własn. większa Dawida Abrahamewicza ma roli or. 329, łąk i ogr. 618, past. 183, lasu 73 mr. ; wł. mn. roli or. 1557, łąk i ogr. 515, past. 331, lasu 13 mr. W r. 1880 było 321 dm. , 1745 mk w gm. , 8 dm. , 76 mk. na obsz. dwor. 1609 rz. kat. , 169 gr. kat. , 32 izrel. , 11 innych wyznań; 1794 Polaków, 20 Niemców. Par. rz. katol. w miejscu, dek. szczerzecki. Par. fundował w r. 1660 Aleksander Jan Potocki, woj. smoleński, ststa szczerzecki. Kościół murowany, konsekrowany w r. 1723 p. w. św. Marcina. Do par. należą Chrusno, Dobrzany i Miłoszowice. Par. gr. kat. w Szczercu. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała, szkoła etat. czteroklasowa, kasa pożyczk. gmin. z kapit. 144 złr. i młyn. W r. 1566 Zygmunt August poleca Marcinowi Kunatowi, dzierżawcy królewszczyzn Siemianówki i Choroszny, przestrzeganie gleitu, danego chłopom tejże wsi Arch. Bern. we Lwowie, C. , t. 332, str. 410 i nakazuje Piotrowi Barzemu, star. lwowskiemu, aby chłopów tych wsi bronił od ucisku Kunata 1. c, str. 409. W r. 1570 poleca król Mikoł. Herburtowi, stście lwowskiemu, rozgraniczyć wsi Chorosznę i Siemianówkę, dzierżawę Kunata, od wsi królew. Piaski i Dobrzany l. c. , C, t. 334, str. 268. W r. 1590 Zygmunt III uwiadamia dzierżawców Chrosna i Siemianówki, że nadał Krzysztofowi Niszczyckiemu, stście przasnyskiemu, prawo wykupna tych wsi z rąk dotychczasowych posesorów 1. c. , C, t. 346, str. 1041 i 1043. W r. 1658 odbiera Jan Kazimierz sołtystwo w S. Zofii z Żmigroda Stadnickiej, wdowie po Sebastyanie Czermińskim, z powodu niezapłacenia kwarty i nadaje Franciszkowi Lewoszyńskiemu, miecznikowi przemyskiemu, w dożywocie 1. o. , C, t. 77, str. 254. W r. 1693 Jan III pozwala Aleks. i Teresie z Szczekarzewic Potockim, podkomorstwu halickim, wydzierżawić S. i Chorosnę Annie z Kosiny Iskrzynej, podstolinie buskiej 1. c, C. , t. 465, str. 1992. W r. 1730 uwiadamia August II Józefa i Ludwikę Potockich, dzierżawców S. i Chorosny, o wysłaniu komisarzy celem rozgraniczenia tych wsi od Miłoszowic i Pustomyt 1. o. , C. , t. 570, str. 1413; rozgraniczenie str. 1381. W lustracyi z r. 1661 i 1662 Rkp. Ossol, Nr. 2834, str. 161 czytamy Tej wsi posesorem jest JMPan Michał Morzkowski, rotmistrz Jego Kr. Mości, za przywilejem. Ta wieś na łanach 15 zdawna zasiadła, między którymi łan jeden, który do fundacyi kościoła Siemianowskiego należy. Pustych teraz łanów 12. Poddanych w tej wsi przed wojną bywało osiadłych 20, a teraz tylko 7, którzy na łanach dwóch i ćwierci siedzą. Czynsz z ćwierci łanu płacić powinni gr. 12, uczyni ze 2 łanów i ćwierci zł. 2 gr. 18. Owsa z łanu kłoda jedna miary lwowskiej, co uczyni ze 2 łanów kłód owsa 2 i półmiarków 2; półmiarek owsa rachując po gr. 15 facit zł. 9. Kur prostych z ćwierci łanu 3 dawać powinni; ze 2 łanów i ćwierci przyjdzie od nich kur 27; kurę rachując po gr. 3 facit zł. 2 gr. 21. Kapłonów i jajec niedają. Dziesięcina pszczelna, według dawnego zwyczaju, od pszczół oczkowe dają, od pnia po gr. 5, które że niejednako każdego przychodzi roku, teraz kładziemy ten prowent na zł. 5. Stróżne przedtem z ćwierci łanu płacili po 1 zł. , przy którem i teraz onych zachowujemy, żeby za nie tak jako przedtem po 1 zł. dawali, które u czyni zł. 9. Zagrodników w tej wsi jest 3, którzy dwa dni w tydzień od południa pieszo robić powinni. Czynszu żadnego nie dają. Robota Poddani w tej wsi z ćwierci łanu 3 dni w tydzień od południa sprzężajem robić powinni, we żniwa 3 pługi odprawują, do łąk sprzątania chodzą. Powóz do Lwowa za mil 3, a nie dalej odprawują, ale im, kiedy jadą, pan dzierżawca 2 dni za drogę wytrącić po winien. Młyn jest w tej wsi o jednem kole, na stawie, teraz świeżo postawiony, trzyma Her manowicz, na trzeciej mierze postanowiony. Czynszu, przyszłe uważając lata, kładziemy z niego na rok oraz ze stawem zł. 30. Do te go młyna ćwierć łanu roli, łąka i ogród nale ży. Przy młynie jest stawek zarosły. Jest i drugi staw w polu, większy, który pusto przez kilkanaście lat leżał, teraźniejszy pan dzierżawca go zastawił, pożytku z tego stawu jeszcze niema. Spust we 3 leciech, szacując na 90 zł. , dzieląc tę sumę na 3 razy, uczyni na rok 30 zł. Karczmy ani wybrańca w tej wsi nie masz, bo wieś na samem przedmie ściu szczerzeckim. Kościół jest w tej wsi. Jus collationis do króla JMC. należy. Dziesię ciny poddani z tej wsi wytycznej nie dają, tylko meszne według dawnego zwyczaju. Summa prowentu z tej wsi facit 89 zł. 9 gr. Dworek jest w tej wsi, który teraźniejszy pan dzierżawca budować począł. W tym dwor ku izdeb 3, sień, sklepy dwa murowane, staj nia na kilkanaście koni i obora. Folwark Sie mianowski Urodzaj folwarkowy. Fole jedno. Żyta półmiarków lwowskich 40, jęczmienia 24, owsa 32, hreczki 16, grochu 2. Pszenicy i prosa tu nie siewają. Siana stert bywa 4. Summa prowentu z tego folwarku facit 268 zł. Lu. Dz. Siemianowo, 1266 r. Semyanowo, wś, pow. gnieźnieński, o 10 klm. na płd. od Kłecka, tyleż od Kiszkowa i Pobiedzisk i o 1 klm. na wschód od jez. Ledno Lednica, par. Dziekanowice, szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Chwałkowie Weissenburg Bz. Bromberg o 5 klm. ; 30 dm. , 249 mk. 237 kat. , 12 prot. i 403 ha 342 roli, 36 łąk. Folw. z obszarem 173, 87 ha posiada Adam Prądzyński. S. było wsią książęcą, którą Bolesław syn Odonicza oddał sołtysowi Antoniemu w r. 1266 do osadzania na prawie niemieckiem; w r. 1417 nabył je Mikołaj Łagiewnicki, kanonik i oficyał gnieźn. ; z czasem przeszło na własność kapituły gnieźn. , przez rząd pruski wcielone do domeny Kłecko. Około r. 1523 składało się z folw. i łanów km. W 1580 r. było 7 łan. , łan sołtyski i 1 zagr. ; w 1618 r. były 4 łany osiadłe i jeden dziedziczny. S. trzymał wówczas Piotr Grochowicki, archidyakon gnieźn. Siemianowo Siemianowo Siemianowskie Siemiany Siemia Siemianowskie Koniuszki Siemiatycze Siemianowskie Koniuszki, ob. Koniuszki Siemianowskie. Siemiańska Maryanka 1. wś, pow. ostrzeszowski Kępno, o 14 klm. na płd. wsch. od Kępna, pod Siemianicami par. i poczta, wznies. 181 mt. n. p. m. ; stacya drogi żel. w Łęce o 3 1 2 klm. ; 18 dm. , 104 mk. 1 prot. i 74 ha 65 roli, 7 łąk. 2. S. , fol. do Siemianic 1 dm. , 33 mk. i leśniczówka 1 dm. , 6 mk. . E. Cal. Siemiany, wś, pow. rossieński, gm. Skawdwile, o 43 w. od Rossień. Siemiatycze, mko na praw. brzegu błotnistej rzki Kamianki, w pobliżu ujścia jej do Bugu, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. poL, gm. Siemiatycze, odl. o 45 w. od Bielska a 162 w. od Grodna. Posiada zarząd policyjny dla 3 gmin powiatu siemiatyckiej, aleksandrowskiej i narojskiej, zarząd gminny, cerkiew paraf. , kośoiół kat. paraf. p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , kościół ewang. , synagogę, 2 domy modlitwy żydowskie, targi co poniedziałek i czwartek, 2 jarmarki, fabrykę tytuniu, która w 1867 r. wyprodukowała 332 pud. tytuniu, 388 pud. tabaki, 51, 0001 sztuk cygar i 32, 000 sztuk papierosów; 2 niewielkie fabryki sukna. W 1878 r. było w S. 4634 mk. 2099 męz. i 2535 kob. , w tej liczbie 3600 żyd. W 1775 r, było tu 285 dm. , w 1793 r. zaś przeszło 300 dm. i 3500 mk. , w większej połowie żydów. Par. prawosł. , dekanatu błahoczynia drohiczyńskiego, ma 2995 wiernych, cerkiew paraf. i filialną oraz kaplicę cmentarną. Kościół katol. wzniesiony z muru w 1637 r. przez ks. Lwa Sapiehę, na miejscu dawnego drewnianego z 1513 r. , fundacyi Michała Kmity z Chożewa, oddany został przez Michała Sapiehę, pisarza w. litew. , misyonarzom, z obowiązkiem obsługiwania parafii. Par. katol. , dek. bielskiego, ma 3310 wiernych i kaplicę na cmentarzu grzebalnym. W początku XV w. S. należały do Kmitów z Chożewa. Kazimierz Jagiellończyk nadał je wojewodzie wileńskiemu Olechnie Aleksandrowi Sudymontowiczowi z Chożewa, od którego, jako wiano córki jego Olechny, przeszły do Mikołaja Tęczyńskiego. Olechna aktem spisanym w Lubomli w 1522 r. w niedzielę p. św. Janie a potwierdzonym przez Zygmunta I w Brześciu w tymże roku, zapisała S. córce swej Annie, żonie kasztel. sandomierskiego Szydłowieckiego. Wkrótce jednakże bracia jej Andrzej, wwoda krakowski, i Jan, ruski, odkupili od niej te dobra, bowiem w 1527 r. sprzedają S. z przyległościami za 8000 złot. litew. pisarzowi królewskiemu i podskarbiemu w. ks. lit. Bohuszowi Bohowitynowi. Z ręką córki jego Anny, żony Stanisława Tęczyńskiego, powróciły S. w dom Tęczyńskich, poczem, również drogą wiana za Katarzyną Tęczyńską, przeszły na krótko w posiadanie kn. słuckiego Jerzego Olelkowicza. Katarzyna z Tęczyńskich owdowiawszy, wyszła powtórnie za Krzysztofa Radziwiłła, wwodę wileńskiego, wnosząc mu S. W 1542 r. przywilejem wydanym w Wilnie Zygmunt August, wynagradzając zasługi Stanisława Tęczyńskiego, nadał S. prawo miejskie, dozwolił mieszkańcom rządzić się prawem magdeburskiem, wyłączył ich z władzy sądowej wojewody, kasztelana, ststy i sędziów ziemskich, ustanowił 3 jarmarki doroczne i targi tygodniowe w czwartek, w końcu, dla szybszego rozwoju miasta, uwolnił mieszczan na lat 12 od wszelkich podatków i ciężarów. W 1650 r. Tęczyński określił wzajemno stosunki mieszczan do dworu i dziedziców Siemiatycz. W 1554 r. na prośbę owdowiałej ks. słuckiej Katarzyny Olelkowiczówny Zygmunt August dozwolił wystawić most na Bugu naprzeciw S. i ustanowił opłatę mostowego od koni, wołów, wozów z towarami komięg i innych statków wodnych. Od Radziwiłłów przeszły S. do Sapiehów, którzy często tu przebywali, mając piękny pałac z obszernym ogrodem. Z Sapiehów dziedzicami 8. byli Benedykt Paweł, podskarbi i pisarz ziemski w. ks. lit. , Michał, pisarz w. k. lit. i Aleksander. Z tych Michał sprowadził tu misyonarzy i około 1725 r. wystawił im wspaniały klasztor i wzniósł kościół W r. 1753 r. 8. , jako wiano za Anną Sapieżanką, dostały się wwodzie bracławskiemu ks. Jabłonowskiemu. Ks. Jabłonowska nie szczędziła nakładów aby podnieść 8. i uczynić je ogniskiem handlu. W tym celu wymurowała ogromny dwupiętrowy ratusz ze sklepami i wyjednała u króla W 1789 r. ustanowienie 4niedzielnego jarmarku na św. Annę. Założyła drukarnię, bibliotekę, gabinet hist. naturalnej, zbiory starożytności, wiele fabryk, szkołę akuszerek. Nadto troskliwie starała się o polepszenie losu swych włościan między innemi istniała tu kasa pożyczkowa i zaprowadzenie w dobrach starannej administracyi. Król Stanisław August gościł tu w 1777 r. a następnie od 3 do 5 grudnia 1793 r. , powracając z sejmu grodzieńskiego. Po śmierci Anny Jabłonowskiej w 1801 r. S. dostały się Mejznerowi a następnie drogą wiana gen. Fenshave, w ręku spadkobierców którego i obecnie się znajdują. W kościele siemiatyckim był piękny obraz N. M. P. i św. Wincentego a Paulo, pędzla Czechowicza. W 1803 r. zbiory zgromadzone w pałacu siemiatyckim zakupił cesarz Aleksander I za 50, 000 dukatów. Pożar w lutym 1863 r. zadał dotkliwą klęskę miastu. Podług Węgierskiego Slavonia reformata, str. 149 była w S. szkoła ewang. , na mocy czego przypuszcza Łuka Siemichody Siemicec Siemibratowo Siemiątkowo Siemiażyn Siemiawa szewicz Dzieje kośc. wyzn. helwec, II, 78, że istniał też zbór. J. Krz. Siemiawa, fol. , pow. maryampolski, gm. Freda, par. Godlewo, odl. od Maryampola 48 w. , ma 4 dm. , 67 mk, Siemiażyn, dobra, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Krasnopol, własność Iwanowskich w 1864 r. . Siemiątkowo 1. ogólna nazwa obszaru pierwotnej rozległej wsi w pow. sierpeckim, gm. i par. Gradzanowo, odl. 22 do 28 wiorst od Sierpca; w obrębie tym istnieją obecnie a S. Budy, wś włośc. i kol. , odl. o 22 w. od Sierpca, liczy 9 dm. , 90 mk. , 289 mr. Por. Budy Siemiątkowskie, b S, Koziebrody al. S. Pańskie, wś i fol, odl o 27 w. od Sierpca, posiada urząd gm. , ewang. dom modlitwy, szkołę początkową, wiatrak, karczmę, 72 dm. , 440 mk. , 1373 mr. W 1827 r. 8 dm. , 43 mk. W 1884 r. fol. 8. Pańskie al. Koziebrodzkie lit. B rozl. mr. 175 gr. or. i ogr. mr. 102, łąk mr. 23, lasu mr. 39, nieuż. mr. U; bud. mur. 2. c S. Rechty, wś, odl. 28 w. od Sierpca, ma 19 dm. , 108 mk. , 295 mr. W 1827 r. 4 dm. , 16 mk. d S. Rogalne, wś i fol. , ma 12 dm. , 131 mk. W 1827 r. 14 dm. , 130 mk. W 1884 r. fol. S. Regalne rozl. mr. 819 gr. or. i ogr. mr. 411, łąk mr. 68, past. mr. 33, lasu mr. 288, nieuż. mr. 19; bud. mur. 7, drewn. 9; płodozm. 7pol. , las nieurządzony. Wś S. Regalne os. 14, mr. 34; wś Sokołowy Kąt os. 61, mr. 290; wś Nowa Wieś os. 27, mr. 252; wś Dąbki os. 8, mr. 32. e S. Kosmy, ob. Kosmy S. 2. S. , wś szlach. , pow. ostrołęcki, gm. Troszyn, par. Kleczkowo. Br, Ch. Siemiątkowo, fol. , tuż pod Szamotułami, wchodzi w skład klucza szamotulskiego, składa się z 3 dm. komorniczych. Siemibratowo, st. dr. żel. moskiewskojarosławskiej w pow, rostowskim. Siemicec os, młyn. , pow. tomaszowski, gm. Tyszowce, par, Wożuczyn. Siemichocze, wś, pow. brzeski, w 5 okr. pol, gm. Rogacze, o 53 w. od Brześcia. Siemichody, pow. radomyski, ob. Semichody. Siemiduby, Semyduby, wś, pow. humański, należała do klucza podwysoczańskiego hr. Stanisława Potockiego, W 1817 r. miała 267 dusz męz, , 164 mr. lasu i 348 mr. roli. W nowszych spisach niepodana, Siemiechów, w XVI w. Syemichow, wś i fol nad rz. Wartą, pow. laski, gm. Dąbrowa Widawska, par. Brzyków, leży na prawo od drogi z Widawy do Wielunia, odl. 8 w. od Widawy, 30 w. od Łasku; wś ma 19 dm. , 146 mk. ; fol. 3 dm. , 47 mk. , młyn wodny, pokłady torfu. W 1827 r. 12 dm. , 162 mk. W 1886 r. fol. rozl. mr. 842 gr. or. i ogr. mr. 267, łąk mr. 134, past. mr. 19, lasu mr. 361, w odpadkach mr. 11, nieuż. mr. 50; bud. mur. 4, drewn. 7, las nieurządzony. Wś S. os. 26, mr. 177. W 1868 r. oddzielono od dóbr S. fol Osieczno. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę kanonii gnieźn. , pleb. w Brzykowie zaś tylko kolędę, po groszu z łanu. Fol dawał dziesięcinę do Brzykowa Łaski, L. B. , I, 474. W 1576 r. było tu 6 łanów Pawiński, Wielkop. , II, 218, B. C. Siemiechów al. Siemichów, , wś, pow. tarnowski, nad pot. Brzozowskim lew. dopł. Dunajca i przy gościńcu z Zakluczyna do Gromnika nad Białą 5 klm. , wznies, 245 mt. npm. , składa się z właściwej wsi i przysiółków; Góry Wielkie, Góry Małe, Łęk, Moszczenice i Wiesiołka, Podobnie i obszar większej posiadł. dzieli się na trzy części Siemiechów, Leśniczówkę i Dybówkę. Cała osada liczy 247 dm. 11 na obsz. więk. pos. i 1595 mk. 769 męż. , 826 kob. ; 1547 rz. kat. i 48 izrael. Obszar więk. pos. wynosi 579 roli, 6 łąk, 14 past. i 511 mr. lasu; pos, mn. ma 1687 roli, 132 łąk, 310 past. i 307 mr. lasu. We wsi jest drewniany kościół paraf. i szkoła ludowa. Par, należy do dyec. tarnowskiej, dek. tuchowskiego. Według Długosza L. B. , III, 216 wś Szemychów miała parafią i należała dawniej do opactwa tynieckiego na mocy przywileju Kazimierza W. z r. 1354, ale ją Spytek z Melsztyna przemocą odebrał klasztorowi, niedługo przed bitwą nad Worskłą 1398 r. , w której poległ i słusznie utracił swoje, który zajął cudze. W drugiej wzmiance II, 276 milczy Długosz iżby Siemiechów należał do opactwa tynieckiego. W 1581 r. Sziemichow Pawiński, Małop. , 118 ze sołtystwem należał do Siemichowskiego i liczył 25 łanów kmiec. , 10 zagród bez roli, 3 komorników z bydłem, 8 bez bydła, 4 rzemieślników i 1 1 2 łana sołtysiego. Wioska ta graniczy na zach. z Faściszową, na wschód z Gromnikiem, na płd. z Brzozową a na płn. przez duży bukowy las z Łubinką, Siemiechowskie starostwo niegrodowe, w woj. krakowskiem, pow. bieckim, podług spisów podskarbińskich z r, 1770 obejmowało wieś Siemiechów z wójtowstwem i trzy folwarki, które w tym czasie posiadał Ignacy Krasiński, opłacając zeń kwarty złp, 1266 gr. 17, a hyberny złp. 458 gr. 12. Po zajęciu tych dóbr przez rząd austryacki w r. 1772, tenże sprzedał je w r. 1789 temuż Krasińskiemu za cenę lustracyjną. Mac. Siemiechowicze, wś, pow, piński, w 2 okr. pol, gm. Mokrze, ma 52 mk. ; cerkiew paraf. Własność Pusłowskich. Ks. M. Siemiechówka, potok podgórski, powstaje w obr. Siemiechowa, pow. tarnowski, w Bukowym lesie, na połud, stoku góry Wału 526 mt. ; płynie z początku na płd. wschód obszarom gminy, po pod wzgórze lesiste Dyb Siemiawa Siemiechówka Siemiechowicze Siemiechów Siemiduby Siemichocze Siemieńcza Siemiginów bówkę 334 mt. ; potem zwraca się na zach. , płynie wzdłuż gościńca wiodącego z Gromni ka do Zakliczyna. Na granicy Siemiecha, Wróblewic i Lusławic łączy się od lew. brze gu z Kamienicą z pod Suchej góry 425 mt, , tworząc rz. Brzozówkę, która płynąc na płn. zach. , tworzy granicę między Lusławicami pow. brzeski a Wróblowicami pow. tarnow ski. Uchodzi do Dunajca z prawego brzegu. Długość S. aż do połączenia się z Kamienicą 8 klm. , odtąd do ujścia 3 klm. Dolny bieg Brzozówki tuż przed ujściem leży na obsza rze Wróblowic. Br. G. Siemieginów, ob. Siemiginów. Siemiejki, słoboda nad Donem, pow. ostrogozski gub. woroneskiej, o 90 w. od Ostrogożska, ma 360 dm. , 214 mk. , 2 jarmarki, gorzelnię. Siemiejlina, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Giedrojcie, okr. wiejski Okmiana, o 2 w. od gminy, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kupryszki, Kiersnowskich. Siemień al. Siemieńskie, jezioro, zwykle Siemieński Staw zwane, zajmuje płd. wschodnią krawędź pow. radzyńskiego, na granicy pow, włodawskiego. Tworzy je właściwie rzeczka Tyśmienica, która nadchodząc od płd. z pod Ostrowa, rozlewa się między wsią Tyśmienicą a Siemieniem w rozległe kilkowiorstowo jezioro, mające 1192 mr. obszaru. Siemień 1. wś, pow. tomaszowski, gm. Tarnowatka, par. Wożuczyn. W 1827 r. 53 dm. , 312 mk. 2. S. , u Długosza Szemyan, w 1531 r. Syemyan, wś i fol. nad rz. Tyśmienicą, przy jej wyjściu z wielkiego jeziora stawu Siemieńskiego i niedaleko zejścia się jej z Piwonią, pow. radzyński, gm. Siemień, par. Parczew, odl. 20 w. od Radzynia, ma 51 dm. , 268 mk. , młyn wodny. W 1827 r. 30 dm. , 295 mk. W 1871 r. fol. S. pozostały po rozdziale dóbr. t. n. , rozl. mr. 3196 gr. or. i ogr. mr. 662, łąk mr. 223, past. mr. 98, wody mr. 1192, lasu mr. 789, zarośli mr. 117, bagna mr. 57, nieuż. mr. 59; bud. mur. 6, drewn. 22; płodozm. 15polowy, las urządzony w kolei 90letniej. W skład dóbr wchodziły poprzednio wsi S. os. 37, mr. 189; Wólka Siemieńska os. 20, mr. 369; Tulniki os. 21, mr. 172; Wola Tulnicka os. 21, mr. 477; Gródek os. 16, mr. 326; Działyń os. 36, mr. 524; Juliopol os. 50, mr. 867; Przymus os. 8, mr. 99; Sewerynówka os. 38, mr. 631; Budki al. Nadzieja 08. 31, mr. 346. Od dóbr S. odłączone zostały dobra Brwinów ob. . Już w połowie XV w. S. należał do par. Parczów Długosz, L. B. , 548. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r1531 wś Siemień i Wola Siemieńska, w par. Parczów, miały 4 łany i młyn Pawiński, Małop. , 350. S. gmina graniczy z gm, Suchowola, Milanów, Lisiawólka, Brzozowy Kąt i Żelizna, ma 12, 361 mr. obszaru i 2890 mk. Należy do sądu gm. okr. III w Ci chostowie, st. p. Parczew. W gminie 2 szko ły początk. w Działyniu i Juliopolu. W skład gminy wchodzą Amelin, Działyń, Gródek, Juliopol, Kopicha Brwinów, Łupki, Nadzie ja, Przymus, Sewerynówka, Siemień, Sie mieńskaWólka, Tulniki, TulnickaWólka, Wierzchowiny i Władysławów. 3. S. , wś pow. łomżyński, gm. Kupiski, par. Łomża odl. 7 w. , w pobliżu Łomży, opodal lewego brzegu Narwi. W 1867 r. 89 dm. , około 300 mk. W 1827 r. 17 dm. , 105 mk. Jedna część S. wchodziła w skład ststwa łomżyńskiego, potem należała do dóbr narodowych Łomża, następnie do majoratu giełczyńskiego; drugą zamieszkiwała drobna szlachta. Obecnie S. składa się z kilku części a S. Dąbrowizna, folw. pryw. , 240 mr. W 1852 r. przez Dą browskich sprzedany Łochtynowi. Należy do Nowickiego. b. S. Szlachecki, zamieszkały przoz drobną szlachtę, 195 mr. c S. Rowy, wś włośc, 126 mr. d S. przy rzece część starościńska, wś włośc, 682 mr. , nie licząc nieużytków. S. wymieniony jest w dokumen tach z 1431 r. por. Herbarz Kapicy, ust. 188 i 312. Br. Ch. Lud. Krz. Siemieńcowo, zaśc pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. kat. Siemieńcza, wieś, pow. miński, ob. Siemieńczyce. Siemieńcze, rus. Semeneć, karczma w Rzepińcu, pow. buczacki. Stemieńczyce al. Siemieńcza, wś nad rz. Jaczonką, praw. dopł. Niemna, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Zasule, ma 23 osad; grunta lekkie, szczerkowe, łąki dobre. Siemieńczyki 1. zaśc pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 41 w. od Dzisny, 1 dm. , 15 mk. kat. 2. S. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, okr. wiejski Błoszniki, o 8 w. od gminy, 28 dusz rewiz. ; należy do dóbr Józefowo, Bacewiczów. Siemieniaki, wś, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. Rożanka, okr. wiejski i dobra Makarewiczów w 1864 r. Rakowicze, ma 20 dusz rewiz. Część należąca do Mokrzeckich miała 3 dusze rewiz. Siemieniakowszczyzna, fol. , pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Tarnopol, o 63 w. od Wołkowyska, Siemienice, w XVI w. Sysmyenice majus i minus, wś i fol. nad rz. Bzurą, pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Łęki, odl. 11 w. od Kutna, mają 19 dm. , 269 mk. W 1827 r. 17 dm. , 168 mk. W 1883 r. fol. S. z nomenk. Lisio Jamy rozl. mr. 802 gr. or. i ogr. mr. 459, łąk mr. 174, past. mr. 68, lasu mr. 70, nieuż. mr. 27; bud. mur. 5, drewn. 20 płodo Siemieginów Siemiejki Siemiejlina Siemień Siemieńcowo Siemieńcze Siemieńczyki Siemieniaki Siemieniakowszczyzna Siemienice Siemieniuki Siemieniszkiele Siemieniczki zmian 15polowy. Wś S. ma 251 mr. Na początku XVI w. łany folwarczne, na których w Siemieniczkach siedziało trzech kmieci, dawały dziesięcinę pleb. w Łękach, łany kmiece znów wikaryuszom kolegiaty łęczyckiej, pleban, zaś kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 489. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576, Jan Goliszewski miał 2 1 2 łan. , 3 zagr. ; Albert Puczek 1 łan, 1 osad. ; Marcin Zakrzewski 3 1 2 łan. , 2 zagr. , karczmę, młyn, 4 zagr. ; Łukasz Tarnowski 1 łan, 4 zagr. Pawiń. , Wlkop. , 109, 147. Br. Ch. Siemienice i Siemieniwice, ob. Siemionki. Siemieniczki, w XVI w. Siemienicze minus, wś i fol. nad rz. Bzurą, pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Łęki, odl 12 w. od Kutna, ma 12 dm. , 176 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 95 mk. W 1883 r. fol. S. rozl. mr. 616 gr. or. i ogr. mr. 318, łąk mr. 146, past. mr. 21 lasu mr. 121, nieuż. mr. 10; bud. mur. 1, drewn. 6; las nieurządzony, płodozm. 4polowy. Wś S. os. 21, mr. 214. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 we wsi S. minus Marcin Zakrzewski miał 1 łan, 1 zagr. , 3 osad. ; Jan Szamowski, kaszt. brzeziński, 2 1 2 łany, 4 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 109. Siemienie, wś, pow. płocki, gm. Majki, par. Łęg, odl. o 20 w. od Płocka, posiada szkołę początk. , 21 dm. , 238 mk. , 778 mr. 40 mr. nieuż. . W 1827 r. 15 dm. , 99 mk Według dok. ks. Konrada 1203 r. należała do bisk. płockich. Siemieniłowo, wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Wołkołata, okr. wiejski Wirże, o 5 w. od gminy a 67 w. od Wilejki, ma 4 dm. , 40 mk. katol. w 1864 r. 15 dusz rewiz. , młyn wodny; należy do dóbr skarb. Firkowszczyzna. Siemieniszki 1. wś włośc, pow. sejneń ski, gm. i par. Mirosław, odl. od Sejn 44 w. , 20 dm. , 125 mk. , 18 os. , 470 mr. W 1827 r. 20 dm. , 106 mk. , par. Sereje. Wchodziła w skład dóbr rząd. Obella. 2. S. , wś i fol. , pow. kalwaryjski, gm. Krasna, par. Simno, odl. 28 w. od Kalwaryi. Wś ma 30 dm. , 239 mk. , 34 os. , 515 mr. ; fol. ma 5 dm. , 43 mk. , 304 mr. ; wchodzi w skład majoratu rząd. Pryga. W 1827 r. S. , wś rząd. , miały 24 dm. , 178 mk. Siemieniskie starostwo niegrodowe w woj. i pow. trockim, W trakcie zaniemeń skim, podług spisów podskarbińskich z r. 1569 zaliczało się do ekonomii stołu królewskiego, wchodziło w skład dóbr Simno z przyległ. Następnie przemienione na ststwo, było 1766 w posiadaniu Ignacego Ziemeckiego, potem Michniewicza, którzy zeń opłacali kwarty złp. 100 a hyberny złp. 60. Br. Ch. Siemieniszki 1. wś, pow. dzisieński, w 2, okr. pol, gm. Jody, okr. wiejski i dobra, Bo Słownik Geograficzny T X. Zeszyt 115. żeranowych, Paulinowo, o 8 w. od gminy, 14 dusz rewiz. 2. S. , wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Kucewicze, okr. wiejski Mostwiliszki, o 17 w. od gminy a 6 w. od Oszmiany, ma 7 dm. , 42 mk. kat. Podług spisu z 1864 r. część należąca do dóbr Mostwiliszki, Sidorowiczów, miała 18, część zaś Mosiewiczów 2 dusze rewiz. 3. S. , os. karcz. , pow. trocki, w 1 okr. pol, 26 w. od Trok, 3 dm. , 20 mk. żyd. 4. S. , zaśc, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Ołsufiewa, Hanuszyszki, o 6 w. od gminy a 24 w. od Trok, ma 1 dm. , 11 mk. kat. podług spisu z 1864 r. 2 dusze rewiz. . 5. S. , zaśc. , pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Rzesza, okr. wiejski Werki, o 14 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Gienejciszki. 6. S. , wś włośc, pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Muśniki, okr. wiejski i dobra skarb. Kiernów, o 7 w. od gminy, 11 dusz rewiz. 7. S. , wś, pow. kowieński, w 2 okr. poL, o 52 w. od Kowna. 8. S. , wś, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 60 w. od Poniewieźa. 9. S. , wś, pow. rossieński, gm. i par. Szydłowo, o 21 w. od Rossień. 10. S. , dwór, pow. rossieński, gm. i par. Szydłowo, o 34 w. od Rossień. 11. S. , wś, pow. rossieński, gm. Szymkajcie, par. Girtakol, o 9 w, od Rossień. 12. S. , dwór, pow. szawelski, gm. Krupie, o 42 w. od Szawel 13. S. , wś, pow. szawelski, gm. Kirjanowo, o 70 w. od Szawel 14. S. , wś rząd. nad rz. Świętą, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, par. Uszpol, o 75 w. od Wiłkomierza. Na polach tej wsi znajduje się góra zamkowa horodyszcze, z okopami, szczątkami murów i podziemi, zapewne pierwotne Uszpole ob. . W rumowiskach tego zamczyska znaleziono około 1854 r. starożytny sygnet, prawdopodobnie krzyżacki. 15. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 57 w. od Wiłkomierza. 16. S. , wś nad jez. Ołowsza, pow. wiłkomierski gm. Wiżuny, par. Sudejki, o 79 w. od Wiłkomierza, uwłaszczona od dóbr Biguszki. 17. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Świadoście, o 32 w. od Wiłkomierza. 18. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Żmujdki, o 12 w. od mta pow. J. Krz. Siemieniszkiele, wś, pow. wiłkomierski, gm. Świadoście, o 37 w. od Wiłkomierza. Siemieniuki 1. Górne, wś włośc nad potokiem, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarb. Rykonty, o 13 w. od gminy a U w. od Trok, 30 dusz rewiz. 2. S. Dolne, wś włośc, tamże, 6 dusz rewiz. Podług spisu w 1866 r. wś S. ma 8 dm. , 71 mk. kat. Siemiennik, os. , pow. kutnowski, gm. i par. Kutno, ma 2 dm. , 48 mk. , 11 mr. dwor, , 7 mr. włośc Wchodził w skład dóbr Gnojno. Siemienówka, os. , pow. suwalski, gmina 35 Siemienice Siemienice Siemieniszki Siemienówka Siemiennik Siemieniłowo Siemienie Siemierzyce Siemierzyczka Siemieżewo Siemieszyno Siemieście Wólka, par. Bakałarzewo, odl od Suwałk 20 w. , ma 2 dm. , 7 mk. Siemienowo, wś na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, blizko Niborka pocz. , tel. , kol. żel; 612 ha, 59 dm. , 268 mk. SiemieńskaWólka, wś i fol. nad rz. Tyśmienicą, pow. radzyński, gm. Siemień, par. Czemierinki, odl. 18 w. od Radzynia. W r. 1871 fol S. Wólka, oddzielony od dóbr Siemień, rozl. mr. 657 gr. or. i ogr. mr. 356, łąk mr. 159, past. mr. 4, zarośli mr. 72, wody mr. 11, bagna mr. 38, nieuż. mr. 18; bud. drewn. 8; płodozm. 8pol. Ob. Siemień, Siemieńskie jezioro, ob. Siemień. Siemieniki 1. wś i karczma nad potokiem, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Holszany, okr. wiejski Siemiernlki, o 3 w. od gminy a 21 w, od Oszmiany. Wieś ma 34 dm. , 238 mk. katol. i 71 praw. 122 dusz rewiz. w 1864 r. , karczma zaś 1 dm. i 10 mk. żyd. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Draglewce, Karłówszczyzna, Kurowszczyzna i Naruszowce, w ogóle 230 dusz rewiz, włośc. uwłaszcz. 2. S. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. Horodek, okr. wiejski S. , o 1 1 2 w. od gminy, 58 dusz rewiz. i 2 jednodworców. W 1864 r. należała do dóbr Poniatowszczyzna, Świętorzeckich. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi S. , Bielewo, Bońki, Lalkowszcze, Poradowszczyzna, Wielkie Sioło, Zadworce, oraz zaśc. Jukary i Piórowszczyzna, w ogóle 189 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. , 12 b. ludzi dworskich i 2 jednodworców. 2. S. , wś, pow. miński, gm. Pierszaje, ma 10 osad pełnonadziałowych; grunta szczerkowe. J. Krz. A. Jel. Siemierowicze, wś nad rz. Pociechą, do pływem Świsłoczy, pow. ihumeński, w i okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, ma 12 osad pełnonadziałowych. Za poddaństwa należała do domin. Rafalin, Rewkiewiczów; grunta lek kie, łąki. obfite. Lud, oprócz rolnictwa, zajmuje się wyrobem rogóżek lipowych, gięciem pło zów do sani i dug wozowych, w części toż flisactwem. A. Jel. Siemierz, wś i fol. lit. A i B, pow. tomaszowski, gm. Komarów, par. Wożuczyn, odl 21 w. od Zamościa i Tomaszowa a 7 w. od traktu bitego. W wyniosłem położeniu, śród górzystej wyżyny, ma 47 dm. , 319 mk. 278 r. 1. , 11 izrael. ; ludność uboga. Prócz uprawy roli wyrabia z drzewa łyżki, szufle i t. p. Są w S. dwa folw. Pierwszy, na wschód położony, Stanisł. Nowickiego i spadkobierców, drugi, na zachód, Wysoczańskich. W 1885 r. fol. S. lit. A rozl. mr. 302 gr. or. i ogr. mr. 219, łąk mr. 20, lasu mr. 59, nieuż. mr. 4; bud. drewn. 7; płodozm. 12pol. , las nieurząny, Wś S. lit. A os. 30, mr. 198; wś S. lit. B os. 42, mr. 312. PoL S. lit. B rozl. mr. 323 gr. or, i ogr. mr. 282, łąk mr. 14, lasu mr. 24, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 12; płodozm. 12polowy. W 1827 r. było tu 53 dm. , 312 mk. Siemierzyce, 1581 r. Sziemieszice, wś i fol. , pow. olkuski, gm. i par. Kroczyce. W 1827 r. było 30 dm. , 202 mk. W 1581 r. częśó wojewody krakow, miała 5 łan. kmiec, 1 łan sołtysi, 1 zagr. z rolą, 1 komor. bez bydła; część Józefa Giebułtowskiego 1 łan km. , 1 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 76. Siemierzycze, mylnie, ob. Siemierzyczka. Siemierzyczka, Siemierzeczka, rus. Smi reczka, mylnie Siemierzycze, wś nad bezim. do pływem Sobu, pow. hajsyński, okr. poL Te plik, gm. , par. i sąd Granów, ma 73 osad, 443 mk. 19 jednodworców, 263 dz. ziemi włośc, 2564 dz. dwors. wraz z Hańczą i Rachnami. Należała do klucza chaszczowackiego Potoc kich, obecnie Sznajderów. Lr. M. Siemieście, wś, pow. telszewski, w 2 okr. poL, o 46 w. od Telsz. Siemieszyno, zaśc. szlach, , pow. wilejski, w 3 okr. poL, o 84 w. od Wilejki, 1 dm. , 9 mk. 3 praw. , 6 kat. . Siemieżewo, miasteczko nad rz. Morocz, przy ujściu do niej rz. Wuswy, pow. słucki, w 1 okr. poL starobińskim, gm. Kijewicze, par. kat. Cimkowicze, odl. 5 mil od Słucka, 2 w. od dawnej szosy brzeskomoskiew. , 60 w. od st. dr. żel. moskiew. brzeskiej Horodzieje i tyleż od st. dr. żel. poleskiej Lachowicze, w miejscowości równej, małoleśnej. Do 1874 r. mko należało do ordynacyi kleckiej, odtąd do nieświeskiej, ma około 250 osad, 8 illic, plac we środku z cerkwią p. w. Opieki N. M. P. , o 3ch kopułach, wzniesioną przez Radziwiłłów, na miejscu starej w 1720 r. Cerkiew ma z dawnych zapisów oprócz sadyb 2 włóki i 10 mr. gruntów z łąkami. Par. ma około 2000 wiernych, 2 kaplice św. Jerzego w miejscu na cmentarzu grzebalnym i Narodzenia N. M. P. z 1823 r. we wsi Mackiewiczach. Podług podania osada ta założoną została przez kolonistów i rzeczywiście mieszkańcy chrześcianie wyróżniają się od okolicznego ludu wyjątkowem ochędóstwem, rządnością, pracowitością, moralnością, uzdolnieniem do rzemiósł i zamożnością. Pańszczyzny nie odrabiali nigdy i płacili czynsz z ziemi. Kobiety są wybornemi gospodyniami i celują wyrobami z lnu i wełny. Każda z nich w ciągu roku stara się utkać od 10 15 trzydziestołokciowych zwojów tkanin, przeważnie płótna; przed każdem świętem myją ściany w chatach; to samo czynią przed siejbą i przed żniwami, zaś dziewki przed zamążpójściem przy pomocy towarzyszek obmywają ściany mieszkań wewnątrz i zewnątrz, przyczem śpiewają starożytne pieśni obrzędowe. Kobiety noszą zwykle drogie korale, wartości do 50 rubli. Używają języka białoruskiego z przymieszką Siemienowo Siemienowo Siemieńska Siemieńskie Siemieniki Siemierowicze Siemierz Siemierzycze słów polskich, mówią jednak i czytają po polsku. Miejscowy paroch Sciepura zeznał urzędownie w 1880 r. , iż widział jak gospodarz siemieżewski przeżywszy z żoną lat 35, przesuszał żyto dane mu w posagu, mówiąc chowam je na pamiątkę. Każdy gospodarz otrzymał po 1863 r. na własność po 18 mr. Po umarłych odprawiają t. z. wieczory ze stypami we trzy tygodnie, w sześć niedziel i w rok po śmierci osoby. Są to obchody w kółku rodzinnem i dobrych znajomych, połączone z ucztą i modlitwą. Goście zaproszeni przynoszą pół ośminy jęczmienia i bochenek chleba. Zaproszeni na wesele znoszą też ziarna rozmaite. Wesela trwają przez cały tydzień, wedle przysłowia Ad suboty do suboty, nie budzie u nas raboty; Ad niadzieli do niadzieli kab ludzi na nas hladzieli. Weselnicy bawią się nie tylko w domach nowożeńców, lecz u wszystkich krewnych, a także u rodziców chrzestnych weselnej pary. Strój weselny panny składa się z granatowego żupana z cienkiego sukna, obszytego ponsowemi obwódkami, z sajanu czyli krótkiej spódnicy z takiegoż sukna, mającej szeroką wokoło u spodu z czerwonego sukna obszewkę, zwaną szlakiem; ze sznurówki czyli stanika z ponsowego atłasu lub wełnianej materyi, obszytego galonem; przytem wzorzysta koszula i na głowie dość wysoki, sztywny, atłasowy, malinowego koloru, ubrany w paciorki kokosznik. Płótno, hafty, nici służące do uszycia tego ubrania, muszą być własnego wyrobu. Na św. Jerzy chodzą procesyą po polach, odprawiając modlitwy na każdej niwie, kędy gospodarz spotyka duchownego z chlebem i solą. Na Zwiastowanie N. M. P. kupują w cerkwi chleby liturgiczne, zwane prosfory i każdy gospodarz wychodząc po raz pierwszy w pole, ma cząstkę jego przy sobie, którą następnie kładzie pod pierwszy snop w gumnie. Nadmienić należy, iż owe prosfory mają zapewne początek w tak zwanych chreścikach czyli bułeczkach wypiekanych wszędy przez kobiety w kształtach symbolicznych, w trzecim tygodniu wielkiego postu i używanych w sposób powyższy przez gospodarzy. W tak zw. Radannicę, przypadającą dnia ósmego po Wielkiej Nocy, w S. sporządzają pierepieczki, rodzaj przesniaków z mąki przyworkowej, któremi obdzielają ubogich, jak niemniej i jajami gotowanemi na twardo. W skutek niezwykłej dobroczynności ludu, w miasteczku i okolicy rozwinęło się silnie żebractwo, zorganizowane w stowarzyszenie. Cech ten posiada do dziśdnia wybieranego przez ogół cechmistrza, specyalne obrzędy, przepisy wzajemnych stosunków i nawet osobny język żebraczy. Każdy członek cechu nazywa się towarzyszem a główną kwalifikacyą jest jakiekolwiek kalectwo, bez względu na posiadane środki. Początkujący, wpisawszy się do księgi cechowej, musi odbyć sześcioletnią praktykę u starego żebraka, z warunkiem płacenia rocznie po 4 złote do kasy brackiej. Jeśli praktykant chce wcześniej otrzymać patent na żebraka, musi się wykupić przez jednorazowy haracz, wynoszący do 8 rs. Pasowanie na żebraka odbywa się z pewną ceremonią odwieczną. W naznaczony dzień przed wiecem dwunastu dziadów staje kandydat; wtedy cechmistrz, odmówiwszy krótką modlitwę ze współudziałem obecnych, zapytuje go Hdzie Chrystos, ten odpowiada Siarod uczenikou i dodaje błahasławicie. Na to wszyscy wymawiają słowa Z miram prychadzicie. Potem następuje egzaminowanie kandydata przez cechmistrza z modlitw starodawnych, ze śpiewów, gry na lirze i wreszcie z gwary żebraczej. Jeśli kandydat okaże się godnym, cechmistrz objawia głośno przyjęcie go na członka cechu żebraczego, poczem nowy członek całuje w rękę wszystkich obecnych towarzyszy i obrzęd kończy się ucztą, Cechmistrz żebraczy wybierany bywa na czas nieograniczony, przeważnie z kategoryi ślepych. On zbiera wiece i sądy na winowajców. Dawniej karano cieleśnie; wyroki spełniał sam cechmistrz, ćwicząc t. zw. ogórkami ahurki czyli dyscypliną rzemienną osadzoną na dużym kiju żebraczym; teraz zaś osądzonych skazują na kary pieniężne, przeznaczone na wosk do świątyni. Największą wszakże karą jest oberznięcie publiczne torby żebraczej, przez co winowajca traci na zawsze prawa cechowe, ale wyroki takie bywają rzadkie i stosują się tylko do niepoprawnych, wyłamujących się z prawideł bractwa. Kwotami przeznaczonemi na rzecz świątyni zawiaduje od wyboru klucznik. Zebrania bywają doroczne w pierwszy poniedziałek wielkiego postu i nadzwyczajne według potrzeby, a wtedy cechmistrz posyła wezwanie na piśmie, jakowe nazywa się powiestką. Do 1866 r. istniał tu zwyczaj, że zebrani na wiec doroczny w domu cechmistrza bracia, przynosili z cerkwi świecę cechową, ważącą 3 pudy i odbywszy tradycyjne modlitwy, rozbijali ją wspólnie kijami swemi na drobne kawałki, przetapiali je i robili świecę nową tak, aby była gotową na nabożeństwo dnia następnego w świątyni, przyczem każdy towarzysz wnosił złotówkę do kasy brackiej. Teraz zwyczaj ten dawny ustał. Na całej przestrzeni, którą zamieszkuje lud białoruski, żebracy posługują się jedną i tą samą gwarą. Chociaż żebractwo, jako korporacya, już nie istnieje, po wsiach jednak wszędy są jeszcze bakałarze wśród sędziwych ślepców, uczący dotąd starodawnych modłów, śpiewów i gry na lirze Siemieżewo Siemihościcze Siemiętki Siemikowce żebraczej. Od tych nauczycieli udało się piszącemu zebrać szczegóły i zgromadzić słowniczek zawierający przeszło półtora tysiąca wyrazów. Z pracy tej podajemy kilka wyrazów i tak Bóg Achwes, Chrystus Achwesau Jonus, przysięgać się achwesiesa, pobożność achwesnaść, żołnierz batuż, cerkiew klosa, kościół szaścioł, pan kaurak, muzyk kuhracz, skrzypce huhraczka, kij bisztur, starszy jorszy, wczesny kuranny, robić skławić, wojna kułanka, sprzeczać się łabunic sa, żąć machławać, siekiera marmula, dziecko firenia i t. d. Istnieje też w S. cech krawców wieśniaczych, szyjących jedynie odzież dla ludu. Cech ten posiada również swój język, zbliżony do żebraczego. Istniała tu dawniej szkółka przy cerkwi, a od 1868 r. założono szkołę ludową. Większa połowa ludności umie czytać i pisać. Dawniej tresowano tu, podobnie jak w Smorgoniach, niedźwiedzie. Istniała też tu szkoła kuglarzy wiejskich, bawiących lud po kiermaszach i odpustach. Dość ciekawy opis S. pod względem etnograficznym przez parocha Feliksa Sciepurę zamieszczony został w Mińskich epar. wiedom. z 1880 r. , Nr. 16 i 17. A. Jel. Siemiątki, ob. Jelitki. Siemiężne, zwane też Sumiężne al. Czymi zna, wś włośc. pow. ostrowski, gm. Nagusze wo, par. Brok. S. wchodziło w skład dóbr bisk. płockich. Następnie było wsią czynszo wą w naddzierżawie rząd. Brok. S. razem z Małkinią otrzymuje w 1751 r. od bisk. płoc kich przywilej na obieranie wójtów, sprzeda wanie własności, krudunek borów na łąki i grunta, wyrabianie barci i polowanie, wybór starosty bartnego. Za to włościanie byli zo bowiązani do opłaty 48 złp. z włóki gruntu. Podług pomiaru dokonanego przez Tamm a na początku obecnego stulecia razem z lasem było 1960 mr. magd. W 1828 r. na 12 osa dach rolnych siedzi 19 gospodarzy, wysiewa jących po 70 korcy jarzyny i tyleż oziminy, opłacających 492 złp. 3 2 3 gr. czynszu, 33 złp. 18 gr. hyberny; 2 chałupników wolnych od opłat i karczmarza, razem 19 dm. , 112 mk. , w tej liczbie 8 żyd. Mieli oni 27 koni, 33 wo łów, 48 krów, 40 jałowic, 47 świń. Płacili po 3 złp. proboszczowi z Broku na utrzymanie szkoły, ale dzieci ni posyłali. W 1827 r. 19 dm. , 135 mk. W 1851 52 r. wś S. urządzo na kolonialnie; na 675 mr. 145 pręt. utworzo no 22 osad rolnych, os. kowalską i karczemną. Czynsz ustanowiono przed upływem lat wol nych na 119 rs. 69 kop. ; po ich upływie na 226 rs. 78 kop. Lud. Krz. Siemiginów, rus. Semyhiniw; , wieś, pow, stryjski, 16 klm. na płd. zach. od Stryja sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płd. zach. leży Rozhurcze, na zach. Lubieńce, na płn. zach. Hurnie, na płn. wsch. Żulin, na płd. wschód Łukawica Górna, na płci. Tarnawa pow. doliński. Zach. część wsi przepływa Stryj od płd. na płn. wschód; dzieli się on tu na liczne ramiona. W dolinie rzeki leżą zabu dowania wiejskie 337 mt. . Nad Młynówką odnoga Stryja stoją dwa młyny. Połud. na rożnik wsi 443 mt. jest lesisty. Wł. więk. ma roli or. 508, łąk i ogr. 94, past. 193, lasu 739 mr. ; wł. mn. rali or. 1071, łąk i ogr. 165, past. 46 mr. W r. 1880 było 193 dm. , 884 mk. w gm. , 9 dm. , 54 mk na obsz. dwor. 834 gr. kat. , 29 rz. kat. , 33 izrael. , 42 innych wy znań; 848 Rusinów, 22 Polaków, 68 Niemców. Par. rz. kat. w Żulinie, gr. kat. w miejscu, dek. stryjski. Do par. należy Żulin. We wsi jest cerkiew p. w. Wznies, św. Krzyża i szko ła etatowa lklasowa; Lu. Dz. Siemihory, wś, pow. kaniowski, ob. Semihory. W pobliżu wsi znajduje się uroczysko zwane Kaliberda al. Kalibarda, w którem, podług podania miejscowego, znajdowała się niegdyś osada S. , zniszczona przez Tatarów. W uroczysku tem przy kopaniu natrafiają często na stare cegły i potłuczone naczynia gliniane, co zdaje się potwierdzać rzeczywistość podania, Siemihościcze, białorus. Siemihościczy, ws i dobra nad Reczycą, odnogą Prypeci, pow. mozyrski, o 3 w. od Prypeci z prawej strony, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Chorsk, par. prawosł. Olhomla. Wś ma cerkiewkę cmen tarną; lud flisaczy, rybaczy i rolniczy; dobra, własność Kieniewiczów, mają około 28 włók. O 1 w. przechodzi gościniec z Dawidgródka do Turowa. A. Jel. Siemikowce 1. wś, pow. podhajecki, o 24 klm. na płn. od Podhajec, sąd pow. Wiśniowczyk, poczta Kozowa. Obszar dwor. 778 mr. , włośc. 962 mr. W 1870 r. 628 mk. ; w 1880 r. w gm. 731, na obsz. dwor. 57; rz. kat. par. Rosochowaciec o 5 klm. 311 dusz, gr. kat. par. Sosnów 345 dusz; szkoła etat. , kasa pożyczkowa gm. z kapit. 1532 złr. Właśc. pos. dwor. Kazimierz Jankowski. 2. S. , wś, powiat stanisławowski o 4, 7 klm. od Halicza sąd pow. , urz. poczt. i tel. . Obszar dwor. 72 mr. , włośc, 629 mr. W 1870 r. 572 mk. ; 1880 r. w gm. 584; rz. kat. par. Konkolniki 9 dusz; gr. kat. par. Tustań. Dawniej S. należały do dek. bursztyńskiego i tworzyły oddzielną parafią do 1787, zawiadywał nią paroch tustański, od 1813 r. zostały przyłączone do par. Tustań. Cerkiew drewniana z 1772 r. 616 gr. kat. . Szkoła wspólna z Tustaniem, kasa pożyczk gm. z kapit. 350 złr. Właśc. posiadł. dwor. arcybiskupstwo łac. lwowskie. O S. wspominają Akty grodz. i ziem. , wydane we Lwowie. W Haliczu 27 lutego 1447 r. Ihnat z Kutyszcz, sędzia, i Ścibor z Wasiuczy Siemiątki Siemiginów Siemiężne Siemihory na, podsędek, ziemscy haliccy, poświadczają, że Klemens z Siemiankowiec sprzedał wieś swoją Piotrowi z Dobejowa za 100 grzywien zwykłej monety t. IV, 153. Piotr z Siemio kowic, podsędek, i Ihnat z Kutyszcza, sędzia ziemscy haliccy, poświadczają w Haliczu 20 grudnia 1463 r. , że Stanisław z Chotcza, woj. podolski i ststa halicki, sprzedał za 300 grz. zwykłej monety wieś swoją dziedziczną Bybło Grzegorzowi z Sanoka arcyb. lwow. IV, 176. Ihnat z Kutyszcz, sędzia, i Piotr z Godów, chorąży haliccy, poświadczają w Haliczu 28 maja 1466 r. , że Piotr z Dobejowa, podsędek halicki, sprzedał wieś Siemiankowce, w obwo dzie halickim położoną, za 250 grzyw. Grze gorzowi z Sanoka, arcybisk. lwowskiemu. S. wspomniane są w dok. z 25 czerwca 1470 r. przy rozgraniczeniu przez Jana Kola z Dale jowa, podkom. halickiego, królewskich wsi Dubowce i Chrostków Chorostków od wsi arcyb. Bybło t. II, 202. W Haliczu 28 maja 1466 r. Piotr z Kutyszcz, sędzia ziemski, i Piotr z Godowa, chorąży haliccy, poświadcza ją, że Grzegorz z Sanoka, arcyb. lwow. , oddał wsi Międzyhorce i Siemiankowce w dożywocie Piotrowi z Dobiejowa, podsędkowi halickiemu i żonie jego Helenie t. V, 210. B. R. Siemikowice, ob. Siemkowice. Siemioncza 1. dobra, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Nikitycze, o 3 w. od Prużany. 2. S. , wś i dobra, pow. prużański, w 3 okr. poL, gm. Linowo, o 4 i 3 w. od Prużany. Siemionka al. Siemiańka, posiadłość, pow. ostrzeszowski Kępno, o 15 klm. na płd. od Kępna, w pobliżu granicy Szląska; par. i poczta w Trzcinicy Strenze, st. dr. żeL w Łęce Lenka; 4 dm. , gorzelnia, 95 mk. 74 kat. , 21 prot. i 411 ha 276 roli, 43 łąk, 82 lasn. Siemionki 1. wś, pow. swięciański, w 4 okr. poL, gm. Wojstom, okr. Łokacze, o 7 w. od gminy a 76 w. od Święcian, ma 12 dm. , 120 mk. kat. w 1864 r. 50 dusz rewiz. ; własność Szymkowiczów. 2. S. , wś, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zbirogi, o 24 w. od Kobrynia. Siemionki, dawniej Siemienice al. Siemieniewice, Sziemonki w r. 1557, niem, Siemonken i Simionken, majętność, w pow. inowrocławskim Strzelno, o 10 klm. na płd. od Kruszwicy, na zach. wybrzeżu Gopła, przy ujściu Rechty; par. Kościeszki, poczta w Włostowie Lostau, st. dr. żel. w Inowrocławiu o 25 klm. , z folw. Mnich 2 dm. , 9 mk. i Seehof 2 dm. , 50 mk. ma 9 dm. , 178 mk. 140 kat. , 38 prot. i 462 ha 228 roli, 107 łąk; cegielnia, torfiarnia, chów i tucz bydła. W r. 1489 należały Siemieniewice do Jana Siemieńskiego; później oddzieliły się Siemionki; Siemieniewice składały się z 1 łanu dziedz. i 1 zagrody w r. 1582; łanów kmiecych nie było. Na Siemionkach posiadali około 1560 r. Szymon Siemień ski 1 łan, a Dobrosołowski 1 łan, 2 zagr. i 2 rybaków. Obie te nazwy uzupełniały się wza jemnie; w r. 1676 była Prusinowska dziedzicz ką Siemieniewic. E. Cal. Siemionki 1. wś, pow. lecki, st. p. Wy dminy, odl. o 4 klm. na płn. , nad granicą od królestwa polskiego, między Lecem a Ełkiem, wznies. 613 st. npm. ; 539 ha, 44 dm. , 216 mk. 2. S. , wś na pol. prus. Mazurach, pow. niborski; 187 ha, 11 dm. , 54 mk. Winryk von Kniprode nadaje Wiśkowi i Walterowi 10 włók w ziemi saskiej na prawie chełmińskiem. Dan w Iławie 1359 r. W 1600 r. sami Pola cy tu mieszkają. Ad. N, Siemionkowicze, wś, pow. borysowski, gm. Hlewin, ma 28 osad, 710 mr. ziemi włośc; grunta lekkie. A. Jel. Siemionów al. Siemianów, por. Poniemoń. Siemionów, pow. ostrogski, ob. Semenów. Siemionowce, wś, pow. kobryński, w 1 okr. poL, gm. Siechnowicze, o 21 w. od Kobrynia. Siemionowicze 1. wś nad Dzisienką, pow. dzisieński, w 2 okr. poL, gm. Postawy, okr. wiejski Połów, o 26 w. od gminy a 80 w. od Dzisny, ma 8 dm. , 53 mk. kat. w 1864 r. 44 dusz rewiz. . 2. S. , wś nad rz. Ochówką, pow. bobrujski, w 2 okr. poL paryckim, gra. i par. prawosł. Ozarycze, ma 18 osad; grunta piaszczyste. Wchodziła niegdyś w skład sta rostwa ozaryckiego. 3. S. , wś i dobra nad rz. Usą, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. , gm. i par. kat. Uzda o 8 w. , o 3 1 2 mili od st. dr. żel. Niehorełe, dawne dziedzictwo Grabow skich h. Topór. Wś ma 27 osad pełnonadzia łowych; cerkiew p. w. Podniesienia krzyża św. ma za benefaktorów Grabowskich i Koła czyńskich, około 1300 parafian, z dawnych zapisów do 2 włók ziemi. Dobra, przeszło 78 włók, w glebie wybornej, łąki nadrzeczne obfite, młyny, propinacye, gospodarstwo sta ranne, znaczna owczarnia. Obok dworu znaj duje się starożytny zbór kalwiński, z drzewa zbudowany, w podziemiach którego groby Grabowskich. Jest tradycya, że został zaję ty przez wyznanie helweckie po aryanach. Łukaszewicz w Historyi kośc. wyznania hel weckiego w Litwie str. 78 wie o zborze sie mionowickim tylko tyle, iż w 1754 r. został filialnym zboru kojdanowskiego w dystryk cie białoruskim. Obecnie świątynia ta znaj duje się w opuszczeniu, a zasługuje na uwa gę ze względu na starożytność. A. Jel. Siemionówka 1. wś i dobra, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Krynki, o 44 w. od Grodna. 2. S. , wś i dobra nad Narwią, pew. wołkowyski, w 3 okr. poL. gm. Tarnopol, o 60 w. od Wołkowyska. 3. S. , Siemięnówka, Semenowka, wś, pow. homelski, ze st. dr. źel. lipaworomeńskiej, na przestrzeni Siemikowice Siemikowice Siemioncza Siemionka Siemionki Siemionkowicze Siemionów Siemionowce Siemionowicze Siemionówka Siemków Siemireczka Siemirowo Siemiryczka Siemisosny Siemiszcze Siemiuny Siemiuty Siemkau Siemionowka Siemionowo Siemionowszczyzna Siemiradz Siemiony Siemki Siemionowka HomelMińsk, pomiędzy Homlem o 22 w. a Budą Koszelowską o 20 w. , odległa o 260 w. od Mińska a 279 w. od st. Romny. Siemionowka al. Semenówka, nieistniejąca wś w pow. skwirskim, wymieniona w XVIII w. jako należąca do klucza antonowskiego dóbr ks. Wiśniowieckich. Siemionowka 1. mko nad stawem, pow. chorolski gub. połtawskiej, przy drodze transportowej z Chorola o 23 w. do Kremieńczuga, ma 100 dm. , 801 mk. , cerkiew, zarząd gminny, st. pocz. , 3 jarmarki. 2. S. al. Sorowa, sioło nad rz. Mołoczną, pow. melitopolski gub. tauryckiej, przy dr. z Oriechowa do Melitopola o 5 w. odl, ma 223 dm. , 1924 mk. , cerkiew. Siemionowo, wś włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski Ugolniki, o 25 w. od Dzisny, przy b. dr. pocz. z Wilejki do Dzisny, ma 1 dm. , 16 mk. W spisie z 1866 r. podana jako zaścianek. Siemionowszczyzna 1. wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 40 w, od Święcian, ma 6 dm. , 43 mk. katol. 2. S. , wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol, , gm. Drohiczyn, o 52 w. od Kobrynia. Siemiony, wś i fol. , pow. włocławski, gm. i par. Lubień, odl. 26 w. od Włocławka, ma 115 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 96 mk. , par. Białotarsk. W 1876 r. fol. S. rozl. mr. 416 gr. or. i ogr. mr. 371, łąk mr. 18, lasu mr, 16, nieuż. mr. 11; bud. mur. 5, z drzewa 7; płodozmian 12polowy. Do włościan należy 9 mr. Do fol. należy częśó jeziora we wsi Gulewo. Siemiony al. Semiony 1. zaśc, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. Połoczany, okr. wiejski Szypulicze, o 12 w. od gminy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Borzdyń. 2. S. , wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Grodzisk Gorodisk, o 32 w. od Bielska. Siemiony, niem. Doebelsheide, leśn. król. , pow. tucholski, w nadleśn. Świt. Siemiradz, w XVI w. Syedmyradz, wś włośc, pow. radomski, gm. i par. Błotnica, odl. od Radomia 23 w. , ma 28 dm. , 244 mk. , 376 mr. W 1827 r. było 21 dm. , 176 mk. Wchodziła w skład dóbr Błotnica. Na po czątku XVI w. łany folwarczne dawały dzie sięcinę pleb. w Błotnicy wartości około 2 se ksagen Łaski, L. B. , I, 679. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 istniała wś szlach. Szyedmyradz. W r. 1569 S. własność Jana Siemiradzkiego, miała 1 3 4 łan. , 2 zagr. Pawiński, Małop. , 310, 479. Br. Ch. Siemiradzce, białorus, Siemuradcy wś. nad rz. Stwigą, o 6 w. od ujścia jej do Prypeci, pow. mozyrski, o 5 w. na płd. od Turowa, w 3 okr. poL i gm. Turów, par. praw. Storożowcy; lud rolniczy, rybaczy i flisaczy, łąk dużo, grunta lekkie. A. Jel. Siemireczka, Semireczka, w pow. hajsyńskim, ob. Siemierzyczka. Siemirowo 1. ob. Swiemirowo. 2. S. , niem. Schimmerwitz, z licznemi wyb. , w Po meranii, pow. lęborski, st. p. Cewice, st. kol Lębork, 15, 5 klm. odl. R. 1575 nadaje Jan Fryderyk, ks. pomorski, Stefanowi Doett jego dział w S. , od ojca mu ustąpiony, za co mu ma służyć według zwyczaju. Dan w Lębor ku ob. Gesch. d. Lande Lauenburg und. Bue tow, II, 237. Kś. Fr. Siemiryczka, Semiryczka, rzeczka w pow, bracławskim i lipowieckim, bierze początek za wsią Bondurówką w pow. bracławskim, przepływa pod mkiem Żorniszcze, o 2 w. poniżej którego uchodzi do rz. Sobki na wprost wsi Łubowej. Siemisosny, dobra, pow. brzeski, w 2 okr. pol. , gm. Kamienica Żyrowicka, o 23 w. od Brześcia. Siemiszcze, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. i okr. wiejski Traby, 35 dusz rewiz. ; należała do dóbr Łyczkowce, Dmochowskich. Siemiuny, wś włośc. nad potokiem, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Graużyszki, okr. wiejski Horodniki, o 4 w. od gminy a 8 w. od Oszmiany, ma 23 dm. , 166 mk. katol. w 1864 r. 68 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Daukszyszki. Siemiuty, jezioro w pow. trockim, między Trokami a Jewjem, niedaleko jez. Baka i wsi Kurkliszki. Siemkau, ob. Szymkowo. Siemki, wś, pow. płocki, gm. i par. Drobin, odl. o 34 w. od Płocka, ma 5 dm. , 55 mk. , 214 mr. Siemków, wś i dobra nad Siemkówką, dopł. Wiaczy, pow. miński, w 1 okr. poL mińskim, gm. siemkowskogródecka, przy byłym gośc. . pocz. mińskowileńskim, o 6 w. od granicy majątku na zachód od Mińska a 15 w. od st. dr. żeL lipaworomeńskiej Radoszkowicze. Miejscowość wzgórkowata, obfituje w wodę źródlaną; rzeki Siemkówka, Wiaczą, Cnianka, Świsłocz należą do systematu Berezyny. Gleba przeważnie piaszczysta, tak zw. żytnia; w niektórych miejscowościach znajduje się grunt gliniasty a nawet czarnoziem mianowicie w Dubowianach. Uprawia się żyto, owies, kartofle, groch, także len, konopie, jęczmień i pszenica w niewielkiej ilości. Lasy wyłącznie prawie sosnowe i jodłowe. Łąki średniej dobroci, mianowicie nad brzegami Wiaczy podlegają częstym zalewom. Była w S. kaplica katol. b. par. Gródek. Dawniej rozróżniano S. Stary al. Zasławski i S. Sołomerecki al. Stetkiewiczowski. 1. S. Stary al. Zasławski w dok. z XVIII w. dobra te wraz Siemiradzce z osadą przeważnie włościańską, zwaną niegdyś Słobodą Borowszczyzna czyli Borowską, teraz zaś Runowską, miały około 20 włók przestrzeni. Były dziedzictwem Izabelli z Połubińskich Sapieżyny, stolnikowej w. ks. litewskiego, a w zastawnem władaniu Michała Szretera, sekretarza królewskiego od 1705 r. Wówczas to S. Zasławski odłączonym został od klucza sieleckiego attyn. Zasławskiej a następnie w 1707 r. prawem przelewu od Szretera ustąpiony Franciszkowi Wołodkowiczowi, horodniczemu, później wojskiemu mińskiemu, za aprobatą Jerzego Sapiehy. W 1711 r. tenże Wołodkowicz kupuje u Sapiehy dobra S. Stary, Słobodą al. Borowszczyzną, tudzież Huję dzisiaj Karlsberg blisko Radoszkowicz. W 1722 r. nastąpił dział pomiędzy Sapiehami Aleksandrom Pawłem, marszałkiem wielkim, i Jerzym, stolnikiem wielkim litewskim, później woj. mścisławskim. W celu wykupienia w zastawie będącego hrabstwa zasławskiego pożyczył marszałek litewski znaczną summę u Wołodkowicza w 1727, której w terminie nieoddał. Wynikły stąd proces pociągnął za sobą drugą akcyę sądową o nieprawne nabycie S. Starego i innych dóbr przez Wołodkowicza, do których marszałek litewski rościł pretensyą. Sprawa ukończoną została sposobem polubownym dopiero d. 25 kwietnia 1741 r. w Wilnie przez spadkobierców. Sapiehowie Jozef, biskup dyocezarejski, koadjutor wileński, i Michał, łowczy w. lit. , później podkanclerzy, we własnem i nieletnich synowców imieniu z jednej strony, z drugiej zaś Wołodkowiczowie Michał, hajeński, i Kasper, krasnosielski starostowie, pokwitowali się wzajemnie. Dobra Huja, S. Stary i in. przyznano ostatecznie Wołodkowiczom, pretensyą zaś tych ostatnich do Sapiehów o 22, 000 zł. poL umorzono. Jednak zatargi ponowiły się wprędce z powodu prawa zastawnego na sąsiedni S. Sołomerecki, służącego staroście hajeńskiemu. Dla okupna tej majętności ówczesny dziedzic dóbr Sołomereckich Michał Sapieha, woj. podlaski, wydaje konsens Antoniemu i Katarzynie Chmarom, skarbnikom mińskim, w 1750 r. i otrzymuje intromisyą na dziedzictwo S. Sołomereckiego. Z powodu nieustalonych granic pomiędzy obu folwarkami zachodziły odtąd nieustanne spory, dawniej nieistniejące, wówczas kiedy Wołodkowicz był jednej schedy dziedzicem a drugiej zastawnikiem. Miejscowe dokumenta świadczą, że Sapieżyna, stolnikowa litewska, odłączyła od klucza sieleckiego dwie wsi, t. j. zaśc. Słobodę Borowską i S. Stary bez dworu i siedliska dwornego, bez krescencyi dwornej, bez stawu, młynu i sadzawek, tylko z poddanymi na czynszu lub innej powinności osadzonymi w summie zastawnej 4950 złp. , wniesionej przez Szretera. To wszystko objął następnie Wołodkowicz, bezpośredni po Szreterze zastawnik, a wprędce potem dziedzic S. Zasławskiego. Ze zaś S. Sołomerecki był tylko w zastawie u Wołodkowicza, łatwo dają się tłumaczyć nieustanne jego uzurpacye gruntów S. Sołomereckiego, ciągle dokonywane po okupnie zastawy. Spor graniczny pomiędzy obu folwarkami został rozstrzygnięty w początkach tego wieku, przez dekret sądu podkomorskiego pow. słuckiego. W pierwszej ćwierci bieżącego wieku po urządzeniu traktu między Mińskiem i Wilnem, założono stacyą pocz. we wsi Sukowicze o 12 w. od Radoszkowicz, lecz następnie przeniesiono ją i urządzono na gruntach S. Starego, w miejscowości zwanej Podolanką. Nazwa st. pocz. Podolanki udzieliła się budynkom i gruntom sąsiednim, teraz więc i folwark Wołodkowiczów dotychczas zatrzymał tę nazwę, chociaż sama stacya zniesioną została przed laty kilkunastu, po otwarciu dr. żel. lipaworomeńskiej. Oprócz folw. należało tu jeszcze kilka włók lasu jodłowego. Na pasiekach pozostałych utworzono kilka siedzib dla dzierżawców, reszta ziemi, mimo dobrej gleby, leży odłogiem. 2. S. Sołomerecki al. Stetkiewiczowski. Możnaby z nazwy domyślać się, że założycielem folwarku był Piotr Seńka Giedygołdowicz, kaszt. wileński, fundator kościoła w sąsiednich Radoszkowiczach 1447 r. Sama erekcya była zapewne następstwem dłuższego pobytu Giedygołdowicza w tych stronach. Kolonizacya tych okolic, zniszczonych przez wojny domowe między Swidrygiełłą a Zygmuntem Kiejstutowiczem, jest faktem bardzo naturalnym. O dawnem zaludnieniu okolicy świadczą horodyszcza i okopy, dotąd niezbadane. W początkach XVI w. występuje Siemków podzielony na liczne schedy, jako posiadłość Maciejewiczów i Rekuciów h. Leliwa. Archiwum siemkowskie świadczy o zatargach pomiędzy sąsiadami od 1506 r. Maciejewicz w zaniesionym manifeście oskarża Rokuciów o zoranie miedz granicznych, o zabór gruntów, zboża i inne bezprawia. Od 1543 r. coraz liczniejsze trafiają się ślady wywłaszczenia dziedziców pojedyńczych sched, które w części lub całości w inne ręce przechodzą z nadmienieniem ze służbą ziemi jednego poddanego lub też z dodatkiem półtory służby ziemi al. półsłużby. Książęta Sołomereccy, skupiając powoli pojedyncze schedy siemkowskie, zaokrąglają dziedziczne swe włości w Mińszczyźnie Sołomerecze Stare i Gródek Sołomerecki, teraz zwany Siemkowskim. Niektóre schedy pozostały jednak w dziedzictwie Rekuciów prawie do połowy XVII w. Z biegiem czasu wy Siemków tworzyło się odrębne dominium pod nazwą S. Starego al. Zasławskiego. W 1544 r. Jan Rekuć sprzedaje część jedną ks. Iwonowi Sołomereckiemu, drugą zbywa Szymsza Bartoszewicz Rekuć ks. Hannie Wasilowej Sołomereckiej, która ustępuje tego nabytku synowi Iwonowi za 400 kóp groszy litewskich; 1575 r. Frołek Rekuć ustępuje swą schedę ks. Janowi Sołomereckiemu, kasztelanowi i staroście mścisławskiemu; także Eliasz Rekuć 1598 r. ks. Bohdanowi Sołomereckiemu, który skupuje jednocześnie dalsze schedy od Jana Stanisławowicza Rekucia za 300 kóp groszy litew. część S. Maciejewiczów i od Eliasza Rekucia 1599 r. sianożęć w S. i niwę na 15 beczek zasiewu za 60 kóp groszy litew. licząc grosz po 10 pieniędzy białych. W 1620 r. Wojciech Rekuć część swoją ustępuje Samuelowi i Zofii z Bykowskich Sołłohubom, którzy w parę lat potem odprzedają Podoskiemu za 1500 kóp groszy litew. ; to samo czyni Krzysztof Rekuć ze swoją schedą w 1627 r. na korzyść Bohdana i Joanny z Rekuciów Bułhaków. Niektóre części S. dostają się w tej porze w dziedzictwo Hlebowiczów z Zasławia. Zdaje się, że największa częśó S. skupioną była we władaniu ks. Sołomereckich, lecz ród ich wygasł w tej porze nawet i po kądzieli, gdyż w 1640 r. Bohdan Stetkiewicz h. Kościesza, podkomorzy mścisławski, następnie kasztelan nowogródzki, po zgonie żony Heleny z domu Sołomereckiej, zrobił intromissyą na pozostało po niej dobra, w rzędzie których jest też S. wymieniony. Nadmieniamy przytem, że córka tegoż Stetkiewicza, urodzona z Sołomereckiej, była żoną hetmana Kozaczyzny i wojewody kijowskiego Jana Wychowskiego, twórcy układów Hadziackich ob. T. Święcickiego, Historyczne pamiątki, t. II, str. 147 8 i 331. W 1646 r. ks. Anna Marcybela Korecka Rakowska, wojewodzina witebska, nabywa niektóre schedy w S. od Salomona Rekucia, skarbnika witebskiego, z posiewem 32 beczek żyta, i od Jana Grabińskiego, podstolego derpskiego; 1647 r. część S. , kupioną poprzednio przez Grabińskiego u Bułhaków. W 1674 r. spadkobiercy Stetkiewiczów dobra po ks. Bohdanie i Ewie z Korsaków Sołomereckich, starostach krzyczewskich, odziedziczone, sprzedają Aleksandrowi Hilaremu Połubińskiemu, marszałkowi w. ks. lit. , po którym dziedziczy córka Izabella, wydana za Jerzego Sapiehę, stolnika litew. , która pomienione dobra zapisuje Antoniemu Kazimierzowi Sapiezie, stście mereckiemu, później kaszt. trockiemu, aktem donacyjnym z 1711 r. Ten ostatni w 1739 r. dobra macierzyste, w tej liczbie księstwo sołomereckie, zapisuje na własność Michała Sapiehy, naówczas łowczego w. ks, lit. , później woj. podlaskiego a ostatecznie podkanclerzego litew. Był to ostatni dziedzic S. z domu Sapieżyńskiego. Dziedzictwo to jednak było w istocie tylko nominalnem, gdyż wiadomo powszechnie, że tak zwane prawo zastawnena pojedyńcze folwarki a nawet i na obszerne dobra było wtedy bardzo pospolitą formą władania ziemią. Zastawy, jako pewien rodzaj dziedzictwa, przechodziły z ojca na syna w ciągu kilku pokoleń z rzędu, lub teź za prawom wlewkowem sprzedawane były przez jednego zastawnika drugiemu, zwykle za konsensem tytularnego dziedzica, czasami zaś i z pominięciem tej formalności. Ilość dóbr w zastawie będących rosła lab malała, stosownie do stanu majątkowego ówczesnych możnowładców. Sapiehowie w początkach epoki Saskiej ponieśli wiele klęsk dotkliwych; kłopoty pieniężne zmuszały do cząstkowej sprzedaży, którą, jak zwykle w owym czasie, poprzedzał zastaw. Tym porządkiem pozbyli się wielu posiadłości w początkach XVIII w. , mianowicie hrabstwa zasławskiego, najprzód zastawnej a po latach kilkudziesięciu dziedzicznej własności Przeździeckich. W swoim czasie to samo praktykowało się w S. Sołomereckim od 1543 r. , kiedy jeden z dziedziców Jan Rekuć część schedy swojej oddał w zastaw jakiemuś Leszczyńskiemu. Następnie ks. Sołomereccy, zagarniając powoli rożne schedy S. w części lub całości, nabywali je drogą zastawu. Tym porządkiem kilku Rekuciów ustąpiło swych posiadłości na korzyść ks. Sołomereckich w latach 1556, 1581 i 1599. Następnie sami ks. Sołomereccy od 1603 r. i w latach następnych zastawiają posiadłości swe w S. ; to samo też znajdziemy w części należącej do Hlebowiczów od 1627 r. W późniejszych latach zastawnicy zmieniają się jeden po drugim, zwykle po kilkuletniej dzierżawie, a nareszcie około 1671 r. znajdujemy S. we władaniu Krzysztofa Wojny. Rodzina tego ostatniego długo posiadała tę majętność, gdyż dopiero w 1700 r. Izabella Sapieżyna, jako dziedziczka, wydała konsens Franciszkowi Wołodkowiczowi, horodniczemu mińskiemu, do okupna S. z pod zastawy. Tranzakcyą przyszła do skutku dopiero po wielu trudnościach. Ponieważ S. Sołomerecki od 1640 r. chodził zastawą w 8000 złp. , na Woynie zaś ciężyły pretensye dawniejszych dzierżawców S. , które przeszły ostatecznie na własność ks, Sanguszkow i ks. Karola Radziwiłła, kanclerza w. ks. litew. , przeto Wołodkowicz zaliczył Janowi Wojnie Jasienieckiemu, podstolemu witebskiemu, tylko 5000 złotych, obejmując zastawę na trzy lata od 11 kwietnia 1701 r. , z warunkiem załatwienia przez Wojnę wszelkich rachunków i pretensyi dawniejszych. W przeciwnym razie warowano, że Siemków Wojna do zastawy wróci dopiero po wypłaceniu pełnej summy, t. j. 8000 złp. i wynagrodzenia możliwych strat nowego zastawnika. Tymczasem Wojna nie spełnił warunków umowy i przegrał długoletni proces, a wówczas ks. Kazimierz Lubartowicz Sanguszko, ststa poduświacki, po otrzymaniu licznych dekretów tak w sądach kapturowych województwa mińskiego po zgonie Jana III, jak nareszcie w trybunale głównym litewskim, S. za podaniem urzędowym był zajechał y w posesyą swoją obioł, Wołodkowicz zaś eliberuiąc tę majętność i od takowych ciężarów y przewodow uspakajając, z własnych funduszów wypłacił Sanguszce 4000 złp. , który pretensye swe do Wojny na rzecz Wołodkowicza przez wydanie wlewkowego zapisu transfundował. Sąd grodzki wwdztwa mińskiego w 1702 r. na Roczkach Marcowych zawyrokował następnie bacząc to iż Jmć Pan Jan Wojna Jasieniecki będąc o rzecz wyżey wyrażoną zapozwanym przed Nami do prawa niestawał. Przeto My Urząd Imci Jako prawu nieposłusznego w Roku Zawitym na upad w rzeczy wzdaiemy, przyznając małżonkom Wołodkowiczom prawo posiadania aż do wypłaty pełnej summy zastawnej 8000 złp. , z dodatkiem pretensyi nabytych od Sanguszki, przytem za szkody y expensa prawne w tej sprawie errogowane razem 11, 500 złp. , samego zaś Wojnę vigore prawa Statutowego podług prawa coaequationis na infamyą skazano. Summa zastawna w S. Sołomereckim urosła do 12, 000 złp. zarządów Wołodkowicza. Wywołała to nowo zaciągnięta pożyczka przez Sapieżynę, stolnikową litewską, że jednak już dekretem sądowym miał Wołodkowicz ubezpieczoną na S. pretensyą w summie 11, 500 złp. , zatem dopłata 500 złp. zdecydowała Sapieżynę w 1703 r. do zapewnienia Franciszkowi i Zofii z Wańkowiczów Wołodkowiczom prawa nietylko zastawnego lecz nadto i dożywotniego, w 1709 r. zatwierdzonego przez Jerzego Sapiehę. Tymczasem skarga zaniesiona przez Wojnę do akt sądowych wwdztwa witebskiego w 1705 r. świadczy, że w czasie najazdu jakiegoś Orzeszki na folwark Drażno wybuchły pożar zniszczył tameczne budynki razem archiwum, w którem znajdować się miały dokumenta siemkowskie, z czego wynikły później nieustanne sprawy graniczne z sąsiadami. Najwidoczniej okazuje się ten stosunek w S. Sołomereckim. po objęciu zastawy przez Michała Wołodkowicza, ststę hajeńskiego, który po zgonie rodziców odziedziczył S. Zasławski w 1737 r. wskutek działu ojcowizny z bratem rodzonym Kasprem, a następnie nabył sąsiedni Sołomerecz. Starosta hajeński nieposiadając dokumentów, niemógł odpierać roszczeń sąsiadów wdzierających się w grunta siemkowskie, stawając jednak na sądach grał niezmiennie rolę dziedzica, zamiast należytego wyjaśnienia umyślnie wikłał sprawę twierdząc, że dobra Sołomerecz razem z S. Sołomereckim i Zasławskim stanowiąc całość nierozdzielna, niemiały pomiędzy sobą granic ściśle określonych. Był to dogodny prejudykat dla zastawnika w razie gdyby Sapiehowie zechcieli kiedy okupić S. Sołomerecki, lecz nawzajem połączona z tem była wielka mitręga w sprawach granicznych, mianowicie z Antonim Przeździeckim, pisarzem w. litew. , zastawnikiem a następnie i dziedzicem hrabstwa Zasławskiego, Przeździecki, znając słabą stronę przeciwnika, bezkarnie wdzierał się w grunta siemkowskie, Wołodkowicz niedołężną prowadził obronę, a w trakcie pomienionej sprawy Michał Sapieha, jako wiecznik ogółu dóbr Sołomereckich, rozwinął proces celem usunięcia zastawnika i dekretem trybunalskim 19 lutego 1750 r. uznany został dziedzicem S. Sołomereckiego, z obowiązkiem zwrócenia Wołodkowiczowi 12, 000 złp. summy zastawnej. Ten ostatni warunek za konsensem Sapiehy spełnili Antoni i Katarzyna Chmarowic, skarbnikowie województwa mińskiego. Wkrótce potem przekazali oni zastaw tego folwarku synowi Adamowi. Kwestya dziedzictwa rozstrzygniętą została dekretem trybunalskim z dnia 1 lutego 1755 r. na korzyść podkanclerzego Sapiehy, z warunkiem wypłacenia Wołodkowiczowi 1292 złp. za pretensye z weryfikacyi pochodzące. Z takowej należności za zezwoleniem dziedzica uiścił się Adam Chmara, łowczy miński, sekretarz pieczęci mniejszej w. ks. litew. , i d. 27 sierpnia t. r. otrzymał prawo wieczystodarowne, przekazując tę majętność w spuściźnie swym następcom, dziedzicom S. Sołorereckiego aż do obecnej chwili. Wedle inwentarza wydanego przy prawie wieczystem za podpisem podkanclerzego Sapiehy folw. S. Sołomerecki zawierał 27 1 2 włók, zabudowania dworskie i ekonomiczne w części wymagające naprawy, gorzelnię, browar z słodownią, młyn wodny o dwóch kołach, karczmę przy gościńcu zasławskim, 38 osad włośc. we wsiach S. i Sielutach, przytem gotowego grosza z arend i czynszów 183 złp. Ze skromnego folwarku wyrosł S. na stolicę obszernego klucza, zawierającego przed uwłaszczeniem włościan przeszło 400 włók, w znacznej części pięknego lasu sosnowego. Sąsiedni Gródek Sołomerecki obecnie zwany Siemkowskim był dziedzictwem Chmarów już od 1748 r. , pograniczny Zaceń z obszarem pięknych lasów przeważnie sosnowych, własność niegdyś Hlebowiczów a następnie Sapiehów, w zastawie ks. dominikanów mińskich, od lat kilku Siemków Sienikowa Siemkowice Siemkowa-Słoboda dziesięciu, za obwieszczeniem Aleksandra Sapiehy, wojewody połockiego, późniejszego kanclerza litewskiego, z d. 30 grudnia 1754 r. okupiony, a następnie po dopłaceniu umówio nej summy w 1757 r. za prawem wieczystem przyłączony do S. Wprędce potem dokupiono jeszcze folw. Perekal nad Swisłoczą pod Miń skiem obok przedmieścia Perepsy a przy schyłku XVIII w. wś Cniankę nad rzką t. n. przy trakcie z Mińska do Dołhinowa. Adam Chmara, łowczy miński, viceinstygator litew ski, ststa giżowski i jezierski, za Stanisława Augusta posłował na sejmach, zasiadał w ra dzie nieustającej, otrzymał godność kasztela na a następnie wojewody mińskiego i rotmi strza kawaleryi narodowej w brygadzie pety horskiej wojsk w. ks. litew. Obrany marszał kiem trybunału w 1785 r. , obowiązek ten spełniał ze znaną bezstronnością. Po rozbio rze kraju był wyznaczony na szefa delegacyi szlachty dla złożenia hołdu cesarzowej Kata rzynie II w 1793 r. Zmarł w 86 roku życia 1805 r. Wzorowy rolnik, prowadził przemy słowe gospodarstwo, pędząc gorzelnie, browa ry, młyny, tartaki, folusze, pozakładał fabry ki sukna, cegieł, dachówek. Mając własne statki wiciny na Niemnie, corocznie spła wiał zboże do Prus. Wznosił teź murowane kościoły w dobrach swych Gródku Sołome reckim i Dubrowach, tudzież w Giżach pow. wyłkowyskim. W rezydencyi swej w S. wy murował w 1772 r. pałac z kilku oficynami, dotąd istniejący, z ogrodem w guście francu skim. W tej rezydencyi, otoczonej stuletnie mi drzewami, mieści się bogate archiwum, bi blioteka, zbiór numizmatów, wiele zabytków sztuki i pamiątek historycznych. Dobra siem kowskie w ciągu wieku bieżącego ulegając różnym zmianom, znacznie uszczuplone przez wycięcie wielkiej przestrzeni lasów, rozkolo nizowanie trzebieży i sprzedaż pojedyńczych folwarków, zawierają jeszcze około 1400 dzies. We władaniu obecnego dziedzica zostają fol. S. i Gródek z awulsami Sieluty, Zarzecze, Nowinka i Serabinówka, z młynem w S. na Siemkówce, z młynem i krupiarnią w Gródku na Wiaczy i z karczmami w Podolance, S. i Gródku. Dochód brutto wynosi przeszło 4000 rs. Wedle listów nadawczych z 1862 r. , wło ścianie posiadają we wsiach Siemków 511 dzies. ; Sieluty 82 dz. ; mko Gródek 281 dz. ; Czuczany 147 dz. ; Zaceń 60 dz. ; Ogrodniki 36 dz. ; Jakubowicze 95 dz. ; Cna 105 dz. ; Dubo wlany 92 dz. ; Oszmiańce 141 dz. ; Rochmanki 94 dz. ; Nowosiółki 37 dz. ; Kasynka 66 dz. ; zaśc. Tołubojew U dz. ; zaśc. Cnianka 64 dz. ; zaśc. Czyżówka 21 dz. ; przestrzeń ziemi włościań skiej zwiększyła się przez nadanie gruntów bezrolnym batrakom. A. Chmara. SienikowaSłoboda, zaśc, pow. ihumeński; ma tu szlachta Malewicze 4 włóki, Li pienie od 1853 r. 2 1 2 włók, Staniszewscy od 1855 r. 5 włók. A. Jel. Siemkowice, Siemikowice, w XVI w. Szamicowicze, Szyamicovicze, wś i fol. , pow. wieluński, gm. i par. Siemkowice, odl. 26 w. od Wielunia, około 42 w. od Radomska i Częstochowy, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, urząd gminny, 118 dm. , 803 mk. 9 dm, 52 mk. na folw. . W 1827 r. było 49 dm. , 450 mk. Dobra 8. składały się w 1882 r. z folw. 8. , Kleszczowiec, Miedzno, Łukomierz; osad młyn. Łukomierz, Kij, Jarząb i Papierek, rozl. mr. 3439 fol. 8. gr. or. i ogr. mr, 647, łąk mr. 185, past. mr, 87, lasu mr. 1331, nieuż. mr. 106; bud. mur. 9, drewn. 14; płodozm. 4 i 7pol. ; fol. Kleszczowiec gr. or. i ogr. mr. 128, łąk mr. 32, past. mr. 85, lasu mr. 19, nieuż. mr. 11; bud. drew. 3; fol. Miedzno gr. or. i ogr. mr. 161, lasu mr. 11, nieuż. mr. 10; bud. mur. 2, drewn. 1; fol. Łukomierz gr. or. i ogr. mr. 235, łąk mr. 41, past. mr. 45, lasu mr. 8, nieuż. mr. 23; bud. mur. 3, drewn. 8; w osadach młyn. gr. or. i ogr. mr. 152, łąk mr. 40, past, mr. 49, łasu mr. 3, nieuż. mr. 29; bud. drewn. 15; lasy nieurządzone, 4 młyny. Wś S. os. 54, mr. 871; wś Łukomierz os. 5, mr. 122. Jestto starożytna osada w dawnej ziemi wieluńskiej, położona około mili na płn. zachód od Biały i Pajęczna. Leży ona na wyżynie, stanowiącej dział wodny Warty i Widawki. W 1875 r. na stokach wzgórza po nad łąką zwaną Olchówka, przy drodze do Chorzowa, odkryto cmentarzysko odwieczne. Prof. Pawiński rozkopał tu około 40 grobów z popielnicami i zebrane urny pomieścił w zbiorze starożytności przy uniwersytecie warszaw. Wedle tradycyi zapisanej przez Okolskiego S. były jedną z posiadłosci wychodźcy czeskiego Wrszowca h. Oksza, który w XII w. miał tu osiąsć por. Radoszewice. Niewiadomo kiedy powstała tu parafia i kośoiół. Na początku XVI w. prawo patronatu mają dziedzice S. i Radoszewic. Kośoiół był p. w. św. Marcina. Zarówno łany kmiece jak i folw. dawały dziesięcinę pleban. miejscowemu. Za meszne dawano po korcu żyta z łanu i za kolędę po groszu z domu. W 1548 r. utworzono przy kościele bractwo Bożego Ciała. Dziedzice wsi przyjęli protestantyzm, lecz przy końcu XVI w. wrócili znów do katolicyzmu. Ze Siemikowską ożenił się Marcin Bielski, poeta i historyk, siedzący w poblizkiej Biały. W 1603 r. Siemikowscy uposażyli przy kościele altaryę św. Maryi Magdaleny. Według wizytacyi z 1765 r. częśó kościoła nowsza została dobudowana kosztem parafian ze wsi Lipnik Łaski, L. B. , I, 535 i przyp. wydawcy. W 1879 r. stanął nowy murowany kośoiół o trzech nawach, Siemkowski Siemnice Siemniki Siemoń Siemoken Siemohnen Siemnowo Sieninówek Siemno 60 łokci długi a 25 szeroki. Na kościele wie ża basztowa ośmiokątna, 75 łokci wysoka. Dach blaszany. Wewnątrz kościół olejno ma lowany; w ołtarzach obrazy pędzla Hadziewi cza przeważnie. Konsekracyi dopełnił arcy biskup warszawski Popiel 22 maja 1880 r. Dwór dzisiejszy stoi na miejscu dawnego obronnego zameczku, oblanego zewsząd wodą. Do końca XVII w. mieszkali tu Siemikowscy, po nich w XVIII w. Święciccy, obecnie Kar śniecy. S. par. , dek. wieluński, 3050 dusz. S. gmina należy do s. gm. okr. IV w Działoszy nie, st. p. w Działoszynie, Gm. ma 14, 537 mr. obszaru, 401 dm. 29 mur. i 2894 mk. 1414 męż. , 1480 kob. . Opis kościoła i wsi podał kś. Justyn Gryglewski w Tygod Powszech. z 1881 r. Nr. 49 i Przegląd Katol. Nr. 31 z 1880 r. i Nr. 35 z 1886 r. Br. Ch. Simkowicze, białorus. Simkowiczy, wś nad rzką Pierekałką, lewym dopł. Suły, pow. miń ski, gm. i par. prawosŁ Rubieźewicze, o 1 w. na płd. od mka Rubieżewicz, ma 13 osad peł nonadziałowych; miejscowość górzysta, grun ta szczerkowe. A. Jel. Siemkówka, nazwa dolnego biegu rz. So łomereczy ob. , w pow. mińskim. Przybiera tę nazwę za wsią Wieszkowo młyn i zasi liwszy się bezim. dopływem z prawej strony, płynie ku wsi Kołonica, zaścian. Sieluty, wsi Słoboda, folw. i wsi Siemków, wreszcie uchodzi do Wiaczy z prawej strony naprze ciwko mka GródkaChmarzyńskiego al. Siem kowskiego. Prąd ma bystry, zasila się z obu stron licznemi ruczajami. A. Jel. Siemkówka 1. al. Czarnkówka, fol. na ob szarze Tymowy, pow. brzeski. 2. S. , fol. na obszarze Michalczowy, w pow. nowosą deckim. Br. G. Siemkówki, fol. , pow. noworadomski, gm. Rząśnia, par. Pajęczno, 1 dm. , 14 mk. , 100 mr. Sierakowo 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łużki, okr. wiejski Jakubeńki, o 7 w. od gminy a 30 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 25 mk. w 1864 r. 21 dusz rewiz. ; należy do dóbr Ojczyzna, Downarów. 2 S. ., zaśc. i karczma, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horbacewicze, par. katol. Bobrujsk o 6 w. . W pobliżu zaśc. znajduje się karczma t. n. , przy drodze do Pobokowicz. 3. S. , wś nad bezim. dopływem Wiaczy, pow. miński, w gm. Białorucz, ma 14 osad pełnonadziałowych; grunta szczerkowe, gliniasto, dobre. 4. S. , ob. Siemków. 5. S. , wś nad rzką Studzienką, pow. nowogródzki, w gm. Horodeczna, ma 13 osad pełnonadział. A. Jel. Siemkowski Gródek, ob. Gródek Siemkowski t. II, 826. Siemnice 1. wś, pow. tomaszowski, gm. Tyszowce, par. Wożuczyn, odl. 7 w. od Tyszowiec st. poczt. , 19 w. od Tomaszowa. Leży śród płaskowzgórza, ma glebę żyzną, 38 dm. , 255 mk. 44 r. g. , 305 mr. obszaru. Na gruntach włościańskich przy drodze stał jeszcze w 1876 r. dąb suchy, olbrzymiej grubości, w środku którego była wydrążona kapliczka, mogąca sześciu ludzi pomieścić. Cała okolica posiadała takie odwieczne dęby, dziś zostało tylko 50 mr. lasu dębowego. Ten olbrzymi dąb został w 1876 r. przez burzę wywrócony. Pozostały tylko wokoło fundamenta. Miejsce to dotąd otacza lud poszanowaniem. Folw. ma obszaru 605 mr. roli or. , 116 mr. łąk, 50 mr. lasu. Do fol. należy fol. Celestynka. Obok dworu młynek i stawek. Własność Dobrzelewskich, dziś Bronisława Holcer. 2. S. , pow. ostrowski, ob. Godlewo, K. Kr. Siemniki, wś, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Krypno, o 35 w. od Białegostoku. Siemno al. Simmo, jezioro w pow. niborskim, ob. Komorowo 3. . Siemno, niem. Schoenau, dok. Sinne, dobra na pol. prus. Mazurach, pow. niborski, st. p. Muszaki; 205 ha, 5 dm. , 30 mk. Jan t. Bi chau, komtur ostródzki, nadaje hutnikowi Andrzejowi Purgh hutę żelazną w Siemnie. Dan w Niborku r. 1S19. Ad. N. Sieninówek al. Siemnówko, wś i fol. , pow. włocławski, gra. Piaski, par. Zgłowiączka, odl. 25 w. od Włocławka, ma 93 mk. W 1827 r. 8 dm. , 56 mk. W 1875 r. fol. S. , oddzielony od dóbr Sułkowo, rozl. mr. 504 gr. or. i ogr. mr. 401, łąk mr. 65, past. mr. 19, nieuż. mr. 19; bud. mur. 5, drewn. 2, Wś S. ma 127 mr. Siemnowo, wś i fol. , pow. włocławski, gm. Piaski, par. Zgłowiączka; posiada młyn wodny, 71 mk. , 54 mr. dwor. , 131 mr. włośc. W 1827 r. 5 dm. , 79 mk. W XVIII w. należało do Dąbskich ob. Iłów. Siemohnen, wś, pow. wystrucki, st. p. Norkitten; 658 ha, 107 dm. , 499 mk. Siemoken 1. wś, pow. pilkałowski, st. p. Schillehnen; 72 ha, 14 dm. , 56 mk. 2. S. , leśniczówka w nadleśn. Weszkallen. Ad. N. Siemoń 1. niem. Siemon, dok. Semon, Seman około 1400 r. , wś, pow. toruński, st. p. i par. kat. Unisław 3 4 mili odl; 832 ha 728 roli or. W 1885 r. 139 dm. , 242 dym. , 1091 mk. , 991 kat. , 94 ew. , 6 żyd. Szkoła 4klasowa symultanna liczyła 1887 r. 277 dzieci, 3 naucz. Za czasów krzyżackich należał 8. do wójtowstwa unisławskiego. Toruński Liber pupillorum z r. 1430 wylicza w S. chłopów z polskiemi nazwiskami Kętrz. O narod. pol. str. 68. R. 1468 otrzymuje S. od króla Rudigier v. Birken, obywatel toruński ob. tamże, str. 173. W wizytacyi Potockiego z r. 1706 czytamy, że Siemoń, należąca do kościoła św. Jana w Toruniu, dawała mesznego 7 półkorcy żyta i tyleż owsa str. 112. 2. S. , dobra rycer. , tamże; 274 ha 265 roli or. . Simkowicze Siemkówka Siemkówki W 1855 r. 4 dm. , 16 dym. , 97 mk. , 77 kat. , 15 ew. , 5 żyd. ; chodowla bydła. Należą do kat. kościoła św. Jana w Toruniu; czysty dochód z gruntu wynosi około 2650 mrk. Kś. Fr. Siemonia 1. Simonia, Siemona, Siemonka, w XVI w. Syemunya, Szyemonya mediocris i S. swinocha, fol. i os. , pow. łęczycki, gm. Dali ków, par. Domaniew, odl. 16 w. od Łęczycy. Fol. ma 4 dm. , 32 mk. , osada 1 dm. , 4 mk. W 1827 r. 9 dm. , 91 mk. Fol. S. al. Siemon ka rozl. mr. 183 gr. or. i ogr. mr. 161, łąk mr. 15, nieuż. mr. 7; bud. drewn, 9. Na po czątku XVI w. były tu wyłącznie folwarczne łany, dające dziesięcinę pleb. w Domaniewie Łaski, L. B. , U, 253, 369. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 we wsi S. Swi niocha, w części Jakuba Siemuniskiego Guz ka 1 2 łanu, 1 zagr. , Jan Siemuniski Czopek 1 2 ćwierci, Stan. i Piotr Siemunińscy 1 ćwierć. W części S. Lipowa Andrzej Siemuński 1 1 2 ćwierci, Stan. Siemuński Czopkowicz 1 2 łanu, dwóch Siemuńskich po 1 4 łanu Pawiński, Wielkop. , II, 124. 2. S. i S. Poduchowna, w XV w. Syemunya, wś i kol. , pow. będziński, gm. Bobrowniki, par. Siemonia, leży na lewo od drogi z Siewierza do Będzina, posiada ko ściół par. mur. , szkołę początkową. Wś ma 61 dm. , 571 mk. , 879 mr. ; prob. 2 dm. , 3 mk. , 6 mr. , karcz. 1 dm. , 6 mk. , 3 mr. rząd. S. Po duchowna ma 4 dm. , 36 mk. , 65 mr. włośc. W 1827 r. 36 dm. , 356 mk. Kościół i par. niewiadomej erekcyi. Istniał już przed 1223 r. Podobno fundatorami byli książęta opolscy. Długosz wspomina S. jako wś z kościołem p. wez. WW. świętych, między Będzinem a Sie wierzem L. B. , II, 190, 191, 202. Według reg. pob. księstwa siewierskiego z r. 1667 wś Siemuń miała 5 kmieci Pawiński, Małop. , str. 453. Obecny kościół nowo wzniesiony z muru, blachą kryty, ma 70 łok. dług. . a 40 łok. szerok. Par. dek. będziński obejmuje wsi S. , Twardowice, Brzękowice, Góra Sie wierska, Żydnice, Dobieszewice, Bobrowniki, z ludnością do 6000 dusz. Br. Ch. Siemonischken, wś, pow. wystrucki, blizko Wystruci; 166 ha, 10 dm. , 69 mk. Siemoniszki, fol. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 28 w. od Nowoaleksandrowska. Siemota 1. al. Szymota, fol. i grupa domów w obrębie gm. Kwaczały, pow. chrzanowski, ma 11 dm. i 83 mk. rz. kat. 2. S. , grupa zabudowań w obrębie gm. Płazy, w tymże powiecie. Por. Szymota. Br. G. Siemotka, rzeczka, pow. chrzanowski, ob. Regulka. Siemowica, domy w Dobrej, pow. dobromilski. Siemowo, 1258 r. Semowo, 1294 r. Zemovo, ws kośc. i fol. , pow. krobski Gostyń, dek. szremski, o 7 1 2 klm na płd. wschód od Krzywinia; par. w miejscu, poczta w Kosowie, st. dr. żeL w Gostyniu o 9 klm. W r. 1258 ks. Bolesław syn Władysława Odonicza, potwierdzając przywileje dla klasztoru lubińskiego, wymieniajako posiadłość klasztorną S Zachodzące w dyplom. Wielkop. N. 643 Zimnowo, dziedzictwo bisk. poznańskiego Jana, tom Siemnowem być nie mogło. W r. 1580 było tu 5 1 2 łan. osiadł. , 1 soltyski, ćwierć karczmarska, 3 zagrodn. , 2 rzemieśln. i wiatrak. Około r. 1795 zabrał rząd pruski S. z przyległem Kosowem nie Koslowo, jak podaje J. Loewenberg w swem Das enthuellte Posen, III, 46 i sprzedał tę majętność za 30, 150 tal. jakiemuś von Krackwitz, od którego ją nabyli Potworowscy za 60, 000 tal. O 1 1 2 klm. na płn. od S. stoi t. z. okop szwedzki. Kośoiół p. w. św. Maryi Magdaleny, wystawiony w r. 1438 przez opata lubińskiego Stefana, spłonął w pożarze wsi r. 1663; wzniesiona naprędce kapliczka istniała jeszcze około 1684 r. , w miejsce spalonego stanął inny kościół z drzewa około 1680 r. , a gdy runął, wzniesiono około 1880 r. nowy kościół z cegły, w stylu ostrołukowym, z wieżą. Do kościoła wprowadzono bractwo dobrej śmierci w r. 1777. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1613. Par. , liczącą 443 dusz, składają Płaczkowo i Siemowo. Wś ma 60 dm. , 415 mk. kat. i 443 ha 329 roli, 81 łąk, 11 lasu. Fol. ma 4 dm. , 65 mk. 60 kat. , 5 prot. i 448 ha 224 roli, 87 łąk, 111 lasu; właścicielami są Potworowscy. E. Cal. Siemszyce, w XVI w. Szyemczice i Siemssicze, wś, fol. z os. S. al. Syberya, pow. łęczycki, gm. Topola, par. Siedlec, odl. od Łęczycy 8 w. ; wś ma 10 dm. , 82 mk. ; fol. 5 dm. , 10 mk. ; os. 1 dm. , 9 mk. , wiatrak. W 1827 r. 11 dm. , 51 mk. W 1871 r. fol. S. rozl. mr. 541 gr. or. i ogr. mr. 289, łąk mr. 51, lasu mr. 110, zarośli mr. 55, nieuż. mr. 36; bud. mur. 5, drewn. 5; płodozm. 11pol. , las nieurządzony. Na początku XVI wieku pleban w Siedlcu pobierał ztąd tylko kolędę, dziesięciny zaś szły z pewnych ról na stół arcybiskupi, z dwu łanów folw. dla altaryi i kapelanii kościoła ew. Andrzeja w Łęczycy Łaski, L. B. , II, 352, 434. Według reg. pob. pow. łęczyckiego w 1576 r. Jan Puczka miał 6 łan. , 6 osad Pawiń. , Wielkop. , II, 73. Br. CL Siemuradcy, pow. mozyrski, ob. Siemiradzce, Siemuszowa, w XV w. Semussow, Syemuschowa, wś, pow. sanocki, w dolinie Tyrawki praw. dopł. Sanu, zajmuje północne stoki lesistej Słonnej góry. Przy cerkwi wznies. 326 mt. ku płn. , przy wólce Rogatynka 429 mt. npm. ; dalej ku płn. ciągnie się dosyć obszerny las. Par. rz. kat. w Mrzygłodzie, gr. kat. w Tyrawie Solnej. Wspominana w dok. z XV Siemonia Siemonischken Siemoniszki Siemota Siemotka Siemowica Siemowo Siemszyce Siemuradcy Siemuszowa Siemonia w. A. G. Z. , XI, 5, 37, 58, 67 i in. składa się ze 125 dm. i 709 mk. 363 męż. , 346 kob. , 62 rz. kat. , 602 gr. kat. i 45 izrael. Obszar więk. pos. wynosi 332 roli, 34 łąk, 132 past. i 591 mr. lasu; pos. mn. ma 517 roli, 53 łąk, 46 past. i 10 mr. lasu. S. graniczy na zach. z Tyrawą Solną, na wsch. z Hołuszkowem, na płn. z Krecowem a na płd. z Woyskiem. Siemysłów Wielki i S. Mały, niem. Steinersdorf Gross i Klein, 1336 r. Steinerdorf, 1353 Steynerdorff, dwie wsi i fol. , pow. namysłowski. Posiadają kościół par. kat. S. Wielki, par. ew. Miedary. W 1842 r. S. Wielki miał 34 dm. , fol. , sołtystwo, 291 mk. 131 ew. , 2 żyd. , szkołę kat. , karczmę zwaną Broda; S. Mały miał 31 dm. , fol. , 247 mk. 121 ew. i 3 żyd. ; do fol. należała os. leś. Oziombel. Kościół par. istniał już w 1353 r. Sienadwór, pow. święciański, ob. Senadwór, Siencza, mko, pow. łochwicki gub. poł tawskiej, ob, Sencza. Leży przy linii dr. żel. romeńskokremenczugskiej i posiada stacyę pomiędzy st. Romaden o 22 w. a Łochwicą o 20 w. , odległą o 71 w. od Romen a 130 w. od Kremenczuga. Podług inwentarza dóbr ks. Jeremiego Wiśniowieckiego było tu 1403 gospodarzy i 31 kół wodnych. Miastem pułku łubiańskiego było aż do zniesienia hetmańszczyzny w 1764 r. Sienczuch, pow. bielski, gub. grodzieńskiej, ob. Radziszewo S. Sieńczyce wś, pow, piński, w 2 okr. poL, gm. Moroczna, ma 122 mk. , cerkiew paraf. ; własność Rodziewiczów. Ks. M. Siengilej, właściwiej Sengilej, mto pow. gub. symbirskiej, na prawym brzegu Wołgi, przy ujściu do niej rzeczek Siengilejki i Tuszonki, przepływających przez miasto i dzielących je na trzy części Staniczną pomiędzy rzeczkami, Butyrki za rzką Siengilejką i Wyborną, za rzką Tuszonką. S. , odległy o 57 w. na płd. wschód od Symbirska, przy trakcie poczt. do Samary, w 1867 r. miał 787 dm. 5 murow. , 3417 mk. 5 kat. , 15 rozkol. , 16 żyd. , 6 machom. . Było wówczas w mieście 2 cerkwi murow. , 104 składów towarów, 43 sklepów, szkoła powiat. , paraf. i żeńska, pensya prywatna, szkółka miejska, szpital miejski, st. poczt. , przystań na Wołdze, 89 rzemieślników, 4 nieznaczne fabryki 1 warzelnia łoju i 3 garbarnie. Dochody miejskie wynoszą od 6 do 10, 000 rubli, majątek zaś miasta stanowi dom, 2431 dzies. ziemi i 13 młynów wodnych na rzeczkach Siengilejce i Tuszonce. Mieszkańcy zajmują się pracą na przystani, wychodzeniem na zarobek, sadownictwem, ogrodnictwem i pszczelnictwem; do 50 osób zajmuje się rolnictwem. Prowadzą nadto dość znaczny handel zbożem i mąką. Miasto założone zostało w 1666 r. przez wwodę symbirskiego kn. Iwana Daszkowa jako stanica ko zacka ztąd nazwa środkowej części miasta; w 1780 r. sioło S. wyniesiono na stopień mia sta powiatowego. Sengilejski powiat, położony w płd. wsch. części gubernii, zajmuje podług pułk. Strelbickiego 111, 74 mil al 54071 w. kwadr. Powierzchnia wzgórzysta, zwłaszcza w części zach. i wschod. W części zachod. po wiatu przechodzi szereg wyniosłości, towa rzyszących prawemu brzegowi Wołgi. Przez część płd. i zachodnią przechodzi wyniosłość, stanowiąca dział wodny pomiędzy rz. Swiagą i jej dopływami a rz. Usą i prawym dopł. Syzranu. Wzdłuż Wołgi ciągnie się wąski pas formacyi jurajskiej, z którą bezpośrednio graniczy formacya kredowa; pozostałą część powiatu zajmuje formacya trzeciorzędowa eo ceniczna. W płn. zach. części powiatu prze waża gleba piaszczystogliniasta, w części zaś środkowej i południowej czarnoziem, z podło żem piaszczystem; w części wschodniej, w są siedztwie Wołgi, grunt jest glinkowaty i wa piliastokamienisty, wydający obfite zbiory pszenicy. Z rzek najważniejsza Wołga, prze pływająca wschodnią granicą powiatu; dalej idą Swiaga z Guszczą, Usa i Tomyszewka. Lasy zajmują 216, 000 dzies. czyli 1 2 część ogólnej przestrzeni. Najbardziej lesistą jest częśó zachodnia powiatu. W 1867 r. było w powiecie bez miasta 119, 195 mk. 7 kat. , 1478 rozkol. i 5488 machom. , zamieszkałych w 126 miejscowościach. Pod względem etno graficznym było 11, 3 Mordwinów, 4, 5 Czuwaszów i 4, 6 Tatarów. W 1868 r. było w powiecie 60 cerkwi 18 murow. i 9 mecze tów drewn. . Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, które z powodu urodzajno ści gleby wydaje zadawalniające płody; ho dowla bydła znajduje się na niskim stopniu. Nadto mieszkańcy zajmują się wyrabianiem wojłoków, wozów, sań, kół, rybołóstwem, wy palaniem potażu, pędzeniem smoły i dziegciu. Przemysł fabryczny dość rozwinięty; w 1868 r. było w powiecie 93 fabryk, zatrudniają cych 4309 robotników i produkujących za 1, 241, 163 rs. , z których ważniejsze 8 fabryk sukna, 2 gorzelnie, 1 zakład mycia wełny, 2 huty szklane i in. J. Krz. Siniach, rzka w pow. żytomierskim, dopł. Kamionki, wpadającej do Teterowa; uchodzi do Kamionki poniżej wsi Wilska. Sieniahówka al. Sieniachówka, wś, pow. zbaraski, o 10, 7 klm. od Zbaraża wszystkie urzędy, rz. kat. par. , poczta i tel. . Obszar dwor. 353, włośc. 600 mr. W 1870 r. 287 mk. , w 1880 r. w gm. 455 mk. , na obszarze dwor. 18; rz. kat. 66; gr. kat. par. Sieniawa 354 dusz. Właśc. pos. dwor. Wincenty Malina. Sieniakowa al. Syniakowa, domy w Wygnance, pow. czortkowski. Siengilej Sieniahówka Sieniakowa Siemysłów Sienadwór Siencza Sienczuch Sieńczyce Siemysłów Sieniakowce, mylnie, ob. Siniakowce. Sieniakówka, wś, pow. żytomierski, na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej z 1753 r. darowana przez ostatniego ordynata Ostrogskiego Romanowiczowi. Sieniawa, góra w pasmie wyniosłości stanowiących odgałęzienie Łysogór, między wsią Miedzierzą a Zagdańskiem. Sieniawa, fol. dóbr Freda, w pow. maryampolskim. Sieniawa 1. Nowa al. Sieniawka, wś nad rz. Ikwą Ikawą, pow. lityński, okr. poL, gm. i par. kat. Stara Sieniawa o 12 w. , sąd Chmielnik, o 38 w. od Lityna, 28 od Międzyboża a 40 w. od Derażni st. dr. żeL odeskowołoczyskiej. Ma 260 osad, 1592 mk. , 1879 dzies. ziemi włośc, 1051 dwor. należącej do Borejków i 877 dz. do Moszyńskich, 66 cerkiewnej. Dwie cerkwie p. w. Podwyższenia Krzyża św. z 1760 r. , z 1136 parafianami i p. w. Narodzenia N. M. P. , z 1752 r. , z 921 parafianami wraz z Józefówka. We wsi znajdują się 2 cegielnie i gorzelnia, założona w r. 1856, zatrudnia 13 robotn. , przerabia 19, 188 pudów i produkuje 814, 736 stopni spirytusu. Położenie piękne, gleba wyborna; rz. Ikwa rozlewa się tu w wielkie stawy. Był tu niegdyś kościół kat. i obronny zameczek, do którego kryli się dawniej okoliczni mieszkańcy wrazie napadu Tatarów. W jednym z tych napadów zburzono i rozwalono tak warownię jak i kościół. Z zameczku nie ma już śladów, tylko wały oblane wodą. Śladem kościoła, wzniesionego przez Annę Dyakowską a konsekrowanego w 1641 r. przez biskupa kamienieckiego Piaseckiego, pozostała tablica ołowiana, wmurowana w kamień, którą znaleziono w ogrodzie właściciela wsi. Po zburzeniu kościoła przez Tatarów, przeniesiono parafię do mka Starej Sieniawy, które choć się nazywa Starem, później było założone od wsi. S. Nowa należała niegdyś do hetmana Sieniawskiego, ostatnia z Sieniawskich wniosła ją, jako wiano, w dom ks. Czartoryskich. W 1780 r. było tu 189 dm. Na początku b. wieku przebywali tu jeszcze żydzi i mieli sklepy. 2. S. Stara, mko nad rz. Ikwą Ikawą, dopł. Bohu, pow. lityński, o 45 w. od Lityna, 184 w. od Kamieńca, 23 w. od Międzyboża st. tel. , a 45 w. od st. dr. żel. odeskowołoczyskiej Derażnia. Ma 4481 mk. , w tej liczbie 2235 żyd. , 608 dm. , 2 cerkwie, jedna p. w. św. Mikołaja, wybudowana w r. 1822 r. , ma 1606 parafian i 50 dz. ziemi; druga murow. p. w. N. M. P. , wybud. w 1867, 1144 parafian i 42 dz. ziemi Kościół paraf. p. w. św. Jana Nepom. , wymurowany w 1844 r. , na miejsce dawnego z 1640 r. przez ks. Annę Radziwiłowę, według zaś Marczyńskiego kościół z drzewa zbudowany 1716 r. przez Mikołaja Sieniawskiego, hetm. w. kor. , konsekrowany przez biskupa Fijałkowskiego. Par. kat. , dek. lityńskiego, ma 1673 wiernych w następujacych miejscowościach Adampolu Babinie, Czechach i Czeszkach, Daszkowcach Desiorówce, Hreczanej, Ilatce, Iliaszowce, Jowkach, Iwankowcach, Misiorówce, Paplińcach, S. Starej i Nowej, Szczerbaniach, Siomakach, Teleżyńcach i Złotopolu. W kościele znajduje się obraz N. M. P. , z Rzymu sprowadzony przez Sieniawskich. W podziemiach tego kościoła pochowany gen. Eustachy Zakrzewski i córka jego Anna Radziwiłłowa. Znajduje się dalej w S. synagoga, 2 domy modlitwy żydow. , apteka, 24 młynów, browar, 50 sklepów, 76 rzemieśln. , 10 jarmarków w roku 2 lutego, 9 marca, 9 maja, 8 czerw. , 20 lipca, 6 sierp. , 6 wrześ. , 28 paźdz. , 6 grud. i 20 grudnia, 52 targi; urząd policyjny dla gmin Pilawa, Sieniawa i Chmielnik, razem dla 50 starostw, st. poczt. , urząd gminny dla wsi Stara i Nowa Sieniawa z przedmieściem Zastawcami i Łysogórką, Józefówka, Ilatki, Czechy, Szczerbanie, Siomaki, Daszkowce, Iwankowce, Ułasówka, Rusanówka, Teleżyńce, mko Pilawa, Pilawce, Karpowce, Iliaszówką, Deserówka, Babin, Misiorówka, Jówki, Hreczana. Gmina obejmuje 21 okręgów wiejskich starostw, 2402 osad, 14401 włościan, 23117 dzies. ziemi włośc. ornej 18686 dz. . Oprócz tego w obrębie gminy przebywa 2262 mk. innych stanów, posiadających 12, 297 dz. ziemi wraz z rządową ornej 9972 dz. . Cały więc obszar gminy zajmuje 35, 414 dz. ornej 28659 dz. i 17863 mk. Mko błotniste, dość porządnie zabudowane, ma 2814 dz. ziemi należącej do włościan, 2945 dz. dwors. Jest tu szkoła 71 uczniów, cegielnia, fabryka piasku cukrowego, należąca do spółki, zbudowana w 1868 r. , z 10 dyfuzorami na 520 wiader, przerabia do 100, 000 czetw. ; w 1886 7 r. wyprodukowała 111, 450 pudów cukru. Miasteczko założone przez Sieniawskich, jak to widzimy z przywileju Zygmunta I z 1543 r. , którym pozwala ażeby Mikołaj Sieniawski, wwoda bełzki, het. w. kor. , założył na polu in campo, zwanem Sieniawskie pole, blizko rz. Ikawy, w pow. latyczowskim, miasto, z zatrzymaniem pierwszego nazwiska. Tenże monarcha obdarzył osiadających magdeburskiem prawem, uwolnił na 15 lat od opłaty szosu, wszelkich podatków publicznych i od targowego w miastach królewskich; ustanawia jarmarki w niedzielę po św. Prokopie i na św. Elżbietę, targ zaś w piątek. Po spustoszeniu mka przez Tatarów, Zygmunt August uwolnił je znowu przywilejem w Wilnie wydanym 1558 r. od wszystkich podatków, nie wyrażając na jak długo. W czasie wojen Chmielnickiego znowu zniszczone, w sąsiedztwie bo Sieniakowce Sieniakówka Sieniawa Sieniakowce Sieniawce Sieniawa Sieniawka wiem znajdują się Pilawickie pola; miasto za jęte było przez pułki kozackie i tatarskie. Ostatnia z Sieniawskich wniosła tę majętność ks. Czartoryskim. W 1780 r. liczyła S. 344 dm. Od Czartoryskich przeszła S. do Radziwiłłów, około 1880 r. należała do Bielawskich, dziś Stadnickich. 3. S. , ob. Siniawa. Dr. M. Sieniawa 1. miasto, ob. przy końcu lite ry S. 2. S. , wś, pow. i obw. sąd. nowoi tarski, dawniej pow. myślenicki, w dorzeczu Baby, o 11 klm. na płn. zach. od Nowegotar gu. Graniczy od płd. z Pyzówką i Pieniążko wicami, od zach. z Bielanką i Rabą Wyźnią, od płn. z Babą Wyźnią i Rokocinami, od płn. wsch. z Rdzawką a od płd. wsch. z Klikuszo wą. W pobliżu zejścia się granic S. , Klikuszo wy i Rdzawki bierze początek rz. Baba. Pły nie ona granicą S. i Klikuszowy na płd. , a do sięgnąwszy lasu nad granicą Pyzówki zwra ca się na płn. zach. , płynąc obszarem Sienia wy, nad którą od płd. wznosi się Janiłówka 818 mt. i las Bucznik 816 mt. , a od płn. Babska góra 783 mt. i przechodzi następnie na obszar Raby Wyźniej. Posiadłość większa liczy roli orn. 170, łąk i ogr. 1, past. 25, lasu 240 mr. a mniejsza posiadł. roli or. 1347, łąk i ogr. 46, past. 182, lasu 230 mr. austr. W r. 1869 było 129 dm. , 734 mk. męż. 363, kob. 371; w 1880 r. 141 dm. , 755 mk. męż. 369, kob. 386 rz. kai Par. łac. w Rabie Wyźniej. St. pocz. Nowytarg. Właścicielka Marya Zduń. 3. S. , po rus. Siniawa, wś, pow. sanocki, o 7 klm. na płd. wsch. od Rymano wa, przy gościńcu z tego miasta do Nowotań ca, nad pot. uchodzącym z lewego brzegu do Wisłoka i nad Wisłokiem, w okolicy równej, wzn. 341 mt. npm. Posiada par. gr. katol. z cerkwią drewnianą. Do par. dek. sanocki należy wś Głębokie. Wś składa się ze 158 dm. i 893 mk. ; 93 rz. katol. par. w Rymano wie, 793 gr. kat. i 7 izrael. Obszar więk. pos. Wandy Dembińskiej wynosi 420 mr. roli, 61 mr. łąk, 18 mr. past. i 10 mr. lasu; pos. mn. ma 601 mr. roli, 75 mr. łąk i 64 mr. past. Do pos. mniejszej należy uposażenie proboszcza gr. kat. 17 mr. roli, 5 mr. łąk i 1 mr. past. . 8. graniczy na płd. zach. z Głębo kiem, na wschód z Orzechową, na płn. z My moniem fol. i Beskiem a na płd. z Rudawką. 4. S. , wś, pew. zbaraski, o 11, 5 od Zbaraża par. rz. kai, poczta i urzędy. Obszar dwor. 1082 mr. , włośc. 2119 mr. W 1870 r. 900 mk. ; w 1880 r. w gm. 969 mk. , na obsz. dwor. 6; rz. kat. 555; gr. kat. par. w miejscu, dek. zbaraski w S. 170, w Sieniachówce 354 gr. kat. . Br. G. Mac. B. R. Sieniawa, niem. Schenawe, skażona nazwa wsi Szreniawa, w pow. babimoskim. Sieniawa, niem. Schoenow, 1641 Schonawa, wś, pow. wałecki, st. pocz. i paraf. kat. Człopa; z wyb. Gramswalde 1885 r. 4 dm. , 65 mk. i Ploetzenfliessmuehle 2 dm. , 23 mk. obejmuje 1515 ha 1066 roli or. . W 1885 r. było 39 dm. , 69 dym. , 387 mk. , 35 kat. , 352 ew. Dawniej istniał tu kościół paraf. katol. , który później został jako filia przyłączony do Człopy ob. Gesch. des Dt. Croner Kreises von Schmitt, str. 247. Kś. Fr. Sieniawce, wś wymieniona w XVIII w. jako należąca do klucza Daniłowszczyzna Wiśniowieckich na Wołyniu. Sieniawka, pow. słucki, ob. Siniawka. Sieniawka, przysiołek nad bezim. dopł. Leśnej, pow. żytomierski, par. Cudnów, ma 9 dm. Sieniawka 1. część Sokołówki i fol. tamże, pow. cieszanowski. 2. S. , część Baszni Górnej, w pow. cieszanowskim. 3. S. , wś, pow. cieszanowski, 21 klm. na płd. wsch. od Cieszanowa, 16 klm. na wsch. od Lubaczowa sąd pow. , urz. pocz. i tel. . Na płd. zach. leży Krowica Hołodowska, na zach. Basznia i Beichau, na płn. Basznia i Wólka Horyniecka, na wschód Radruż pow. rawski, Huta Kryształowa pow. cieszanowski i Smolin pow. rawski, na płd. wsch. Hruszów i Budomierz pow. jaworowski. Płn. część wsi przepływa pot. Smolinka dopł. Lubaczówki. Wchodzi ona tu od wsch. z Huty Kryształowej a płynie na zach. do Baszni Górnej. Na wsch. wzgórze Huta sięga 269 mt. znak triang. , na płd. Sieniawka 266 mt. Płn. część wsi zajmuje las Sytnik. Zabudowania rozrzucone tworzą przysiołki i grupy. Własn. więk. hr. Maryi Gołuchowskiej ma roli or. 140, łąk i ogr. 55, past. 2, lasu 2153 mr. ; wł. mn. roli or. 606, łąki ogr. 311, past. 49, lasu 13 mr. W r. 1880 było 129 dm. , 688 mk. w gm. a mianowicie w Capach 17 dm. , 85 mk. ; w Sieniawce 40 dm. , 247 mk. ; w Sucholisach, Stelmachach, Kapliszach, Hryniawskiem i Onyszczakach 42 dm. , 208 mk. ; w Załanach 30 dm. , 148 mk. , a na obszarze dwor. 6 dm. , 50 mk. 40 rz. kat. . 621 gr. kat. , 72 wyzn. izr. , 5 innych wyznań; 621 Rusinów, 40 Polaków, 77 Niemców. Par. rz. kat. w Lubaczowie, gr. kat. w miejscu, dek. lubaczowski. Cerkiew drewniana spłonęła w r. 1848. Została z niej tylko dzwonnica, do której przybudowano w r. 1850 kaplicę. 4. S. , część Hnilcza, pow. podhajecki. Lu. Dz. Sieniawszczyzna al. Siniawszczyzna l. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. Plissa, okr. wiejski i dobra, dawniej Petrykowskich, następnie Kamieńskich, Mniuta, o 11 w. od gminy a 37 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 34 mk. w spisie z 1864 r. podano 5 dusz rewiz. . 2. S. , wś włość. i dobra skarbowe nad bezim. strugą, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. Siedliszcze, okr. wiejski Gilwińce, o 8 w. od Sieniawszczyzna Sieniawa Sieniczka Sieniec Sienielity Sienieńskie Sieniawszczyzna gminy, 51 w. od Oszmiany a 21 w. od Dziewieniszek, ma 45 mk. katol. 3. S. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Mańkowicze, okr, wiejski i dobra, Chomskich w 1864 r. , Kubarka, o 6 w. od gminy a 64 w. od Wilejki, ma 5 dm. , 77 mk. w 1864 r. 36 dusz rewiz. . Sieniawszczyzna, częśó przedmieścia żółkiewskiego we Lwowie. W r. 1712 wyjmuje Adam Mikołaj Sieniawski, kaszt. krakowski, hetman w. kor. , żydów, osiadłych na przedmieściu lwowskiem S. zwanem, z pod wszelkiego sądownictwa, zastrzegając sobie i swym zastępcom juryzdykcyą nad nimi Arch. Bernard. we Lwowie, C. , t. 497, str. 2276. Sienica, młyn i grupa domów w Głęboce, pow. samborski. Sienica, niem. Stellmacher, fol. do Kłodni, pow. chojnicki. Sienice, Siennice al. Siennica, okolica szlach. nad rzką Siennicą, pow. ostrowski, gm. Dmo chy Glinki, W obrębie jej mieszczą się dziś lub mieściły się w 1827 r. wsi i osady, a S. Daćbogi, wś, par. Czyżew, ma 6 dm. W 1827 r. 8 dm. , 53 mk. b S. Giże, par. Rossochate, ma 7 dm. , 46 mk. W 1827 r. 6 dm. , 40 mk. c S. Jasiochy, par. Czyżew. W 1827 r. było 7 dm. , 36 mk. d S. Karasie, par. Czyżew. W 1827 r. 4 dm. , 23 mk. e S. Klawy, par. Czyżew. W 1827 r. 2 dm. , 11 mk. f S. Łu kasze, ma 7 dm. W 1827 r. 7 dm. , 40 mk. g S. Pierce, par. Rossochate. W 1827 r. 6 dm. , 40 mk. h S. Pietrasze, par. Czyżew. W 1827 r. 6 dm. , 49 mk. i S. Puzyki, mają 5 dm. W 1827 r. 4 dm. , 22 mk. k S. Szymanki, mają 9 dm. 1 S. Swięchy, mają 10 dm. , 93 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 78 mk. , młyn. W 1827 r. były jeszcze S. Lipusy, mające 3 dm. , 19 mk. Br. Ch. Sienickie, wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo. W 1827 r. było 5 dm. , 28 mk. Sieniczka al. Scienisa, rzka, dopływ Zbychownicy, uchodzącej do jez. Piaśnicy, pow. pucki. Wymieniona w akcie odgraniczenia Wierzchucina. Sieniczno, w XV w. Zenyczno, w 1581 r. Siemiczno, wś, pow. olkuski, gm. Rabsztyn, par. PrzeginiaW połowie XV w. była to wś królewska w par. Przeginia, miała łany kmiece, z których dawano dziesięcinę bisk. krakowskim po jednym fertonie szerokich groszy. Za meszne dawano po miarce jęczmienia i owsa Długosz, L. B. , II, 56. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Ś. należąca do zamku Rabsztyńskiego, miała trzy półłanki km. Pawióski, Małop. , 30. Br. Ch. Sieniec, w XVI w Szyenyecz, wś. nad rzką Rudą, pow. wieluński, gm. Starzenice, par. Ruda, odl. od Wielunia 7 w. ; wś ma szkołę początkową, 69 dm. , 406 mk. W 1827 r. 68 dm. , 532 mk. W XVI w. S. , wś do dóbr stołowych arcyb. należąca, dawała dziesięcinę wartości do 9 1 2 grzyw. , jednemu z kanoników, który miał tu swój łan i pobierał z niego tylko czynsz w ilości 1 seksageny. Kmieć ten dawał dziesięcinę wartości 10 gr. pleb. w Rudzie, inni kmiecie tyl ko kolędę Łaski L. B. , II, 1001, III. W 1552 r. głównym właścicielem jest arcyb. gnieźnieński; kanonik wieluński ma 1 osadnika. W ogóle jest 11 osad. , 5 1 2 łan. , karczmarz i dwa posiadła po łanie Pawiński, Wielk, II, 290. Br. Ch. Sienielity, jedno z kilku błot znajdujących się na obszarze pow. janowskiego, na granicy od Galicyi ob. t. III, 417. Sienieńskie Niwy, fol, pow. iłżecki, gm. i par. Sienno, odl. od Iłży 49 w. , ma 7 dm. , 18 mk. , 479 mr. Sieniewicze, wś przy ujściu Czarnej Hańczy do Niemna, pow. augustowski, gm. Wołowiczewce, par. Teolin, odl. od Augustowa 59 w. , ma 25 dm. , 176 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 63 mk Sienieźyca 1. al. Sienieżyczka, drobny le wy dopływ Newdy, pow. nowogródzki; pow staje ze zlania się rzki Kotówki z drugą bezi mienną pod wsią Zabołocie, a o 11 w. za wsią Zarzecze ma ujście; długość biegu około 3 w. ; oba brzegi ma wyniosło i tylko za Zarzeczem nizinne, porosłe łąkami. 2. S. al. Sienieżyczka, niekiedy zwana Kotówka, rzeczka w pow. no wogródzkim, uchodząca z lewej strony do Newdy. Zaczyna się we wzgórzach za wsią Sienieżyce gm. Rajce, ma kierunek wscho dni, płynie około wsi Sapocińce, przed wsią Zabłocie zasila się z lewej strony rzką Rut ką, i za wsią Zarzecze ma ujście; długość bie gu około 10 w. A. Jel. Sienieżyce al. Sinieżycy, dwie wsi i fol. nad rzką Sinieżycą, lew. dopł. Newdy, pow. no wogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Rajce. Jedna wś ma 22, druga 18 osad pełnonadziałowych; szkoła od 1885 r. cer kiewna sobornej nowogródzkiej parochii. Fol. , własność Jurahów, około 22 włók; propinacye, młyny i gorzelnia dają około 1500 rs. Miej scowość górzysta, bezleśna, grunta szczerko wogliniaste z podłożem przepuszczalnem, bar dzo urodzajne. A. Jel Sienihów, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Berezdów, ma 59 dusz włośc, 330 dzies. ziemi włośc. Należała do dóbr berezdowskich Jabłonowskich, obecnie własność Mikuliczów. Sieniki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 44 w. od Nowoaleksandrowska. Sieniło, pow. ihumeński, ob. Siniło. Sienin, wś nad bezim. dopł. Jasiołdy, pow. piński, w 4 okr. pol łohiszyńskim, gm. Sta Sieniewicze Sienieźyca Sienieżyce Sienihów Sieniki Sieniło Sienin Sieniawszczyzna Sienica Sienice Sienickie Sieniczno Sieniówka Sieniszcze Sieniszki Sieniucha Sieniucie Sieniuki Sieniuszki Sieniutów Sieniutyca Sienkańce Sienkany Sienken Sieńki Sienkiewicze Sieńkiszki Sieńkona Sieńkow Sieńków wok, ma 18 osad; grunta lekkie, łąk obfi tość. A. Jel. Sieniówka, w dokum. Sieniawka, wś, pow. włodzimierski, na połud. od sioła Ośmihowicze. Sieniszcze, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Wiazyń, okr. wiejski Jałowo, o 13 w. od gminy a 7 w. od Wilejki, ma 3 dm. , 33 mk prawosł. 18 dusz rewiz. . Sieniszki 1. wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. , par. i dobra skarbowe Daugieliszki, okr. wiejski Sieniszki, o 4 w. cd gminy a 29 1 2 w. od Święcian, na wschód od st. dr. żel. warszawskopetersb. Dudy, ma 5 dm. , 50 mk, katol. Podług spisu z 1864 r. było tu 44 dusz rewiz. b, włośc. skarbowych i 7 osadników w. ross. Posiada kościół katol. p. w. św. Piotra Ap. ,. drewniany, wzniesiony w 1776 r. przez ks. Huwalda, filialny daugieliszki. Niegdyś wraz z Daugieliszkami własność Gasztoldów. Był to kościół parafialny, fundowany w 1511 r. przez Barbarę Narbutowiczową. W 1626 r. Wojciech Gasztold, wwda wileński, przeniósł parafią do Daugieliszek, zostawiwszy w S. tylko kaplicę filialną. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. , Giedziumele, Grzybiny. Jodzieławka, Kolniszki, Kozłopiszki, Łukszeniszki, Markieniszki, Pakszty, Paszyszki, Pinigiszki, Pogurbie, Tielukiszki, oraz zaśc. Ażubale, Chmielewszczyzna, Dojniszki, Garszwinka, Garwieliszki, Gawiejkiszki, Giedziuny, Januszewszczyzna, Kuźliszki, Podoliszki, Posiemanie, Szukieniszki, Zwęgliszki, w ogóle w 1864 r. 346 dusz rewiz, włośc. uwłaszcz. , 7 osadników w. ross. 18 włośc. bezrolnych. 2. S. , zaśc, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. Daugieliszki, okr. wiejski Ożany, o 3 w. od gminy a 29 w. od Święcian, ma 3 dm. , 25 mk. kat. w 1864 r. 5 dusz rewiz. . J. Krz. Sieniucha 1. rzeka, dopływ rz. Wielkiej, ob. Sina, Sinia, Sinieja. 2. S. , rzeka, dopływ Dniepru, ob. Siniucha. Sieniucie, wś włośc nad rz. Straczą i jez. Puszcze, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra skarbowe Świrany, o 9 w. od gminy a 42 w. od Święcian, ma 7 dm. 58 mk. katol. w 1864 r. 32 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podany jeszcze zaśc, również o 42 w. od Święcian, mający 2 dm. i 23 mk. katol. Sieniuki al. Siniuki, osada wiejska, pow. nowogródzki, w 2 okr, poL i gm. Horodyszcze; grunta szczerkowoglinkowate, urodzajne Sieniuszki, zaśc włośc nad jez. Dumblis, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Święciany, okr. wiejski Pokretony, o 16 w. od Święcian, ma 2 dm. , 13 mk. katol. w 1864 r. 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Bujwidy Jodyszki. Słownik Geograficzny T X Zeszyt 116. Sieniutów, niegdyś miasteczko w pow. kaliskim, założone w r. 1647 przez Piotra Sieniutę, dziedzica, zlało się z przyległemi Zdunami. Sieniutyca, rzeczka w pow. dzisieńskim, przepływa pod wsią Kawki, Kowale, Łąki. Sienkańce, wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, ma 8 os. , 412 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 53 mk. Wchodziła w skład dóbr Lejpuny. Sienkańce, zaśc szl, pow. wileński, w 4 okr. poL, o 48 w. od Wilna, 2 dm. , 23 mk. katol. Sienkany, wś i fol, pow. trocki, w 2 okr. pol, o 38 w. od Trok; wś ma 4 dm. , 35 mk. katol; fol. 1 dm. i 4 mk. t. wyzn. Sienken, fol. , pow. iławkowski, st. pocz. Landsberg; 655 ha, 27 dm. , 160 mk. Sieńki 1. wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol, gm, Brzostowica Mała, o 49 w. od Grodna. 2. S. , wś, pow. orszański, gm. Rudnia, ma 13 dm. , 72 mk. Sienkiewicze 1. zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Rzesza, okr. wiejski i dobra Radziwiłowiczów Bukiszki, o 10 w. od gminy, 7 dusz rewiz. 2. S. , pow. mozyrski, ob. Sinkiewicze. 3. S. al. Sińkiwicze, wś, pow. białostocki, w 2 okr. poL, gm. Białostoczek, o 9 w. od Białegostoku; niegdyś własność klasztoru dominikanów w Choroszczy. 4. S. , wś, fol. i straż leśna, pow. słonimski, w 1 okr. poL, gm, Giczyca, o 44 i 45 w. od Słonima. Sieńkiszki, zaśc, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra Byszewskich w 1864 r. Łyntupy, o 10 w. od gminy, 7 dusz rewiz. Sieńkona, wś, pow. lepelski, przy trakcie z Połocka do Dzisny, idącym po lewym brzegu Dźwiny, o 10 w. od Paludowicz, w pobliżu Naczy. Sieńkow, słoboda nad Oskołą, pow. kupiański gub. charkowskiej, o 25 w. na południe od Kupiańska, przy dr. pocz. z Charkowa do Starobielska, ma 189 dm. , 1514 mk. , 2 cerkwie, szkołę, 4 jarmarki, zarząd policyjny, st. pocztowa. Sieńków, wzgórze polne, na płd. od wsi t. n. , w pow. kamioneckim, dochodzi 256 mt. npm. Miejsce znaku triang. Br. G. Sieńków al. Sińków, rus. Syńkiw wś, pow. kamionecki, 40 klm. na płn. wsch. od Kamionki Strumiłowej, 12 klm. od Radziechowa sąd pow. , urz. pocz. i tel. . Na płd. leży Niemiłów, na zach. Peratyn, na płn. Rzyszczew pow. włodzimierski gub. wołyńskiej, na płn. wsch. Wolica Bargłowa, na wsch. Kulików. Wieś leży w dorzeczu Dniepru za pośrednictwem strugi, płynącej przez wsch. część obszaru na płn. do Wolicy Bargłowej, a wpadającej od praw. brz. do Nieboczki Sydorów36 Sieniówka Sieńkowo Sieńkowce Sienkowicze Sieńkowszczyzna Sienna Sieńkowce lvi, dopł. Styru. Dolina Nieboczki i jej dopływu moczarzysta. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru; na płn. wsch. od nich część Chatki, a na płn. od nich część, Dąbrowa. Własn. więk. ma roli or. 315, łąk i ogr. 249, past. 200, lasu 582 mr. ; wł. mn. roli or. 502, łąk i ogr. 434, past. 290 mr. W r. 1880 było 72 dm. , 480 mk. w gm. , 11 dm. , 102 mk. na obsz. dwor. ; 413 gr. kat. , 149 rz. kat. , 30 izr. ; 461 Rusinów, 121 Polaków. Por. rz. kat, w Radziechowie, gr. kat. w miej scu, dek. chołojowski. Do par. należy Wolica Bargłowa. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. jednokl. , kasa pożyczk. gm. z kapit. 254 złr. i gorzelnia. Lu. Dz. Sieńkowce 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Wierzchnie, okr. wiejski Michalec, o 4 w. od gminy, 12 dusz rewiz. 2. S. , wś, pow. sokólski, w 1 okr. poL, gm. Makowlany, o 22 w. od Sokółki. Sieńkowce, przedmieście Szarogrodu, w pow. mohylowskim. Sienkowicze 1. fol. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. i dobra Wolskich Lipniszki, okr. wiejski Rusaki, o 4 w. od gminy, 52 w. od Oszmiany a 23 w. od Dziewieniszek. 2. S. , wś, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Siechnowicze, o 26 w. od Kobrynia. Sienkowiec al. Seńkowiec, potok, wypływa w Nowosielcach Kozickich, pow. dobromil skim, z płn. wsch. stoku pasma Chwaniowa; płynie na płn. wsch. przez Nowosielce Ko zickie al. Seńkowę, Wojtkowę, gdzie u płn. zach. podnóża góry Sonia 537 mt. wpada do Wiaru z lew. brzegu. Długi 4 klm. Od zach. ciągnie się dział wzgórzysty ze szczytem Su szycą 528 mt. . Br. G. Sieńkowo, wś nad bezim. dopł. Łowaci, pow. newelski, na pograniczu gub. pskowskiej. Była tu dawniej st. pocz. na trakcie z Witebska, przez Suraż, Uświacz do granicy gub. pskowskiej. Sieńkowo, wś, pow. sudogodski gub. włodzimierskiej, o 35 w. od Sudogdy, ma 41 dm. , 250 mk. W 1686 r. należała do bojara kn. Worotyńskiego. Sieńkowszczyzna, wś nad rzką Graużyszką, pow. oszmiański, w 1 okr, pol. , gm. i okr. wiejski Graużyszki, o 8 w. od Oszmiany, 2 dusze rewiz; należy do dóbr Lenkowszczyzna Horwackich w 1864 r. . W spisie z 1866 r. podana jako okol. szlach. , mająca 8 dm. i 83 mk. katol. 2. S. , wś i dobra, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Połoczany, okr. wiejski Litwa, o 6 1 2 w. od gminy a 60 w. od Oszmiany. Fol. ma 1 dm. , 6 mk. katol. , wś zaś 3 dm. , 12 mk. t. wyzn. w 1864 r. 11 dusz rewiz. ; własność Kuczuków. 3. S. , wś, pow. oszmiński, w 2 okr. pol, o 25 w. od Oszmiany, 9 dm. , 33 mk. 17 prawosł, 16 katol. . 4. S. , wś włośc. nad rzkami Zareżanką i Gwozdowicą, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Wołkołata, okr. wiejski Wirże, o 11 w. od gminy a 60 w. od Wilejki, ma 9 dm. , 69 mk. katol. 35 dusz rewiz. , wiatrak; należy do dóbr skarb. Firkowszczyzna. 5. S. , własność ziemska, pow. borysowski, należy od 1824 r. do Rusieckich. 6. S. , zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. poL łohojskim, gm. Pleszczenice, par. kat. chotajewicka, ma 2 osady. Sienna, ws i fol. , pow. węgrowski, gm. Sinołęka, ma 12 dm. , 164 mk. , 877 mr. Sienna 1. rzeczka w pow. czerykowskim, prawy dopływ Soży; uchodzi pomiędzy Li pówką a Jelnią. 2. S. , rzeczka w pow. sieńskim, dopływ jez. Sienno. 3. S. , niem. Sennensche Bach, rzeczka w gub. inflanckiej, do pływ Czarnego Potoku Schwarzbachu, pra wnego dopływu rz. Gauja Aa; przybiera rzkę Dunne. W art, Gauja mylnie podano, że uchodzi wprost do rz. Aa. J. Krz. Sienna al. Sienno, białorus, Siennaja, wś i dobra nad rz. Wołownią, lew. dopł. Niemna, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. Lubcz, ma 41 osad pełnonadziałowych; łąki obfite nadrzeczne, grunta wyborne pszen ne, szczerkowoglinkowate, w części lekkie, miejscowość całkiem bezleśna. Lud zamożny oprócz rolnictwa zajmuje się flisactwem. Cer kiew p. w. św. Trójcy, wzniesiona w 1770 r. przez Wołodkowicza; do niej należało 28 pod danych włościan, a teraz fundusz cerkwi sta nowi 5 3 4 włóki gruntu z dawnych zapisów, W 1886 r. cerkiew rozebrano i na jej miejscu postawiono nową z drzewa. Opis cerkwi po dał obecny paroch Klimentii Sawicz w Miń skich eparchialnych wiedomostiach 1872 r. Nr. 33 37 i 1874 r. Nr. 15 16. Szkółka parochialna męzka z oddziałem dla dziewcząt. Parafia ma około 2000 wiernych; kaplice N. M. P. w Zahorju Sienneńskiem, fundacyi pa rocha Klimentia Sawicza z 1852 r. i we wsi Kupicko; filia w Niańkowie p. w, św. Piotra i Pawła, wzniesiona w 1750 r, przez obywate la Wojniłłowicza, z nadaniem 1 1 2 włóki grun tu. Dobra, dość dawna własność Pusłowskich, mają około 52 włók, obfitują w łąki; młyny i propinacye znaczne. A. Jel. Sienna 1. wś, pow. nowosądecki, par. rz. kat. w Zbyszycach, st. p. Tęgoborze odl. 5, 3 klm. . Leży nad Siennianką, dopł. Dunajca z prawego brzegu, 341 mt. npm. Składa się z 33 dm. , rozrzuconych w parowie, otoczonym wzgórzami, pokrytemi jodłowym lasem. Obszar wsi przecina gościniec z N. Sącza do Zakluczyna. Na obszarze więk. pos. Piotra Szujskiego znajdują się dwie karczmy Bugaj przy gościńcu i druga ku Jelny Jedlny. Ludność wsi wynosi 243 osób 114 męż. , 129 kob. , 238 rz. kat. i 5 izrael. Pos. więk. ma Sienkowiec Sienne Sienne skie obszaru 131 roli, 3 łąk, 17 past. i 37 mr. lasu; pos. mn. 135 roli, 8 łąk, 22 past. i 33 mr. lasu. W 1581 r. S i Wielkonosa, w par. Zbyszyce, własność Mik. Storowieskiego, płaciły od 3 1 2 łan. km 5 zagr. z rolą, 1 czynsz. , 2 komor. bez bydła Pawiń. , Małop. , 136. Graniczy na płd. wschód z Jedlną czyli Jelną, na płd. z Wielkonosą i Wolą Kurowską, na zachód ze Zbyszycami a na płn. z Lipiem. 2. S. wś, pow. żywiecki, par. Radziechów, st. p. Żywiec o 5 klm. . Obszar więk. posiadł. należy do dóbr arcyks. Albrechta. Mac. Sienne, uroczysko, pow. orszański, w pobliżu mka Lubawicze, posiada źródła żelaziste. Sienneński powiat, ob. Sienno, SienneńskieZahorje, wś nad. rz. Wołownią, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. Lubcz, ma 51 osad pełnonadziałowych; cerkiew drewniana p. w. N. M. P. , z 1852 r. , erekcyi miejscowego parocha Klimentia Sawicza, należy do par. Sienna. Grunta bardzo urodzajne, szczerkowe, łąki wyborne. Siennica 1. al. Sienniczka, rzka w pow. nowomińskim, uprowadza wody płaskowzgórza w okolicach Cegłowa i Mrozów, płynie dość głęboką doliną w kierunku zach. płd. na Siennicę, Lasomin i uchodzi z lew. brzegu do Świdra. 2. S. , mylnie Sinica, rzka w pow. krasnostawskim, bierze początek pod Wierzchowinami, na granicy pow. chełmskiego, płynie ku zachodowi przez Żdżanne, Zagrodę, Siennicę, Rożanę Królewską i Nadolną, tworzy w nich obszerne stawy i za ostatnią z tych wsi, na płn. od Krasnegostawu, uchodzi od praw. brzegu do Wieprza. Długa 20 w. 3. S. , rzka w pow. ostrowskim, gm. Dmochy Glinki, uchodzi do Broku Broczyska z lew. brzegu. Siennica 1. os. miejska, wś i dobra nad rzką Sienniczką dopł. Świdra, pow. nowomiński, gm. i par. Siennica, odl. 10 w. od Mińska na płd. wschód, z którym się łączy drogą bitą, posiada kościół par. drewniany, kościół poklasztorny, szpital na 20 łóżek kosztem kilku gmin utrzymywany, seminaryum dla nauczycieli szkół początkowych, szkołę początkową, urząd gminny, garbarnię z prod. na 800 rs. , około 800 mk. i 75 mr. ziemi. Wś S. Stara ma 127 mk. , 213 mr. W 1827 r. miasteczko miało 34 dm. , 341 mk. ; wś 20 dm. , 135 mk. W 1862 r. było 40 dm. , 501 mk. Dobra S. składały się w 1870 r. z fol Wola Siennicka; kol, Józefów al. Swoboda i kol. Latowickiej, rozl. domin. wynosiła mr. 1726. W r. 1876 kol. Józefin mr. 145 i kol. Latowicka mr. 87 odłączone od dóbr tych zostały. W skład dóbr tych wchodziły poprzednio mko Siennica os. 30, mr. 75; ws Stara Siennica os. 25, mr. 214; wś Stara Wieś os. 20, mr. 164; wś Wola Siennicka os. 4, mr. 8. Anna, ks, mazowiecka, nagradzając zasługi Stanisława Siennickiego h. Krzywda, lożniczego przy Stanisławie i Januszu, ostatnich ks. mazowieckich, wydała w 1526 r. przywilej na; założenie na obszarze wsi Siennicy miasta, mającego się zwać Janowo, na prawie chełmińskiem. Nadanie to potwierdził Zygmunt w 1527 r. Kościół paraf. drewniany p. w. św. Jana Chrzciciela założyli Sienniccy a biskup poznański Latalski wydał akt erekcyjny. W 1603 r. według wizyty Goślickiego stała przy kościele kaplica z grobami Siennickich, istniała także szkoła. Obecny kościół pochodzi z 1692 r. Po Siennickich dobra przeszły w ręce Rudzieńskich. Kazimierz Rudzieński, woj. mazowiecki, założył w S. kościół i klasztor reformatów w 1750 roku, fundacyi dokończył syn jego Michał. Obaj spoczywają w grobach kościelnych. W murach klasztornych mieści się seminaryum nauczycielskie. Po Rudzieńskich posiadali S. Dłużewscy a po nich Bogusławscy. Po 1815 r. utworzony został pow. siennicki w obwodzie stanisławowskim i S. była siedzibą sądu, przeniesionego następnie do Mińska. S. par. , dek. nowomiński dawniej siennicki, 2696 dusz. Dek. siennicki archid. warszawskiej składał się z 17 parafii Cegłów, Czerwonka, Glinianka, Jakubów, Jeruzal, Kałuszyn, Karczew, Kiczki, Kolbiel, Kuflew, Latowicz, Mińsk, Oleksin, S. , Wiązowna, Wierzbno, Wiśniew. 2. S. , wś i fol. , pow. pułtuski, gm. i par. Nasielsk, odl. 21 w. od Pułtuska. W 1827 r. 13 dm. , 101 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 333 gr. or. i ogr. mr. 278, łąk mr. 42, nieuż. mr. 13; bud. mur. 5, drewn. 5. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 20, mr. 26; wś Budy Siennickie os. 12, mr. 303; wś Krogule os. 11, mr. 224; wś Wągrodno os. 7, mr. 243; wś Strojec os. 8, mr. 129; wś Nowa Wieś os. 26, mr. 470. 3. S. Królewska, wś i fol. , pow. krasnostawski, gm. Rutka, par. Siennica Różana. Fol. , majorat rząd. 657 mr. , należy do dóbr donacyjnych Białka. Wś posiada szkołę początkową, 53 os. , 1513 mr. W 1827 r. 83 dm. , 618 mk. We wsi staw i młyn wodny. Wś ta wchodziła zdawna w skład dóbr ststwa krasnostawskiego. 4. S. Nadolna, wś i fol. , pow. krasnostawski, gm. Rudka, par. Krasnystaw, przy drodze bitej z Krasnegostawu do Rejowca, nad wielkim stawem w kotlinie, posiada szkołę początkową, młyn wodny, browar z prod. do 5000 rs. , 45 os. włośc, 649 mr. roli i 996 mr. roli folw. W 1827 r. 49 dm. , 302 mk. Wś ta została około 1540 r. własnością Mikołaja Reja, który ją otrzymał za żoną ob. Rejowiec. 5. S. Różana, wś i fol. , pow. krasnostawski, gm. Rudka, par. Siennica Różana. Nazwę otrzymała zapewne od mnóstwa dzikich róż, krzewiących się po polach. Posiada kościół paraf. murow. , szkołę początkową, Sienne Siennica Sienneński Siennica Siennicze Siennickie Siennicka 58 os. włośc. i 1163 mr. W 1827 r. 56 dm. , 294 mk. Dobra 8. Różana, w r. 1869 oddzie lone od dóbr Rakołupy, składały się w 1874 r. z folw. S. Różana i Boruń al. Wola Sien nicka, rozl. mr. 4720 fol. S. Różana gr. or. i ogr. mr. 611, łąk mr. 140, past. mr. 10, lasu mr. 3563, nieuż. mr. 72; bud. mur. 7, drewn. 14; płodozm, 5, 8 i 12pol. 5 las urządzony; fol. Boruń al. Wola Siennicka gr. or. i ogr. mr. 181, łąk mr. 117, past. mr. 2, nieuż. mr. 24; bud. mur. 4, drewn. 6; płodozm. 8 i 9pol, młyn wodny, pokłady torfu i wapna. W 1884 r. od dóbr powyższych oddzielono częściowym nabywcom mr. 133. S. jest gniazdem rodzi ny Siennickich, do której należały okoliczno wsio, jak np. Bończa, nazwana od herbu tej rodziny. W S. są ślady dawnego zameczku. Kościół rzym. kat. paraf. obecny wzniesiony z muru 1840 r. przez b. dziedzica wsi kaszte lana Poletyłłę. Lud religijny i zamożny, zie mia urodzajna. S. Różana par. , dek. krasno stawski, 2036 dusz. Br. Ch. Kś. S. L. Siennica 1. jezioro w pow. horodeckim gub. witebskiej, ma 10, 8 w. kw. podług pułk. Strelbickiego. 2. S. rzka w gub. witebskiej, lewy dopływ rz. Łowaci Łowati. Siennica, wś z zarządem gminnym i dobra nad bezim. dopł. Świsłoczy, pow. miński, przy dawnym trakcie poczt. z Mińska przez Kojda nów do Miru, Nowogródka, Nieświeża, Słuc ka i Pińska, w 1 okr. pol, mińskim, par. kat. mińska na Kalwaryi, o 8 w. od Mińska. Wś ma 7 osad pełnonadziałowych. Cerkiew dre wniana p. w. św. Piotra i Pawła z 1789 r. , fundacyi Pawłowskiego, uposażona zapisami Kostrowickich, posiada 50 mr. gruntów i łąk. Druga cerkiew po 1870 r. kosztownie z muru, tuż przy szosie wzniesiona, około 1890 para fian. Kaplice drewniane w Skoryniczach p. w. Wniebowstąpienia, z 1825 r. , fundacyi Kostro wickich, w Szczytomierzycy pod wezwa niem św. Antoniego, w Łoszycy pod wezwa niem Przemienienia. Obecnie obszar dóbr wynosi 633 mórg; są one własnością Nar cyza Torczyńskiego. Gospodarstwo dobre, propinacya przynosi przeszło 600 rsr. , grun ta szczerkowoglinkowate, urodzajne. Ka plica katol. par. kalwaryjskiej. Gmina sien nicka obejmuje 6 okręgów wiejs. starostw, 532 osad wlośc, 2566 włośc. pł. męz. , z na działem 6718 dzies. gruntu. A. Jel. Siennica, potok, powstaje na obszarze Strzemilcza, pow. brodzki, z pod wzgórza Lo chami zwanego 234 mt. , na łąkach moczarowatych. Płynie dolinką podmokłą na płn. wschód, uchodząc na płd. od wsi Strzemilcza do Styrii z lew. brzegu między Strzemilczem a przys. Zahatką. Zródło leży 203 mt. , ujście 195 mt. npm. Długi 6 klm. Br. G. Siennicka Wola 1. wś, pow. nowomiński, gm. i par. Siennica, ma 76 mk. , 18 mr. włośc. W 1827 r. 9 dm. , 96 mk. Istniała już, w dawnej ziemi czerskiej, w 1485 r. 2. S. W. , fol. , pow. iłżecki, gm. i par. Sienno, odl. od Iłży 19 w. , ma 1 dm. , 6 mk. , 1654 mr. Gorzelnia i cegielnia. 3. S. W. , wś i os. młyn. , pow. krasnostawski, gm. Rudka, parafia Siennica Różana. Siennickie Budy, wś, pow. pułtuski, gm. i par. Nasielsk, wchodziły w skład dóbr Siennica ob. . Siennicze, wś, pow. nowogródzki, w 2 okr. horodyszczańskim, gm. Poczepowo, w pobliża gościńca z mka Poczepowa do Mołczadzi, ma 24 osad pełnonadzialowych; grunta szczerkowoglinkowate, urodzajne, lasu mało. A. Jel Sknniczka, rzka, ob. Siennica. Siennieńska Wola, fol i dobra, pow. iłżecki, gm. i par. Sienno, odl. 14 w. od Iłży, ma gorzelnię, 6 mk. Dobra S. Wola składały się w 1885 r. z fol S. Wda i Nowe al Dębowe Pole, rozl. mr. 2109 fol. S. Wola gr. or. i ogr. mr. 439, łąk mr. 52, past. mr. 4, łasu mr. 1227, nieuż. mr. 23; bud, mur. 3, drewn. 16; płodozm. 9pol. ; fol. Nowe al. Dębowe Pole gr. or. i ogr. mr. 358, zarośli mr. 2, nieuż. mr. 4; bud. drewn. 6; płodozm. 14pol, las nieurządzony. Wś Krzyżanówka os. 53, mr. 609; wś Kochanówka os. 42, mr. 618. Według reg pob. pow. radomskiego z r. 1569 we wsi Sienieńska Wola Stanisław Okólski płacił z osiadłości bez kmieci. Eustachiusz Krzyżanowski od 39 półłanków i 6 zagr. Byli to dzierżawcy czy zastawnicy Sienińskich Pawiński, Małop. , 305. Siennieńskie Niwy, kol, pow. iłżecki, gm. i par. Sienno, odl. 19 w. od Iłży, mają 7 dm. , 18 mk. , 474 mr. folwarcz. rozparcelowanych. Sienno, os. miejska, dawniej miasteczko, fol. i dobra, pow. iłżecki, gm. i par. Sienno, odl 20 w. na wsch. płd. od Iłży a około 35 w. na płn. od Opatowa, leży przy trakcie zwyczajnym z Iłży do Solca na Lipsko, posiada kościół par. murow. , szkołę początkową, sąd gm. okr. II, urząd gm. , dwa piece wapienno jeden systemu amerykańskiego, browar, garbarnię, krochmalnię, 151 dm. , 1528 mk. i 1216 mr. ziemi należącej do osady. S. Poduchowne, os. włośc, ma 2 dm. , 27 mk. , 17 mr. W 1827 r. było 121 dm. , 710 mk. Dobra S. składały się w 1871 r. z folw. S. i Tarnówek, rozl. mr. 843 gr. or. i ogr. mr. 714, łąk mr. 42, lasu mr. 53, wody mr. 1, nieuż. mr. 20, w osadach mr. 13; bud. mur. 3, z drzewa 24, piec wapienny i pokłady wapna. W skład dóbr poprzednio wchodziły mko S. os. 124, mr. 1203; wsi Stara Wieś os. 35, mr. 1279; Borcuchy os. 17, mr. 245; Górki os. 8, mr. 108; Tarnówek os. 15, mr. 329; Olechów os. 8, mr. 231; Kadłubek os. 26, mr. 728; Sarnó Sienno Siennieńskie Siennieńska Siennica Sienno wek Duży os. 30, mr. 641; Sarnówek Mały os. 8, mr. 182; Karolów al. Karolinów os. 11, mr. 310; Aleksandrów os. 8, mr. 155; Eugieniów os. 46, mr. 963; Dąbrowska Dąbrowa os. 15, mr. 290; Adamów os. 25, mr. 504. Pierwotnie wieś królewska, S. zostało przez Władysława Jagiełłę zamienione na inne dobra z Dobiesławem na Oleśnicy h. Dębno, którego rodzina wkrótce w różnych stronach kraju pozakładała swe siedziby. Syn zapewne pierwszego dziedzica S. Jan Otha de Przoperow, podkomorzy przemyski i ststa sandomierski, otrzymał od Władysława Warneńczyka w 1441 r. , przywilejem w Budzie wydanym, zamek Olesko na Rusi. On prawdopodobnie założył na pewnej części obszaru S. miasto, pozostała częśó otrzymała nazwę Starej Wsi. Jednym z synów Dobiesława był głośny w dziejach kościelnych XV w. Jakub z Sienna, współubiegający się o biskupstwo krakowskie po śmierci Tomasza ze Strzepna, wyświęcony w Pińczowie 1461 r. , później arcybiskup gnieźnieński. Po śmierci Jana objęła S. wdowa Barbara z Chotczy, której Zygmunt pozwolił w 1512 r. pobierać z miasta pewne opłaty. Osada rozwijała się bardzo powoli dla braku warunków pomyślnych. W r. 1569 szosu in duplo dawało fl. 4 z ról miejskich i względem dziesięciny fl. 8, od rzemieślników fl. 1 gr. 18, od komorników gr. 24, czopowego na cały rok fl. 20 Pawiń. , Małop. , 326. W Woli Sienieńskiej siedzą Eustachiusz Krzyżanowski i Stanisław Okolski, a w Starej Wsi Kasper Grabski zapewne dzierżawcy. W 1628 r. Zygmunt III wydał przywilej ustanawiający w S. jarmarki. O podniesienie ubogiej osady starał się na gorliwiej dziedzic Jan Fajgiel, burgrabia zamku krak. , ktory uzyskał w 1776 r. u króla przywilej na targi i jarmarki w każdy pierwszy dzień miesiąca. Sprowadził on tu i osadził rzemieślników siodlarze, rymarze, lakiernicy, którzy wyrabiali nawet niezłe powozy. Kościół w S. istniał zapewne już na początku XV w. , pierwotnie był filią Chotcza; parafią założyć miał Dobiesław Oleśnicki w 1431 r. , a Zbigniew Oleśnicki zatwierdził 1452 r. erekcyą probostwa i sześciu mansyonarzy. Budowę nowego murowanego kościoła ukończono w 1483 r. Jestto budowla w stylu ostrołukowym, sklepiona, z oknami po jednej tylko stronie, dach kryty dachówką. Obok kościoła przy prezbiteryum dzwonnica murowana. Wielki ołtarz z drzewa, snycerskiej roboty, ma na skrzydłach ośm obrazów szkoły bizantyńskiej. Po prawej stronie ołtarza wmurowana w ścianę tablica erekcyjna z datą 1431 r. i rzeźba przedstawiająca fundatora klęczącego przed N. P. Maryą, za nim zaś stoi św. Zygmunt, obok klęczy małżonka a za nią św. Katarzyna. U dołu rzeźby horb Korczak. Dokoła napis łaciński gockiemi literami. Paprocki powiada, że Piotr z Radolina, biskup poznański, nastę pnie krakowski 1414, na prośbę królowej Jadwigi dziesięcinę wytyczną z Sienieńskiej Woli przeznaczył dla kościoła w S. Herby Rycer. , wyd. Turow. , 288. Wskazywałoby to na wcześniejszą erekcyę kościoła jeszcze w końcu XIV w. Zapewne około połowy XVI w. kościół został zamieniony na zbór. W cza sie wizyty bisk. Radziwiłła 1596 98 dzie dzic S. Sebastyan Sieniński zamknął kościół na klucz a sam wyjechał, polecając oświad czyć wizytatorowi, że nikt nic ma prawa do kościoła Bukowski, Hist Reform. , I, 681. Dopiero w XVIII w. kościół został zwrócony katolikom i za staraniem proboszcza Szembe ka otrzymał nową erekcyę od bisk. Załuskie go. S. par. , dek. iłżecki, 6817 dusz. S. gmina ma 15, 331 mr. obszaru, w tem ziemi dwor. 5761 mr. , 682 dm. 16 mur. , 5247 mk. , st. pocz. w Iłży. W skład gminy wchodzą Ada mów, Antoniów, Aleksandrów, Dąbrówka, Dębowe Pole, Eugeniów, Górki, Granica, Hie ronimów, H. Nowy, Kadłubek, Karolów, Ko chanówka, Krzyżanówka, Leśniczówka, No wa Wieś, Olechów, Piasków, Praga, Sarnó wek Mały, Sienno, Sienneńska Wola, Stara wieś, Tarnówek, Trzemcha Dolna, T. Górna, Trzemeska Wólka i Wodąca. Br. Ch. Sienno 1. os. , pow. koniński, gm. Brzeźno, par. Konin, 2 dm. , 9 mk. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. 2. S. , w XVII w. Szyenno, wś i fol. , pow. słupecki, gm. Ostrowite, par. Giwartów, odl. 10 w. od Słupcy; wś ma 2 dm. , 41 mk. ; fol. 2 dm. , 72 mk. W 1827 r. 11 dm. , 105 mk. W 1885 r. fol S. rozl. mr. 406 gr. or. i ogr. mr. 372, łąk mr. 21, nieuż. mr. 13; bud. mur. 8, drewn. 2; płodozm. 7 i 11 pol. Wś S. os. 10, mr. 13. W XVI w. łany dworskie dawa ły dziesięcinę do Giewartowa, kmiece zaś tylko meszne po 6 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 302. 3. S. , wś, pow. opoczyński, gm. Janków, par. Sławno, odl. od Opoczna 14 w. , posiada szkołę początkową, 10 dm. , 150 mk. , 293 mr. włośc. i 8 mr. dwor. Br. Ch. Sienno al. Sieńskie, jezioro w pow. sieńskim, pod mtem Siennem. Ma kształt podłużny, największa długość dochodzi do 7, szerokość zaś około 1 w. ; zajmuje 360 dzies. Brzegi wyniosłe, pokryte łoziną, w niektórych miejscach lasem; dno piaszczyste; głębokość dochodzi do 10 saźeni. Do jeziora wpada rzka Sienna, wypływa zaś bezim. ruczaj, J. Krz. Sienno, mto powiat. gub. mohylewskiej, nad jez. Sienno, przy ujściu do niego bezim. rzeczki, pod 54 49 płn. szer. a 47 23 wsch. dłg. od F. , odległe 147 3 4 w. od Mohylewa traktem poczt. , 113 w. zaś drogami bocznemi a 60 w. od Witebska. W 1880 r. było Sienno w mieście 3 dm. mur. i 349 drewn. z których 142 należało do chrześcian a 210 do żydów, 2 cerkwie 1 mur. , kościół katol. paraf. mur. , 6 domów modlitwy żydows. drewn. , 71 sklepów 19 mur. . W tymże roku było 2996 mk. 1551 męż. i 1445 kob. , w tej liczbie 1380 prawosŁ, 826 katol. i 1290 żyd. Mieszkańcy chrześcianie zajmują się rolnictwem i po części rybołówstwem w jeziorze, żydzi zaś drobnym handlem i rzemiosłami. W 1881 r. było w S. 167 rzemieślników 139 żyd. . Z zakładów naukowych posiada S. szkołę powiatową 2klasową i szkołę parafialną, ze zmianą dla dziewcząt. Oprócz zwykłych władz powiatowych znajduje się tu zarząd 6 okręgu akcyzy. Handel i przemysł słabo rozwinięte. W 1881 r. roczny obrót handlu dochodził do 60, 000 rs. W tymże roku wydano świadectw handlowych 21 kupcom 2 gildyi, 13 dla ich rodzin, 106 na handel drobiazgowy, 96 dla subiektów i 13 na przemysł domowy. W mieście było 6 niewielkich fabryk, zatrudniających 7 robotników i produkujących za 950 rs. , mianowicie 4 garbarni 4 robot. i 600 rs. prod. , potażarnia 2 robot. i 150 rs. prod. i folusz 1 rob. , 200 rs. , oraz 2 młyny wodne. Targi odbywają się w piątki i niedziele, nieznaczne zaś jarmarki na św. Fortunata, 9 maja, 6 grudnia i w ostatnią niedzielę przed Bożem Narodzeniem. Mto nie posiada własności; dochody miejskie w 1869 r. dochodziły do 1724 rs. W 1780 r. znajdował się tu klasztor franciszkanów, dom modlitwy żydowski, stacya pocztowa; ludność stanowili przeważnie żydzi. W 1803 r. był tu klasztor franciszkanów, przy którym znajdowała się szkoła, cerkiew prawosł. pod wezw. proroka Eliasza, do 600 dm. , prawie wyłącznie drewnianych, zniszczonych, oprócz pięknego dworu dziedziców Sierakowskich i 860 mk. 480 żydów. W 1867 r. było 324 dm. 3 murow. i 2418 mk. , w tej liczbie 305 katol. , 2 protest. i 1469 żyd. Tutejszy kośoiół katol. p. w. św. Trójcy, w pięknem położeniu nad jeziorem wzniesiony, zalicza się do największych kościołów paraf. w okolicy. Fundowali go w roku 1609 Eustachy i Regina z Wołłowiczów Kurczowie, przebudowali zaś w 1772 roku Tadeusz i Jadwiga z Załuskich ks. Ogińscy, wwdowie troccy. W kościele złożone są relikwie św. Fortunata, darowane ks. Ogińskiemu w 1772 r. przez papieża Klemensa XIV. Par. kat. , dek. sieńskiego, ma 2686 wiernych. Niewiadomo kiedy S. zostało założone, należy ono jednak do najstarszych miast w okolicy. Ulegało ono częstym spustoszeniom w czasie toczących się wojen pomiędzy Litwą a Rossyą w XVI w. , bardzo zwłaszcza zniszczone zostało w 1535 r. przez wwodę kn. Gorbatego ob. Połn. Sobr. Lietop. , t. VIII, 288. Po przyłączeniu Białorusi do Rossyi, S. w 1773 r. przeznaczone zostało na miasto powiatowe prowincyi orszańskiej w gub. mohylewskiej. W 1780 r. d. 2 maja odwiedziła miasto cesarzowa Katarzyna jadąc z Połocka na Szkłów do Mohylewa. Plan miasta zatwierdzono w 1778 r. , a w 1781 r. nadano mu herb, przedstawiający w zielonem polu dwie kosy złote. W 1796 r. S. weszło w skład gub. białoruskiej a w 1802 r. gub. mohylewskiej. Miasto stanowiło zawsze, aż do dnia dzisiejszego, własność prywatną. W 1573 r. dziedzistwo Dymitra Sapiehy, później Korsaków, w 1574 r. Reginy z Korsaków Sokolińskiej, dalej Stetkiewiczów, Kopciów, Ważyńskich; w 1757 r. Józef Lubecki, kasztelanie miński, sprzedaje S. Krzysztofowi i Teresie ze Szczyttów Tyszkiewiczom, ststom retowskim. W r. 1772 r. Jadwiga z Załuskich ks. Ogińska, wojewodzina trocka, wdowa po Krzysztofie Tyszkiewiczu, daje prawo darowne na S. swemu siostrzanowi Sierakowskiemu, stście holszańskiemu. Następnie S. należało do Pusłowskich, obecnie własność Szebeków. Sieński al. Sienneński powiat zajmuje północnozachodnią część gubernii i graniczy na płn. z pow. lepelskim i witebskim, na wsch. z orszańskim, na płd. z mohylewskim, na zach. zaś z pow. borysowskim gub. mińskiej. Linia graniczna przeważnie idzie drogą suchą, miejscami tylko poprzerzynaną biegiem rzek, mianowicie zaś Dźwina Zachodnia na przestrzeni 27 w. oddziela pow. sieński od pow. lepelskie go i witebskiego, na nieznacznej zaś przestrzeni od pow. borysowskiego granica idzie z biegiem rzek Bóbr i Essa. Podług obliczenia pułk. Strelbickiego powiat ma rozległości 4333, 8 w. kw. czyli 89, 57 mil al. 4931, 9 klm. kw. , co czyni 451, 440 dzies. Podług pomiarów mierniczych rozległość powiatu wynosi 436, 056 dz. , czyli o 15, 384 dz. , t. j. 3, 40 mniej. Przed r. 1861, t. j. przed przyłączeniem do niego części dawniejszego pow. kopyskiego, powierzchnia powiatu wynosiła 79, 16 mil al. 3394, 68 w. kw. podług pomiarów wojennotopograficznych. W południowej części powiatu przechodzi dział wodny pomiędzy dorzeczem Dźwiny i Dniepru. W ogóle jest on niewysoki i miejscami niknie zupełnie w błotach i trzęsawiskach. Naj wyniośłejsze miejsca znajdują się około wsi Kozia Górka, Sokolnia i Hapowezczyzna, Powierzchnia powiatu w ogóle przedstawia niską równinę, nachylającą się od płd. ku płn. , zasianą jeziorami i błotami. Pod względem geognostycznym powiat należy do formacyi dewońskiej. Pokłady kredowe, na podłożu gliniastem, znajdują się przy wsiach Ławki i Kalinówka. Białą glinę znajdujemy pod wsią Sukromno; słój zwierzchni stanowi czarno Sienno Sienno ziem. Obnażenia kamienia wapiennego występują pod wsią Płoskie. Pokłady torfu znajdują się we wsi Toronkowicze, w dobrach Ulanowicze, Michajłówka, Zastienok Zaścianek, Szebeno i Matorejszczyźnie, folw. Osowiec, Lachy, Sidorowicze, Janowo i Tołoczyn. Pokłady te dochodzą do 2 arszynów grubości i pokryte są w części krzakami i zaroślami. Torfu używają na ulepszenie gleby. Ruda żelazna znajduje się w dobrach Ulanowicze, w pobliżu folw. Pożenok i o 1 1 2 w. od wsi Owsiszcze. Gleba piaszczystogliniasta, dość urodzajna. W gminach Pustyń i Ostrowno przeważa popielatka; w gminach zaś Mokszany, Rasna, Obczuha, Bóbr i po cześci Lisyczyn, gleba piaszczysta, lżejsza. Największa część powiatu należy do dorzecza Dźwiny Zach. , która na przestrzeni 27 w. stanowi granicę powiatu od gub. witebskiej. Z dopływów jej ważniejsze Łuczesa z Obolem. Południową część przepływają dopływy Dniepru Druć i Bóbr, biorące w powiecie początek. Z rzek zraszających powiat Dźwina jest żeglowną, a Łuczesa i Obol spławne. W powiecie znajduje się 122 jezior, w tej liczbie 116 mających przeszło 1 dziesięcinę przestrzeni, zajmujących w ogóle 9512 dzies. al. 91, 29 w. kw. Podług obliczenia pułk. Strelbickiego jeziora w pow. sieńskim zajmują tylko 65 w. kw. Różnica pochodzi prawdopodobnie z tego powodu, że Strelbicki obliczał powierzchnię tylko 11 rozleglej szych jezior, pominąwszy drobne, obszar których podaje w ogóle na 1, 9 w. kw. Przeważna część jezior ma brzegi niskie, nawet bagniste, zarosłe trzciną i krzakami. Znajdują się także jeziora mające brzegi wyniosłe, piaszczyste, zarosłe lasem. Łąk nadbrzeżnych prawie wcale nie ma. Jeziora mają dno głównie twarde, piaszczyste, niekiedy ilaste, w ogóle czyste, rzadko pokryte roślinnością; głębokość ich dość znaczna, dochodzi do kilku sażeni. W ogóle obfitują one w rybę. Ważniejsze z jezior są Łukomlskie 3028 dz. , Sielawa al. Długie 993 dz. , Radca 440 dz. Żeryńskie 1052 dz. , Saro 427 dz. , Ostrowskie 156 dz. , Białe 130 dz. , Lipno 120 dz. , Berezowskie 310 dz. , Czerejskie 337 dz. Sienno al Sieńskie 360 dz. , Kaczyńskie około 180 dz. , Hosznia 116 dz. i Swięte do 100 dz. . Pow. sieński jest najbardziej bagnistym z pomiędzy powiatów gub. mohylewskiej. Błota, w liczbie 1577, zajmują 52, 780 dz. czyli 11, 68 albo przeszło 1 9 część ogólnej przestrzeni powiatu. W liczbie błot znajduje się 8 mających przeszło po 1000 dz. , 77 przeszło po 100 dz. , 223 przeszło po 25 dz. i 1269 przeszło po 1 dz. przestrzeni. Najważniejsze z nich są Lejczenok, w gm. Ulanowicze i Zamoczie, w pobliżu jez. Żeryńskiego do 3600 dz. ; Jeleńskiej w gm. Bóbr, w pobliżu wsi Szyrniewicze i Jelenki przeszło 5000 dz. ; Stupickie, w gm. Bóbr, w pobliżu wsi Ostrów do 3000 dz. ; Zimnik, również w gm. Bóbr, w pobliżu wsi Zabutki, Studenki, Strelce, Szytki, Tomakowicze, Staje i Siniczanki do 2400 dz. ; błoto bez nazwy w gm. Łatyhowo i Ulanowicze około 3000 dz. i błoto bez nazwy w gm. Bóbr, w pobliżu wsi Olszaniki do 1500 dz. . Przemysł fabryczny słabo rozwinięty, w powiecie bowiem z wyjątkiem miasta Sienna znajdowało się w 1881 r. 67 fabryk i pod tym względem powiat zajmuje siódme miejsce pomiędzy powiatami gub. mohylewskiej. Fabryki te zatrudniają 198 ludzi 68 majstrów i 130 robotników; w tej liczbie 42 praw. , 144 kat. , 3 prot. i 9 żyd. , i produkują za 80, 747 rs. rocznie, czyli średnio na 1 fabrykę za 1205 rs. 18 kop. Gorzelni było 12 w Osieczynie, Poczajewiczach, Rotnicy, Michałpolu, Bielicy, Kuźminie, Purylewie, Bohdanowie, Antopolu, Kosowcu, Tołoczynie i Tarankowiczach. Zatrudniały one 64 ludzi 12 majstrów i 52 robotników, przerabiały dziennie 397 pudów ziarna i mąki i 366 pud. kartofli, produkowały 2, 440, 985 stopni spirytusu i 390, 321 wiader wywaru i dawały 11, 588 rs. dochodu. Dalej znajduje się w powiecie 6 garbarni, zatrudniających 13 ludzi, z dochodem 2720 rs. ; 23 foluszów, zatr. 24 ludzi, z doch. 2370 rs. ; 3 dziegciarnie, smolarnie i terpentyniarnie, zatr. 8 ludzi, z dech. 660 rs. ; 1 fabryka przetworów leśnych we wsi Ostrowie, zatr. 12 ludzi, z doch. 13, 800 rs. ; 3 browary, zatr. 6 ludzi, z doch. 3, 540 rs. ; 10 kaszarni, zatr. 14 ludzi, z doch. 4, 010 rs. ; 1 młyn parowy we wsi Chodce, zatr. 2 ludzi, z dech. 200 rs. ; młyn krupczatny w mku Krupka, zatr. 10 ludzi, z doch. 10, 710 rs. ; 2 cegielnie, zatr. 4 ludzi, z doch. 780 rs. ; 1 fabr. kafli w dobrach Lemnica, zatr. 18 ludzi, z doch. 11, 200 rs. ; wapniarnie, zatr. 4 ludzi, z doch. 200 rs. ; 1 fabr. szkła na fol. Pasmurki, zatr. 16 ludzi, z doch. 8, 100 rs. ; 1 odlewnia żelaza w dobrach Lemnica, zatr. 3 ludzi, z dech. 750 rs. W r. 1881 było w powiecie 60 młynów; zatrudniały one 74 robotników i przyniosły 21, 681 rs. dochodu. Zmielono w nich 279, 765 pud. al. 55, 953 czet. zboża. Jeden młyn przypada na 1839, 06 mk. najniższy stosunek w całej gubernii. Przemysłem domowym zajmowało się w tym roku 4921 osób, mając z tego 83, 891 rs. dochodu. Z gałęzi przemysłu domowego najbardziej uprawianą była, podobnie jak w całej gubernii, produkcya przędzy i tkanin lnianych, poświęcało się jej bowiem 2350 osób, zarabiając do 12, 000 rs. ; dalej obróbką konopi zajmowało się 770 osób, zarab. 2, 000 rs. ; wychodzeniem na zarobek 498 osób, zarab. 9700 rs. ; obróbką drzewa 485 osób, zarab. 11, 651 rs. ; krawiectwem 244 osób, zarab. 12, 993 rs. ; szewctwem 176 osób, zarab. 11, 442 rs. ; garncarstwem 131 osób, zarabiając 3950 rs. ; kowalstwem 146 osób, zarab. 15, 365 rs. ; garbarstwem 73 osób, zarab. 1, 380 rs. ; rymarstwem 22 osób, zarabiając 1, 655 rs. Nadto po kilka osób od 3 do 8 zajmowało się wyrobom wojłoków, obrabianiem kamieni, farbiarstwem i furmaństwem. Podług danych w 1881 r. było w powiecie oprócz Sienna 306 rzemieślników, w tej liczbie 259 żydów. Handel nieznaczny, znajduje się prawie wyłącznie w ręku żydów i koncentruje się w S. W tym roku znajdowało się w powiecie 1 hurtowny skład trunków, 114 zakładów opłacających patenty i 409 potajemnych, w ogóle 523 zakładów sprzedaży trunków, czyli 1 szynk na 211 mk. al. na 8, 3 w. kw. i pod tym względem powiat zajmuje najpierwsze miejsce w gubernii. W 1881 r. było w pow. 38, 026 sztuk koni czyli 8 8 sztuk na 1 w. kw. , 35, 3 na 100 mk. , 26, 8 na 1 wieś, 2, 1 na 1 osadę włościańską. Z ogólnej liczby osad włościań. 14, 472 7, 5 nie prowadzi gospodarstwa rolnego a tem samem nie utrzymuje koni, 14, 8 posiada po 1 koniu, 52, 3 po 23, 29, 3 po 4 6 i wreszcie 3, 5 po 7 lub więcej koni. Z ogólnej liczby było koni rosłych, mających przeszło 1 arsz. 14 wersz. wysokości 21, 4, w tem 19, 6 do 2 arsz. a l, 8 przeszło po 2 arsz. Podług danych z 1864 r. było w powiecie 18, 717 sztuk koni, 19, 000 bydła rogatego, 31, 407 owiec zwyczajnych, 20, 845 świń, 4, 632 kóz. W 1881 r. było w powiecie 5516 ulów pszczół, dających 896 pud. miodu i 88 pud, wosku, z czego sprzedano 389 pud. miodu i 47 pud. wosku za 2570 rs. Z ogólnej przestrzeni powiatu należało do skarbu l, 98, t. j. 8, 607 dz. 35 gr. or. i ogr, ,. 13 łąk, 8, 423 lasów, 136 past. i nieuż. ; do cerkwi i monasterów 0, 89, t. j. 3, 871 dz. 1, 531 1 2 gr. or. i ogr. , 524 łąk, 1, 322 lasów, 493 1 2 past. i nieuż. ; do właścicieli prywatnych, posiadających po przeszło 100 dzies. 54, 61, t. j. 238, 104 dz. 38, 549 1 2 gr. orn. i ogr. , 18, 613 łąk, 96, 731 lasów, 84, 210 1 2 past. i nieuż. ; do właścicieli prywatnych posiadających po mniej niż 100 dz. 2, 75 t. j. 12, 011 dz. 4, 454 1 2 gr. or. i ogr. , 2, 048 łąk, 4, 460 1 2 lasów, 1, 048 pastw. i nieuż. ; do b. włościan pańszczyźnianych 34, 36, t. j. 149, 825 1 2 dz. 73, 807 gr. or. i ogr. , 23, 412 1 2 łąk, 11, 988 1 2 lasów, 40, 617 1 2 past. i nieuż. ; do b. włościan skarbowych 4, 97 to jest 21, 656 1 2 dz. 9, 471 gr. or. i ogr. , 3, 711 łąk, 8, 474 1 2 past. i nieuż. ; nabytych przez włościan 0, 01, t. j. 39 dz. 13 gr. or. , 10 łąk, 16 past. ; nabytych przez gminy włościańskie 0, 05, t. j. 247 dz. 65 gr. or. , 20 łąk, 142 lasów i 20 past. ; należy do towarzystw prywatnych 0, 25, t. j. 1117 dz. 12 gr. or. , 135 łąk, 639 lasów i 131 past. i nieuż. i wreszcie pod drogami znajduje się 0, 13, t. j. 578 dz. Lasy zajmują 123, 906 dz. , t. j. 27, 44 ogólnej przestrzeni. W tej liczbie 102, 030 1 2 lasów prywatnych, 1, 322 cerkiewnych, 12, 130 1 2 włościańskich i 8, 423 skarbowych. Przeważa w nich jodła 0, 4, dalej sosna i brzoza po 02, poczem osina 01; na pozostałą część 0 1 składają się inne gatunki drzew. Pod względem wartości 3 przypada na las towarowy, 32 na budowlany, 53 na opałowy i 12 wreszcie na krzaki i zarośla. Cena 1 dziesięciny lasu rządowego wynosi od 22 do 125 rs. Do właścicieli prywatnych należy 250, 115 dz, , czyli 57, 36 ogólnej przestrzeni powiatu. Z tej liczby do 67 właścicieli posiadłości większych przeszło po 1000 dz. należy 180, 469 dz. , czyli średnio na 1 majątek 2, 693 dz. ; do 162 właścicieli posiadłości średnich od 100 do 1000 dz. należy 57, 635 dz. , czyli średnio po 355 dz. ; wreszcie do 395 właścicieli drobnych po mniej niż 100 dz. należy 12, 011 dz. , t. j. średnio po 30 dz. Pierwsi więc posiadają 72, 16, drudzy 23, 04, trzeci zaś 4, 80 ogólnej posiadłości prywatnej. Przeważa natomiast, podobnie jak i w całej gubernii, liczba właścicieli posiadłości drobnej, wynosi bowiem około 63 średniej dochodzi do 26 a większej do 11 Starowiercy posiadają 8, 566 dz. , Łotysze zaś 343 dz. Włościanie posiadają 171, 482 dz. , co stanowi 39, 33 ogólnej przestrzeni. W tej liczbie nadział 25, 220 b. włościan prywatnych wynosi 149, 825 1 2 dz. 119, 247 1 2 gr. uprawnych i 30, 578 nieuż. czyli średnio na 1 duszę 5, 93 dz. ; nadział zaś 3, 354 b. włościan skarb. wynosi 21, 656 1 2 dz. 16, 460 1 2 użyt. i 5, 196 nieuż. , czyli średnio na 1 duszę 6, 45 dz. W powiecie jest 786 wsi włośc, mających średnio po 12 osad, 36 mk. , 218 dz. , czyli średnio na 1 osadę przypada 18 dz. Ogólna liczba ludności wynosi 110, 581 dusz, w tej liczbie w Siennie 2, 996 dusz 1, 290 żyd. , w miasteczkach 9, 176 dusz 6, 612 żyd. . Podług wykazu gmin znajduje się w powiecie 82, 468 włościan 26, 240 męż. , 26, 628 kob. , 29, 600 dzieci. W 1867 r. było w powiecie bez mta Sienna 79, 368 mk. , w tej liczbie 1, 964 szlachty, 7, 072 mieszczan, 1, 692 jednodwor. , 5, 592 włościan b. skarb. , 59, 222 włościan uwłaszcz. , 447 żydów rolników; podług wyznania zaś, oprócz prawosławnych, 4, 006 katol. , 1, 831 rozkoln. , 42 protest. i 4, 777 żyd. Podług Stołpiańskiego w 1864 r. było w powiecie 85, 531 mk. 71, 667 prawosł. , 5, 551 katol, 1, 894 rozkoln. , 6, 414 żyd. ; 2, 263 szlachty dziedz. , 974 osobistej, 607 stanu duchow. , 8, 682 mieszczan, 70, 785 włościan. Podług rubryceli archid. mohylewskiej w 4 parafiach powiatu było Sienno 6, 519 katol. Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem, płody którego wystarczają na potrzeby miejscowo. Podług danych z 1870 r. pszenicy ozimej zasiano 1, 100 czet. , zebrano 4, 400; pszenicy jarej zas. 2, 900 czet. , zebr. 10, 700; żyta zasiano 29, 300 czet. , zebr. 84, 000; owsa zas. 26, 200 czet. , zebr. 96, 900; jęczmienia zas. 11, 500 czet. , zebr. 34, 900; tatarki zas. 500 czet. , zebr. 1, 400; innych gatunków zas. 3, 400 czet. , zebr. 11, 800; kartofli zasadzono 19, 300 czet. , zebrano 33, 100 czet. Pod uprawą konopi znajduje się 415 dz. ; średni zbiór z dziesięciny wynosi 28 pud. siemienia i 18 pud. pieńki, czyli w ogóle 11, 620 pud. siemienia i 7, 470 pud. pieńki. Z przemysłów gospodarczych, oprócz 12 gorzelni w r. 1864 było ich 30, istnieje fabryka serów na folw. Woronowo, wyrabiająca rocznie około 50 pud. sera szwajcarskiego, dalej młyny wodne, folusze i tartaki. Włościanie, oprócz rolnictwa, zajmują się dodatkowo przemysłom domowym dane ob. wyżej, 4899 z pomiędzy nich ścinaniem, obróbką i wywozem materyałów leśnych 4769 mężczyzn i 130 dzieci, używając do pomocy 6423 koni. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 4 okręgi policyjne stany, z biurami w mku Czereja, Siennie, folw. Bereszewo i w mku Bóbr i 15 gmin Rasna, Czereja, Wysoki Horodziec, Zamoczie, Łukoml, Tołoczyn Zarzeczny, Moszkany, Pustyń, Łatyhowo, Obczuha, Kakowczyn, Bóbr, Lisiczyno, Ostrowno i Ulanowicze. Oprócz Sienna znajduje się w powiecie 7 miasteczek Bóbr, Czereja, Krupka, Łukoml, Obczuha, Ostrowno i Tołoczyn Zarzeczny. Pod względem oświaty znajduje się w powiecie szkoła powiat. 2klas. w Siennie w 1883 r. 5 nauczycieli i 45 uczniów, dalej szkoła paraf. lklas. w Siennie, ze zmianą dla dziewcząt 3 nauczycieli, 41 chłopców, 23 dziewcząt i 17 szkółek ludowych w tej liczbie U wspólnych dla chłopców i dziewcząt, do których w 1883 r. uczęszczało 491 chłopców i 37 dziewcząt. Służbę sanitarną spełnia 6 lekarzy 2 w 8. , 14 felczerów 2 w S. i 5 akuszerek 1 w S. . Szpitale znajdują się w S. na 16 łóżek i 4 szpitale wiejskie Niemojtany, Bóbr, Moszkany i Czereja z 56 łóżkami w ogóle, wreszcie 2 apteki w S. i Czerei. W środki komunikacyjne słabo jest uposażony powiat, nie posiada bowiem ani linii drogi źelaz. , ani też dróg bitych 1go rzędu. Przerzyna go tylko zwykła droga pocztowa, łącząca Orszę z Siennem, oraz drogi transportowe wiodące z S. do Witebska w granicach powiatu 38 w. i z S. do Bieszenkowicz w gubernii witebskiej długa 33 w. . S. połączone jest linią telegraficzną, długą na 72 w, z Orszą. Pod względem kościelnym było w powiecie w 1871 r. 62 cerkwie prawosł. 4 murowane, 1 dom modlitwy rozkolniczy i 4 parafie katol. Sienno, z kaplicami na cmentarzu grzebalnym w Purplewie, Wiadziec filia, Czereja, z kaplicami Bohatyr, Kolatki, Obczuha i oratoryum Mieleszkowicze i Bóbr, z kaplicą na cmentarzu grzebalnym. Sieński dekanat archidyec, mohylewskiej obejmuje prawie cały powiat sieński część należy do par. Tołoczyn w pow. orszańskim i zawiera 4 parafie, 6 kaplic, oratoryum i 5106 wiernych. Marszałkami szlachty pow. sieńskiego byli Łuskina Onufry h. Odrowąż 1781 83, Ciechanowiecki Jan h. Dąbrowa 1790, Wańkowicz Kacper h. Lis 1798 1800, Kłosowicz Jan h. Kłosy 1805 7, Sakowicz Cypryan h. Pomian 1809 11, Erdman Jan 1812 14, Staniszewski Antoni h. Pobóg 1817, Zdrojewski Leon h. Junosza 1818 1820, Slczanowski Kazimierz h. Topór 1822, Swiatski Józef 1858, Roszkowski Julian h. Dołęga 1863. Opis powiatu podały Mohil. Gub. Wied. Nr. 18 z 1869 r. . J. Krz. Sienno 1. wś w pobliżu Horynia, pow. rówieński, na wschód od mka Aleksandryi. Była tu kaplica kat. par. Tuczyn. 2. S. , pow. włodzimierski, w części połud. powiatu; w XV w. należało dc Duninów. Sienno 1. słoboda nad rzką Siniawką, pow. bohoduchowski gub. charkowskiej, o 9 w. na płn. zach. od Bohoduchowska, przy drodze transp. do Achtyrki. Ma 3958 mk. Małorusinów, 2 cerkwie, 4 szkoły, gorzelnię, nieznaczny jarmark. Powstało w XVII w. 2. S. , sioło nad rz. Woroneżą, pow. zadoński gub. woroneskiej, o 47 w. od Zadońska, ma 52 dm. , 606 mk. , cerkiew. Istniało już w połowie XVII w. ; w 1746 r. było tu 48 osad. Sienno 1. Senno, majętność w pow. bydgoskim, o 14 klm. na wsch. płd. od Koronowa i nieco dalej na płn. od Fordonia; par. katol. Dobrcz, prot. Koronowo, st. dr. żel. w Kotomirzu Klahrheim; ma z fol. Franciszkowem 20 dm. , 290 mk. 175 kat. , 115 prot. i 854 ha 723 roli, 110 łąk, 1 lasu; chów koni prusko litcwskich i bydła holenderskiego. W r. 1288 arcyb, gnieźn. Jakub zamienił dziesięciny z S. i włości leżących w granicach kasztelanii nakielskiej na dziesięciny, które klasztor byszowski pobierał z osad w okolicy Koła i Konina. W 1349 r. szła na S. granica między Kujawami a Pomorzem; w r. 1583 posiadali tu Slenieńscy 11 łan. osiadł. i 8 zagrod. Około r. 1793 był dziedzicem Wojciech Wysocki. 2. S. , wś, fol. i okr. wiejski, pow. wągrowiecki, o 5 1 2 klm. na płd. od Wągrowca poczta, par. Łęgowo, st. dr. żol. w Rogoźnie 15 klm. . W r. 1252 Przemysław I nadał klasztorowi owińskiemu, między innemi, częśó Sienna Kod. Wielkop. , n. 303, następnego zaś roku zamienił połowę Sienna dział Cu. Sienno Sieńska Sieńsko Siennów chino Kuczyn na Łoskoń, posiadłość klaszto ru łekneńskiego. W r. 1304 Mikołaj, wojew. kaliski, zrzekł się połowy dochodów z S. , któ re otrzymał w dożywocie od klasztoru; r. 1340 kanonik gnieźn, Mikołaj syn Marcina, potwier dzając Wawrzyńcowi synowi Jana Mądrego Mandri posiadłość sołtystwa w Łosińcu, dał mu łąkę swoją na S. Z biegiem czasu stał się klasztor łekneński wyłącznym właścicielem S. W r. 1580 było tu 9 łan. osiadł. , 2 sołtyskie i 2 puste, a w 1618 r. 9 łan. w ogóle i 1 1 2 pustych. S. bywało puszczane prawem emfiteutycznem; po r. 1793 zabrane przez rząd pruski i wcielone do domeny wągrowieckiej, przeszło z czasem w ręce prywatno. Utrzymuje się tu rozpowszechnione podanie o oboraniu wsi przez bliźniaków dwoma juńcami także bliźniakami dla zabezpieczenia się od powietrza. Wś al. huby Sieneńskie liczy 94 mk. w 12 dym. Fol. ma 6 dm. , 70 mk. i z fol. Adolfowcm 647, 27 ha 517, 23 roli, 39, 50 łąk, 69, 60 past. , 3, 78 lasu, 15, 85 nieuż. i 1, 31 wody; czysty doch. grun. 5263 mk. w 1884 r. ; wiatrak, chów bydła holenders. i owiec. Prócz wsi i fol. wchodzą w skład okr. wiej skiego Adolfowo 2 dm. , 13 mk. i Namoczydła 1 dm. , 11 mk. ; cały okr. ma 21 dm. , 188 mk. 165 kat. , 23 prot. i 773 ba 626 roli, 40 łąk; czysty doch. z ha roli 8, 22, z ha łąk 11, 75 mrk. E. Cal. Siennów, wś z kościołem paraf. rz. kat. , pow. łańcucki, st. p. Kańczuga odl. 7 klm. . Leży w okolicy lekko sfalowanej, 244 mt. npm. , ma par. rz. kat. i szkołę ludową, par. gr. kat. w Krzeczowicach. Wś gęsto zabudowana, składa się z 159 dm. 5 leży na obszarze więk. pos. i 905 mk. 472 męż. , 533 kob. ; 283 rz. kat. , 583 gr. kat. i 39 izrael. Obszar więk. pos. Zdzisława Wolskiego ma 566 roli, 109 łąk, 24 past. i 66 mr. lasu; pos. mn. 648 roli, 82 łąk, 16 past. i 11 mr. lasu. Bo wsi należą dwa przysiołki Podłęże, składające się z 3 dm. i 18 mk. i Szwaby, liczące 9 dm. i 37 mk. Kościół jest drewniany z 1676 r. Przywileju erekcyjnego parafia nie ma, ale według wizytacyi bisk. Sierakowskiego założył ją Jan Sionko, kasztelan lwowski, w r. 1390. W 1449 r. miał patronat Andrzej Sienko, kasztel. halicki. W XVI w. posiadali wś Piotr Gorajski z żoną Zofią z Pstrokońskich, którzy przyjąwszy wyznanie reformowane spalili przywileje parafialne i kościół zabrali. Oddała go w 1637 r. Katarzyna Słupecka z Wronowa katolikom i 1639 r. wydała nowy przywilej uposażający parafią. Nowy kościół zbudowała Marya Ożarowska. Par. należy do dyec. przemyskiej, dek. przeworskiego, i obejmuje Bóbrkę, Krzeczowice, Pełnatycze i Żuklin. S. graniczy na zach. z Pantalowicami i Bóbrką, na płn. z Rożniatowem, na wschód z Pełnatyczami a na płd. z Rzeplinem i Rozborzem Dlugim. Mac. Sienówki, las i wzgórze, na płn. zach. od Stratyna, pow. rohatyński. Miejsce znaku triang. Wznies. 432 mt. Br. G. Sienożatki, zaśc. nad rz. Łoszą, pow. ihumeński, w 1 okr. poL, par. katol. Uzda, gm. PereszewskaSłoboda, ma 3 osady; grunta lekkie, łąk błotnych i pastwisk dużo. A. Jel. Sieńska al. Sińska, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Łojów, przy gościńcu z Łojowa do Ruczajówki, ma 29 os. pełnonadziałowych; grunta urodzajne, miej scowość leśna. A. Jel. Sieńskie, jezioro, ob. Sienno. Sieńsko, w XV w. Sensko, w XVI Sziensko, wś i fol. , pow. jędrzejowski, gm. Nagłowice, par. Sędziszów, odl. 16 w. od Jędrzejowa. W 1827 r. 48 dm. , 405 mk. W 1884 r. fol S. rozl. mr. 1096 gr. or. i ogr. mr. 778, łąk mr. 2, past. mr. 158, lasu mr. 140, nieuż. mr. 18; bud. mur. 10, drewn. 10; płodozm. 15 i 16 pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 51, mr. 483. W połowie XV w. S. , wś w par. Sędziszów, własność Kościana h. Jastrzębiec, miała łany kmiece, z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 17 grzyw. , dawano w Sędziszowie Długosz, L. B. , II, 70. Wr. 1581 wś S. , pow, księski, miała w części Stan. Wężyka 6 łan. km. , 2 zagr. bez roli. Część Kmity 1 łan. km. , 4 zagr. bez roli, 2 rzemieśln. Pawiński, Małop. , 86, 436. Siepietnica, w dokum. u Długosza Swyepyethnicza i Czuepettnyk wś, w pow. jasielskim, leży na lew. brzegu Ropy, u ujścia Olszynki, przy gościńcu i kolei żelaznej z Biecza do Jasła. Położenie wsi jest pagórkowate, lesiste. Sama osada składa się z 35 dm. i 205 mk. 95 męż, i 110 kob. ; 180 rz. kat. i 25 izrael. Więk. pos. J. Bernreitera wynosi 161 roli, 3 łąk, 10 past. i 80 mr lasu; pos. mn. 51 roli, 7 łąk, 7 past. i 5 mr. lasu. Ód tej wsi wzięła nazwę prebenda siepietnicka u św. Floryana w Krakowie. Nazwisko tej wsi spotykamy w licznych wątpliwych przywilejach klasztoru tynieckiego Kod. Tyn. , wyd. Kętrzyńskiego, mianowicie w dok. interpolowanym z r. 1105 p. 2 kardynała Idziego Snepetnici, w podrobionej buli Grzegorza IX z r. 1229 p, 22 i Innocentego IV z r. 1253 p. 71, w interpolowanym dypl. Leszka Czarnego z r. 1288 p. 72, nadającym klasztorowi prawo zakładania miast na prawie niemieckiem, w przyw. Władysława Łokietka z 9 lutego 1319 p. 79, przyznającym ramek Golesz koło Kołaczyc klasztorowi wraz z wsiami, któro zajął Jakub, podkomorzy sandomierski, w podejrzanym dyplomie w tej samej sprawie z 12 lipca 1320 p. 81 i w podrobionym dokum. komisarzy królewskich z r. 1354 p. 118, Siepietnica Siennów Sienówki Sienożatki Sieńskie Sieporty oznaczających granice posiadłości klasztor nych. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 116 składała się wś z 1 zagrody z rolą, 4 zagród bez roli, 4 komorn. bez bydła. S. graniczy na zach. z Bieczem i Binarową, na pln. z Sze rzynami a na wschód z Lisowem. Mac. Sieporty al. Seporty, Szaporty, grupa zabu dowań w Warężu, pow. sokalski, przy dro dze do Sokala. Br. G. Siepraw z Kawęcinem, wś, w pow. wielic kim, mająca parafię rz. kat. i szkołę ludową, położona w okolicy podgórskiej, nad potokiem togoż nazwiska, uchodzącym do Krzyczkokowianki a z nią do Głogoczówki, dopł. Ska winy z praw. brzegu. Przez wieś prowadzi droga z Myślenic do Mogilan. Wś rozrzucona po pagórkach i nad brzegiem potoku, składa się z 351 dm. na obszarze gminnym i 7 dm. na obszarze dworskim i 2255 mk. 1093 męż. , 1162 kob. ; 2241 rz. kat. i 9 izrael. Więk. pos K. br. Horocha wynosi 269 roli, 73 łąk i ogr. , 25 past, i 131 mr. lasu; pos. mn. ma 1514 roli, 294 łąk, 427 past. i 211 mr. lasu. Gleba składa się z glinki urodzajnej; lasy przeważnie są świerkowe. W połowie XV w. istniał tu już kościół parafp. w. św. Mar cina. Dziedzicem wsi był Stanisław Wielo głowski h. Stary koń. Dziesięcinę z 30 łan. kmiec. pobierał wikaryusz jednego z kościo łów krakowskich; z folw. , 4 zagrod, z rolą, karczmy z rolą, 2 młynów z rolą pobierał dziesięcinę miejscowy pleban. Kmiecie dawali mu po mierze żyta i owsa miary myślenickiej. Do plebana prócz ról, 2 stawków i 4 sadzawek należały rozległe lasy Długosz, L. B. , II, 132, 134. W 1581 r. dziedzicem Stan. Jordan, który płaci od 8 łan. km. , 8 zagr. z rolą, 2 zagr. bez roli, 4 kom. z bydl. , 4 bez bydła, 4 rzem. i ćwierci karcz. Pawiński, Małop. , 44. Par. należy do dyec. krakowskiej, dek. wie lickiego i obejmuje prócz S. , Kawęczyn, Krzyszkowice, Łyczankę, Olszowiec i Zawadę. S graniczy na płn. z Łyczanką i Olszowicami, na zach. z Głogoczowem, na płd. z Zawadą Szem bek, a na wschód z Czechówką. Mac. Sieprawice, w XV w. Szyeprawicze major i minor, wś i fol. , pow. lubelski, gm. Jastków, par. Grabów, odl. 13 w. od Lublina. W 1827 r. 11 dm, 98 mk. W 1881 r. fol. S. rozl. mr. 611 gr. or. i ogr. mr. 434, łąk mr. 111, lasu mr. 48, nieuż. mr. 18; bud. drewn. 22; płodozmian 14pol. , las nieurządzony, cegielnia. Wś S. os. 12, mr, 150; wś Zofiówka os. 4, mr. 41. W połowie XV w. S. minor dziś Sieprawki miały łany kmiece, z których dziesięcinę dawano pleb. w Garbowie. S. major, wś szlach. , miała łany kmiece, dające dziesięcinę do Grabowa Długosz, L. B. , II, 543. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś S. major i minor, w par. Garbów, miały 5 łan. Pawiński, Małop. , 349. Sieprawka, al. Siepraw, potok, powstaje w obr. Sieprawia, pow. wielicki, w płd. części, nad granicą z Zakliczynem. Płynie na płn. a zabrawszy znaczny potok od Łyczanki zwra ca się na zach. , płynie między domostwami Sieprawia, granicą gm. Olszowic i Włosania pow. wielicki a Krzyszkowic pow. myśle nicki, wreszcie skręciwszy na płd. na grani cy Krzyszkowic i Głogoczowa łączy się od lew. brzegu z Krzyszkowianka, tworząc Głogoczówkę ob. . Długi 9 klm. Br. G. Sieprawiny por. Mogilany, mylnie za Sieprawie, Sieprawki, w XV w. Szyeprawice minor, wś i fol. , pow. lubelski, gm. Jastków, par. Grabów, odl. 12 w. od Lublina. W 1827 r. 4 dm. , 38 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 355 gr. or. i ogr. mr. 244, łąk mr. 13, past. mr. 44, lasu mr, 18, nieuż. mr. 6; bud. mur. 5, drewn. 11; płodozm. 14polowy. Wś S. os. 8, mr. 25. Por. Sieprawice. Sieradowice, w XV w. Sieradowice, w 1510 r. Syradlowice, Sziradkowicze, wś, pow. kielecki, gm. i par. Bodzentyn. W 1827 r. 41 dm. 155 mk. W polowie XV w. wś w par, Bodzentyn, własność bisk. krakowskiego, miała 11 łan. kmiec, fol. biskupi z rolą na trzy pola podzieloną, młyn Konary z rolą. Dziesięcinę snopową i konopną po 4 pęki dawano prebendzie sieradowskiej przy katedze krakowskiej. Wartość dziesięciny wynosiła 12 grzyw. Długosz, L. B. , I, 468. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś S. , własność biskupa krakow. , miała 17 osad. , 10 lan. , 2 zagr. , 1 biedny Pawiński, Małop. , 190. Sieradz, łac. Siradia, 1136 r. Ziraz, 1241 r. Chirask, 1261 r. Seradz, 1280 Syradz, 1284 r. Siraz, miasto powiatowe gub. kaliskiej, stolica dawnej ziemi i księstwa t. n. , leży na lew. brzegu Warty, przy zbiegu Warty z Zagliną Żegliną, właściwie odnogą Warty, na wzgórzu wznies. 448 st. npm. a 33 st. nad poziom Warty, pod 51 35 2 szerok. półn. i 36 25 5 dług. wschod. od Ferro. Odl. 180 w. około od Warszawy, 57 w. od Łodzi a 48 w. od Kalisza. Leży na trakcie łączącym te miasta. Projektowana dr. żel. łódzkokaliska przechodzić ma przoz S. Drogi bite łączą S. z Turkiem 53 w. i Wieluniem 43 w. odl. Miasto posiada kościół par. murowany i podominikański, ochronę dla dzieci, szpital św. Józefa na 30 łóżek, dom schronienia dla 6 starców, szkołę miejską 2klas. męzką, szkołę lklas. żeńską, szkołę prywatną męzką, więzienie karne, sąd pokoju okr. III, urząd powiatowy, magistrat, urząd pocz. i telegr. , 487 dm. , 5977 mk. W 1827 r. było 221 dm. , 2652 mk. W 1858 r. było 81 dm. murow. , Sieporty Sieprawice Sieprawka Sieprawiny Sieprawki Sieradowice Sieradz Siepraw 269 drewn. Ubezpieczenie od ognia wynosiło 274, 190 rs. Dochód kasy miejskiej wynosił 2767 rs. Na 5430 mk. było 1728 żydów i 242 Niemców. Z zakładów przemysłowych istnieje tu fabryka narzędzi rolniczych, igieł i szpilek, kilka garbarni i cegielni. W ciągu roku odbywa się w S. 6 jarmarków. Najważniejszy bywał na WW. Świętych na kożuchy i kamienie młyńskie. S. należy do najstarszych grodów wielkopolskich. Kazimierz W. uwalniając w 1354 r. dobra arcyb. gnieźn. od robot i posług koło zamków, wyłącza z tego uwolnienia castra antiqua Gniezno, Łęczycę, Sieradz Syradz i Nakło Kod. Wielk. Nr, 1354, Długosz w opisie geogr. Polski wymienia S. , Pyzdry i Poznań jako trzy główne miasta nad Wartą. Najważniejszą wzmiankę o S. mieści potwiordzenie dóbr i dochodów arcyb. gnieźn. przez Innocentego II w 1336 r. Kod. Wielkp. , Nr. 7, wymieniając między innemi i Ziraz. Po śmierci Krzywoustego 1138 r. przy rozdziale państwa dostaje się ziemia krakowska z Sieradzem i Łęczycą Władysławowi. Po usunięciu Władysława 1146 S. wraz z całą dzielnicą Władysława dostaje się Bolesławowi. Wielkopolską zaś a więc i późniejszą ziemią sieradzką bez zamku rządzi Mieszko. Uposażając w 1145 r. klasztor cystersów w Lądzie wymienia, w ciekawym dokumencie znany z potwierdz. Bolesława w 1261 r. , Kod. Wielk. , Nr. 393, wsi, których ludność obowiązaną była między innemi rete trahere inter Seradz et Wladislau, Zdaje się, że książęta panujący w Krakowie nie utrzymali swych praw do Sieradza i Łęczycy, które dzieliły losy prowincyi, w skład których wchodziły. Gdy Leszkowi dostał się tron krakowski, Konrad z Mazowszem i Kujawami posiadł i Sieradz. W 1239 r. Konrad potwierdza w Sieradzu Siradz przywileje kościoła płockiego. Między obecnemi są synowie księcia Bolesław i Ziemowit, Fulko arcyb. , wojewoda łęczycki i Wszebor, kasztel. de Syradz Kod. Mazow. . Zaraz po śmierci Konrada syn jego Kazimierz, nie czekając pogrzebu ojca, owładnął główne grody Sieradz, Spicymierz i Rozprzę. W 1254 r. więzi on na zamku sieradzkim brata Ziemowita z żoną Giertrudą. W 1262 r. synowie Konrada Leszek i Ziemomysł powstali przeciw ojcu i owładnęli zamek sieradzki i łęczycki. Leszek zwany Czarnym obejmuje ziemię sieradzką i przybiera po śmierci ojca tytuł księcia. W dokum. z 1265 r. występuje Lestko dux Syradiensis w otoczeniu dworu złożonego z dostojników baronibus nostris, między któremi jest Predvoyus kasztelan, Ubyslaus sędzia, Zandywoyus pincerna. W 1270 r. odbywa się w S. synod biskupi pod przewodnictwem Janusza, arcyb. gnieźn. Zjechali wtedy biskupi krakowski, wrocławski, poznański, lubuski, płocki. Zostawszy księciem krakowskim pisze się Loszek w dokum. z 1280 r. Lestco dux Cracovie ot Sandomirie et de Syradz i w końcu dodaje, iż przykłada pieczęć sieradzką sigilli nostri quo utimur de Syradz Kod. , Małop. , II, 149, 150. W 1271 r. Otto i Żegota Toporczykowie uprowadzają do S. i osadzają, za zgodą Leszka, w zamku jako więźnia bisk. krakowskiego Pawła z Przemykowa. Interwencya energiczna arcyb. gnieźnieńskiego uwalnia więźnia. W 1275 r. przybywa do S. Bolesław ks. krakowski, by pogodzić Loszka z opuszczającą go małżonką Gryfiną. Po śmierci Leszka w 1288 r. księstwo sieradzkie obejmuje młodszy brat Władysław Łokietek, którego już w 1278 r. Bolesław, ks. mazowiecki, nazywa w potwierdzeniu posiadłości klasztoru w Jeżowie księciem sieradzkim Cum enim in expedicione in Polonia cum dilocto fratre nostro domino Wiadislao duce Syradie prellaturi contra principem Henricum ducem Glogowie prope Crivin castrum fuissemus; Kod Wielk. , Nr. 477. Władysław choć wcielił księstwo sieradzkie w całość państwa, zachowuje w aktach ten tytuł dawny. Potwierdzając posiadłości cystersów sulejowskich w 1308 r. powiada, , Lazow, Baldrzychow et Dambrowska sitis in ducatu siradiensi Kod. Małop, , II. Ważność S. spowodowała, iż Wacław czeski, wtargnąwszy do Polski w 1292 r. , plądruje okolice S. i wraz z Ottonem brandeburskim oblega miasto i zdobywa lecz bez zamku, który, obronny z natury i silną mający załogę, oparł się nieprzyjaciołom. Dawniejsze tatarskie napady 1241, 1278 więcej zapewne przyniosły szkody okolicy niż miastu. Dopiero najazd krzyżacki, prowadzony przez Wincentego z Szamotuł w 1331 r. , sprowadził ciężką klęskę na miasto. Najezdcy zrabowali domy a następnie zapalili, ludność w części wymordowali, nioszczędząc ni duchownych ni kobiet. Uległ i klasztor dominikanów, którego przeor Mikołaj, przebywając przedtem w Elblągu, znał się z rabującym klasztor komturem Hermanem, napróżno błagał o względy dla kościoła i klasztoru. Krzyżak odpowiedział mu po prusku nie rozumiem. Kazimierz Wielki odbudował zrujnowany zamek i podniósł zniszczone miasto i otoczył je murami. Zapisał on testamentem księstwo sieradzkie swemu wnukowi Kazimierzowi, ks. szczecińskiemu, lecz zapis ten uległ zmianie. Przy końcu XIV w. S. staje się miejscem zjazdów politycznych. W 1383 r. zbierają się dostojnicy i szlachta możniejsza dla narady co do wyboru nowego króla. Przybyłe z Węgier poselstwo zrzekło się w imieniu królewny Maryi I jej praw do tronu na rzecz drugiej córki Ja Sieradz Sieradz dwigi. Na następnym zjeździe w tymże roku wystąpili jako kandydaci Ziemowit, ks. mazowiecki, i Władysław, ks. opolski. Ostatecznie zgodnie z układem Koszyckim obwołano królową Jadwigę. W r. 1432 r. uznano na zjeździe panów syna Jagiełły, Władysława II następcą. W 1436 r. zatwierdzono tu pod przysięgą pokój zawarty z Krzyżakami. W 1445 r. po śmierci Warneńczyka zebrani panowie uznali królem Kazimierza Jagiellończyka. W 1452 r. przybyli na zjazd do S. posłowie z Litwy, domagając się ustąpienia Litwie ziemi łuckiej i Podola. Zjazdy te odbywają się prawie naprzemiany w Piotrkowic i S. Prócz wymienionych odbywały się jeszcze w latach 1425, 1432, 1434, 1435, 1437, 1447, 1450, 1456, 1475, 1479. Następnie przenoszą się do Piotrkowa. Na pierwszą połowę XV w, przypada moment największego znaczenia politycznego a zapewne i materyalnej pomyślności S. Z tego czasu pochodzą fundacye kościelne, jak utworzenie kollegiaty 1432 przy kościele parafialnym, szpitala i kościoła św. Ducha 1416 r. . Pożar 1447 r. zniszczył miasto. Cyfry opłat miejskich wskazują, że w końcu XV w. S. nie różnił się ludnością i zamożnością od Warty i Wielunia. W ciągu XVI i XVII w. jest S. ogniskiem politycznym i sądowym województwa sieradzkiego. Sejmiki odbywają się jednak w Szadku zaś w S. tylko sądy i popisy rycerstwa. Wojny szwedzkie, w ciągu których kilka razy był zamek sieradzki zajmowany i opuszczany przez nieprzyjaciół, zrujnowały niezbyt zamożne miasto. Do reszty zniszczyły je wojska Karola XII. Ludność, utrzymująca się z rolnictwa przeważnie, nie mogła śród ciągłych zmian politycznych dojść do większej zamożności. Za czasów pruskich dopiero umieszczenie w S. władz sądowych i administracyjnych wprowadziło nowy żywioł do miasta. Według Holschego około 1800 r. S. był żle zabudowany, ludnośó przeważnie rolnicza, mury i wały w ruinie. Z władz mieściły się sąd, sędzia śledczy, urząd powiatowy, urząd podatkowy. Za księstwa warszawskiego jest miastem powiatowym w departamencie kaliskim, ma 2200 mk. Po utworzeniu królestwa jest miastem obwodowym, ma fabrykę sukna około 1820 r. . Sądy i sejmiki Zdawna odbywały się w S. sądy wiecowe iudicia ordinaria, generalia dla wojew. sieradzkiego i ziemi wieluńskiej. Przewodniczyli tym sądom dostojnicy arcybiskup, wojewoda, niekiedy król. Pozostały po nich akta od 1386 do 1438 z przerwami brak 21 lat; od 1439 do 1539 zaginęły, od 1540 do 1577 r. przechowały się z 12 lat pojedynczych. Z chwilą ustanowienia trybunału w Piotrkowie działalność tych sądów ustała. Sądy podkomorskie graniczne istniały do 1792 r. Akta przechowały się w Piotrkowie od 1596 do 1651 r. Sądy grodzkie, starościńskie, dla powiatu sieradzkiego i Szadkowskiego, rozwinęły się zapewne dopiero w XIV w. Akta ich przechowały się od 1405 do 1729 r. W drugiej połowie XV w. obok sądu grodzkiego powstaje w S. sąd ziemski, którego akta przechowały się od 1386 r. Jednocześnie zapewne rozpoczynają się zjazdy szlacheckie dla wyboru sędziów i urzędników ziemskich. Sejmiki dla wyboru posłów z wojew. sieradzkiego odbywają się w Szadku ale pospolite ruszenie zbiera się pod Sieradzem. W 1622 r. we wtorek po przewodniej niedzieli zebrało się z czterech powiatów 796 szlachty; na nieobecnych nałożono 500 grzyw. kary. W 1806 r. w grudniu stanęło, także z 4 powiatów, 1350 głów 9 chorągwi pospolitego ruszenia. Dekretem z 16 marca 1816 r. wyznaczony został S. na miasto sejmikowe. W 1818 r. odbył się pierwszy sejmik, na którym obrana posłem Józefa Walewskiego z Charłupi, W 1791 r. 10 sierpnia rozpoczął swe czynności nowo ustanowiony w S. sąd apelacyjny wydziału sieradzkiego dla 16 miast królewskich S. , Piotrkowa, Wielunia, Szadka, Radomska, Ostrzeszowa, Szczercowa, Tuszyna, Sulejowa, Pajęczna, Brzeźnicy, Bolesławca, Grabowa, Mstowa, Sokolnik; czynności jego trwały krótko. Akta dawnego sądu miejskiego radzieckiego przechowały się od 1432 do 1795 r. Zbiór wyroków starościńskich, wskutek apelacyi w sprawach miejskich, przechował się z lat 1570 do 1642 r. Komisya dobrego porządku czynną była w S. od 1789 do 1792 r. Akta jej spłonęły w pożarze miasta 1800 r. Zamek sieradzki stał zapewne w miejscu odwiecznego grodu, założonego między dwoma odnogami Warty i otoczonego bagnami. Wspomniane powyżej dziejowe wypadki, odnoszące się do S. , miały za widownią zamek. Choć od połowy XV w. znaczenie S. jako ogniska politycznego maleje, w zamku sieradzkim pojawiają się od czasu do czasu to dostojni goście, jak Elżbieta, żona Kazimierza Jagiellończyka przebywająca tu w 1454 i 1455 r. , to znowu polityczni więźniowie, jak Eliasz, syn wojewody wołoskiego, osadzony tu w 1433 r. przez Jagiełłę, to znowu w 1566 r. siedzi tu Joachim Synebann z Wismaru. W 1578 r. za starosty Zebrzydowskiego zamek spłonął, przyczem zginęło 10 ludzi. Następny starosta Bykowski odbudowywał powoli, lecz w 1593 r. dach się w nocy zawalił. O złym stanie budowli twierdzi fakt, iż tenże Bykowski wywiózł z zamku archiwa do kościoła WW. św. , aby były bezpieczne. W nocy z 3 na 4 listopada 1655 r. zajęli zamek Szwedzi, ode brali go Sieradzanie szlachta, w 1656 r. znowu zajęli go Szwedzi by oddać w 1659 r. przez kapitulacyą w sobotę przed Ziel. Sw. Sieradzanom. Jan Wężyk, ststa, wyporządził w części zamek. Szwedzi, w latach 1703 do 1706 zamek kilka razy zajmowali i opuszczali. W 1707 r. dnia 1 września zagajono tu posiedzenie trybunału koronnego. W 1742 r. zaniek tak był zrujnowany, iż księgi grodzkie przeniesiono do kościoła kollegiackiego, sądy zaś odbywały się w klasztorze dominikanów. Stanisław z Głogowy Kossowski zostawszy starostą od 30 grud. 1762 r. zajął się naprawą zamku, lecz jej nie ukończył. Sejmik sieradzki w 1792 r. uchwalił rozebranie zamku i wystawienie z tego materyału pomieszczenia na archiwum. W 1800 r. zaczęto rozbierać mury, przyczem pokazały się bruki pod trzyłokciową warstwą ziemi, znaleziono wiele kul kamiennych i starej broni i pieniędzy, nabytych przez handlarzy żydowskich. Kościoły. Przy zamku zdawna stał drewniany kościołek św. Trójcy capella seu oratorium, przy nim od 1432 r. istniała kollegiata, złożona na początku XVI w. z proboszcza, pięciu kanoników i kilku wikaryuszów. Proboszcz za uposażenie miał wś Dzierzążną, którą Władysław Jagiełło nadał w 1432 r. Kanonicy posiadali na mocy dawniejszego przywileju, zagubionego a wznowionego przez Zyg. Augusta, wś Ocinę Lustr. V, 122 a raczej tylko czynsze i niektóre robocizny, bo folwarku w niej nie było. Proboszcz brał też dziesięciny ze wsi Bartochowa i 2 grzyw. z dochodów zamku sieradzkiego. Kanonicy prebendarze mieli swe domy, dziesięciny ze 7 wsi okolicznych i 20 grzyw. z cła królewskiego w Sieradzu, do podziału. Kościół ten zapewne w czasie wojen szwedzkich uległ zniszczenin. W 1683 r. stał w ruinie. Skutkiem tego arcyb. Teodor Potocki przeniósł w 1729 r. kollegiatą do kościoła paraf. ; kościołek zamkowy został rozebrany w 1786 r. Klasztor dominikanów i kościół p. w. św. Stanisława założony został w 1260 r. przez Kazimierza, ks. kujawskiego i sieradzkiego. W 1331 r. zrabowany i zniszczony przez Krzyżaków. Klasztor przechował przywileje z 1337 r. na rybaka na Warcie, z 1383 r. na jatkę w mieście i z 1392 r. nadanie łąki. Władysław Jagiełło w 1416 r. nadał klasztorowi piątą miarę słodu z młyna sieradzkiego z miar królewskich, a w 1425 r. w Wolborzu nadał ogrody, place, czynsze, role, 2 jatki. Kazimierz Jagiellończyk uwolnił w 1454 r. 2 domy z ogrodami, należące do klasztoru, od ciężarów Lustr. V, 122. Potwierdzenia praw i przywilejów posiadał z 1416 r. , 1425, 1467, 1552 i 1562 r. Klasztor istniał do 1864 r. W kościele, który przez częste przebudowy zatracił pierwotne kształty, przechowała się w jednym z ołtarzy rzeźba drewniana, przedstawiająca zdjęcie z krzyża z XV lub XVI w. . Tu pochowani byli książęta sieradzcy, których grobowiec spustoszyli podobno jeszcze Krzyżacy w 1331 r. Do późnych pomników należy grobowiec sieradzkiej rodziny Walewskich z kilku tablicami. Kościół par. p. w. W. Św. , patronatu królewskiego, powstał zapewne później od zamkowej kaplicy, może dopiero wraz z nadaniem miastu prawa magdebur. Do par. należały w 1521 r. Monice, Wiechucice, Bogumiłów, Sokołów, Kusnie, Dąbrówka, Jeziory, Kłocko, Rakowice duplex, Mnichów. Przy kościele był pleban, 2 wikar. , szkoła za miastem, 7 ról kmiecych septem arcas cmothonales cum hortis, folwark speciale praedium przyległy rolom, sad z ogrodami; siedzi tu 8 kmieci, 9 na placu królewskim, każdemu wydzielono po pół łana z folw. plebańskiego. Ma pleban też pole Poświętne zwane. Kmiecie dają czynszu po pół grzyw. , 15 jaj, koguta. Prócz tego na folw. plebana obowiązani są pole pod zasiew dwu korcy zboża uprawić, zasiać i zebrać i zwieść do spichrza księdzu. Dziesięciny dają kmiecie i wójt plebanowi. Z połowy ról miejskich 30 łanów bez ćwierci dają maldraty daniny zbożowe kanonii i prob. gnieźnieńskiej, po 16 korcy żyta, 18 kor. owsa, trzy kor. pszenicy i 6 groszy z łanu; z drugiej połowy ról dają do zamku sieradzkiego. Miał też pleban dwie łąki, na jednej, nad rzką Zaglinną, siedział rybak dostarczający ryb i płacący 15 gr. czynszu. Mieszczanie dawali pleb. tylko kolędę po groszu z placu komornicy po pół grosza; pobierał też dochody z cła królewskiego co dziesiąty tydzień i z cechów miejskich co kwartał, po 3 grosze od każdego. Przy kościele była altarya św. Trójcy, uposażona przez plebana z Wróblewa a erygowana przez Jana ze Sprowy, arcyb. gnieźn. Ów pleban dał na to miastu 230 dukat. węgier. , za które zakupiono łan jeden, ćwierć łanu i dwa ogrody podmiejskie. Z dochodów, jakie przynosiły te posiadłości, wypłacano dla altaryi po 6 grzyw, po 48 gr. . Do kościoła tego przeniesiono w 1729 r. kollegiatę, która istniała do 1819 r. Kośoiół sam częścią z cegły, częścią z kamienia wystawiony, nie wydaje się starszym po nad XIV wiek. Nad częścią kapłańską jest sklepienie włoskie, nad nawą i krużgankiem pułap z desek. Przy ścianie szczytowej stoi z boku wieża. Dwa rzędy kolumn dzielą go na trzy nawy. Wewnątrz 6 ołtarzy. Ołtarz św, Anny uposażył dla bractwa św. Anny, które tu zaprowadził, Dymitr Solikowski, promotor bractwa. Ołtarz N. P. Maryi należy do bractwa szkaplerznego, fundowany w 1675 r. przez ks. Witkiewicza, Ołtarz Aniołów Sieradz Stróżów należał do oddzielnego bractwa. Przy kaplicy Chrystusa Pana było 5 mansyonarzy i stare mieszczańskie bractwo, literackiem zwane w XVI w. Ołtarz dawniej P. Maryi Studziańskiej, dziś św. Józefa, należał do cechu szewckiego i miał swego kapelana. Zniszczony przez pożar od piorunu w 1645 r. , został odbudowany w 1648 a wreszcie w 1835 i 1858 r. Z zabytków dawnych jest tylko monstrancya i kielich z XV w. , fundacyi niejakiego Maczudy. Szpital z kościołem św. Ducha został założony w 1417 r. przez Marcina z Kalinowy Zarembę, kasztel. sieradzkiego, i oddany pod zarząd miechowitom. Na uposażenie dał założyciel wieś Garbów, którą syn następnie odebrał. Po zniesieniu miechowitów kościołek drewniany z trzema ołtarzami przeniesiono na cmentarz. Odnowiony w 1835 r. Kaplica św. Marcina pod zamkiem, w 1426 r. do zamku przeniesiona, zgorzała wraz z zamkiem w 1588 r. Kościół św. Mikołaja na przedmieściu krakowskim, wspominany już w 1447 r. , był drewniany, miał trzy ołtarze, stał na roli plebańskiej. Popadł w ruinę i został rozebrany w 1812 r. Szkoła przy kościele parafialnym istniała zdawna, ale z czasem podupadła. W początkach XVI w. 1521 sprowadzono do niej nauczycieli z akademii krakowskiej. Jakub Uchański nadał jej dziesięciny stołu arcyb. z Zapusty Małej i Wielkiej. Obok tego istniała szkoła miejska, o której akta miejskie wspominają już 1407 r. i podają imiona kilku rektorów z XVI w. bakałarze akad. krakow. W 1793 r. ks. Balcer Pstrokoński, kanon, kaliski, utworzył przy szkołach kaliskich bursę młodzieży wojew. sieradzkiego i oddał ją pod zarząd kapitule Lauda kapit. kalis. 1790, 96 r. , str. 8. Dominikanie, mający tu licznie osadzony klasztor do 30 księży zakonników, zajmowali się także zdawna nauczaniem młodzieży. Akta ziem. sieradzkie wymieniają w 1426 r. Michała, który był rector artium in claustro siradiensi. W klasztorze tym pobierali początkowo nauki znakomici przedstawiciele ziemi sieradzkiej, jak Maciej Pstrokoński i dwaj Łubieńscy Maciej i Stanisław. Jezuici zamierzali otworzyć tu kollegium, lecz kassacya zakonu stanęła na przeszkodzie. Ani komisya edukacyjna ani rząd królestwa polskiego nie utworzyli w S. szkół średnich. Wieluń, Kalisz i Piotrków zaspakajały potrzeby edukacyjne ziemi sieradzkiej. S. wydał kilku ludzi, którzy zostawili po sobie ślad w dziejach pismiennictwa. Są to Cypryan z S. , zwący się później Bazylikiem, tłumacz dzieła Modrzewskiego; ks. Dymitr Solikowski, z rodziny wójtów sieradzkich, humanista, pisarz, arcyb, lwowski; Wawrzyniec z S. , autor rozprawy o sporze Górskiego z Herbertem i kilku pisarzów teologicznych i kaznodziejów. Urządzenia miejskie. Nadanie prawa niemieckiego S. nastąpiło prawdopodobnie za rządów księcia Kazimierza kujawskiego 1268. Na akcie z 1276 r. , wydanem przez ks. Leszka Czarnego w Sieradzu, podpisany jest jako świadek Vilelmus advocatus Kod. Mucz. Rzysz. , XV, 92. Władysław Łokietek nadając prawo niemieckie dla Radziejowa w 1298 r. powiada, iż daje mu takie prawa jakie mają Włocławek, Sieradz i Brześć Kod. Mucz. i Rzysz. , I, 158; Włocławek otrzymał nadanie to od Kazimierza kujawskiego. Przywilej erekcyjny nieznany. Akta sądu radzieckiego przechowały się od 1432 r. Miasto posiadało zdawna skład soli, który wypuszczało w dzierżawę, jak świadczą akty z 1482, 1504, 1524 r. Rząd pruski wymurował oddzielny magazyn solny, który trwał do 1807 r. Przywrócony w 1822 r. , trwał do ostatnich czasów. Łaźnia wójtowska wspominana w aktach od 1420 r. , miejską nadał król Zygmunt August w 1557 r. pozwalając do niej sprowadzić wodę kanałami królewskiemi bez opłaty. W aktach 1578 r. wspomnianą jest łaźnia szpitalna. Do połowy XVII w. istniała postrzygalnia i folusz sukienny na Warcie. Upadły przemysł sukienniczy wznowiono przez założenie w 1822 r. fabryki Harrer i Spółka o 200 wrzecionach. Pomimo dwukrotnej pogorzeli 1824 i 1832 r. , na nowo w ruch puszczona, nie utrzymała się długo. Przemysł nożowniczy istniał już w XV wieku, później nie ma żadnych śladów. Jarmarki były nadane pierwotnie dwa na św. Trójcę i na W W. Św. , jak świadczy potwierdzenie królewskie z 1450 r. wydane w Sieradzu. Oprócz fosy otaczającej zamek i fos przy miejskich murach, istniał jeszcze kanał od wsi Tyczyna się ciągnący, przeszło milę długi, który prowadził wodę dla młynów królewskiego, dominikańskiego, wójtowskiego, miejskiego, folusza i blichu. Kanał ten pochodził podobno z czasów Kazimierza W. Mury obronne miejskie wspominane są dopiero w aktach miejskich i grodzkich z XV w. . W murach były trzy bramy Krakowska, Warcka, Grodzka, Dwie ostatnie zniszczały już w XVIII w. ; krakowska stała jeszcze w 1800 r. Podług lustracyi z 1676 r. wały miejskie miały długości 2563 łokci. O mostach pod Sieradzem wspomina akt ks. Leszka z 1274 r. , w którym nadaje pewne przywileje mieszkańcom kasztelanii wolborskiej za pomoc udzieloną przy budowie mostów sieradzkich Kod. Mucz, i Rz. , II, 89. Ludność miasta była różnoplemienną. Kupcy i rzemieślnicy, z kunsztowniejszych gałęzi pracy, byli najczęściej cudzoziemcy. W aktach miejskich spotykamy w XVI i XVII w. rodzinę Ansów z Norymbergi, pu Sieradz Sieradz szkarzów i mieczników; z Wrocławia pochodziła rodzina Mazerów, złotników i kupców, znana w XVI w. , istniejąca jeszcze w połowie XIX w. Niemcem też był złotnik Krzysztof Schmit w połowie XVI w. Ze Szkocyi osiadła w XVII w. tu szlachecka rodzina Burgen, zwących się zwykle Auchterlang. W 1724 r. Kazimierz Auchterlang jest kapitanem załogi częstochowskiej. Pomiędzy kupcami spotykamy w XVII wieku Jerzego Mortona, Tomasza Hamiltona, Eremiana Englisa. Żydzi mieszkają ta zdawna. W 1446 r. jest już ulica żydowska. W 1454 r. żyd Marek pożycza trzy grzyw. i fertona Janowi Gotunie pod zastaw domu, innemu znów dwie grzyw. pod zastaw ogrodu. W 1518 r. żyd Jakub kupuje dom z 14 grzyw. ; inny żyd Józef z żoną Heleną nabywają dom za 7 grzyw. W 1569 r. Zygmunt August wydał rozporządzenie zabraniające żydom osiedlać się w S. , nabywać domy i trudnić się handlem. Do 1794 r. zakaz ten trwał w całej sile. Dopiero na początku obecnego stulecia zaczęli napływać żydzi. Pierwszą kamienicę nabył w 1815 r. kupiec sukienny Izrael Fajans za 13, 000 złp. W 1825 r. wyszło rozporządzenie rządowe, dozwalające żydom mieszkać na ulicach Sukienniczej, Wodnej, Podwalu i Porzeczu, a następnie i Warszawskiej i drugim Rynku. W r. 1827 mieszka już 595 żydów. Ludność ogólna miasta zapewne nie przechodziła w przeszłości 3000. W księgach miejskich przy wzmiance o morowem powietrzu w 1581 r. powiedziano, że na tysiąc ledwo jeden przy życiu pozostawał. Metryki kościoła paraf. przechowane od XVI w. mówią o zarazie z 1654 r. , że prawie 2000 ludzi zeszło ze świata. Zaraza z 1708 do 1710 r. zabrała ze świata 128 rodzin mieszczańskich, w skutek czego, wedle ksiąg grodzkich Sirad. Castr. Relat. , 69, f. 315, decos z miasta w hibernie pokazuje się 3666 złp. Z 75 pól miejskich tylko 27 obsianych. Domy puste lub porozbierane. Według ksiąg pobor. z 1489 r. dochód z miasta i należących do niego wsi opłaty na św. Marcin uiszczane wynosiły 61 grzyw. 7 gr. 9 den. Z danin zbożowych małdraty wpłynęło do zamku 45 korcy pszenicy sprzedanej po 4 gr. , 205 kor. żyta po 1 1 2 gr. , owsa 246 kor. po groszu, co wynosiło razem z dodatkowymi 1 grzyw. 19 gr. 16 grzyw, 33 gr. Cło sieradzkie dawało 6 grzyw, , wypłacanych kwartalnie kapelanom kaplicy zamkowej. Za stacye płaciły wsi do S. zamku należące 8 grzyw. 1 gr. 12 don. Ogólny dochód wynosił 91 grzyw. 42 gr. 3 den. W 1563 r. 162 rzemieśl. płaciło szosu 116 fl. 24 gr. Pawiński, Wielkop. , II, 174, 309. W 1562 r. poradlne, płacone do zamku z 1162 1 2 łanów, wynosiło 77 zł. 15 gr. Dochody z miasta i przedmieść 450 zł. 3 gr. , daniny zbożowo wartości 171 zł. 20 gr. , z młyna dzierżawionego przez sędziego ziems. sieradz. Bużeńskiego 355 zł 13 gr. Lustr. V, 121. W 1570 r. było w S. 20 sukienników, 13 jatek rzeźniczych, 4 mieczników, 3 nożowników, łaźnio, 3 folusze, 3 aptekarzy, 336 dm. miejskich i 40 dm. duchownych Niemcewicz, Podróże histor. , 514. Czopowe, w ilości 8 złp. od beczki piwa, płacono w 1719 r. od 83 warów. Według lustracyi starostwa z 1616 r. czynszu św. Marcińskiego z domów płacą mrk 12 a świątecznego mrk 14; stempnego piwa dają beczek 8; beczkę śledzi na post; owsa wszystko miasto daje na św. Marcin korcy 90 miary wierzchowatej, kładąc korcy wierzchowatych 4, nastrychowanych 5. Jatek rzeźniczych bywało 13, teraz 12, z każdej dawają po 4 kamienie łoju. Przedmieszczanie sieradzcy dają na każdy św. Marcin ze zrzebi 11 1 2 i 2 kwarty, z każdego zrzebia żyta po kor, 20 miary wierzchowatej; pszenicy z każdego zrzebia miarą wierzchowatą po kor. 4; owsa z każdego zrzebia po kor. 24 wierzehowatych. Rybaków jest 3, każdy płaci po złp. 2; saczników jest 24, którzy razem płacą złp. 10 T. Sir. Lib. 82, oblata a. 1759, p. 313. W 1765 r. miasto Sieradz płaci czynszu św. Marcińskiego złp. 200. Owsa św. Marcińskiego kor. 112 kwart 12; żyta sepowego ze zrzebi 9 1 2 i kwarty 1 kor. 234; pszenicy jarej kor. 48 ćwierci 3; owsa kor. 292 kw. 2. Rzeźnikow dają łoju po kamieniu. Warowego i garncowego w r. 1762 fl. 160, r. 1763 fl 208, r. 1764 fl. 420, po 57. Quarty starostwo sieradzkie płaciło złp. 1207 za każdy rok po 57. W 1789 r. prowent miasta Sieradza czynszu św. Marcińskiego złp. 200. Warowego i garncowego złp. 300. Rzeźnicy 2, z których każdy ma dać do magazynu starościńskiego łoju po kamieniu, albo, gdy mniej jest potrzebny dworowi, płacić mają à fl 12. Cło mostowe za kontraktem bywa puszczane fl. 250. Owsa św. Marcińskiego korcy 112 ćwierci 2; osepu z zrzebi 9 1 2 i kwarty 1, to jest pszenicy kor. 48 ćw. 3; owsa kor. 292 ów. 2, żyta kor. 234. Ratusz miejski ani rozmiarami ani urządzeniem nie świadczył o dobrobycie i dobrem gospodarstwie miejskiem. Opis z 1774 r. przedstawia nam szczupłą budowlę bez dachu. Izba sądowa bez drzwi, okien, pieca i podłogi. W ratusza mieściła się szynkownia. Na obszarze miejskim była część szlachecka, zwana Pstrokońszczyzną. Jeszcze w 1569 r. jeden ze Pstrokońskich posiadał przywilej na place, domy i 2 jatki w Sieradzu. Na sejmie 1590 r. Wawrzyniec Pstrokoński uzyskał wyłączenie placu swego na przedmieściu Warckiem od opłat i jurysdykcyi miejskiej. Herbom mia sta była brama o trzech wieżach, z orłem białym na wierzchu środkowej. Herb ten spotykamy na dokum. miejskich z 1586 r. Sieradzka ziemia obejmowała obszar zawarty między Pilicą, Wartą i Nerem i częśó obszaru z lewego brzegu Warty. Stanowiła ona ogniwo pośrednie między Wielkopolską, Małopolską a mazowiecką Łęczycą. Po wcieleniu ziemi rudzkiej wieluńskiej zetknęła się też i ze Szląskiem. Nazwę ziemi zachowuje Sieradzkie bardzo długo nawet w urzędowych dokumentach. Łokietek w aktach z 1299 i 1314 r. Kod. Wielkop. , Nr. 814, 970 używa wyrażenia ziemia nie księstwo, jak jego poprzednicy. Pomimo braku ognisk życia umysłowego, rozwój rolnictwa, kultury obyczajowej, zamożności i życia politycznego, odbywa się na obszarze ziemi sieradzkiej szybko i pomyślnie, sprowadzając rozkwit, dosięgający najwyższego stopnia w pierwszej połowie XVII w. Dla życia umysłowego ziemia ta wydała Długosza, Bielskich, Modrzewskiego, Bazylika, Solikowskiego. Tu miały swe gniazda rody Łaskich i Zamoyskich. Na początku XVII w. ziemia sieradzka miała w kole senatorskiem cały szereg swych synów. Fakt ten zaznaczył jezuicki wierszopis Karwat w wierszu Siradia trabeata, przełożonym na język polski przez Sam. Twardowskiego w 1634 r. Przesuwa się tu przed nami długi szereg współczesnych sobie dostojników Sieradzan Rozpoczyna poczet Wężyk, arcyb. gnieźnieński, po nim idą dwaj Łubieńscy bisk. kujawski i bisk. płocki, Szyszkowski, bisk. warmiński, Radoszewski, bisk. łucki, Koniecpolski, bisk. chełmski, Zadzik, bisk. chełmiński i kanclerz kor. ; dalej występują świeccy Zamoyski, podkanc, Warszycki, woj. mazowiecki, Przerębski, refer. kor. , Koniecpolski, kaszt. chełmski, Przerębski, kaszt. łęczycki, Konopnicki, kaszt. spicimierski, Radoszewski, kaszt. wieluński, Bużeński, kaszt. sieradzki, Denhoff, woj. derpski, Koniecpolski, w. hetman kor. Wiersz sam napisany był na uroczystość wjazdu Stanisława Koniecpolskiego, wojew. sandomierskiego, na kasztelanię krakowską. Sieradzkie księstwo jako odrębna całość istnieje za Kazimierza kujawskiego i Leszka; Władysław Łokietek używa w dokum. nazwy terra i ducatus. W 1308 r. , potwierdzając posiadłości cystersów sulejowskich, wylicza w nich wsi Łazów, Bałdrzychów, Dąbrówka sitis in ducatu Siradiensi Kod. Małop. . Sobie nadaje też niekiedy tytuł ks. sieradzkiego, jak w dokum. z 1287 r. Kod. Wielkopol. , Nr. 580. Kasztelania ma zapewne początek odległy. Gród istniał tu w epoce przedhistorycznej i miał naturalnie swych przełożonych. Kasztelanów spotykamy jednak dopiero wraz z całym gronem dygnitarzy, Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 116. którymi otoczyli się książęta sieradzcy. Pierwszym znanym kasztelanem jest Wszebor, podpisany na akcie ks. Konrada, wydanym w Piotrkowie w 1241 r. Kod. Mucz. i Rzysz. , I, 44. W 1254 r. występuje Stefan, który wraz z kasztelanami Łęczycy, Rozprzy, Spicimierza asystuje ks. Kazimierzowi kujawskiema w Kruszwicy Kod. Mucz. i Rzysz. , II, 52. Po nim idą Przedwoj 1265, Tomasz 1274, Mateusz 1289, cały szereg kaszte lanów, śród których wyróżniają się dłuższem piastowaniem urzędu Klemens 1306 1316, Świętopełk 1360 1365 i długi ciąg dostoj ników z jednego rodu z Kalinowy Marcin, Wawrzyniec, Jan Zaremba, zajmujących pra wie przez cały XV w. godność kasztelańską. Spis kasztelanów odbija dzieje rozkwitu i za niku całego szeregu rodzin sieradzkich. Po Kalinowskich idą Łascy, Kościelscy, Koniecpolscy, Przerębscy i kończy ich szereg Mi chał Walewski, przedstawiciel rodu sieradz kiego, który rozkwitnął głównie w XVIII w. Wojewodów szereg zaczyna comes Sieciech Seteus w dok. z 1264 1274 r. , gdyż Al bertus palatinus Chir. .. . w uszkodzonych do kum. Konrada, ks. Łęczycy, z 1246 r. Kod. Wielkp. , Nr. 597 jest wątpliwym. Po Siecie chu idą Zawisza 1285 1299, choć w tym że czasie występuje w dokum. z 1287 r. co mes Petrus Kod. Małop. , II. 170. Można by widzieć w tem pomyłkę piszącego i uwa żać tego Piotra za wojewodę krakowskie go Piotra, współcześnie istniejącego, zwła szcza, że akt spisany był w Krakowie. Ró wnież zagadkowo pojawia się w dokum. z 1286 r. Kod. Mucz. i Rzysz. , II, 112 Ninogneus. Po Zawiszy idą Klemens 1318 1325, Ste fan 1350, Chebda 1359 1462. Województwo sieradzkie dzieliło się na powiaty sieradz ki, Szadkowski, piotrkowski, radomski i zie mię wieluńską. Miało obszaru 212, 35 mil kw. i w przybliżeniu 135, 400 mk. Bez ziemi wie luńskiej miało 161, 84 mil kw. ; dzieliło się na 127 parafii i liczyło 29 miast i 938 wsi. Sam powiat sieradzki miał 41, 77 mil kw. , składał się z 36 parafii, 9 miast i 197 wsi. W 1789 r. miało województwo 45 miast, 1480 wsi, 40, 756 dymów i 286, 875 mk Herb woje wództwa przedstawiał pól orła i pół lwa czar nego. Pierwszym starostą sieradzkim jest Wacław Venceslaus h. Lis, podpisany na akcie Władysława Łokietka haeres regni Polonie wydanym 1314 r. w Pyzdrach Kod. Wielkop. , 971, 973 i drugim w Kali szu. Po nim idzie Jarandus 1340 1350, Jaksa 1369, Zemc 1370, Jaśko Kmita 1367 1375, Drogomirus 1382. Znaczenie polityczne S. , jako miejsce zjazdów, sprawi ło, iż starostwo to w XV w. otrzymują przed stawiciele możnych rodzin Jan z Tęczyna, 37 Sieradz Piotr Szafraniec, Rafał z Leszna, Krzysztof Szydłowiecki. Podług lustracyi z r. 1660 za liczały się do starostwa miasto Sieradz i wsi Mnichów, Sucha, Ruda, Kłoczko, Jeziora, Dźwigorzów z wójtowstwem, Manice, Woźni ki i Męka. W r. 1771 r. posiadał je Stanisław Kossowski, opłacając kwarty złp. 1536 gr. 25, a hyberny złp. 3820 gr. 16. Sieradzki powiat gub. kaliskiej, utworzony został w 1867 r. z zachodniej połowy dawnego powiatu t. n. Druga połowa 17 gmin utworzyła pow. łaski gub. piotrkowskiej a jedna gmina Bruss weszła w skład pow. łódzkiego. Powiat graniczy od płn. z tureckim i częścią łęczyckiego, za zach. z łódzkim i łaskim, od płd. z wieluńskim, od zach. z wieluńskim, kaliskim i tureckim. Obszar powiatu wynosi 27, 96 mil kw. Jestto równina lekko pochylająca się w kierunku od płd. ku płn. a w części zachodniej ku zach. północy. Średnie wznies. przechodzi od 520 st. w części połud. do 450 w przybliżeniu w części płn. wschod. Dolina Warty nieco powyżej Sieradza wznies. 423 st. , Sieradz sam 448 st. W grupie wzgórz pod Bogumiłowem na płd. od Sieradza sięga jeden punkt 570 st. znak triang. . Obszar powiatu leży w dorzeczu Warty i jej dwu dopływów Neru i Prosny. Warta wchodzi w granice powiatu poniżej Rychłocic, pomiędzy Małą Wsią a Jaronicami. Po za Burzeninem dolina jej zaczyna się rozszerzać i łączy się z doliną Widawki. Warta tworzy tu liczne wyspy, łachy, mokradle. Około Ligoty Burzenińskiej połączone doliny obu rzek mają do 6 w. szerokości. Granica pow. sieradzkiego i łaskiego przechodzi kilkakroć z jednego brzegu Warty na drugi, w skutek tego rzeka niekiedy tylko stanowi linię graniczną. Pod wsią Piaski Warta przestaje służyć za granicę, gdyż obszar powiatu przechodzi na jej prawe pobrzeże. Z lewego brzegu pod Bobrownikami oddzieliła się kiedyś z głównego koryta odnoga łacha, ciągnąca się z przerwami pod Chojnem, Wiechucicami, Monicami do Sieradza, gdzie łączy się z głównem korytem pod nazwą rzki Zagliny Zegliny. Przyjmuje ona w swym biegu z lew. brzegu znaczny strumień Zaglinę od Nowej Wsi, uchodzący pod karczmą Zaglina, poniżej folw. Wiechutki i drugi strumień tuż pod Sieradzem. Powyżej Sieradza pod wsią Męka oddziela się z praw. brzegu odnoga Warty, która płynąc równolegle z głównem korytem łączy się z niem dopiero pod wsią Włyń. Na utworzonej w ten sposób wyspie, obejmującej blizko milę kwadr. , mieszczą się wsi Mnichów, Sucha i Grądy. W czasie wylewów wiosennych osady to są pozbawiono komunikacyi. Do Prosny uchodzą z płd. zach. części powiatu; Ostrówka i Cienia. Droga łącząca Złoczew z wsią Jasionna o 7 w. na płd. zach. od Błaszek, około 12 w. na wschód od Sieradza stanowi w przybliżeniu linię działu wodnego dorzecza Warty i Prosny. Do Neru uprowadza wody ze wschodniego skrawka powiatu rzka Pisia, biorąca początek na wschód od Szadka, pomiędzy Wilamowem a Julianowem, uchodząca zaś pod Businą. Obszar powiatu wynosi 260, 692 mr. W 1875 r. obszar ten rozkładał się na 5406 mr. pod zabudowaniami gospodars. , 2500 mr. ogrodów, 149, 192 mr. ziemi ornej, 16, 317 mr. łąk, 10, 677 mr. pastw. i wygonów, 48, 604 mr. lasów, 17, 947 mr. zarośli, 1961 mr. pod błotami, 1082 mr. wody, 7006 zajmowały drogi, granice, nieużytki. Co do leśnego obszaru, to takowy w 1889 r. wynosił 63, 264 mr. , w tem było 26, 015 mr. lasów prywatnych nieurządzonych, 18, 578 mr. lasów urządzonych, 2338 mr. zasianych po wycięciu, 5229 mr. wyciętych a niezadrzewionych, 251 mr. oddanych włościanom za służebności, 271 mr. dawnych włościańskich, 600 mr. lasów należących do osad miejskich. Sady dworskie zajmowały 461 mr. , włościańskie 275 mr. , w osadach miejskich 37 mr. Lasów i zarośli rządowych było 9982 mr. Z ogólnego obszaru do większej własności należało 170, 782 mr. , do włościan 89, 910 mr. Pomiędzy posiadłościami było w 1875 r. 11 majoratów rządow, z obszarem 6159 mr. , 1 posiadłość poduchow. 150 mr. , 52 drobnych posiadłości należących do ruskich osadników z obszarem 144 mr. , 372 kolonistów i właścicieli Niemców miało 5922 mr. i 92 żydów właścicieli miało 997 mr. Posiadłości wyżej 600 mr. było 75, od 150 do 600 mr. 89, od 6 do 150 mr. 2128 włościań, i 681 innych stanów, od 3 do 6 mr. 5090 włośc. i 221 innych, niżej 3 mr. 2278 włośc. i 331 innych stanów; ogółem 9496 włościań, posiadł. i 1392 innych stanów. W 1875 r. wysiano 29, 327 czetw. żyta zebrano 98, 310, pszenicy ozimej wys. 11, 643 cz. zebr. 25, 038, jarej wys. 57 cz. zebr. 291, owsa wys. 18, 038 zebr. 71, 173, innych zbóż wys. 11, 907 cz. zebr. 34, 091, kartofli zasadzono 81, 868 cz. zebr. 341, 880, buraków wys. 34 oz. zebr. 14, 655. Prócz tego wysiano lnu 422 cz. zebr. 974, rzepaku wys. 193 cz. zebr. 3598, konopi wys. 10 1 2 cz. zebr. 31 1 2. Na obszarach większej posiadłości gospodarstwa płodozmienne, przeważnie staranne, oparte na racyonalnych zasadach. Ważną gałęź gospodarstwa stanowi hodowla owiec. W 1875 r. było w powiecie 10 większych owczarni merynosy i negretti, liczących od 1000 do 2400 sztuk. Bydła rogatego było 29, 431, koni 11, 043 sztuk. Pszczelnictwo było w zupełnym upadku a jedwabnictwo istniało wo wsi Chojne pod Sieradzem. Przemysł rękodzielniczy rozwijał się Sieradz Sieradza Sieradza najlepiej w zakresie tkactwa domowego, którego ogniskiem jest Zduńska Wola. W 1875 r. było 439 warsztatów 724 robotn. , z produkcyą na 476, 000 rs. Prócz tego było 58 i piekarni 70 rob. , 49 rzeźników 69 rob. , 95 szewców 141 rob. , 35 krawców 58 rob. , 9 cieśli 12 rob. , 16 mularzy 31 rob. , 5 dekarzy 6 rob. , 6 zdunów 10 rob. , 36 stolarzy 68 rob. , 6 garbarzy 12 rob. , 4 mosiężników 8 rob. , 16 ślusarzy 20 rob. , 25 kowali 36 rob. . Cyfr produkcyi, jako zbyt niedokładnych, nie podajemy. Z zakładów fabrycznych największym była huta szklana w Klonowie Lauterbacha, zajmująca 320 robotn. , z prod. na 150, 000 rs. ; dalej fabryka parowa wyrobów wełnianych w Zduńskiej Woli Strausa, dwie gorzelnie parowe w Barczewie i Klonowie senatora Witte, dwie fabryki narzędzi rolniczych w Sieradzu i Kobierzycku, pierwsza z prod. na 80, 000 rs. , druga z prod. na 40, 000 rs. , 3 dystylarnie wódek 64, 100 rs. , 5 mydlarni 46, 120 rs. , 8 farbiarni 16, 580 rs. , 7 garbarni 13, 700 rs. , tartak 90, 000 rs. , 7 cegielni 22, 000 rs. . Prócz tego były jeszcze drobne fabryki zapałek 3000 rs. , świec 5000 rs. , kafli 2500 rs. , oleju 13, 200 rs. , krochmalu 8220 rs. , 129 młynów i wiatraków, z prod. na 113, 120 rs. W 1877 r. było w powiecie 206 fabryk 691 robotn. , z prod. na 612, 800 rs. Dróg wodnych i kolei powiat nie posiada; najbliższe stacye drogi żel. są w Łodzi, Piotrkowie i Radomsku. Drogi bite rozchodzą się z Sieradza pięcioma promieniami. Najważniejsza z nich jest droga bita państwowa z Łodzi na Zduńską Wolę i Sieradz do Kalisza prowadząca. Ludność powiatu w 1867 r. wynosiła 76, 598 dusz, w 1875 r. było 96, 780 a w 1885 r. wzrosła do 119 426 88 głów na wiorstę. Zakładów naukowych średnich nie ma w powiecie; prócz dwu szkół miejskich w Sieradzu i dwu szkół początkowych jedna 2klasowa w Zduńskiej Woli, istnieją szkoły początkowe we wsiach Biskupice, Brzeźno, Brąszewice, Burzenin, Charłupia, Chojno, Glinki, Godynice, Grabina, Kliczków, Klonowa, Korczew, Leliwa, Łobudzice, Męka, Pratków, Rososzyca, Rzechty, Stężyca, Stefanów, Szadek, Uników, Wojków, Wróblew, Złoczew. Pod względem kościelnym powiat sieradzki stanowi dekanat t. n. dyec. kujawskiej, składający się z 26 parafii Brzeźno, Burzenin, Charłupia Mała, Charłupia Wielka, Chojne, Drużbin, Godynice, Gruszczyce, Kamionacz, Kliczków Mały, Klonowa, Korczew, Małyń, Męka, Rososzyca, Sieradz, Stolec, Szadek, Uników, Wągłczew, Wierzchy, Wojków, Wróblew, Zadzim, Zduńska Wola i Złoczew. Pod względom sądowym powiat składa się z jednego sądu pokoju dla Sieradza i Zduńskiej Woli i pięciu okręgów sądów gminnych Zapusta Mała, Brąszewice, Złoczew, Szadek, Zadzim. Pod względem administracyjnym składa się z dwu miast Sieradza i Zduńskiej Woli i 18 gmin Barczew, Bogumiłów, Brze źno, Charłupia Mała, Dzierzązna, Godynice, Gruszczyce, Klonowa, Krokocice, Mojaczewi ce, Męka, Szadek, Wierzchy, Wojsławice, Wróblew, Zadzim, Zduńska Wola, Złoczew. W 1867 r. było w tych gminach 620 wsi i kolonii. Materyał do dziejów Sieradza ze źró deł archiwalnych zebrał długoletnią pracą An toni Pstrokoński, pisarz i archiwista sieradz ki 1843 r. , który przygotował Kodeks dyplomat. ziemi sieradzkiej i wieluńskiej, Obraz miasta Sieradza, dzieje wojewódz twa, spisy urzędników i rodzin sieradzkich. Wszystkie te prace pozostały w rękopisach, przechowywanych przez rodzinę zmarłego. Obraz miasta S. został ogłoszony częściowo staraniem Win. Hip. Gawareckiego w Prze glądzie Warszawskim literatury, historyi i statystyki za 1840 r. zeszyt II i III, str. 207 228 i 313 330. Drugi pracownik Jó zef Szaniawski ogłosił monografią O dawnem wojew. sieradzkiem w Bibliotece Warsz. 1851 r. , t. II, III i IV a następnie w ponownem opracowaniu w Kaliszaninie 1881 i 1882. Maks. Kempiński ogłosił w Kaliszaninie 1877 r. Opis więzienia karnego w S. i Opis pow. sieradzkiego pod względem rol niczym, przemysł. i handl. . Opis S. z 1821 r. podają Podróże histor. Niemcewicza str. 526. Do sieradzkiego się odnoszą Notatki archeologiczne Al. Parczewskiego Noworocznik kaliski na 1875 r. . Br. Ch. Sieradza z Finkiem, w XV w. Sieradz, Scheraza, Wszeradz, wś, pow. dąbrowski, w równinie, 208 mt. npm. wznies. , 4 klm. na wschód od Żabna, przy drodze do Dąbrowy. Wś składa się z dwóch części; właściwa S. , zbudowana nad potokiem uchodzącym do Żabnicy a z nią z praw. brzegu do Dunajca, ma 96 dm. ; Fink zaś, położony wśród lasu, na płn. od Sieradzy, ma 32 dm. W obydwóch częściach są obszary dworskie 6 dm. mieszka. . Ludność wynosi 809 osób 383 męż. , 426 kob. ; 763 rz. kat. i 46 izrael. Obszar więk. posiadł. Maschlera wynosi 533 roli, 44 łąk, 85 past. i 352 mr. lasu; pos. mn. ma 550 roli, 86 łąk, 59 past. i 38 mr. lasu. Za Długosza L. B. , II, 404 była własnością Jana Rabsztyńskiego i miała 10 łanów kmiecych; w XVI w. Wszaradza lub Wsaradza Pawiński, Małop. , 489 była najpierw 1508 r. Jana Melsztyńskiego, potem zaś r. 1581, ibid. , 259 Piotra Bużyńskiego. W tym roku miała 13 kmieci na 6 1 2 łanach, 2 komorników z bydłem i 5 komorników bez bydła. Sieradza graniczy na zachód z Żabnem, na północ z Odporyszowem i Bagieni Sieradzki Sieradzka Sieradzkie Sieradzice Sieragi Sierahi Sierakośce Sieraków cą, na wschód z Żelazówką a na południe z Chorążcem. Mac. Sieradzka, u Długosza Syradska, w 1581 r. Sziradzka, wólka należąca do Sobolowa, wsi w pow. bocheńskim, na płd. od tej wsi, na pra wym brzegu Stradomki, w okolicy pagórko watej i lesistej, ma 16 dm. i 95 mk. rz. kat. Istniała już w XV w. Długosz, Lib. Ben. , I, 219 i była własnością Stanisława Byenyassiusa. Liczyła wówczas 2 łany kmiece, 2 za grody, dwa dwory szlacheckie i dwa fol warki, a o dziesięciny z tej wsi toczył się spór między proboszczem z Sobolowa a altarystą u św. Doroty w Krakowie. W 1581 r. miała tylko 6 zagród z rolą, 1 komor. z bydł. W tym czasie należała do Jakuba Słonkowskiego. Graniczy na płd. z Wolą Wieruszycką, na zach, z Kamykiem a na wschód przez duże lasy z Wolą Nieszkowską. Mac. Sieradzki Ostrów, ob. Ostrów, Sieradzkie Góry, pow. pińczowski, ob. Góry 16. i Sieradzice. Sieradzice, u Długosza Szwyradzicze, w r. 1581 Swiradzice, wś i fol. , pow. pińczowski, gm; i par. Kościelec, odl. 32 w. od Pińczowa. W 1827 r. 49 dm. , 270 mk. W 1880 r. dobra S. składały się z fol. S. i Góry Sieradzkie, rozl. mr. 711 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 378, łąk mr. 6, past. mr. 19, lasu mr. 53, nieuż. mr. 72; bud. drewn. 17; fol. Góry gr. or. i ogr. mr. 143, łąk mr. 33, nieuż. mr. 7; bud. drewn. 4; las nieurządzony. W połowie XV w. S. , w par. Kościelec, własność Pyelsza h. Zabawa. We wsi było 18 łan. km. , karczmy z rolą, zagrod. z rolą, fol. rycerski. Dziesięcinę, wartości 20 do 30 grzyw. , pobierał pleban w Kościelcu Długosz, L. B. , II, 165. W 1581 r. S. , własność Włodków, płacą od 1 2 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 1 komor. z bydł. , komor. bez bydła, 1 zagr. na czynszu Pawiński, Małop. , 11. Wś ta przeszła następnie na własność bisk. krakowskich, a potem funduszu edukacyjnego. Po 1864 r. przez rząd sprzedana prywatnemu nabywcy za 42, 620 rs. Sieragi, fol. , pow. sandomierski, gm. i par. Połaniec, odl. od Sandomierza 46 w. , ma 2 dm. , 20 mk. , 798 mr. W 1827 r. 2 dm. , 9 mk. , par. Staszów. Dawniej istniała też wieś Sieragi. Jan Tenczyński, woj. krakowski, nadał kamedułom na uposażenie klasztoru, który miał pierwotnie powstać w Sieragach, tę wieś i dwie inne. Klasztor jednak założony został w Rytwianach ob. . Sierahi, wś poradziwiłłowska, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Słuck, o 1 milę od Słucka, w stronie zach. półn. , ma 67 osad pełnonadziałowych; grunta wyborne, pszenne, lasu mało. A. Jel. Sierakośce, ob. Sierakowce. Sieraków 1. wś włośc. i obręb leśny, powiat warszawski, gm. Zaborów, par. Łomna, na lewo od drogi bitej z Warszawy do Modlina, lewym brzegiem Wisły idącej, ma 143 mk. , 642 mr. W 1827 r. 11 dm. , 75 mk. Jako wś rządowa wchodził S. w skład ekonomii Kazuń. Lasy rządowe stanowią straż leśną w dawnej ekonomii Kampinos, w leśnictwie Warszawa. 2. S. , w XVI w. Szyerochowo, wś i fol. , pow. kutnowski, gm. Oporów, par. Kutno, ma 11 dm. , 166 mk. , 542 mr. folw. dwor. , 11 osad i 17 mr. włośc. W 1827 r. 16 dm. , 133 mk. Na początku XVI w. było tu 6 łanów folw. , dających dziesięcinę pleb. w Kutnie, kmiecie zaś dawali prepozyturze łęczyckiej Łaski, L. B. , II, 480. 3. S. , Mały al. Sierakówek, wś i fol. , pow. gostyński, gm. Skrzany, par. Gostynin odl. 7 w. ; posiada gorzelnię parową z dziennym zacierem 32 korcy kartofli, 9 dm. , 156 mk. W 1827 r. 23 dm. , 289 mk. , par. Strzelce. Dobra S. . Małe składały się w 1887 r. z fol S. Małe i Kleniew, rozl. mr. 1542 fol. S. ma gr. or. i ogr. mr. 766, łąk mr. 122, past. mr. 21, lasu mr. 184, nieuż. mr. 48; bud. mur. 10, drewn. 13; płodozm. 8 i 10pol, las nieurządzony; fol. Kleniew gr. or. i ogr. mr. 343, nieuż. mr. 9; płodozm. 9polowy. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. Mały os, 16, mr. 50; wś Techmany os. 10, mr. 6; wś Stanisławów os. 16, mr. 61; wś Maryanów os. 12, mr. 75; os. Kleniew mr. 4. Około 1850 r. wś ta należała do Bolesława Kleniewskiego, który zaprowadził tu gospodarstwo postępowe, wzorowe. Po śmierci Kleniewskiego następcy nie utrzymali tego stanu rzeczy. 4. S. Wielki, wś, pow. gostyński, gm, Skrzany, par. Gostynin, odl. 9 w. , ma 17 dm. , 396 mk. W 1827 r. 13 dm. , 182 mk. , par. Strzelce. Właściciel Roman Antoszewski założył tu cukrownię, która przez lat kilkanaście prowadzona, z powodu braku kapitału obrotowego od 1873 r. przestała być czynną. Wartość produkcyi sięgała do 36, 000 rs. rocznie, zajmowała do 15 robotników. W 1874 r. fol. 8. Wielki rozl. mr. 1269 gr. or. i ogr. mr. 1019, łąk mr. 104, past. mr. 102, lasu mr. 6, nieuż. mr. 39; bud. mur. 12, drewn. 9; płodozm. 6 i 7pol. ; pokłady torfu, wiatrak. Wś S. os. 24, mr. 69; wś Holendry Sierakowskie os. 3, mr. 5. 5. S. , wś i os. leś. nad rz. Wiercicą, pow. częstochowski, gm. Staropole, par. Przyrów, na lewo od drogi z Przyrowa do Janowa, odl. 32 w, na wschód od Częstochowy, Wś ma 37 dm. , 279 mk. , 754 mr. ; os. leś. 15 mr. dwor. ; karcz. 1 dm. , 2 mk. , 5 mr. W 1827 r. 24 dm. , 275 mk. 6. S. , pow. kielecki, gm. Daleszyce, par. Bieliny. 7. S. , wś, pow. biłgorajski, gm. Huta Krzeszowska, par. Krzeszów. W r. 1827 było 60 dm. , 355 mk. Wchodziła w skład dóbr ordynacyi Zamoyskich. W. W Br. Ch. Sieradzka Sieraków Sieraków al. Strąków, horodyszcze nad rzką Chotówką al. Donaszką, o 1 2 w. od Chotowa, pow. kijowski ob. t. I, 639; niegdyś własność monasteru pieczerskiego w Kijowie. Sieraków z Zbyszówką w XV w. Sirakowa, Szirakow, wś, pow, wielicki, w okolicy pagór kowatej i lesistej, przy drodze z Wieliczki do Dziekanowic, na płn. od Dziekanowic, składa się z dwóch grup chat, z których Zbyszówka liczy 22 chat, S. zaś 54. Na obszarze więk. pos. 4 dm. Ludność w ogóle składa się z 433 osób 204 męż. , 229 kob. , 416 rz. kat. i 17 izrael. Pos. więk. Józefa Bienicka ma 177 roli, 51 łąk i ogr. , 8 past. i 196 mr. lasu; pos. mn. 286 roli, 69 łąk, 15 past. i 33 mr. lasu. Par. rz. kat. w Dziekanowicach. Za Długosza był własnością Jakuba Złotnickiego h. Starża i Mikołaja Topolskiego h. Oksza a składał się z 13 łan. kmiec, i karczmy z rolą L. B. , II, 112. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 51 dzier żawiła tę wś Bekeszowa; było tam wówczas 4 1 4 łan. km. , 1 zagr. z rolą, 4 komor. z bydl. i 1 komor. bez bydła. S. graniczy na zachód z Nową Wsią, na płn. z Jankówką i Graje wem, na wschód z Huciskiem. Mac. Sieraków 1. dok. Syrakow, Szyrakow, Zirckow 1251 r. , niem. Zirke, miasto, okrąg miejski, zakład stadniczy, nadleśnictwo królewskie i okr. domin. 5 pow. międzychodzki, dek. lwówecki, o 14 klm. na wsch. płn. od Międzychodu, 63 klm. na zach. płn. od Poznania i 23 klm. od Wronek, st. dr. żel. pozn. staro grodzkiej, przy trakcie wronieckomiędzychodzkim, na lew. brzegu Warty, poniżej ujścia rz. Kwilcza, w okolicy lesistej i obfitej w wodę. Głębszo pokłady ziemi zawierają glinkę, wapno i węgiel brunatny. W pobliżu znajdują się 2 kopalnie węgla, 2 wapiarnie, 2 gorzelnie, tartak parowy i cegielnie. Drewniany most łączy oba brzegi Warty. S. ma 209 dm. , 2324 mk. , kościół katol. i prot. , synagogę, st. tel. , urz. poczt. , aptekę, lekarza, weterynarza, miejską kasę oszczędności i 4 jarmarki do roku. Na zlewających się z miastem folwarkach znajdują się zakład stadniczy 1 nadleśnictwo królewskie. Przedmieście Piaski leży na prawym brzegu Warty. Herb miasta wyobraża łeb jelenia. Kościół par. kat. p. w. WW. Świętych istniał w S. przed r. 1487. . Biskup poznań. Uryel Górka, dziedzic 8. , wyznaczył i r. fundusz na wyniesienie kościoła do rzędu kolegiat; zamiar ten nie przyszedł do skutku. W miejsce chylącego się do upadku wzniósł woj. Opaliński nowy kościół z cegły palonej, poświęcony w r. 1628, uszkodzony przez pożar d. 12 maja 1713. Gdy pożar miasta w r. 1817 zniszczył do szczętu świątynię, przeniesiono nabożeństwo do kościoła bernardynów, który mniej ucierpiał w ogniu. Zniszczony kościół rozebrano a kościół pobernardyński obrócony został na parafialny. Piotr Opaliński sprowadziwszy w r. 1619 bernardynów do S. rozpoczął dla nich budowę klasztoru i kościoła, dokończoną przez żonę jego Zofię z Kostków. Po naprawie 1818 r. utracił kościół bernardyński dawny kształt, zdjęto bowiem z niego piękną facyatę i dwie ozdobne wieże. W kościele tym znajdują się 2 nagrobki w kształcie ołtarzy, woj. poznańskiego Piotra i in. Opalińskich ob. J. Łukaszewicza Op. hist. kośc. par. , II, 441 3, trzeci w kształcie piramidy poświęcony Monice z Twardowskich Szczanieckiej, tudzież stale obok wielkiego ołtarza, rzeźbione w r. 1641 przez bernardyna Hilarego. Istniał jeszcze kościołek szpitalny św. Ducha, założony przez Górków, popadł w ruinę i rozebrany został w zeszłym wieku; szpital, który powstał równocześnie, dotrwał do naszych czasów. Par. S. , liczącą 3789 dusz, składają Borowy Młyn, Bucharzewo, Bukowiec, Chalin, Chorzępowo, Góra, Jaroszewo, Kłosowice, Kobylarnia, Kubek, Kukawka, Kurnatowice, Kurnatowski Młyn, Ławica, Maryanowo, Nieziołek Niziołki, Popowskie Huby, Przemyśl, Sieraków, Szrem, Tuchole, Zatom Nowa i Stara i Zawady. Szkoły są w Chorzępowie, Górze, Kurnatowicach, Sierakowie i Starej Zatomi. W samym S. istniała szkoła w 1641 r. ; Krzysztof Opaliński, woj. poznański 1655, założył tu szkołę wyższą, do której sprowadził profesora z akademii krakowskiej, lecz która wkrótce potem upadła; taki sam los spotkał tu w nowszych czasach około 1836 r. seminaryum pomocnicze dla nauczycieli elementarnych. Kościół protestancki istniał już w zeszłem stuleciu; parafia liczyła około 1860 r. 4531 dusz, obok 5191 katolików. Mieszkańcy S. trudnią się rolnictwem i drobnem rzemiosłem. W r. 1580 płacono 14 grzyw. soszu, 183 złp. czopowego, 49 zł. 1 gr. 9 den. odn. 246 zł. 13 gr. 9 den. innych podatków Pawiński, Wielkop. , I, 56 7; było wówczas po 5 piekarzy, garncarzy i komorników, po 4 szewców i kowali, po 3 rzeźników, krawców i sukienników, po 2 kuśnierzy, budowniczych, kupców, szynkarzy i rybaków; miasto posiadało 3 łany osiadłe i ćwierć roli, a dziedzic posiadał folusz, 2 młyny o 2 kołach i ćwierć roli. W r. 1771 płacili żydzi 238 złp. pogłównego; jarmarków odbywało się 8 do roku; miasto miało swoją cegielnię i utrzymywało stróża nocnego. Przy schyłku zeszłego stulecia było 21 szewców, 18 krawców, 12 kuśnierzy, po 11 sukienników i kupców, 10 rzeźników, po 6 stolarzy i kowali, po 4 garncarzy, piekarzy i muzykantów, po 3 rybaków, ślusarzy, golarzy i kołodziejów, po 2 płócienników, cieśli, murarzy i mydlarzy. Ludności było w 139 dymach 1206 dusz i 21 Sieraków Sieraków zakonników; w r. 1811 było 160 dm. , 1174 mk. ; 1843 r. 189 dm. , 2060 mk. 895 kat. , 815 prot, 350 żyd. ; 1861 r. 2514 mk. ; 1871 r. 192 dm. , 2447 mk. Pierwszą wzmiankę o S. spotykamy w podrobionym dokum. z 19 list. 1251 r. , który określając granice Nowej Marchii od strony Polski, wspomina o trakcie sierakowskim Kod. Wielkop. , n. 297. Była to droga handlowa, która wiodła z Drzenia Drezdenko na S. do Poznania. W r. 1338 miał pisać się Dobrogost z S. Kod. Wielkop. , n. 1186. Dowodów istnienia S. dostarczają akta grodzkie poznańskie; według nich S. w 1388 r. był już miastem, rządził się prawem niemieckiem 1392 r. i miał zamczysko 1397 r. . Między r. 1391 i 1399 byli dziedzicami S. Wichna, zwana wojewodziną z Sierakowa sierakowską, i wnuk jej Wincenty; w r. 1391 92 prawował się o S. Arkambold z Orla z Januszem z Wróblewa. Między r. 1422 i 1432 występuje Dobrogost z S. , słuchany jako świadek w sporach z Krzyżakami; późniejszymi dziedzicami byli Górkowie, z nich Uryel r. 1487 i Łukasz r. 1557; potem Rokosowscy, z nich Łukasz r. 1574, Jakub r. 1580 i Jan r. 1582; Opalińscy, z nich Piotr 1624 i Katarzyna 1695, matka Maryi Leszczyńskiej, królowej francuskiej. Od Stanisława Leszczyńskiego nabyli S. Bruchlowie, a od nich Łukasz Bniński, który cały klucz sierakowski sprzedał królowi pruskiemu. W r 1458 dostawił S. 6 pieszych na wyprawę malborską; r. 1524 istniał tu pobór cła od kupców zagranicznych. W 1658 r. 7 czerwca przybył do S. Jan Kazimierz z małżonką, która ztąd udała się do Berlina; król zabawił w S. do 25 czerwca, zawitał do Drzenia i powrócił nazajutrz W. Reinhold, Chronik, 19; w r. 1679 nawiedziła S. i okolicę chmura szerszeni, o których kronika miejscowa dziwne podaje rzeczy. W 1768 r. mieli tu konfederaci pod wodzą Malczewskiego dopuszczać się niesłychanych zbrodni, jak twierdzi Heinrich Wuttke Staedteb. d. L. Posen, 472. Do r. 1791 wchodził S. w skład pow. poznańskiego, później wcielony został do nowo utworzonego pow. międzyrzeckiego, a po r. 1815 do międzychodzkiego. R. 1817 zgorzało miasto prawie do szczętu. Ordynacyę miejską uzyskało d. 17 marca 1833 r. ; podczas ruchów 1848 r. zawiązano tu ligę niemiecką, żądającą wcielenia do Rzeszy niemieckiej. Pod S. wykopano groty żelazne i popielnice z przedmiotami bronzowemi. Podanie o pokutujących podczas adwentu chochlikach podsłuchał Otto Knopp Zeitsch. . d. Hist. Ges. , II, 28. Okrąg miejski składają Piaski 40 dm. , 443 mk. i kilka drobnych osad. Cały okrąg ma 257 dm. , 2879 mk. 1504 kai, 1249 prot. , 126 żyd. i 1336 ha 651 roli, 160 łąk, 88 lasu; czysty dochód z ha roli 3, 52, z ha łąk 9, 79, z ha lasu 2, 97 mrk. Nadleśnictwo sierakowskie liczy 11 mk. , tworzy ono okrąg domin. , złożony z leśnictw i osad Berg, Borowy Młyn, Karczemka, Kłosowskie leśnictwo, Koziebłoto, Kubek, Kukawka młyn i osada t. n. . Kurza Stopa, Lichwin, Łodzia, Maryanowo 10 dm. , 112 mk. , Nieziołek, Nowa Cegielnia, Trenki, Tucholskie leśnictwo, Wasserblotte, Winnica; cały ten okrąg ma 21 dm. , 315 mk. 142 kat. , 173 prot. i 9302 ha 270 roli, 138 łąk, 7898 lasu. Zakład stadniczy ma 9 dm. , 102 mk. 56 kai, 46 prot. i 217 ha 151 roli, 36 łąk, 7 lasu; czysty doch. z ha roli wynosi 3, 92, z ha łąk 13, 71, z ha lasu 1, 89 mrk. Klucz sierakowski składały w końcu zeszłego stulecia osady Bucharzewo, Chorzępowo, Chrzypsko Małe i Wielkie, Dębowiec Dębowskie holendry. Góra, Grobia, Jaroszewo, Kaczlin, Kłosowice, Kobylarnia, Kubek, Kukawka, Kurza Stopa, Lutomie, Mielin Mylin, Przemyśl, Radusz Raduńskie holendry, Ryżyn, Sieraków miasto i wieś, Sprzeczno, Tuchole, Zatom Nowa i Stara i Zwierzyniec. W spisie tym pominięty jest Bukowiec i różno drobne osady, które bądź później na tym obszarze powstały, bądź odrębnej całości wówczas nie tworzyły. Całą tę majętność nabył król pruski. Według najnowszych pomiarów obejmowała ona 11, 262 ha ziemi dziedzicznej, 8490 ha kmiecej i 1336 ha miejskiej, czyli razem 21, 088 ha; północną część obszaru zajmują lasy wzgórzyste, sięgające na płn. do lasów lubieckich Lubiathfliess w Brandenburgii i zlewające się na wschodzie z lasem Choińskim, a na zachodzie z międzychodzkim. Na zach. krańcu lasów sierakowskich powstały holendry Zwierzyniec i Radusz, a na płn. ich kończynie Dębowiec. Wzgórza sierakowskie ciągną się kilkoma pasmami od północy ku południowi, gdzie się łączą z pasmem poprzecznem, które poczyna się pod Szostakami i kończy w pobliżu Zwierzyńca. Nazwy pierwotne tych wzgórz poszły w zapomnienie; Niemcy zowią je obecnie Galgen, Sand, Schneider, Quer i Quellen Berge. Z pasma poprzecznego spływają drobne wodocieki, zasilające jeziora, które odpływają do Warty. Temi jeziorami poprzecinaną jest południowa część lasów sierakowskich, nad czterema z nich stoją młyny Nieziołek, Kubek, Łodzia i Kukawka; Borowy Młyn stoi na strudze, która zasila jezioro zwane Muenchensee; jez. Barcin odpływa między Chorzępowem i Nową Zatomią, a Piaseczno na zachód od tejże Zatomi. Nomenklatura leśna jest niemiecka Hirsch, Hirschbrunsti KesselKaite jaskinia, Flecken, Buden, Graeber i TischlerLuch łęg. Rzeka Warta przedziela dobra na 2 części; wpływa ona pod Sieraków Bukowcem i opuszcza je za Zatomią, ubiegłszy 15 klm. Na praw, brzegu rozłożyły się osady Bukowiec, Bucharzowo, Kobylarnia, Chorzępowo i Nowa Zatom, z których najstarsze nie sięgają dalej jak do wieku XVI Całe to porzecze zaludniło się stosunkowo dość późno; lewe natomiast znacznie wcześniej zwabiło osadników; oba brzegi połączone są mostem w S. zkąd stary trakt handlowy wiódł ku północy, poprzek lasów, do Drzenia i Noteci; dwa inne gościńce łączą S. z Wieleniem. Do lew. brzegu rzeki przypierają Tuchole, Sieraków, Kłosowice i Zatom Stara; inne osady leżą w pewnem oddaleniu. Długość obszaru dóbr od Chrzypska Małego ku płn. zacho dowi, do Dębowca, wynosiła 25 klm. Jak lewe tak i prawo porzecze obfituje w jeziora, n. p. Górskie, Jaroszewskie, Lutomskie, Godziszewo, Golęczewo, Bragant, Chrzypsko, Mielno i inne pomniejsze, które odpływają do Warty. Rzeczka Kwilcz uchodzi o kilka staj powyżej S. Na lew. porzeczu leżały osady dziedziczne Grobia i fol. Lutomski i Sierakowski. Lutomie przeszło z czasem w ręco Niemca. Grobia z fol. Kłosowice i Sprzeczno tworzą domenę; na fol. Sierakowskim założono stadninę królewską, a nad obszarem lasów ustanowiono nadleśnictwo. W r, 1843 tworzył ten majątek odrębną domenę; po uregulowaniu stosunków włościańskich i mieszczańskich odpadły ziemie kmiece i miejskie. Po r. 1843 powstały leśnictwa Berg, Lichwin, Reiherhorst, Doebelwald tucholskie i Wasserblotte; znikła Nowa Smolarnia. Nomenklatura całego klucza sierakowskiego z zaszłemi od r. 1793 zmianami przedstawia się w sposób następujący Aelderberg, Aleksandrowo, Borg, Borowy Młyn Heidemuehle, Bucharzewo, Bukowiec Bukowce, Chorzępowo, Chrzypsko Małe i Wielkie, Dębowiec Eichberg, Góra, Grobia Grabitz, Hetman, Jaroszewo, Kaczlin, Karczemka Luetjonkrug, Kłosowice, Kłosowskie leśnictwo, Kobylarnia, Koziebłoto Ziegenlug, Kubek Kupkermuehle, Kukawka Kukuksuiuehle, Kurza Stopa Huehnerfnss, Lesionki, Lichwin, Łodzia, Lutomie, Maryanowo, Mielin Mylin, Nieziołek Nieczolkomuehle, Nowa Cegielnia, Nowa. Smolarnia, Radusz holendry i leśnictwo, Reiherhorst Zatomskie leśnictwo, Ryżyn, Sieraków, Sierakowska wieś folwark, Sierakowskie nadleśnictwo, Sprzeczno. Geisberg, Stara Cegielnia, Trenki Traenke, Tuchole, Tucholskie leśnictwo Doebelwald, Wasserblotte, Winnica Weinberg, Wond, Zatom Nowa i Stara, Zwierzyniec holendry i leśnictwo. Leśnictwa Zwierzynieckie i Radusz należą do nadleśnictwa międzychodzkiego. Na całym obszarze dawnych dóbr żyje dziś 8447 mk. 4457 katol. , 3850 prot. i 140 żydów, a w r. , 1843 było 6054 mk. 2795 kat. , 2904 prot. i 355 żydów. 2. S. al. Sierakowo, wś i fol. , pow. inowrocławski Strzelno, o 9 klm. na płd. wsch. od Strzelna i 3 1 2 klm. na zach. od Gopła, na praw. brzegu Rechty; par. Kościeszki, poczta w Włostowie Lostau, st. dr. żel. w Mogilnie o 24 klm. i w Inowrocławiu Komes Janusz nadał S. klasztorowi trzemeszyńskiemu, a arcyb. gnieźn. przekazał mu dziesięciny miejscowe; nadanie to potwierdził ks. Mieszko dnia 28 kwiet. 1145 r. Z biegiem czasu przeszedł S. na własnośc skarbu; w r. 1489 wchodził już w skład ststwa kruszwickiego; zabrany przez rząd pruski, wcielony został do domeny kruszwickiej; w r. 1557 było w S. 5 1 2 łan. osiadłych i jeden rzemieślnik. Wś ma 12 dm. , 114 mk. 106 kat. , 8 prot. i 312 ha 253 roli, 36 łąk; czysty doch. z ha roli 16, 45, z ha łąk 10, 18 mrk. Pol ma 3 dm. , 41 mk. 33 kat. , 8 prot. i 141 ha 79 roli, 45 łąk; należy do Steinbornów. 3. S. al. Sierakowo, dok. Sirakowo r. 1307, Syrakof r. 1396, wś, pow. kościański, nad Obrą, o 2 klm. na zach. północ od Kościana par. , poczta i st. dr. żel. .; posiada szkołę, 30 dym. , 242 mk. katol. i 440 ha 385 roli, 36 łąk. W r. 1307 był dziedzicem S. Przybysław syn Borka; około r. 1396 pisali się z S. Tomasz i Chwałko Sierakowscy Kod. Wielkop. , n. 913 i 1736. I ten S. przeszedł z czasem na własność skarbu. W 1440 r. Władysław III zastawił za 1000 grzyw. Łukaszowi Górce Kościan, S. , Kurzą Górę, Bonikowo, Nacław i Czarków, składające ststwo kościańskie Rykaczewski, Inwent. 282; w r. 1843 należał S. do miasta Kościana. 4. S. al. Sierakowo, Syrakowo r. 1236, Siracov r. 1310, Sivacovo, wś i okr. wiejski, pow. krobski Rawicz, wzn. 84, 4 mt. npm. , tuż pod Rawiczem par. , poczta i st. dr. żel. ; ma 94 dm. , 898 mk. , towarzystwo bartników. W r. 1336 bisk. pozn. Paweł nadał klasztorowi w Henrykowie na Szląsku pod Ziębicami dziesięciny z S. które Stenzel objaśnia Szczerkowem z pod Krotoszyna; w r. 1252 Przemysław I potwierdził temuż klasztorowi S. i inne włości, które nadał ojciec jego Władysław r. 1257 Bogusz i Paweł, synowie Radawa z Brukalic pod Ziębicami, odstąpili klasztorowi dziedzictwa swego na Brukalicach i sprzedali 3 łany na S. , które za to otrzymali Gruenhagen w Cod. Dipl. Sil, VII, n. 988 czytał Sivacovo; w r. 1301 wchodził S. w skład pow. ponieckiego; r. 1580 posiadał kasztelan międzyrzecki Andrzej Górka w S. 7 1 2 łan. os. , 6 zagrod. , 5 komor. i 25 owiec, a Melchior Konarzewski 2 1 3 łan. os. Około 1793 r. należał S. do Nepomucena Mycielskiego, dziedzica dóbr rawickich. W skład okr. wiejskiego wchodzą Chmielnik Hopfengarten i Scheibenwache; Sierakowce Sieraków Sierakowice Sierakowice cały okrąg ma 96 dm. , 912 mk. 260 katol. , 652 prot. i 753 ha 485 roli, 159 łąk, 53 la su; czysty doch. z ha roli 13, 32, z ha łąk 13, 71, z ha lasu 0, 78 mrk 5. S. al. Sierako wo, majętność, pow. wrzesiński, o 8 klm. na płd. wschód od Mielżyna i 5 1 2 klm. na płn. od Słupcy; par. Ostrów, poczta i st. dr. żel. w Strzałkowie o 4 klm. ; 4 dm. , 103 mk. 86 kat. , 16 prot. i 230 ha 204 roli, 16 łąk, 2 lasu. W r. 1441 należał S. do Węgierskich z Węgierek; r. 1459 prawował się pleban ostrowski z strzałkowskim o dziesięciny z S. ; około 1523 r. były w S. łany kmiece i dzie dziczno, które w części powstały na karczowiskach leśnych Łaski, L. B. , I, 316 przyp. . W 1578 r. posiadali na S. Marcin 1 3 śladu osiadłego i Wojciech Słoneccy 1 ślad, 4 zagr. i 2 komor. , a w r. 1618 Jan Słonecki 1 2 śladu i Marcin Rudnicki 1 ślad i 2 zagrodn. ; około r. 1793 należał S. do Kasinowskich. Ob. Sierakowskie Holendry, 6. S. , pow. obornicki, ob. Sierakówko. E. Cal. Sieraków, niem. Schierokau, wś i dobra ryc, pow. lubliniecki, par. Sieraków. W 1861 r. było 68 dm. , 629 mk. 26 ew. . Dobra miały 2245 mr. roii, past. , stawów, 2400 mr. lasu; wś 1020 mr. O 1 4 mili od wsi znajduje się piękny kościół par. , który został wzniesiony staraniem sąsiednich dominiów. Poprzednio stał tu kościół p. w. św. Piotra, istniejący 500 lat, zniesiony w 1863 r. We wsi jest kaplica od 200 lat, z której powstaniem łączy się dramatyczna historya. S. par. , dek. lublinieckiego, miała 1869 r. 3918 katol, 129 ewang. , 17 izrael. Sierakowce al. Sierakośce, rus. Serakiści, wś, pow. przemyski, 17 klm. na płd. od Prze myśla, 4 klm. od Nizankowic sąd pow. , st. kol. , urz. pocz. i tel. . Na płn. leżą Solca, Aksmanice, Kłokowice, Młodowice i Niżanko wice, na wsch. Niżankowice, na płd. wschód Podmojsce, na płd. Truszowice, Hujsko i Falkenberg, na zach. Nowosiółki Dydyńskie i Huwniki 4 ostatnie w pow. dobromilskim. Płd. zach. częśó wsi przepływa Wiar od płd. zach. z Hujska, na płn. wsch. do Niźankowic, i tworzy część granicy od Truszowic i Podmojsca. Zach. część obszaru lesista. Na płd. wsch. leży młyn na Ryni. Wschodni kra niec wsi przerzyna gościniec z Przemyśla do Dobromila. Własn. więk. ma roli or. 480, łąk i ogr. 64, past. 63, lasu 159 mr. ; wł. mn. roli or. 442, łąk i ogr. 50, past. 111 mr. W r. 1880 było 112 dm. , 631 mk. w gm. , 10 dm. , 129 mk. na obsz. dwor. 86 rz. kat. , 631 gr. kai, 43 wyzn. izr. ; 674 Rusinów, 86 Polaków. Par. rzym. i gr. kat. w Niżankowicach. We wsi jest cerkiew i szkoła filialna. W S. była niegdyś parafia gr. kat. , którą przyłączono do Niźankowic r. 1815. Lu. Dz. Sierakówek, pow. gostyński, ob. Sieraków Mały. Sierakowice, w XVI w. Schyerakovicze, wś nad rz. Skierniewką Łupią, pow. łowicki, gm. Łyszkowice, par. Bełchów, leżą na lewo od drogi ze Skierniewic do Łowicza odl. 10 w. , mają 81 dm. , 83 osad, 639 mk. katol, 1874 mr. , w tem 1139 mr. past. i 90 mr. nieuż. ; trzy sadzawki i staw. W 1814 r. 319 osób przystępowało do komunii. W 1827 r. było 58 dm. , 449 mk. Wieś ta należała zda wna do dóbr łowickieh arcyb. gnieźnieńskich. Ziemowit, ks. mazowiecki, potwierdzając w Skierniewicach 1359 r. posiadłości i przywi leje dóbr arcybiskupich, wymienia i S. Na po czątku XVI w. były tu łany sołtysie, z któ rych zamiast dziesięciny płacono po 8 gr. mansyonarzom kościoła w Skierniewicach a kmiecie dawali tylko kolędę po groszu z do mu. W 1822 r. S. nadane zostały w. ks. Kon stantemu i weszły w skład klucza skiernie wickiego. W 1827 r. należały jeszcze do par. Skierniewice. R. O. Sierakowice, u Długosza Syrochowycze, w 1581 Schwoschowicze al. Szieroszowice, wólka do Mikołajowic, pow. tarnowski, dawniej oso bna wieś, na lew. brzegu Dunajca, na płd. od Mikołajowic. Graniczy na zachód z wólką Dębiną Łętowską. Osada składa się z 33 dm. i 171 mk. 87 męż. , 84 kob. rz. kat. Paraf. rz. kat. w Wojniczu o 5 klm. na płd. zachód. Długosz L. B. , 1, 13, II, 305 podaje raz Syrochowskiego Gryfitę jako dziedzica, drugi raz, że wioska ma 5 łanów kmiecych i że dziedzicem jej jest Mikołaj Mikołayowski herbu Gryf. W 1581 Pawiński, Małop. , 262 właścicielem był ks. Ostrogski. Wioska li czyła 5 kmieci siedzących na 5 1 2 łan 4 zagrody z rolą, komor. z bydłem, komor. bez bydła i kijaka. Mac. Sierakowice, niem. Sierakowitz, 1396 Sirakowicz, dobra ryc. z kośc. kat. paraf. , na Kaszubach, pow. kartuski, wznies. 672 st. npm. , przy trakcie gdańskosłupskim, między jez. Swiniewem i Księżym Stawem, o 22 klm. na zach. od Kartuz st. kol. Gleba piaszczysta, klimat ostry. We wsi urząd pocz. III klasy, wysyłający pocztę osobową do Kartuz. Ma stanąć tu kościół ewang. dla gmin mirachowskiej, suleczyńskiej i bukowińskiej. Szkoła katol liczyła 1887 r. 128 dz. Dobra obejmują 882, 41 ha 348, 66 roli orn. i ogr. , 22, 07 łąk, 63, 72 past. , 416, 38 lasu, około 20 nieuż. , 16, 58 wody; czysty dochód z gruntu 3280 mrk; cegielnia, gorzelnia, hodowla bydła. R. 1858 dzierżyła te dobra F. Łaszewska, 1867 Roman Łaszewski, obecnie żyd Jakub Kerbs, Do gminy należą S. , wyb. Johannisthal 1885 r. 2 dm. , 20 mk, Karczewko 3 dm. , 36 mk. , Karwacya 2 dm. , 17 mk. . Sierakówek Sierakówko Sierakowice Mrozy 13 dm. , 114 mk. , Patoki 11 dm. , 80 mk. . Poręby 3 dm. , 28 mk. , Sierakowska Huta 11 dm. , 96 mk. , Wełk 7 dm. , 35 mk. i Wygoda 3 dm. , 20 mk. ; razem 1620 ha 774 roli orn. . Wszystkie te osady liczyły 1885 r. 101 dm. , 168 dym. , 941 mk. , 790 kai, 109 ew. , 42 żyd. Odbywają się tu 4 jarmarki. Kościół pw. św. Marcina, patronatu prywatnego, zbudowany r. 1820. Przy nim szpital dla 6 ubogich, fundowany przez bisk. Marwicza i bractwo św. Barbary od 1761 r. jako i Trzeźwości, fundowane r. 1856. Do paraf. dek. mirachowski należą S. , wyb. Benkendorf, Bącka Huta, Brzeźno, Bukowina, Bukowo, Ciechomie, Dąbrowa, Jelonki, Johannisthal, Kamienica, Kamieniecka Huta, Karczewko, Karwacya, Kokowin, Kujaty, Leszczynki, Lisie Jamy, Łączki, Łyśniewo al Liśniewo, Migi, Młynki, Mojusz al. Mojsz, Mojszewska Huta, Mrozy, Nowa Ameryka, Nowalczysko, Nowy Wełk, Ostrowo, Paczewo, Pałubice, Patoki, Poręby, Potęgowo, Przylesie, Putijańska, Puzdrowo, Rębienica, Szklanna Huta, Skrzeszewo, Szopa al. Szopy, Tuchlin, Tuchlińska Huta, Wygoda, Załakokowo i Sierakowska Huta. R. 1867 liczyła 4293 dusz, 2658 komunik. ; r. 1888 było 4938 dusz. S. są starą osadą; znaleziono tu kilkakrotnie kamienne groby skrzynkowe ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 53. R. 1382 nadaje w. m. Winrich v. Kniprode wiernemu Piotrowi z Lewina Petro von Lewyn i spadkobiercom dobra S. z 50 włók. na prawie chełm. Za to będzie czynił służbę w lekkiej zbroi i pomagał przy budowlach, nadto będzie dawał od każdej osiadłej włóki 1 korz. owsa zamiast płużnego, 1 funt wosku, 1 fen. koloński albo 5 pruskich na uznanie naszej zwierzchności na św. Marcin. Dan w Malborku ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 61. Około r. 1440 z 42 włók leżało 31 odłogiem ob. Zeitsch, des Westpr. Gesch. Ver. , VI, 46, dla tego zostały dobra sierakowskie na wieś zamienione str. 59. R. 1401 występuje jako ręczyciel Mylun von Syracowicz, nieco wcześniej Procholla von Sirkowicz. R. 1396 wymieniony jest w gdańskich tablicach woskowych prob. 8, i Jacob Bandergowssen tamże, 57. Za czasów krzyżackich należały S. do wójtowstwa mirachowskiego, za rządów polskich do pow. mirachowskiego. Według taryfy poborów z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Łaszewski od 1 wł. osiad. i 4 ogrodników 32 fl. 14 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 192. Wizyt. Madalińskiego z r. 1686 opiewa, że kościół był drewniany, o 2 ołtarzach; parafian liczono około 500. Do kościoła należały 4 włóki, ale wtedy miał niespełna pół. Dziedzicem był Łaszewski str. U b. . R. 1710 dzierżył wś Jerzy Bystram; wówczas istniała tu i szkoła. W skład paraf. wchodziły S. , Pozdrowo, Tuchlin, Gowidlino, Liśniewo, Załakowo, Pałubice, Kamienica, Ka mieńskie Młyny, Moisz, Moiszewska Huta, Smolnicy na Bukowie, Mrozy, Patoki, Huta Sierakowska, Huta Tuchlińska, Kijota, Smol nicy gowidlińscy, lemani za Gowidlinem, Kowale, Potęgowo, Pączewo, Kokwin, Szopa, Huta Szopska, Huta nad Łąkami i Wołand str. 24 w wiz. Szaniawskiego. Według ta ryfy na symplę z r. 1717 płaciły S. 20 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 99. R. 1780 był dziedzicem Józef Łaszewski, chorą ży inflancki. W kościele było 6 ołtarzy. Szko ła parafialna była w Gowidlinie; do prob. na leżały 4 wł. , 3 łąki, 2 ogrody i las; mesznego pobierał 76 1 2 kor. żyta i 77 1 2 kor. owsa. Pa rafian było 1868, komunik. 1235, ewang, 120, żydów żadnych Wizyt. Rybińskiego, 156. Proboszczami w S. byli 1672 Jan Wilder mann, 1678 Michał Glok, 1685 Naguszewski, 1686 i 1692 Chrystyan Besztel al. Bephel, 1710 Jan Bystram, 1728 Aleksander Lewalt Jezierski, 1763 rezygnuje Maciej Łęgowski, 1765; Jan Zielewski um. jako prob. w Strzepczu r. 1763, 1763 i 1780 Franciszek Weiher ob. Borck Echo sep. , II, 599, 1848 Jan Wamke z Bysławia, 1865 Dyonizy Knast, 1887 Franciszek Niklewicz. Kś. Fr. Sierakowice 1. Wielkie, 1541 Gross Schirakowitz, dobra ryc. i wś, pow. toszeckogliwicki. Posiadają kościół katol. , filią par. Rachowice. W 1861 r. było 59 dm. , 833 mk. 18 ew. . Dobra obejmują 859 mr. ; zamek myśliwski, cegielnia, fabryka kafli. Wieś ma obszaru 1744 mr. , szkołę kat. 2. S. Małe, miały 33 dm. , 506 mk. 9 ew. , 407 mr. dwor. , 507 mr. wiejskiego obszaru. Sierakówko, wś, pow. sierpecki, gm. i par. Raciąż, odl. o 34 w. od Sierpca, ma 10 dm. , 97 mk. , 200 mr. Wchodziła w skład dóbr Kossobudy. Sierakówko 1. al. Sierakówek, fol. , pow. inowrocławski Strzelno, o 10 klm. na płd. wschód od Strzelna i 2 1 2 na zachód od Gopła, na praw. brzegu Rechty, pod Sierakowem; par. Kościeszki, poczta w Włostowie Lostau, st. dr. żel. w Mogilnie o 24 klm. i w Inowrocławiu; 4 dm. , 36 mk. katol. i 95 ha 71 roli, 7 łąk, 4 lasu; właścicielem jest Władysław Popowski. 2. S. , dawniej Sierakowo, niem. Zirkowko, wś, pow. obornicki, o 5 klm. na zachódpłd. od Ryczy woła, na trakcie obornicko czarnkowskim; par. katol. Ludomy, par. prot. i poczta w Połajewie, szkoła w miejscu, st. dr. żel. w Rogoźnie o 14 klm. ; z os. Godosz, z którą tworzy okrąg wiejski, ma 47 dm. , 411 mk. 326 katol. , 80 prot. , 5 żyd. i 844 ha 574 roli, 80 łąk, 1 lasu; czysty doch, Sierakowice Sierakowy Sierakowska Sierakowo Sierakowo z ha roli 11, 75, z ha łąk 17, 23, z lasu 117 mrk. Sołectwo z obszarem 123, 10 ha i czystym doch. grunt. 1555 mrk w r. 1884 posiada August Busse. Huby Sierakowskie nie tworzą całości. S. a raczej Sierakowo wchodziło w skład klucza polajewskiego, odłączonego od ststwa rogozińskiego; zabrane przez rząd pruski i wcielone do domeny połajowskiej. W r. 1580 trzymał je Piotr Czarnkowski; było wówczas 5 łan. osiadł. i 5 zagrod. E. Cal. Sierakowo 1. wś i fol. nad rzką Wkrą, pow. sierpecki, gm. 1 par. Raciąż, odl. o 22 w. od Sierpca, ma 10 dm. , 120 mk. W 1827 r. 14 dm. , 151 mk. , par. Krajkowo. W 1881 r. fol. S. rozl. mr. 389 gr. or. i ogr. mr. 132, łąk mr. 69, pastw. mr. 54, lasu mr. 114, nieuż, mr. 20; bud. mur. 2, z drzewa 8; las nieurzą dzony; pokłady torfu. Wś S. os. 22, mr. 256. 2. S. , wś, fol. i dobra nad rz. Węgierką, pow. przasnyski, gm. Karwacz, par. Prza snysz, odl. o 3 w. od Przasnysza, ma 12 dm. , 147 mk. W 1827 r. 10 dm. , 89 mk. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol. S. i Zawadki, rozl. mr. 774 fol. S. gr. orn. i ogr. mr. 307, łąk mr. 27, pastw. mr. 17, lasu mr. 25, nieuż. mr. 18; bud. z drzewa 17; fol. Zawadki gr. or. i ogr. mr. 307, łąk mr. 9, pastw. mr. 41, lasu mr. 11, nieuż. mr. 12; bud. z drzewa 13. Wś S. os. 21, mr. 88; wś Zawadki os. 11, mr. 13 3. S. , fol. , pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Lubowidz, odl. o 38 w. od Mławy, posiada cegielnię, 2 dm. , 30 mk. , 372 mr. 4. S. Podleck, os. młyn. nad rz. Mołtawą, pow. płocki, gm. Lubki, par. Łętowo, odl. o 28 w. od Płoc ka, ma młyn wodny, 2 dm. , 9 mk. , 2 mr. 5. S. , ob. Sieraków. Br. Ch. Sierakowo, niem. Siegfriedsdorf, Seifriedsdorf, około r. 1400 Seifersdorf, wś, pow. wą brzeski, st. p. , kol. i par. kat. Kowalewo o pół mili, 682 ha 604 roli. W 1885 r. 82 dm. , 141 dym. , 699 mk. , 161 kat. , 538 ew. Szkoła 2klasowa symultanna liczyła 1887 r. 174 dz. i 2 naucz. Za czasów krzyżackich na leżało S. do komturstwa kowalewskiego. R. 1415 obejmowało S. 22 włók 19 osiadł. , od których płacono czynszu po 15 skojców ob. Gesch. d. St. u. Kreis Culm von Schultz, II, 113. W wojnie z r. 1414 poniosła wś 1000 grzyw, szkody str. 162. Około r. 1430 dzie dzicem S. jest Hanusz z Orzechowa, któremu w. m. Michał Kuechmeister prawo pol. za mienił na niem. ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 114. W wizyt. Strzesza z r. 1667 czytamy, że tu było około 10 kmieci, którzy dawali mesznego po korcu żyta i owsa. Ad praesens, dodaje wizytator, locus depopulatione hostili desolatus str. 421. Wizyt. Potockiego z r. 1706 podaje, że rolę włościańską obrabiał te nutaryusz tejże wsi str. 780. Kś. Fr. Sierakowska Huta, niem. Sierakowitzerhuette, wś włośc, pow. kartuski; st. p. , par. kat. i gm. Sierakowice. W 1885 r. 11 dm, , 96 mk. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 podaje, że każdy kmieć płacił mesznego 12 gr. ob. str. 24. Kś. Fr. Sierakowskie 1. Holendry, niem. Sierakowo Hauland, pow. wrzesiński, o 6 1 2, klm. na płd. wschód od Mielżyna i 5 klm. na płn. od. Strzałkowa poczta i st. dr. żeL; par. katol Ostrów, prot. Witkowo; 5 dm. , 34 mk. i 47 ha. 2. S. Huby, w pow. obornickim, ob. Sierakówko. Sierakowy, w XVI w. Sirakowy, wś i fol, pow. nieszawski, gm, Czamanin, par. Mąkoszyn, odl. 30 w. na płd. zach. od Nieszawy, ma 179 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 118 mk. Fol. S. w 1878 r. rozl, mr. 682 gr. or. i ogr. mr. 443, łąk mr. 97, past. mr. 95, lasu mr. 19, nieuż. mr. 28; bud. mur. 7, z drzewa 2. Wieś S. os. 36, mr. 186; wś Emilianów os. 11, mr. 107. W skład dóbr przed 1878 r. wchodził fol. Janowice. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 było tu 10 łan. , 4 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 31. Sieramowicze al. Siramowicze, wś poradziwiłłowska nad rz. Dzwieją, lewym dopł. Uszy, pow. nowogródzki, w 4 okr. poL mirskim, gm. Żuchowicze, par. katol. Połoneczka, ma 64 osad pełnonadziałowych; grunta wyborne, pszenne, łąki obfite nadrzeczne. A. Jel. Sierbowice, 1581 r. Szirbowicze, wś, pow. olkuski, gm. Kidów, par. Pilica, posiada szko łę początkową. W 1827 r. było 45 dm. , 221 mk. W 1581 r. wś S. i Szipowicze, w dzierża wie Kmity, płaciły pobór od 3 1 2 łan km. , 8 zagr. z rolą, 1 zagr. bez roli Pawiński, Ma łop. , 80. Br. Ch. Sierchów, sioło u źródeł rzki Wiesiołuchy, pow. łucki, na wschód od mka Leszniówki. Siercz 1. Szircz r. 1394, Szierz r. 1564, niem. Schierzig, wś, okr. wiejski i dwór, pow. międzyrzecki, o 7 klm. na płd. zachód od Pszczewa, 10 klm. na płn. zachód od Trzciela par. katol, , 1 1 2 klm. od Obry, par. prot. i poczta w Bukowcu Bauchwitz, st. dr, żel. w Międzyrzeczu o 12 klm. 8. należał w r. 1394 do zamku trzcielskiego; r. 1564 płacono bisk. poznań, z 5 łanów osiadł. po 6 gr. fertonów; w r. 1580 było tu 10 półłanków, 1 łan sołtyski, rola karczmarska, 11 zagrod. , 6 komorn. , 4 rzemieśln. i 18 rybaków; dziedzicem był Marcin LwowskiOstroróg, a przy schyłku zeszłego stulecia Maksymilian Mielżyński. Wś ma 49 dm, 372 mk. ; w skład okręgu wiej. wchodzi Żydowo Elisenfelde, Elizanki z 5 dm. i 46 mk. ; cały okrąg ma 54 dm. , 418 mk. 125 kat. , 293 prot. i 909 ha 481 roli, 160 łąk, 185 lasu. Dwór z leśnictwem ma 14 dm. , 111 mk. 16 kat. , 95 prot. Siercz Sierchów Sierbowice Sieramowicze Sierakowskie Sieredzia i 1044 ha 184 roli, 61 łak, 663 lasu; czysty doch. z ha roli 7, 05, z ha łąk 11, 36, z ha lasu 3, 13 mrk; chów bydła. 2. S. , pow. międzyrzecki, ob. Sierskie Holendry. E. Cal. Siercza 1. al. Siersza, wś, pow. chrza nowski, w pobliżu granicy królestwa polskie go, śród lasów sosnowych, przy drodze z Chrzanowa do Sławkowa pow. olkuski, u źródłowisk pot. Strumień, zwanego także Kozibrodem dopł. Przemszy. Założona praw dopodobnie w połowie XVI w. w 1490 nie istniała, słynie obecnie kopalnią węgla ka miennego Art. hr. Potockiego, który wydo bywają głównie w trzech szybach Albrechta, Izabeli i Barbary. Znajduje się tu zarząd ko palni i szkoła ludowa. Na obszarze gminy jest 65 dm. , na obszarze zaś dwors. 15 dm. Ogól na ludność wynosi 661 osób 304 męż. , 357 kob. ; 589 rz. kat. , 19 prot. i 68 izrael. Obszar więk. pos. ma 5 mr. roli, 3 mr. łąk i ogr. , 18 mr. pastw. i 1059 mr. lasu; pos. mn. 280 mr. roli, 16 mr. łąk, 13 mr. pastw. i 2 mr. lasu. Par. rz. kat. w Trzebini. Najbliżej położono wsi są na północnyzachód Cięszkowice, na płd. Góry Luszowskie, na płn. wschód Czy żówka. Okolica jest pagórkowatą, z glebą piaszczystą; lasy szpilkowe. 2. S. , wś, pow. wielicki, o 2, 8 klm. na zachód od Wieliczki, w okolicy pagórkowatej, składa się z 4 grup domów i dwóch folw. Prócz samej wsi są przysiołki Babiny 12 dm. , Brzeziny 15 dm. i Wolica 23 dm. , dwory zaś w Babinach i Chachalówka. W ogóle jest tu 103 dm. i 715 mk. 367 męż. , 348 kob. ; 667 rz. kat. i 48 izrael. Obszar więk. pos, Bystrzanowskich ma 165 mr. roli, 32 mr. łąk, 23 mr. pastw. i 9 mr. lasu; pos. mn. 242 mr. roli, 45 mr. łąk i 56 mr. lasu. Długosz L. B. , II, 104 pisze nazwę tej wsi Schircza i zalicza ją do włości opactwa tynieckiego. Do opactwa należała od najdawniejszych czasów, t. j. prawdopodobnie od założenia klasztoru, jest bowiem wymienio na w interpolowanym dyplomie Leszka Czar nego z r. 1288 Kod. tyniecki, wyd. Kętrzyń skiego, 71 i innych dyplomach potwierdzają cych posiadłości klasztoru a przytoczonych w przywileju Kazimierza IV z 6 października 1456 r. W tym przywileju napisano nazwę Syrcza. W 1490 opłacano podatek z 2 1 2 ła nów Pawiński, Małop. , 447 a 1581 była własnością Więcławskiego i składała się z 2 1 2 łanów kmiecych, 3 zagród bez roli, 1 komornika z bydłem, 2 bess bydła i karczmy, mającej 1 2 roli. Siercza lub Siersza graniczy na zachód z Soboniowicami i Podstolicami, na płd. z Taszycami i Janowicami. Mac. Sierdobsk, właściwie Serdobsk, mto pow. gub. saratowskiej, na prawym brz. rzki Serdoby, odl. o 194 w. na płn. zach. od Saratowa, ma 1195 dm. 23 murow. , 11, 147 mk, 5 cerkwi, 48 sklepów, szkołę powiat. i paraf. , szpital miejski. Własność mta stanowi 6 sklepów, młyn wodny, niewielkie łomy kamienia, prawo rybołówstwa i 5753 dzies. ziemi 1883 lasów; dochody wynoszą od 4 do 5000 rs. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo. Przemysł rękodzielny w 1867 r. 275 rzemieśln. i fabryczny 7 nieznaczny. Dzisiejsze mto. jako sioło Sordoba Wielka, istniało już w XVII w. , było otoczono wałem i w 1717 r. wytrzymało oblężenie Tatarów krymskich i kubańskich. Od 1780 r. mto powiat, namiestnictwa a następnie gub, saratowskiej. Serdobski powiat zajmuje płn. zach. część gubernii i podług pułkow, Strelbickiego ma 138, 8 mil al. 6474, 4 w. kw. Powierzchnia przedstawia równinę, w niektórych tylko miejscach wzgórzystą, i nachylającą się od północy ku południowi. Gleba przeważnie czarnoziem, w części południowowschodniej gliniasta, nad brzegami rzek piaszczysta. Powiat zroszony jest rz. Choprą i jej dopływami, z których ważniejsze Mały Miczkerej, Jelanka, Arczadas, Komyszlej, Serdoba, Iznair. Jeziora i błota, uformowano z rozlewu wód wiosennych, znajdują się przeważnie na lewym, nizinnym brzegu Chopra. Lasy zajmują do 60, 000 dzies. 9 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w powiecie bez miasta 153, 976 mk. 2460 jedynowierców, 3272 rozkolników, 30 katol. , 20 prot. , zamieszkałych w 294 osadach i zajmujących się przeważnie rolnictwem. Ogrodnictwo i sadownictwo słabo rozwinięte. Przemysł rękodzielny i fabryczny na bardzo niskim stopniu. W powiecie znajduje się tylko 1 fabryka sukna żołnierskiego i 3 gorzelnie. Odbywa się 6 jarmarków. Sierebranka 1. zaśc. i os. młynar. nad Świsłoczą, pow. miński, o 2 1 2 w. na wschód od Mińska, ma 3 osady; łąki wyborno. Kupiec Hurwicz ma tu duży młyn wodny z pytlami, przynoszący 2000 rs. dochodu. 2. S. , wś, pow. mozyrski, ob. Nowa Słoboda, Sierechów, fol. nad rz. Morocz, w pobliżu ujścia do niej Wyżnianki, pow, słucki, w 1 okr. poL starobińskim, gm. Wyzna, par. katol. starczycka; grunta lekkie, łąk wielka obfitość. A. Jel. Siereda al. Środa, karczma, pow. mozyr ski, przy trakcie pocz. mozyrskoowruckim, o 4 w. na północ od wsi i stacyi Skorodno, gm. Skorodno. A. Jel. Sieredzia, właściwie Seredzia, wś i folw. pow. oszmiański, w 2 okr. poL, o 38 w, od Oszmiany. Wś ma 4 dm. , 40 mk. prawosł. , folw. zaś 1 dm. , U mk. katol. Sieredzina, wś, pow. ihumeński, w gm. Szack, tuż obok mka Szacka, należała zawsze do domin. BiałySzack, dziedzictwa Oskier Sieredzina Siereda Sierechów Sierebranka Sierdobsk Siercza Siercza Siergiejewicze Siergiejewicze Siergiejewska Sierhieja Sierhiejewickie Sierhiejewicze ków. Ma początku XVIII w. miał tu schedę jako zastawnik Janiszewski. W 1789 r. dwie włóki gruntu w S. , z włościanami Amieljanem i Wasilem Sarna i s ich rodzinami oddał w zastaw ówczesny dziedzic Józef Gabryel Oskierko Felicyanowi i Katarzynie z Izdebskich Podwysockim, za 1500 dukatów. W czasie reformy włościańskiej w 1861 r. było tu 6 gospodarzy; posiadali oni wszyscy razem 197 morgów, czyli każdy przeszło po 35 morgów. Podług ustawy nadawczej każdy z nich płacił czynszu rocznego 31 rs. 60 kop. , lecz następnie komisya weryfikacyjna obniżyła takowy przeszło o połowę. Grunta lekkie, urodzajne, łąki obfite. Blizkość miasteczka żydowskiego jest przyczyną pijaństwa ludu. Siergiejewicze, wś i dobra, pow. słonimski, w 3 okr. poL, gm. Czemery, o 13 i 14 w. od Słonima; własność Mierzejewskich. Siergiejewo 1. al. Rokosz, fol. , pow. słupecki, gm. Ciążeń, par. Kowalewo, odl. od Słupcy 6 w. , ma 6 dm. , 22 mk. 2 S. , wś, pow. słupecki, gm. i par. Trąbczyn, odl. od Słupcy 19 w. , ma 5 dm. ; stanowi jedną całość ze wsią Osiny. Zarówno wś jak i fol. t. n. powstały w ostatnich czasach. Siergiejewska, zaśc, pow. wileński, w 6 okr. poL, gm. Mickuny, okr. wiejski i dobra skarbowe Ławaryszki, o 12 w. od gminy, 14 dusz rewiz. Sierhieja, zaśc. nad strugą Tur, pow. rze czycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Dernowicze, par. Muchojedy, ma 2 osady; grunta lekkie, łąk dużo. A. Jel. Sierhiejewickie al. Mucha, jezioro w pow. ihumeńskim, w dobrach Sierhiejewicze. Łączyło się niegdyś z uroczyskiem leśnem Pierewoz. Wypływa z niego rzka Nieświacza, uchodzi zaś rzka Terebelka, wypływająca z uroczyska leśnego Rokitnik w gm. Zamość. Sierhiejewicze 1. wś, pow. bobrujski, w 1 okr. pol, gm. Lubonicze, ma 21 osad; grunta lekkie. 2. S. , wś i dobra nad jez. Sierhiejewickiem al. Mucha, pow. ihumeński, w 4 okr. poL puchowickim, gm. Citwa. Pewne wiadomości o S. sięgają XVI w. , należały one wówczas do kn. Zbaraskich, przypuszczalnie w spadku po kn. Zasławskich. W 1596 r. S. były własnością Janusza Mikołajewicza Zbaraskiego, wwdy bracławskiego, zrodzonego z kniaziówny Kiziczanki, zmarłego w 1608 r. Nie wiadomo jakim sposobem S. na początku XVII w. znalazły się we władaniu Janusza ks. Radziwiłła i małżonki jego Zofii Olelkowiczówny, ostatniej ks. słuckiej. Dokumentem z 14 marca 1606 r, , zeznanym w trybunale wileńskim, Janusz i Zofia ks. Radziwiłłowie oddają w zastaw S. wraz z Kowalewiczami i z domin. Chotlany, Świętochnie Okóniownie Balcerowej Rajeckiej sio, wojskiej trockiej, w summie 4000 kóp gr. litew. Dla tej tranzakcyi sporządzony był w d. 8 czerwca 1605 r. przez oficyalistę radziwiłłowskiego Wasila Bułharyna inwentarz, do akt wniesiony. W tym inwentarzu zastawiające się dobra nazwane są baksztańskiemi; czytamy w nim dalej, iż 30 gospodarzy włościan w 8. posiadało 30 włók gruntów. Płacili oni z włóki czynszu 4 kopy gr. litew. 113 złp. ; nadto dawali gwałtów latem do grobli ile potrzeba i na tem się kończyła cała ich powinność wedle dworu. Wójt miał wydzieloną włókę, a podwoj ski pół włóki darmo. W kilka lat później dziedzicami są Jakub i Hanna Proszyccy, którzy w r. 1617 d. 22 maja zeznają w grodzie mińskim prawo wieczysto sprzedażne Januszowi Bychowcowi na dobra S. wraz z dobrami Tołkaczewicze, Kowalewicze, Chotlany, z wsiami Zabołocie, Lubiacza, Kościuki, Sieredzina, Koniec i in. Bychowca spotkał smutny koniec, bo najechał go w Tołkaczewiczach sąsiad Andrzej Winko z Szacka w 1620 r. , folwark zburzył a jego zamordował. Sukcesorowie Bychowca puszczając w zastaw spuściznę po ojcu, zmieniali ciągle zastawników. Pod koniec XVII w. trzymali S. wraz z dobrami Dudzicze i Tołkaczewicze Zarankowie Horbowscy h. Korczak. Fortuna ta stanowiła klucz mający około 1500 włók, 10 folw. i do 30 wiosek, puszcze niezmierne, znaczne jeziora. Fundum tego możnego domu było w Dudziczach. Kazimierz Zaranek, syn Bronisława, podczaszy wołkowyski, z Łochowskiej miał dwie córki Elzbietę i Aleksandrę, dla których w 1748 r. nabył ostatocznie trzymaną od paru pokoleń w zastawie fortunę. Podzielono ją na dwie schedy domin. Tołkaczewicze wzięła Elżbieta, poślubiona Zawiszy, staroście lubowickiemu, dziedzicowi sąsiednich Kuchcic; Aleksandra zaś, zostająjąca jeszcze w panieństwie, miała sobie przeznaczone Dudzicze z przyległościami, razem 5 folw. i 10 wiosek, w tej liczbie folw. i wś S. Około tak posażnej podczaszanki wołkowyskiej uwijała się liczna młodzież, a w 1749 r. przybył do Dudzicz w konkury Józef Matuszewicz, brat pamiętnikarza. Doszło nawet do przyrzeczenia, ale się wszystko wkrótce rozchwiało wskutek zabiegów innych ob. Pamiętniki Matuszewicza, t. I, str. 204 206, 219, 242 243. Około 1760 r. podczaszy Zaranek żyć przestał i dobrami rządziła osobiście pozostała córka Aleksandra. W tym czasie poznał ją Józef Prozor, starosta żmujdzki, późniejszy wojewoda witebski, i poślubił w Dudzicach d. 27 września 1767 r. Prozor, wyborny administrator, zacząwszy wglądać ściśle w interesa majątkowe żony, odkrył nadużycia rządcy S. Żaurydy, który uciskał lud niesłychanie w ciągu lat siedmiu, to też Siergiejewo odzyskane od niego 1008 złp. na wynagrodzenie krzywd poczynionych włościanom, były im w zupełności rozdane. Podług inwentarza S. z 1768 r. dwór posiadał 66 sztuk bydła, 47 owiec, 7 kóz, 26 świń, 30 gęsi, 60 kaczek, 64 kur, 14 pni pszczół. Włościanie odbywali z włócznego gruntu rocznie gwałtów do orania 4 dni, gwałtów pieszych do siana i innych 6 dni, każda robocza osoba mająca więcej nad 10 lat; do gnoju gwałtów z koniem 3 dni; gwałtów gnojowych pieszych, kobiecych ile wypadało do każdej fury; gwałtów do żniwa 4 dni z całą siemią. Za miodowszczyznę gwałtu dzień jeden latem; tygodniowo z chaty 2 dni. z uprzężą i 2 dni piesze. Nadto płacili czynszu 5 złp. , podymnego 12 1 2 złp. ; dawali daninę siana 1 2 wozu, pieńki 5 funtów, chmielu 2 funty, nici 1 talkę, 5 jaj, 2 kury, 1 kopę grzybów, orzechy jeśli zarodzą, wreszcie dziakła żyta i owsa po 1 4 beczki czyli po 32 garncy każdego z tych zbóż. Zestawiając dla porównania powinności włościan oznaczone w dwóch przytoczonych inwentarzach z 1605 i 1768 r. , widać niezmierne ich podniesienie na rzecz dworu w ciągu 163 lat. Nadmienić przytem należy, że sprzedawano w siódmym dziesiątku XVIII w. , jak świadczą notaty inwentaryalne, beczkę żyta w Mińsku po 8 talarów bitych a w Słucku po 12 talarów. Była więc to cena na tamto czasy dla gospodarzy wygodna, zwłaszcza przy taniości kosztów wy tworu. W 1768 r. d. 28 września Aleksandra z Zaranków Prozorowa zeznaje w grodzie mińskim dożywocie wszystkich dóbr mężowi swojemu. Mieli oni dwie córki Barbarę i Różę. Starościna Prozorowa upadając na zdrowiu i robiąc testament d. 23 lutego 1770 r. uczyniła różne dobroczynne zapisy i jeszcze raz potwierdziła zapis dóbr i opiekę nad córkami mężowi. Zmarła w Dudziczach d. 6 maja 1771 r. i tam pochowana w podziemiach miejscowej cerkwi, obok zwłok rodziców. Po śmierci drugiej żony Prozor wziął kasztelanią witebską w 1773 r. , a wojewodą witebskim został po Sołohubie w 1780 r. Dostojeństwa te jednak nieprzeszkadzały zajmować się gorliwie zarządem dóbr. Mieszkając z córkami w Dudziczach, wnikał pilnie w gospodarstwo i często odwiedzał S. , a w 1783 r. , gdy córki doszły do pełnoletności, zrzekł się na nie praw dożywocia swego. W 1784 r. wojewoda robiąc testament naznaczył opiekunem córek ks. Bukatego, kanclerza katedry wileńskiej. Wkrótce potem wwda zawarł poraz trzeci związki małżeńskie z Maryą kn. Szujską, córki zaś jego z Zarankówny wyszły w 1785 r. za mąż, jednocześnie d. 23 stycznia. Barbara za Franciszka Bukatego, podkomorzego nadwornego i szambelana, późniejszego posia Rzpltej do Anglii, a Róża za Stanisława Jelskiego, pułkownika petyhorskiego, komisarza skarbu w, ks. lit. , dziadka piszącego. W d. 30 marca t. r. nastąpił w grodzie mińskim podział dóbr pomiędzy siostrami; na mocy tej tranzakcyi Róży Jelskiej dostały się Dudzicze z przyległościami, a Barbara Bukatowa wzięła S. z fol Kowalewicze, Kobylicze, Barbarów; z wsiami Zaozierce, Kobylicze, Kowalewicze, Słopiszcze i S. W 1788 r. 18 czerwca Bukatowa czyni w grodzie mińskim zapis dożywocia dóbr swoich na imię męża, którego wszakże miała przeżyć. Ponieważ Bukaty posłując w Anglii nie mógł sam doglądać dóbr na Litwie, rządził więc niemi prałat Antoni Bukaty. Wojewoda Prozor, zrezygnowawszy w 1786 r. województwo na rzecz Michała Kosowskiego, niemógł być pomocą w dozorze dóbr sierhiejewickich i wreszcie umarł w Siehnowiczach w Kobryńskiem d. 22 paźdz. 1788 r. Spuścizna po drugiej żonie Zarankównie była mu najmilszą. Pobudował w Dudzicach wspaniałą rezydencyę, świątynię wschodniego obrządku. S. równie opatrzył we wszystko. W testamencie polecił, aby zwłoki jego złożono w sklepach familijnych pod cerkwią dudzicką, czemu niestało się jednak zadość, spoczywa bowiem w katakumbach kościoła siehnowickiego. W 1790 r. puszczę sierhiejewicką nabył na handel kupiec Zatman, płacąc za kopę brusów długości po 7 sążni i grubości 13 cali w kwadrat po 125 dukatów, a za maszty po dukacie. Ponieważ w schedzie dudzickiej lasy były mniejsze, w dzielczej więc umowie z 1785 r. dozwolony był Dudziczom wolny wręb do puszczy sierhiejewickiej, jak niemniej swobodno łowienie ryby w jez. Sierhiejewickim. Serwitut ten uregulowano w 1791 r. w ten sposób, że Jelscy otrzymali od Bukatych za zrzeczenie się swych praw do lasu i jeziora obręb leśny zwany Wołosacz, mający 3 włóki. W tymże roku administrator prałat Bukaty, zlustrowawszy dobra sierhiejewickie, wydał ciekawą instrukcyę rządcy Adamowi Dasz kiewiczowi. Rządca obowiązany był odmawiać pacierz z czeladzią rano i wieczór, niekrzywdzić poddanych, spełniać instrukcye co do siewu, hodowli inwentarza i administracyi. Według inwentarza z 1791 r. dwór sierhiejewicki posiadał 10 krów, 7 wołów, 5 jałowic, 21 owiec, 4 kozy, 55 świń wykarmiano je na sprzedaż. W Barbarowskim folwarku było 55 sztuk bydła rogatego. W spisie ruchomości znajdujemy 2 żelaza bobrowe i 2 żelaza niedźwiedzie. W 1792 r. było w S. pod zasiewem żyta 47 1 2 mr. , w tem 7 1 2 jarki, wymłócono 80 6 8 beczek, w tem 36 8 beczek jarego zboża; w ogóle z fol. Barbarowem i Kowalewiczami zasiano żyta 210 mr. , wymłócono 229 Sierhiejewicze Sierki Sierhiejówka Sierhiejówka Sierhijówka Sierisior Sierkowszczyzna beczek, jarzyny różnej wymłócono 134 beczek. W 1793 r. podatek ofiary wynosił 479 złp. z 50 dymów. FrancisSzek Bukaty zmarł w drodze z Petorsburga d. 15 czerwca 1797 r. , pochowany w grobach familijnych w cerkwi dudzickiej. Po śmierci męża Barbara Bukatowa wyszła wkrótce powtórnie za Ksawerego Lipskiego h. Grabie, kasztelanica łęczyckiego. Lipski, zrujnowany familiant, osiadłszy w S. , trwonił fortunę nic nie robiąc, aż 1812 r. zamianowany został merem mta Mińska. Po rozproszeniu armii francuzkiej pod Borysowem, Lipski złożył urząd i otrzymał amnestyą. W 1828 r. zasekwestrowano dobra na rzecz kredytorów, a w 1833 r. nabył jo za 14, 000 rubli Tadeusz Zawisza. Jan Zawisza, syn Tadeusza, ustąpił Kasprowi, jednemu ze synów Lipskiego, prawo do S. w 1859 r. za zwrotem 14, 000 rs. zapłaconych przez ojca przy kupnie. Po śmierci Kaspra w 1862 r. S. przeszły w ręce Jelskich, krewnych zmarłego. Jelscy w 1865 r. ustąpili spadku ks. Augustynowi Lipskiemu, który w 1868 r. S. odprzedał Piotrowi Popowemu. obecnie, po odseparowaniu włościan, trzy fol. S. , Kowalewicze i Kobylicze obejmują 4062 dzies. , z czego przypada trzecia część na S. Jest tu kopalnia wapna; łąk dużo, ziemia lekka z wapieniem, dość urodzajna. Długi ciążące w każdej chwili grożą subhastacyą. Wś S. , w pobliżu dworu, zabudowana w jedną ulicę, miała przy reformie włościańskiej w 1861 r. 21 osad pełnonadziałowych, lecz w ostatnich latach włościanie podzielili grunta na liczne cząstki i zabudowali gęsto sadyby. Lud trudni się rolnictwem, wydobywaniem wapna i rybołówstwem zimą. Cerkiewka tu istniała oddawna, należąc jeszcze w XVIII w. do parochii chotlańskiej o 3 mile odległej, ale duchownego przy niej nie było. Dopiero zamożna dziedziczka Aleksandra Horbowska Zarankowna, zrobiła d. 6 listopada 1762 r. zapis na erekcyę cerkwi, przy świadkach Janie Kłokockim i Stefanie Mężyńskim, osadzając zarazem przy świątyni ks. Antoniego Andrzejewskiego. Zapis ten pod d. 12 marca 1764 r. został zatwierdzony przoz arcybiskupa Felicyana Wołodkowicza. Zapisem tym fundatorka wydziela na wieczne czasy cerkwi sierhiejewic kiej 2 1 2 włóki gruntu, z których 2 dla parocha, a 1 2 włóki dla bakałarza, mającego uczyć dzieci. Nadto przeznacza od dworu corocznie parochowi 2 beczki wileńskie żyta, 1 beczkę jęczmienia, . 2 beczki owsa, 1 beczkę gryki, 1 4 beczki pszenicy, 1 4 beczki grochu, 1 2 beczki jarki, 1 8 beczki bobu, 1 4 beczki grochu i po 60 złp. na wosk. Wreszcie waruje parochowi na zawsze wolne mlewo w młynie kowalcwickim, poleca wznieść na gruncie plebanialnym browar dla swobodnego pędze nia gorzałki i robienia piwa na rzecz parocha jednakże bez prawa sprzedawania, napojów. Na bakałarza osobno zapisuje, oprócz gruntu, rocznie 1 2 beczki żyta, 1 4 beczki grochu, 1 8 beczki bobu; pozwala parochowi i bakałarzo wi wolny wręb do puszczy, grunt cerkiewny oswabadza na zawsze od wszelkich poborów wojewódzkich. Erygując cerkiew paroohialną w S. fundatorka przyłącza do niej jako filię kaplicę w Dudzicach i zobowiązuje parocha aby dojeżdżał do Dudzicz w dni oznaczone dla nabożeństwa, dochody zaś z dudzickiej świątyni, przy dozorze przysięgłych ludzi, 0bracał na jej potrzeby i upiększenie. Bakała rzowi poleca, pod groźbą odebrania gruntu i subsydyów, aby w święta i niedziele zjeżdżał do wiosek z dzwonkiem dla nauczania ka techizmu. W 1783 r. wizytował cerkiew exoficyał i dziekan miński ks. Korwin Budaj; parochem wtedy był po ks. Tadeuszu Ry dzewskim ks. Szymon Dryżyński. Cerkiew sierhiejewicka należała do dekanatu błońskie go, obecnie zaś do 2 okręgu cerkiewnego pow. ihumeńskiego. Tadeusz Zawisza wzniósł własnym kosztem nową cerkiew na miejsce starej w 1841 r. p. w. św. Jerzego. Do par. należy filia w Kobyliczach p. w. św. Jana Chrzciciela. W 1866 r. należała jeszcze ka plica św. Borysa i Hleba w Horelcu. Paraf, ma około 1400 wiernych. W S. często prze bywał Karol Prozor, oboźny litewski. Archi wum sierhiejewickie i pamiątki po osobach niegdyś tam działających znajdują się w zbio rze piszącego w Zamościu. A. Jel. Sierhiejówka, dobra nad rz. WisłówRów, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Ozarycze, wchodziły niegdyś w skład ststwa ozaryckiego, nadanego po rozbiorze rożnym osobom. S. ma 105 włók w glebie lekkiej, młyny i propinacye czynią znaczny dochód. Własność Łaszkarowych. A. Jel. Sierhijówka, wś, pow. radomyski, należała do dóbr Malin Jelców. Przed ruiną miała 2 osady, po 1691 r. zaś tylko 1 osadę. W nowszych spisach niewykazana. Sierisior, potok, ob. Szeryszor. Sierki, wś nad rz. Narwią, pow. mazowiecki, gm. Stelmachowo, par. Tykocin, ma 1021 mr. obszaru. Sierki 1. wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Możejków Wielki, okr. wiejski Zabrojowce, o 42 w. od Lidy, ma 9 dm. , 61 mk. 27 dusz rewiz. . W 1864 r. własność Szalewiczów. 2. S. , wś, pow. słonimski, w 2 okr. poL, gm. maryjska, o 25 wiorst od Słonima. 3. S. , wś, pow. słonimski, w 5 okr. poL, gm. Luszniewo, o 23 w. od Słonima. Sierkowszczyzna, wś, pow. owrucki, ob. Serkowszczyzna, Podług lustracyi odbytej w r. Siermiażka Sierkuli Sierniki Siernicze Sierkuli Siermiata 1622 pod przewodnictwem kaszt. bracławskiego CharlęskiegOj fol. Sierkowczyna należał do ststwa owruckiego i posesorem jego był ówczesny ststa owrucki, jednakże za osobnym przywilejem królewskim. Czynił on 145 fl. 18 gr. Sierkuli al. Siarkuli, wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, ma 3 osady; grunta lekkie, w podłożach glina. A. Jel. Siermiata, rzeczka w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, odpływ jez. Stojaczego, dopływ jez. Soszno. Siermiażka, rzka w płd. zach. części pow. mińskiego, w obrębie gm. Rubieźewicze, dopływ Chalimonówki podług W. K. Tekstu do mapy hydrograficznej dopł. Suły; zaczyna się za wsią Ihumenowszczyzna, przy granicy pow. oszmiańskiego, ma kierunek wschodni; długość biegu wśród lasów około 1 mili. Sierna, u Pola i na karcie Chrzanowskiego Staw, rzeczka w pow. łuckim, na pograniczu włodzimierskiego, lewy dopływ Styru praw. dopł, Prypeci. Bierzo początek w okolicy Zaturzec, we wsi Serniczki, płynie w kierunku wschodnim, odlewa 11 stawów, z których ostatni we wsi Rokitnie, gdzie do Styru wpada. Sierniany, wś, pow. rossieński, parafia skawdwilska. Sierniawa al. Sierniawy, wś i os. młyn. , pow. chełmski, gm. Bukowa, par. Sawin. Wchodziły w skład dóbr rząd. Chutcze. Siernickie Holendry, pow. wągrowiecki, ob. Wojeiechowo. Siernicze 1. w XVI w. Szyernycze duplex, wś i fol. , pow. słupecki, gm. i par. Ostrowite, odl. 14 w. od Słupcy. W 1827 r. 20 dm. , 168 mk. Dobra S. Wielkie składały się w 1887 r. z fol. S. Wielkie i Skrzynka Mała, rozl. mr. 1288 fol. S. Wielkie gr. or. i ogr. mr. 672, łąk mr. 40, past. mr. 59, łasu xnr. 6, nieuż, mr. 22; bud. mur. 9; płodozm. 12pol. ; fol. Skrzynki Małe gr. or. i ogr. mr. 343, łąk mr. 31, past. mr. 30, lasu mr. 46, nieuż. mr. 59; bud. drewn. 5; płodozm. 9pol. Wś S. Wielkie 08. 29, mr. 41; wś Skrzynki Wielkie z os. Stężyca i Czartkowizna os 7, mr. 280. 2. S. Małe, wś i fol. , pow. słupecki, gm. i par. Ostrowite, odl 18 w. od Słupcy. W 1827 r. 24 dm. , 173 mk. Dobra S. Małe składały się w 1887 r. z fol. S. Małe i Kania, rozl. mr. 526 fol. S. Małe gr. or. i ogr. mx. 352, łąk mr. 6, nieuż. mr. 14; bud. mur. 14; płodozm. 18pol. ; fol. Kania gr. or. i ogr. mr. 54, łąk mr. 11, past. mr. 18, w odpadkach mr. 26, nieuż. mr. 45; bud. mur. 6; wiatrak. Na początku XVI w. łany dworskie i kmiece we wsi S. Wielkie dawały dziesięcinę pleb. w Ostrowitem. Kmiecie prócz tego za dziesięcinę lnianą po 2 gr. We wsi S. Mało kmiecie dawali pleb. tylko meszne po mierze żyta i owsa Łaski, Lib. Ben. , 1, 301. Sierniczek, urzęd. Sierneczek, majętność, pow. bydgoski, o 5 1 2 klm. na płd. zach. od Fordonia, przy dr. żel. bydg. toruńskiej; nad Brdą i zachodnią jej odnogą, o 2 1 2 klm. przed ujściem jej do Wisły; par. i poczta w Fordoniu, st. dr. żel. w Czersku Brahnau o 1 2 klm. ; 7 dm. , 71 mk. 5 kat. , m prot. i 243 ha 170 roli, 8 łąk; kopalnia żwiru. R. 1793 należał S. do Teodora, około 1840 do Maksy miliana Moszczeńskiego, dziedziców dóbr żołędowskich. E. Cal. Sierniczki, w dokum. Serniki, wś u źródeł rzki Sierny, pow. włodzimierski, na pograniczu pow. łuckiego, na płd. wschód od miasteczka Kisielina. Sierniki 1. dawniej Sierzniki, Sirznik 1394 r. , wś i fol. , pow. kościański, o 6 klm. na płn. od Czempinia poczta i st. dr. żel. , par. Głuchowo. W r. 1389 90 należały S. do Jakuba Łódzkiego z Łodzi pod Stęszewem, którego akta grodzkie poznańskie z r. 1394 zowią też Kopaszewskim; po nim odziedziczyli synowie jego S. , zadłużone żydowi Aronowi i sołtysowi srockiemu, z którym tegoż roku prawowali się kmiecie sierniccy Kod. Wlkp. , n. 2053; w r. 1580 siedzieli na S. Zadorscy; z nich posiadał Baltazar 5 półłanków i 1 zagrodn. a Maciej 5 półłank. osiadł. , 1 rzemieśl. i 1 komor. Późniejszymi dziedzicami byli Józef Gliszczyński, kaszt. biechowski, około 1793 r. , następnie Jaraczewscy. Między S. a Domańczewem, na wysuszonych obecnie błotach, znajduje się okop kształtu czworobocznego. Wś ma 16 dm. , 140 mk. kat. i 136 ha. Fol. 3 dm. , 8 mk. wchodzi w skład okr. dworskiego Głuchowo. 2. S. , urzęd. Siernik, dawniej Sierzniki, majętność, pow. szubiński, o 5 klm. na zach. płn. od Kcyni, wznies. 102 mt. npm. ; par. , poczta i st. dr. żel. w Kcyni Exin; 8 dm. , 103 mk. 100 kat. , 3 prot. i 322 ha 285 roli, 15 łąk; czysty dochód z ha roli 17, 23, z ha łąk 15 27 mrk; właścicielem jest L. Wolszlegier. S. istniały już przed r. 1452; około r. 123 składały się z łanów kmiecych i dziedzicznych; w r. 1577 było tu 5 łan. os. i 4 zagrodn. ; w 1579 r. 6 łan. i tyleż zagrodn. a w 1618 r. 3 osiadłe, 3 puste i 2 zagrodn. ; dziedzicami byli około 1793 r. Stanisław Brodzki i Wojciech Rudzki. 3. S. , dawniej Sierzniki, majętność, dwór i okr. dworski, pow. wągrowiecki, o 6 ldm. na wsch. płd. , od Rogoźna par. , poczta i st. dr. żel. , śród jezior i lasów. W r. 1399 pisał się z S. Mikołaj Sierznicki Akta gr. pozn. , wyd. r. 1888, n. 2892; Pełko z S. tamże, n. 1535 mógł też z innych pochodzić Siernik lub Żernik. W r. 1579 posiadali na S. Mikołaj Zieliński 3 1 2 łan. osiadł. i 1 zagrodn, a Jan Sapiński 2 łany i 1 komor. ; Sierniczek Sierna Sierniany Sierniawa Siernickie Sierniczki Sierniki w r. 1618 miał tu Mikołaj Zieliński 4 1 2 łan. osiadł. i 2 zagrodn. ; przy schyłku zeszłego stulecia należały dobra do Radolińskich; skła dały się z wsi Grzybowo, Marlewo, Pruśce, Sierniki i Stare. W r. 1778 istniała w S. kaplica prywatna. Emeryk Radoliński wybu dował tu pałac i założył park. Jako szambe lan dworu pruskiego, mianowany hrabią dzie dzicznym 1836, utworzył z dóbr jarocińskich ordynacyę, zatwierdzoną przez rząd. Zmarł 1879 w Neapolu Złota ks. TI, 268. Obecnie składa się klucz S. z Biniewa, Marlewa, Pru sice i Siernik. Dwór ma 19 dm. , gorzelnię i 288 mk. Same S. mają 1675, 03 ha 671, 88 roli, 41, 45 łąk, 65, 72 pastwisk, 793, 55 lasu, 34, 86 nieuż. i 67, 57 wody; czysty doch. grun. 7611 mrk. w r. 1884; właścicielem jest dr. Władysław Szułdrzyński. Do okr. dworskie go należą Marlewo 5 dm. , 93 mk. , Pruśce 10 dm. , 168 mk. i Stare 4 dm. , 104 mk. ; cały okrąg ma 38 dm. , 653 mk. 642 kat. , 11 prot. i 2712 ha 1172 roli, 146 łąk, 1081 lasu; czysty dochód z ha roli, 9, 01, z ha łąk 4, 31, z ha lasu 117 mrk. E. Cal. Sierniki, w dok. Serniki, wś nad rzką Sierną, pow. łucki, na płn. zach. od Łucka. Siernista, rzeczka, w pow. wilejskim pod Dołhinowem. Sierocin, Sierotyn, Sirotyn, Sirotyno al. Michajłowo, mko u zbiegu rz. Czernicy z Budowieścią, pow. połocki, o 54 w. od Połocka a 39 w. od Witebska, przy linii dr. żel. dyneburskowitebskiej. Ma 65 dm. , 415 mk. , cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesioną w 1669 r. przez Hrebnickich. W mku odbywa się 5 nieznacznych jarmarków 5 stycznia, 2 lutego, 25 marca, 2 lipca i 6 grudnia. St. dr. żel. dyneburskowitebskiej, trzecia z rzędu od Witebska, pomiędzy st. Stare Sioło o 18 w. a Obol o 23 w. , odległą jest o 205 w. od Dyneburga. Stanisław August Poniatowski nadał S. w 1767 r. prawo magdeburskie. Obecnie własność Reuttów. Sierock al. Serock ob. , ws, pow. lubartowski, gm. i par. Firlej. W 1330 r, Władysław Łokietek przenosi wsi Dirscona, kan. kościoła św. Floryana w Krakowie, i brata jego Hostasia z prawa średzkiego na magdeburskie. W liczbie wsi wymienione Markussowicze Markuszów, cum villulis sibi contiguis Sroczko, Lieskowicze, Syrnicze, Czechonicze Kod. Małop. , II, 275. Sierockie, grupa zabudowań w obr. Zub suchego, pow. nowotarski. Br. G. Sieroczki, wś i fol. , pow. nieszawski, gm. i par. Straszewo, odl. 16 w. od Nieszawy. Leżą na granicy od w. ks. poznańskiego, mają wiatrak, pokłady torfu. W 1884 r. fol. S. rozl. mr. 1030 gr. or. i ogr. mr. 759, łąk mr. 98, past. mr. 116, lasu mr, 31, nieuż, mr. 26; bud. mur. 9, drewn. 11; płodozm. 16pol. las nieurządzony. Wś S. os 42, mr. 200. Sierody, wś, pow. święciański, ob. Seredy; odl. 53 w. od Święcian, ma 7 dm. , 62 mk. 56 prawosŁ, 6 żyd. . Sierokopass, ob. Szerokipas. Sierokorotnia, fol. nad jez. t. n. , pow. orszański. Sierokorotnianka, rzka w pow. orszańskim, wypływa z jez. Sierokorotniańskiego. Sierokorotniańskie, jezioro w pow. orszańskim, pomiędzy fol. Sierokorotnia a wsia mi Ohoponowicze i Zaozerje. Ma około 5 w. długości, do 400 saż. szerokości i około 5 saż. głębokości; zajmuje 236 dz. przestrzeni. Brze gi w części wyniosłe i piaszczyste, w części zaś niskie i błotniste. Uchodzi do niego rzka Derużanka, wypływa zaś rzeczka Sierokorotnianka. J. Krz. Sieromin al. Szerowin, wś i fol. nad rzką Żurawianka, pow. płoński, gm. Wójty Zamoście, par. Płońsk odl. 3 w. , ma 13 dm. , 315 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 1075 gr. or. i ogr. mr. 737, łąk mr. 101, past. mr. 12, lasu mr. 192, nieuż. mr. 33; bud. mur. 7, drewn. 25; płodozm. 7pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 30, gr. mr. 31; wś Sierominek os. 9, mr. 319. Sierominek al. Szerominek, wś włośc, nad rzką Żurawianka, pow. płoński, gm. Wójty Zamoście, par. Płońsk odl. 4 w. , ma 9 dm. , 89 mk. , 319 mr. Wchodziła w skład dóbr Sieromin. Sieromski potok, nastaje w obr. Kropi wnika Starego, w pow. drohobyckim, z pod Bystrej 840 mt. ; płynie łąkami na płd. i wpada, ubiegłszy 2 1 2 klm. , do Kropiwnika, lew. dopływu Stryja. Br. G. Sieromszczyzna, dwór w Kropiwniku, powiat drohobycki. Sieronowice 1. niem. Schironowitz mn Renard, ws, pow. wielkostrzelecki, par. Jaryszów. W r. 1861 było 43 dm. , 300 mk. kat. , 900 mr. 2. S. , niem. S. von P. , wś poblizka z powyższą, pow. wielkostrzelecki, par. Jaryszów. W 1861 r. 14 dm. , 130 mk. kat. , 1375 mr. obszaru dwor. , 126 mr. drobnej własności. S. leżą blizko folw. Grzeboszowice. Sierosław, w XVI wieku Syerosław, kol. i 08. karcz. , pow. piotrkowski, gm. Podolin, par. Srocko; kol. ma 42 dm. , 310 mk. , 604 mr. włośc; karcz. 1 dm. , 3 mk. , 6 mr. W 1827 r. 36 dm. , 249 mk. Na początku XVI w. dziesięciny z całej wsi dawano scholastykowi kollegiaty łęczyckiej, zaś pleb, w Srocku tylko kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , II, 173. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 w części Jana Sośnickiego było 21 os. , 11 łan. , Piotr Dunin 5 os. , Jan Rogoziński 1 os. , Stan. Pokrzywnicki 5 os. , Andrzej Rogoziński 4 os. Pawiń. , Wlkp. , II, 263. Br. Ch. Serniki Sierosław Sieronowice Sieromszczyzna Sieromski Sierominek Sieromin Sierokorotniańskie Sierokorotnianka Sierokorotnia Sierokopass Sierody Sieroczki Sierockie Sierock Sierocin Siernista Sieroszewice Sierosław Sierosławskie Sierosław, Siroslawo r. 1248, dwór i okr. dwor. , pow. poznański, o 12 klm. na wsch. północ od Buku, 3 klm. od jez. Lusowskiego; par, Lusowo, poczta i st. dr. żel. w Dąbrówce; 10 dm. , gorzelnia parowa, 184 mk. i 554, 90 ha 419, 48 roli, 35 60 łąk, 28, 80 past. , 57, 57 lasu i 13, 36 nieuż. ; chów bydła i nabiał; właścicielem jest Zygmunt Węsierski. W skład okr. dwor. wchodzi Pokrzywnica 49 mk. w 4 dm. ; cały okr. ma 14 dm. , 233 mk. 193 kat. , 40 prot. i 688 ha 532 roli, 45 łąk, 60 lasu. S. istniał już przed r. 1288, w tym bowiem czasie wcielił go do par. lusowskiej biskup poznański Jan. Z S. pisali się Stefan Opalis w r. 1316, Bogusz r. 1389 i Naram Sierosławscy w r. 1393; około 1580 r. posiadał tu Jan Sierosławski rolę karczm. i 2 zagrodn. ; w r. 1647 założyła tu dziedziczka Barbara Miękicka kościół braci czeskich, który, gdy 8. przeszedł w ręce rodziny katolickiej, zamieniono na kaplicę. Tę odnowił w r. 1783 Michał Neyman, właściciel S. i Pokrzywnicy; po Neymanach odziedziczyli S. Kaszowscy. W r. 1773 rozgraniczono Lusówko z S. i Lusowem. Sierosław, mylnie Kętrz. Szerosław, niem. Schiroslaw, dok. Syrozlaw 1310 r. , Syroslaw gros 1400, Grossyroslaw 1415, Gros Seresla 1436, Sirosław 1565, wś włośc, pow. świecki, st. p. i par. ew. Osie, kat. Drzycim, pół mili od. , okrąg urz. stanu cywilu. Brzemiona; 1081 ha 811 roii or. i ogr. , 58 łąk, 44 lasu. W 1885 r. 97 dm, , 126 dym. , 717 mk. ; 599 kat. , 113 5 żyd. Szkoła 3klas. bezwyznaniowa ew. liczyła 1887 r. 164 dzieci i 2 naucz. R. 1310 nadaje zakon krzyżacki Henrykowi z Pnia Pen 5 wsi, między temi i S. , na prawie cheł mińskiem ob. Wegner, Gesch. d. Kr. Schwetz, II, 35. Około r. 1410 Krzyż. księgi czyn szowe S. obejmował 50 włók, z których soł tys posiadał 5 wolnych, od reszty czynszowano po pół grzywny z włóki, pół korca ow sa i po 2 kury na św. Marcin. Osiadłych by ło 13 ob. tamże, str. 66. Kś. Fr. Sierosławice 1. w XVI w. Syroslavicze, wś włośc, pow. konecki, gm. i par. Końskie, odl od Końskich 5 w. , ma 32 dm. , 249 mk. , 657 mr. W 1827 r. 20 dm. , 129 mk. Wchodziła w skład dóbr Końskie. Dziesięcinę z ról dworskich pobierał na początku XVI w. pleban w Końskich. Wartość jej dochodziła pół grzyw. W połowie XV w. ws S. , w par. Końskie, własność Mikołaja Litwosza h. Grzymało, miała 3 1 2 łan. , z których dziesięcinę snopową i konopną 4 pęki dawano prebendzie turebskiej. Wartość dziesięciny 1 4 2 grzywny. Karczma z rolą i 2 zagrod. płacili dziesięcinę preben. turebskiej. Fol rycerski dawał dziesięcinę snopową pleb. w Końskich Długosz, L. B. , I, 351. W 1577 r. Stanisław Modliszewski miał tu 2 łany, 3 zagr. Pawiński, Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 116. Małop. , 285. 2. S. , wś i fol nad Wisłą, tworzącą tu granicę od pow. bocheńskiego Galicya, pow. miechowski, gm. Gruszów, par. Brzesko Stare, odl. 40 w. od Miechowa. Na obszarze S. jest urząd celny. W 1881 r. wywieziono przez S. różnych produktów za 52, 000 rs. W 1827 r. było 30 dm. , 193 mk. W 1876 r. fol. S. i Smiłowice rozl. mr. 595 gr. or. i ogr. mr. 426, łąk mr. 54, past. mr. 53, zarośli mr. 12, nieuż. mr. 50; bud. mur. 3, drewn. 13. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Staro Brzesko os. 5, mr. 23; wś Smiłowice os. 75, mr. 294. Wodług reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Syroslawycze, w par. Witów, miała 5 łanów. W r. 1581 wś S. , w par. Brzesko Stare, miała 5 1 2 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 2 zagr. bez roli, 3 komor. z bydl, 6 komor. bez bydła, 1 rzem. , 1 4 roli karczm. Pawiński, Małop. , 443. Br. Ch. Sierosławice, w XV w. Syroslawicze, wś nad Wisłą, pow. wielicki, par. Góra św. Jana, urz. poczt. w miejscu. Posiada urząd celny, składy soli, przystań. W XV w. dawała dziesięcinę in gonithwam prebendzie św. Pankracego w Brzesku Starym Długosz, L. B. , II, 162. W 1581 r. S. , ws w par. Brzesko Stare, domini thesaurarii, który płaci od 5 1 2 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 2 bez roli, 3 komor. z bydl, 6 komor. bez bydła, 1 rzem. , ćwierci karcz. Pawiń. , Małop. , 8. Sierosławice, niem. Schiroslawitz, wś i dobra ryc. w pobliżu Prosny, pow. kluczborski, par. ew. Wojsławice, kat. Byczyna, odl 2 3 4 mili od Kluczborka. W 1861 r. było 295 mk. 71 kat. . Dobra miały gorzelnię, piękny park, pokłady torfu i 888 mr. obszaru; wieś miała 318 mr. Sierosławskie Pinki Pieńki, pow. piotrkowski, ob. Pinki 6. Sieroszewice, w dok. Vzorovici r. 1136, Uzurowici, Szyroschovycze r. 1523, Sieroszyce, wś, dwór. , fol i os. wiejska, pow. odolanowski Ostrowo, o 11 klm. na płn. od Miksztata i tyleż na wschód od Ostrowa, na trakcie z Ostrowa na Rososzycę do Grabowa; par. Rososzyca. S. należały w r. 1136 do arcyb. gnieźnieńskich Kod. Wielkop. , nr. 7; w r. 1441 były w ręku szlachty osiadłej. Akta grodzkie i ziemskie kaliskie zawierają różne, późniejsze, odnoszące się do S. czynności sądowe; w r. 1579 posiadała tu Dorota Sieroszewska 4 łany osiadłe, 2 zagrod, i 1 rzem. ; w r. 1618 był dziedzicem Krzysztof Sieroszewski. W S. miał niegdyś stać pałac biskupi, z 50 piwnicami, zburzony przez konfederatów barskich. Na terytoryum S. znajdują się mogiły, w których podobno spoczywają zwłoki potopionych i ubitych w ucieczce Szwedów, tudzież cmentarzysko przedhistoryczne; w piasku pod kamieniami znaleziono obrączkę złotą i takiż gu38 Sierosław Sierosławice Sierotka Sieroty Sierowka Sierpc Sieroszewo zik. Wś ma 14 dm. , 99 mk. kat, i 86 ha 59 roii, 23 łąk, 2 lasu. Dwór ma 12 dm. , 164 mk. kat. i 319 ha 271 roli, 14 łąk, 12 lasu; właścicielem jest Piotr Paweł Skórzewski na Rososzycy. Os. wiejska z fol. Sieroszewiczki 1 dm. , 38 mk. ma 70 dm. , 477 mk. 203kat. , 274 prot. i 575 ha 432 roli, 80 łąk, 23 łasu; czysty dochód z ha roli 6, 66, z ha łąk 6, 27, z ha lasu 1, 57 mrk. Osadę tę założył około 1822 r. Aleksander Kossecki, dziedzic S. , sprowadziwszy Niemców, protest. E. Cal. Sieroszewo, fol. , pow. włocławski, gm. Pyszkowo, par. Choceń, odl. 21 w. od Włocławka, ma 14 mk. , 150 mr. W 1827 r. 6 dm. , 51 mk. W 1876 r. fol. S. i Czuple rozl. mr. 435 fol. S. gr. or. i ogr. ror. 130, łąk mr. 15, nieuż. mr. 5; bud. mur. 3, z drzewa 6; płodozmian 10pol; fol. Czuple gr. or. i ogr. mr. 187, łąk mr. 65, nieuż. mr. 33; bud. mur. 6, z drzewa 3. Sierota, nazwa części lasu w dobrach Kanie, pow. chełmski ob. t. III, 804 i 805. Sierotka, fol, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, o 3 w. od st. dr. żel. lipa woromeńskiej MarynaHorka. A. Jel. Sieroty, Sieroth, 1414 Schirot, 1534 Sironiowitze i Schieroth, dobra ryc. i wś, pow. toszeckogliwicki, posiadają kościół par. kat. W r. 1861 było 80 dm. , 610 mk. 9 ew. . Dobra obejmowały 3240 mr. ; wś 692 mr. We wsi szkoła kat, S. par. , dek. toszeckiego, w 1869 r. miała 1059 kat. , 27 ew. , 14 izrael. Sierowka, wś, pow. homelski, gm. Stare Jurkowicze, ma 202 dm. , 1113 mk. Sierpc, w dok. z 1165 r. Seprch, z 1322 r. Sieprz, 1385 Szeprćz, 1389 Seprcz, miasto powiatowe gub. płockiej, nad rzeczką Sierpienicą, w szerokiej dolinie, niedaleko ujścia tej rzeczki do Skrwy, wznies. 360 st. npm. , pod 52 51 5 szer. płn. i 37 22 5 dłg. wsch. od F. , odl. 38 w. od Płocka, 59 w. od Mławy, 109 w. od Warszawy. Najbliższa st. dr. żeL nadwiśl. w Mławie. Miasto posiada kościół paraf. murowany pod wezw. Wniebowzięcia Matki Boskiej, kościołek św. Ducha, klasztor etatowy benedyktynek 10 zakonnic, kościół par. ew. , synagogę, dom przytułku dla starców, ochronę żydowską, trzy szkoły początkowe jedna 2klas. , sąd pokoju okr. V, urząd powiat. z kasą, magistrat, urząd poczt. i tel. , 2 apteki, 301 possesyi 7 murow. , 6726 mk. , 2480 mr. ziemi należącej do miasta i mieszczan. Do gminy miejskiej należą dwie małe osady Bojanowo i Grzymały. Z zakładów przemysłowych istnieją 2 browary z produkcyą około 6000 rs. , 3 garbarnie z prod. 1710 rs. i, 4 fabryki octu z prod. 1609 rs. Miasto jest ogniskiem handlu zbożowego dla okolicy. W 1827 r. było 272 dm. , 2583 mk. ; 1858 r. 320 dm. 6 murow. , 5015 mk. 2571 żydów, 235 Niemców. Domy ubezpieczone były na 72, 280 rs. , kasa miejska miała dochodu 2204 rs. 74 kop. ;, 1877 r. dochód kasy wzrósł do 11, 732 rs. Miasto składa się z kilku części, noszących odrębno nazwy Staro miasto, Nowe, Loret, Czaplin żydowska część i Ostrów. Zawiązkiem osady był stary gród, wymieniony już w akcie Bolesława dla klasztoru w Mogilnie z 1155 r. Kod. Wielkop. , Nr. 3. Wacław, ks. mazowiecki, zamieniając w 1322 r. w Gąbinie z bisk. płockim Floryanem różne wsi i dochody książęco na biskupie, a głównie czynsz 60 grzywien płacony przez miasto Płock kapitule, powiada Insuper admisimus eidem domino Episcopo seu suis successoribus, nomine dicte Ecclesie Plocensis, in Villa, sive loco prodicto Seprcz Castrum et Civitatem numire ac firmare. Et ipsum Castrum ac civitatem nec non omnes villas suprodictas, locare Jure Srodensi, sive novifori Kod. Maz. , 45. Zdaje się że nie cały obszar S. był książęcym, że poprzednio już jakaś część nadaną była przez książąt. Na akcie z 1385 r. czytamy śród podpisów Jaskone dicto Pilik haerede de Seprcz Kod, Maz. , 104. W 1389 r. występuje Jacobus de S. kanonik płocki ib. , 108. Biskupi płoccy widocznie pozbyli się swych praw, gdyż spotykamy później w S. świeckich dziedziców Sierpskich Prawdziców. Byc może, iż pierwotna lokacya miasta przez biskupów nie wydała rezultatów, tak że następnie świeccy dziedzice innej części S. uzyskali od Władysława Jagiełły w 1389 r. przywilej miejski na prawie niemieckiem. Osiedli tu, niemieccy zapewne, sukiennicy, których przemysł rozwinął się w XV w. Zygmunt I dozwolił przywilejem z 1509 r. kłaść na suknie markę z literą S, z koroną u góry a lwem u spodu, i postawy z tym znakiem w całym kraju swobodnie sprzedawać. Około połowy XVI w. , po śmierci Prokopa Sierpskiego, miasto rozdzielonem zostało na dwie części. Jedna przeszła na córkę, Urszulę Sierpską, z pierwszego męża Lwowską, z drugiego Potulicka, druga na Annę Piwowę Sierpską. Zniszczono przoz pożar przywileje ponowili w 1577 r. Potulicki, wojewoda płocki, z. Piwową. Zofia Potulicka po śmierci męża założyła 1620 r. klasztor dla benedyktynek, sprowadzonych z Chełmna podobnie jak w 1616 r. do klasztoru w Sandomierzu. Do klasztoru togo wstąpiła sanu z córką Anną w 1625 r. i na uposażenie oddała połowę miasta. Swięcicki w Opisie Mazowsza z końca XVI w. nazywa S. bardzo ludnym i wspomina o kościele słynącym cudami. Vordum w swej podróży Liske, Cudzoziemcy, 193 nazywa S. ładnem miastem, któro strumień i głęboka dolina dzieli na trzy części. Z tych dwie mają Sieroszewo Sierota Po kościele, trzecia klasztor żcńaki. Około 1800 r. , za rządów pruskich, S. leżał w pow. mławskim, posiadał drugi sąd okręgowy. Połowa miasta należała do dziedzica Bramińskiego Dramińskiego, druga była królewską. Miasto miało 162 dym. , 970 mk. , w tom 649 żydów Holsch, Geogr. , I, 498. Do wzrostu miasta przyczyniło się wiele pomieszczenie władz powiatowych w 1867 r. W 1871 r. ludnośó wzrosła do 6389. Z zabytków przeszłości przechowały się tylko kościoły. Parafialny p. w. św. Wita, Modesta i Krescencyi, wedle tradycyi stanąć miał w XI wieku, na miejscu świątyni pogańskiej. Część północna, zbudowana z polowego kamienia okrągłego; pochodzi zapewne z pierwotnej budowli. Wieża pochodzi prawdopodobnie z XVI w. Pożary w 1630 i 1648 r. i następne przeróbki zatarły cechy nietylko pierwotnej budowli lecz późniejszej ostrołukowej przebudowy a prędzej dobudowy. Na ścianie kaplicy znajduje się h. Lew z kamienia a pod nim tablica z napisem oznajmiającym, iż Andres Sierpski a Gulczewo Palatinus ravensis capcllam in hac seniorum corpora requies eunt rostauravit 1569 r. . Drugi kościół p. w. Wniebowzięcia N. P. Maryi wystawiony został w 1483 r. ze składek dla pomieszczenia cudownie zjawionego obrazu M. Boskiej. Przy kościele tym osadzono mansyonarzy w 1517 r. , dla których na uposażenie zakupiono wsi Golejowo i Gorzewo. W 1620 r. osadzono przy kościele benedyktynki sprowadzone z Chełmna. Pierwszą ksienią była Katarzyna Stryjkowska, drugą Katarzyna Potulicka córka fundatorki. Zygmunt III nawiedzał klasztor i kościół w 1624 r. i był podejmowany obiadem przez fundatorkę. Gdy drewniany klasztor zgorzał w 1703 r. , wtedy Andrzej Załuski, bisk. płocki, przy pomocy daru ks. Katarzyny Radziwiłłowej 30, 000 złp. , wystawił murowany klasztor, dotąd istniejący. Przy kasacyi klasztorów w 1864 pozostał jako etatowy. Kościół sam, mimo przeróbek w 1787 i 1801 r. pożaru w 1794 r. , zachował cechy ostrołuku krzyżackiego. Wewnątrz kościoła przechował się tylko nagrobek Katarzyny Krotkowskiej, z domu Goślickiej 1621 r. i obraz z XVII wieku, przedstawiający nadania przez ks. Konrada dominikanom przywileju erekcyjnego. Na pieczęciach przywileju data 1234 r. . Trzeci kościołek św. Ducha, pierwotnie zapewne szpitalny, pochodzi z 1519 r. Spalony 1614 r. , odnowiony w 1850 r. Śród miasta stoi słup murowany, wystawiony na mocy wyroku trybunału piotrkowskiego z 1739 r. przez żydów z powodu popełnionego przez nich świętokradztwa. Do 1850 r. żydzi słup ten obowiązuni byli utrzymywać. Dawniej istniały jeszcze kościołki kaplice św. Wawrzyńca zniszczony w 1813 r. przy przechodzie wojsk, św. Krzyża z cmentarzem, który już w 1794 r. był w ruinie, wreszcie św. Rocha, drewniany, zniszczony przez ogień w 1794 r. S. wchodził w obecnem stuleciu w skład dóbr Koziebrody. Folw. , zwany Włóki Małe i Włóki Piaski, oddzielony od tych dóbr należy do gm. Borkowo, ma młyn wodny, 642 mr. 526 mr. roii, 44 mr. pastw. , 51 mr. w osadach, 5 łąk, 15 nieuż. . S. par. , dek. sierpecki dawniej rąciąski, 4684 dusz. S. par. ewaug, liczy około 2000 dusz, kolonistów Niemców. Sierpecka kasztelania należała do kategoryi mniejszych. Nazwisk kasztelanów dawniejszych nie znamy. Opisy obu głównych kościołów w S. z rycinami podał Tyg. illustr, z 1869 r. IV, 320 i z 1873 r. XI, 80. Sierpecki powiat gub. płockiej, utworzony w 1867 r. z połowy dawnego mławskiego powiatu, graniczy od płn. z mławskim, od zach. z mławskim i częściowo z płońskim, od płd. z częścią płońskiego i płockim, od zach. z lipnowskim, rypińskim i częścią mławskiego. obszar powiatu wynosi 19, 77 mil kwadr. Przedstawia on płaszczyznę, której środkowa częśó, wznies. 400 do 420 st. npm. , nie przedstawia wydatniejszego pochylenia; częśó płn. i wschodni klin, przytykające do rzki Wkry Działdówki, pochylają się od płn. zach. ku wschod. płd. Okolico Żuromina płn. zach. pod Brudnicami wzn. 588 st. , koło Bieżunia wzn. 420 st. , Raciąż 302 st. W części płd. zach. pochylenie występuje w kierunku od wschodupłd. ku zach. płn. i płd. , od 450 st. w części przyl. do pow. płockiego, schodzi do 360 st. pod Sierpcem a 316 st. pod Żurawinem nad Skrwą. W płn. zach. rogu wchodzi w obszar powiatu nizina, rozciągająca się między płynąccmi praawie równolegle Wkrą i Skrwą odległe 12 do 15 w. . W nizinie tej między wsiami Raczynem, Będominem, Ghromakowem wznies. wynosi około 300 st. Obszar powiatu należy do dorzecza Wkry i Skrwy dopływy Wiały. Skrwą wchodzi w obszar powiatu na płn. wschód od Mierzęcina i płynie odtąd przeważnie granicą zach. powiatu. Linia graniczna niekiedy tylko przechodzi na lewy lub prawy brzeg rzeki, jak np. naprzociw ujścia rzki Sierpienicy, poniżej wsi Studzieniec. Wkra przeciwnie, wszedłszy w obszar powiatu pod Brudzicami, płynie szeroką podmokłą doliną z płn. na płd. wschód, przepływa pod Bieżuniem, od Młodzyna rozdwaja się, pod Stęszewem dzieli się na trzy koryta. Między Bieżuniem a Sokołowem lewe ramię oddala się o kilka wiorst i okrąża wyniosły obszar z wznios. do 580 st. Prawe ramię teź się rozdwaja, dzieli na trzy i cztery odnogi pod wsią Sokołowy Kąt. Pod Zgliczy Sierpc Sierpiszczyna Sierpno Sierpów Sierpienica nom Wkra wchodzi w pow. mławski i płynie w pobliżu granicy powiatu sierpeckiego, koło Glmojecka na małej przestrzeni stanowi granicę od pow. ciechanowskiego. Z obszaru powiatu spływają do Wkry nieliczne i drobne, kilkuwiorstowe strugi. Gleba powiatu piaszczysta i sapowata w części północnej, szczerkowa w środkowej. Co do żyzności powiat zajmuje przedostatnie miejsce w gubernii ostatnim jest mławski. Żyto i kartofle są głównemi produktami. Brak dróg bitych, oddalenie od dróg żelaznych i wodnych Sierpc i Raciąż odl. od Płocka o 40 w. , od st. dr. żel. Ciechanowa Sierpc około 9 mil, Raciąż około 80 w. , utrudniają rozwój rolnictwa i przemysłu fabrycznego. Droga bita I rzędu, łącząca Sierpc z Bielskiem Płockiem, przerzyna na przestrzeni 11 w. obszar powiatu; mniejszą jeszcze cząstkę powiatu przerzyna droga bita z Sierpca do Lipna. Zresztą poprzeprowadzane są kawałkami drogi bito II rzędu. Fabryk większych powiat nie posiada. W 1880 r. były czynne 4 browary 10 robot. z prod. na 13, 814 rs. , 2 fabr. octu z prod. 650 rs. , 7 garbarni 10 robot. z prod. 3540 rs. , 5 cegielni 20 rob. z prod. 15, 909 rs. , huta szklana we Władysławowie, 11 rob. z prod. 18, 000 rs. i 2 hamernie Poniatowo, 9 rob. z prod. 10, 450 rs. Ogólna suma produkcyi bez miasta Sierpca wynosiła 71, 682 rs. Prócz tego istniały jeszcze wiatraki około 50 i nieliczne młyny wodne. Jedynemi instytucyami kredytowemi są kasy wkładowozaliczkowe. W 1886 r. na 12 gmin było 11 kas, z kapit. 4782 rs. Śro dnia posiadłość przeważa w powiecie nad drobną. Większa własność obejmuje 128, 601 mr. , włościańska 51, 293 mr. Lasy zajmują około 26, 000 mr. Ludność powiatu z 47, 073 w 1867 r. podniosła się do 57, 024 w 1880 r. i 64, 000 w 1887 r. W 1880 r. było, oprócz katolików, 135 prawosŁ, 1091 ewang. i 9936 żydów. Szkoły początkowe istniały w 1883 r. trzy miejskie w Sierpcu i 21 we wsiach i osadach Raciąż, Bieżuń, Jonne, Lutocin, Żuromin, Kluczewo, Swojęcin, Sokołowy Kąt, Łoszewo, Siemiątkowo, Goleszyno, Bledzewo, Kossemin, Jeżewo, Lisewo, Borzewo, Studzieniec, Stawiszyn, Koziebrody. Uczących się było 1638 675 dziewcząt. Pod względem kościelnym powiat stanowi dekanat t. n. dyec. płockiej, obejmujący 18 parafii Bieżuń, Borkowo, Borzewo, Chamsk, Goleszyn, Gozdowo, Gradzanowo, Jeżewo, Koziebrody, Krajkowo, Kurowo, Lutocin, Mochowo, Raciąż, Rościszewo, Sierpc, Unieck i Zawidze. Prócz tego w Sierpcu znajduje się klasztor benedyktynek. Pod względem sądowym składa się z 1 okr. sądu pokoju dla Sierpca i trzech okręgów sądów gminnych Bieżuń, Żytów i Raciąż. Należą do I okr. zjazdu sędziów w Płocku. Pod Sie względem administracyjnym powiat rozdziela się na jedno miasto i 12 gmin Białyszewo, Bieżuń, Borkowo, Gradzanowo, Gutkowo, Koziebrody, Kossemin, Lisewo, Raciąż, Rościszewo, Stawiszyn, Żuromin. W skład gmin wchodzą osady miejskie, dawne miasteczka Bieżuń, Raciąż i Żuromin. Urzędy pocztowe trzy Sierpc, Bieżuń i Raciąż. Br. Ch. Sierpienica al Sierpcówka al. Mioduska, rzka, bierze początek w pow. płockim, na wschód od Bielska, płynie ku północy pod Giżynem, Majkami, wchodzi w pow. sierpecki i przybrawszy kierunek płn. zach. płynie pod Jeżewem, Grabcem, Borkowem, Sierpcem i pomiędzy Studzieńcem a Wymyślinem ucho dzi z lew. brzegu do Skrwy. Długa przeszło 35 w. J. Bliz. Sierpiejsk, mto nadet. , pow. meszczowski gub. kałuskiej, ob. Serpejsk. Sierpielice, ws, ob. Serpelice. Sierpień, ob. Elbląg t. II, 328. Sierpiszczyna, zaśc. nad bezim. dopł. Slizanki, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohoj skim, gm. Hajna, par, katol, poprzednio Haj na, teraz Łohojsk, ma 2 osady. A. Jel. Sierpnik, os. , pow. koniński, gm. i par. Tuliszków, odl od Konina 17 w. , ma 2 dm. , 11 mk Sierpno, wś, pow, bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrówka, o 60 w. od Bielska. Sierpów, w XVI w. Syerpowo i Syerzpow, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Leśmierz, par. Łęczyca odl. 5 w. ; wś ma 6 dm. , 79 mk. ; fol 8 dm. , 54 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 80 mk. Dobra Sierpów składały się w 1874 z fol. S. i Konary rozl. mr. 932 fol. S. gr. orn. i ogr. mr. 458, łąk mr. 41, pastw. mr. 33, lasu mr. 44, nieuż. mr. 48; bud. mur. 3, z drzewa 17; fol. Konary gr, orn. i ogr. mr. 230, łąk mr. 10, pastw. mr. 45, nieuż. mr. 23; hud. mur. 1, z drzewa 2; wiatrak Wś S. os. 16, mr. 11 wś Konary os. 8, mr. 13. W 1823 r. wykopano w S. dużo różnych monet, podobno z XI w. Na początku XVI w. S. i Konary dawały kościołowi paraf, w Łęczycy tylko kolędę po korcu owsa, dziesięcinę zaś pleb. w Modlny. W S. nie było łanów kmiecych, tylko dworskie. Z Konar zaś łany wojt. i kmiece dawały proboszczowi łęczyckiemu Łaski, L. B. , II, 351, 414. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś S. była własnością Piotra Smierzyńskiego Pawiński, Wielkp. , II, 58. Sierpów al. Sierpowo, niem. Zirpe, wś i fol. , pow. kościański Szmigiel, o 7 klm. na płd. wschód od Szmigla, przy dr. żol poznańskowrocławskiej; par. katol Radomicko, prot. Szmigiel, poczta i st. dr, żel w Starem Bojanowie, Z S. pochodził banita Łukasz Sier Sie Sierpienica Sierpiejsk Sierpielice Sierpień Sierpnik Sierpuchówka Sierpowe powski, na którego pochwycenie miasto Poznań wyprawiło w r. 1546 do Bojanowa 69 zbrojnych mieszczan; w r. 1564 należał S. do Andrzeja Górki; bisk. poznańskim płacono wówczas 24 gr. fert. z 2 łanów osiadłych. W r. 1580 były tu 3 łany os. , 5 zagr. , 1 komor. , młyn wodny i 30 owiec. Przy schyłku zeszłego stulecia dziedzicem S. był szambelan August Aleks. Bojanowski. Obecnie wś ma 23 dm. , 174 mk. 65 kat. , 109 prot. i 162 ha 131 roli, 7 łąk, 2 lasu. Fol. 4 dm. , 84 mk. wchodzi w skład okr. dwor. Radomicko. Sierpowe, sioło przy ujściu rzki Sierpy do Cny, pow. morszański gub. tambowskiej, o 18 w. od Morszańska, ma 303 dm. , 2477 mk. , cerkiew. Mieszkańcy, oprócz rolnictwa, zajmują się furmaństwem i flisactwem. Sierpówko 1. fol. do Wielkiego Gaju, pow. szamotulski, o 10 klm. na płn. wschód od Buku; par. Ceradz Kościelny, poczta w Bytyniu, st. dr. żel. w Buku; 8 dm. , 100 mk. Należy do hr. Kwileckich, dawniej do Teodora Cieleckiego. 2. S. , leśniczówka, tamże, 1 dm. , 8 mk. Sierpuchowo, mto pow. gub. moskiewskiej, przy ujściu rz. Sierpejki do Nary, o 4 w. od ujścia ostatniej do Oki, odl. o 92 w. na płd. od Moskwy, przy linii dr, żol. moskiewskokurskiej. W 1867 r. było tu 999 dm. 209 murow. , 14, 172 mk. 177 katol, 7 rozkoln, , 22 protest. , 2 machomet. i 47 żydów, 20 cerkwi wszystkie murowane, z których najdawniejsza soborna św. Trójcy, wzniesiona pierwotnie w 1380 r. a przebudowana w początku XVIII w. Miasto posiada 25 ulic 11 zaułków, 3 place, 867 sklepów, szkołę powiat. , szkołę paraf, męzką i żeńską, dom przytułku, szpital; bank miejski, założony w 1864 r. , z kapitałem 11, 390 rs. W 1869 r. było 1273 rzemieślników 326 majstrów; w 1870 r. było 36 fabryk, produkujących za 1, 901, 839 rs. , z których najważniejsze 9 fabryk perkalików z produkcyą 1, 399, 370 rs. , 1 fabr. sukienna z prod. 162, 000 rs, i 2 fabr. wyrobów skórzanych z prod. 184, 000 rs. . Majątek miasta, stanowi 896 dzies. ziemi, młyn wodny, dwa domy murowane, dwór gościnny z 16 sklepami i oddzielnie 24 sklepów, oraz kapitał 221, 515 rs. na cele dobroczynne. Dochód miejski w 1870 r. wynosił 54, 831 rs. Mieszkańcy zajmują się rzemiosłami, drobnym handlem oraz zarobkiem na miejscowej przystani i stacyi dr. żel Niewiadomo kiedy miasto zostało założonem, od początku jednakże prawdopodobnie stanowiło własność ks. moskiewskich. W 1328 r. otrzymał S. ks. Andrzej, syn ks. Iwana Daniłowicza. W 1374 r. S. stanowił dzielnicę ks. Włodzimierza Andrzejowicza Chrobrego, przyrodniego brata w. ks. Dymitra Iwanowicza, Miasto niejednokrotnie ulegało napadom nieprzyjaciół i tak w 1382 r. było zajęte i spustoszone przez Tochtamysza, chana Tatarów; w 1410 r. zburzone przez ks. litewskiego Świdrygajle. W 1571 r. zbiegł ztąd na Litwę ks. Iwan Bielski, któryj oszukany przez chana Dewlet Gireja, dozwolił przybliżyć się 100. 000 wojsku tatarskiemu pod S. , w którym znajdował się Iwan IV Groźny ze swemi oprycznikami. W 1556 r. obwarowano miasto. Od 1781 r. zostało mtem powiatowem. W 1787 r. było tu 18 cerkwi, 754 dm. 49 murow. , 5540 mk. , 30 zajazdów, 39 kuźni, 32 fabryk. St. dr. źel. moskiewskokurskiej odl o 2 w. od mta, pomiędzy st. Szarapowa Ochota o 10 w. a Oka o 6 w. , odległą jest o 92 w. od Moskwy a 410 w. od Kurska. Sierpuchowski powiat znajduje się w połu dniowej części gubernii, na lewym brzegu Oki i podług pułk. Strelbickiego ma 46, 53 mil al 2251, 8 w. kw. Powierzchnia falista, zwłaszcza na wybrzeżach rzek. Bezwględna wysokość dochodzi do 630 st. przy wsi Wosobie, 635 w. przy wsi Grydiukiw i 597 w. przy wsi Łukinie. Gleba w części ilasta, w części piaszczystogliniasta a na połuduie piaszczysta. Lasy zajmują do 73, 000 dzies. al 32 ogólnej przestrzeni Cała powierz chnia powiatu należy do systematu rz. Oki, tworzącej południową granicę. Z dopływów jej najważniejsze Nara i Łopaśnia. Jezior mało; wszystkie one znajdują się w południo wej części powiatu, w dolinie rz. Oki. W 1867 r. było w powiecie bez miasta 92, 163 mk. 18 katol, 864 rozkolników, 80 prote stantów, zamieszkałych w 403 osadach. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem, płody którego wystarczają na miejscowe potrzeby, oraz przemysłem rękodzielniczym; nadto w 1870 r. 7082 pracowało w fabrykach miejsco wych, których w t. r. było 83, z produkcyą na 6, 381, 474 rs. Z liczby fabryk najważniej sze 2 przędzalnie bawełny z prod. 2, 429, 400 rs. , 7 fabryk perkalików z prod. 2, 782, 508 rs. , 1 fabr. świec stearynowych z prod. 550, 500 rs. , 26 tkalni bawełnianych z prod. 357, 235 rs. , 1 fabr. drutu żelaznego z prod. 56, 700 rs. W powiecie było w 1870 r. 79 cerkwi 74 murow. , 1 monaster męzki i 1 żeński. J. Krz. Sierpuchówka, wś, pow. nowoaleksandrowski, gm. Dukszty, należy do dóbr Tomulin, dawniej Łopacińskich, później pijarów, dziś Smolewskiego. Sierpucie, Serputy, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Plissa, okr. wiejski i dobra dawniej Potrykowskich, następnie Kamieńskich Mniuta, o 11 1 2 w. od gminy a 50 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 29 mk. w 1864 r. podano 6 dusz rewiz. . Sierpowe Sierpówko Sierpuchowo Sierpucie Sieruty Sierski Las Sierzchów Sierzawy Sierżanty Sierzanka Sierwy Sierszew Siersza Sierśniowce Sierskowola Siersko Siereckie Holendry Siercz Schierzig Sierski SierskiLas, ob. leś. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk. Sierskie al. Siereckie Holendry, Siercz, niem. SchierzigHauland, pow międzyrzecki, o 6 klm. na pln. zach. od Trzciela, nad odnogą Obry; par. i poczta w Trzcielu Tirschtiegel, st. dr. żel. na Bukówcu o 6 klm. ; mają 64 dm. , 441 mk. 46 kat. , 395 prot. i 1222 ha 694 roli, 296 łąk, 126 łasu. S. istniały już przed r. 1793 i należały do Maks. Mielżyń skiego na Trzcielu. E. Cal. Siersko 1637 r. , Sziersko r. 1583, Siercko r. 1660, Syrsko i Sirsko r. 1424 i 1382, dziś Czersk ob. , o 7 1 2 klm. na wschód od Bydgoszczy, na praw. brzegu Brdy, naprzeciw Sierniczka. W r. 1382 Władysław, ks. opolski, nadając mieszkańcom Wyszogrodu Kujawskiego prawo niemieckie, przekazał im na własność Łoskoń, Pałcz, Wyszogród i Miedzyń i pozwolił wystawić most z przedmościem w Siersku Dokum. Kuj. Ulanowskiego, str. . 337. W r. 1424 r. król Władysław Jagiełło dał miastu Fordoniowi wsie Łoskoń, Pałcz, Wyszogród i Siersko, przyrzekł, że w S. wystawi most z przcdmościem, który miasto utrzymywać powinno, i pozwolił stawiać młyny o 2 kołach na jednym brzegu Brdy pod Sierskiem. W r. 1560 1583 wchodziło S. w skład par. Pechowo, odn. Lisewo; Krotoscy posiadali tam wówczas 3 łany osiadłe i 4 rzemieśln. , a Witosławscy 1 łan os. i 2 rzemieśln. Pawiński, Wielk. , I, 259, 260 i M. Borucki, Ziemia kuj. 176. W r. 1637 Władysław IV, nadając Bydgoszczanom wolną żeglugę na Brdzie, wymienia w odnośnym przywileju S. i pobliskie Bartodzieje H. Wuttke, Staedteb. d. L. Posen, str. 114, Sierskowola, wś, fol. i kol, pow. garwoliński, gm. Ryki, par. Żabianka, ma 50 dm. , 293 mk. Folw. , 120 mr. rozl. , należy do dóbr Ryki, ma glebę piaszczystą, 2 stawy zarybione, młyn wodny. Kol, 31 mr. rozl. , bez budowli, należy do dóbr Dęblin. Na wś przypada około 550 mr. W 1827 r. 31 dm. , 248 mk. W 1564 r. wchodziła już w skład ststwa stężyckiego, następnie ryckiego Ryki. Według reg. pob. pow. stężyckiego z r. 1569 wś Sierska Wola, w par. Ryki, miała 10 1 2 łan. , 4 zagr. , 1 kom. , 1 rzem. Pawiński, Małop. , 339. Sierśniowce, ob. Szerszniowce. Siersza, pow. chrzanowski, ob. Siercza. Sierszew, w dok. Czerszew, Czerssowo, Syrchow, Sirchowo, niem. Breitenfeld, os. wiejska z kość. prot. , pow. pleszewski Jarocin, o 11 klm. na wschódpółnoc od Jarocina; par. kat. Żegocin, par. prot. i poczta w miejscu, st. dr. żel. w Kotlinie o 9 klm. ; 24 dm. , 172 mk. 75 kat. , 97 prot. i 152 ha 137 roli, 4 łąk, 4 lasu; czysty doch. z ba roii 8, 40, z ha łąk 16, 40, z ha lasu 2, 00 mrk. W r. 1847 stanął w S. kościół protestancki, w miejsce starego, drewnianego. Przy budowie katoliccy dziedzice przyszli w pomoc biednej gminie i bezpłatnie ofiarowali drzewo i kamienie. W r. 1860 liczyła parafia w 20 os. 642 dusz, obok 3138 katolików. S. był odwieczną własnością Bożogrobców Miechowskich, osadzonych w Grodzisku. W r. 1566 przeszedł na własność prywatną ob. E. Calliera, Powiat kościański, 45 48, i Acta Hist. Pol. , I, n. 750 i leżał długie lata pustkami. Około 1840 r. wchodził w skład Małej Lubini, własność Stanisława Mycielskiego. E. Cal. Sieruty, jezioro w pow. newelskim, mające 9, 4 w. kw. obszaru, wchodzi w skład kanału Wielkołuckiego, łączącego Dźwinę z Newą za pośrednictwem rz. Uświaty, Łowaci, jez. Ilmen, rz. Wołchowy i jez. Ładogi. Jez. S. leży prawie w połowie kanału, w punkcie przewagi wód i zasila kanał swemi wodami. Na zachodnim brzegu jeziora przechodzi dr. pocz. z Witebska przez Suraż do granicy gub. pskowskiej. Sierwy, jezioro w pow. wileńskim, pod wsią Posierwy al. Posiewry. Sierzanka, karczma, pow dzisieński, w 3 okr. pol, , o 4 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. żyd. Sierżanty 1. zaśc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Hermaniszki, o 12 w. od gminy, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostrowiec. 2. S. , fol. szL, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 46 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. 5 katol. , 2 ewang. . 3. S. , zaśc. nad bezim, potokiem, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Wilna. 1 dm. , 7 mk. prawosł. 4. S. , dwór, pow. zawelski, gm. Kruki, o 55 w. od Szawel. Sierzawy, wś i fol. , pow. iłżecki, gm. Tarczek, par, Świętomarz, odl. od Iłży 30 w. ; wś ma 61 dm. , 383 mk. ; fol. stanowi majorat rządowy. W 1827 r. było 38 dm. , 201 mk. W połowie XV w. S. była własnością bisk. krakowskiego. Miała 16 łanów km. , 2 łany sołtysie, karczmę z rolą. Dziesięcinę dawano w części większej, wartości do 12 grzyw. , prepozyturze kieleckiej, w części zaś z pewnych ról bisk. krakowskiemu Długosz, L. B. , I, 442. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś S. , własność bisk. krakowskiego, miała 23 osad, 16 łan. , 2 rzem. , 2 łany sołtysie Pawiński, Małop. , 192. Sierzchów 1. wś i fol, pow. grójecki, gm. Kąty, par. Sobików, ma 175 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 39 mk. Fol. Sierzchów rozl. mr. 469 gr. or. i ogr. mr. 305, łąk mr. 16, łasu mr. 140, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1, z drzewa 13; las nieurządzony. Do włościan należy 266 mr. 2. S. , w XVI w. Syerchow, wś nad rz. Bzurą, przy ujściu rz. Rawki, pow. łowicki, gm. Kompüm, par. Bednary, odl 11 w. od Łowicza, 5 w. od Bednar, ma 22 os. , 198 mk. , 563 mr. 230 mr. pastw. , 36 mr. nieuż. . W 1827 r. było 20 dm. , 208 mk Należała do dóbr ks. łowickiego, w kluczu Kompina. Ks. mazowiecki Ziemowit, potwierdzając w Skierniewicach 1359 r. posiadłości arcyb, gniezn. , wymienia w ich liczbie Sierzchów. W 1478 r. arcyb. Jakub Sieniński nadaje kapitule łowickiej dziesięciny z S. in castellania Lovicensi. Pleb. w Bednarach dawano tylko kolędę po groszu z łanu. Bo S. należała przyl, zwana Turze pole, o któro toczył się spór z przyległą wsią Ząbki Łaski, I. B. , II, 249, 269, 527, 529. Oo do nazwy ob. L. Malinowskiego Studya nad etym. ludową Prace filologiczne, 1886 r. . 3. S. , w XVI w. Syrzchowo, wś włośc. , pow, kaliski, gm. Koźminek, par. Rajsko, odl. 14 w. od Kalisza, ma 61 dm. , 372 mk. W 1827 r. było 29 dm. , 220 mk. Na początku XVI w. kmiocie dają plob. w Rajsku za meszne po 2 miary żyta i 2 owsa z łanu Łaski, L. B. , II, 9. Wieś ta następnie przeszła na własność kollegium jezuickiego w Kaliszu, i stanowiła część dóbr jezuickich Lisków. Sierzchowo, pow. nieszawski, gm. Lubanio, par. Raciążek, odl. 28 w. od Radziejowa, posiada młyn parowy z prod. do 6, 000 rs. rocznie, wiatrak, cegielnią, 180 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 118 mk W 1870 r. fol. Sierzchowo rozl. mr. 823 gr. or. i ogr. mr. 593, pastw. mr. 135, lasu mr. 60, wody mr. 10, nieuż. mr. 25; bud. mur. 24, z drzewa 3; płodozmian 13polowy; las nieurządzony. Ws S. os. 22, mr. 27. Sierzchowy, wś, fol. , os. młyn. , pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Sierzchowy, odl. 8 w. od Rawy, na prawo od drogi bitej do Nowego Miasta, posiada kościół par. murowany, młyn wodny. W 1827 r. było 24 dm. , 217 mk. PoL Sierzchowy w 1885 r. rozl. mr. 675 gr. or. i ogr. mr. 624, łąk mr. 23, pastw. mr. 1, os. młyn. mr. 8, nieuż. mr. 19; bud. mur. 9, z drzewa 5; płodozmian 10polowy. Wś S. os. 17, mr. 175. Wodług urzęd, wykazu 449 mr. Os. prob. 6 mr. Kościół par. p. w. Wniebowzięcia N. P. Maryi istniał już w pierwszej połowie XV w. według akt konsyst. gniezn. Na początku XVI w, prawo patronatu mieli kolejno dziedzice S. i Małej wsi. Według wizyt. z 1609 r. stał tu kościół murowany, który zostawał długo w ręku heretyków. Wieś w 1609 r. należała do Wilkanowskiego i Domaniewskich. Dziesięcinę zarówno z kmiecych jak dworskich łanów pobierał pleban miejscowy Łaski, L. B. , II, 304, 306. S. par. , dek. rawski, 1389 dusz. Sierznia, wś i fol, pow. brzeziński, gm. Niesułków, par. Skoszewy, odl. 9 w. od Brzezin; wś ma 4 dm. , 70 mk. ; fol. 6 dm. , 125 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 206 mk. W 1885 r. fol. Sierznia rozl. mr. 462 gr. or. i ogr. mr. 418, łąk mr. 33, nieuż, mr. 11; bud. mur. 2, z drzewa 12; płodozmian 10polowy; cegielnia. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 17, mr. 21, wś Kazimierzów os. 8, mr. 162; wś Bertolłn os. 10, mr. 169; wś Janików os. 6, mr. 165. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1576 wś Sierznia, własność Krzysztofa Rusieckiego, miała 16 łan, 16 osad Pawiński, Wielkp. , II, 91. Sierzniki, w XVI w. Syernyki i Syerznyki, wś włośc, pow. łowicki, gm. Jeziorko, par. Łowicz kollegiata, odl. 3 w. od Łowicza, ma 54 dm. , 328 mk. , 1081 mr. 561 mr. pastw, i 29 nieuż. . W 1827 r. było 44 dm. , 218 mk. Wś ta należała do dóbr stołowych arcyb. gnieźn. Wojciech Jastrzębiec, arcyb. , uposażając kol legiatę łowicką w 1433 r. , nadał jej między innemi dziesięciny z S. Wartość dziesięciny z S. i poblizkich Wiorzynowic wynosiła 38 do 40 grzyw. Łaski, L. B. , II, 237, 243, 511, 551. W 1820 r. włączona została do dóbr księstwa łowickiego a w 1822 r. znowu włą czona do dóbr rządowych. R. O. Sierzniki, ob. Sierniki. Sierzno al. Sierzyno, niem. Zerrin, 1303 Syreno, 1437 Scryn, Sireno, wś, dobra i nadleś, król. w Pomeranii, pow. bytowski, st. p. Bytowo 6 2 klm. odl. , par. kat. Niezabyszewo. W księgach krzyż. z r. 1437 czytamy, źe S. obejmował 43 włók czynsz. , każda dawała pół grzywny i 2 kury, zbierali siano z pół morga od włóki. Z tych 43 włók było 9 pustych. Karczmarz płaci pół grzywny. Z 2 ogrodów pobiera sołtys trzecią część. Każdy czynszuje 1 korz. żyta, 1 jęcz. , 1 owsa i 10 kur. Cały czynsz wynosi, oprócz zboża, 17 grz. , 1 kopę i 18 kur ob. Gesch. d. Lande Laucnburg und Buetow, II, 299. S. dawało także czynsz w miodzie i to 1 pokowę pockoff i 1 1 2 naręcza str. 304. R. 1303 poświadcza sołtys Jancho i radni miasta Gdańska, że Janusz i Marquard, mieszczanie gdańscy, zostali od bisk. kujawskiego Gerharda na 10 lat uwolnieni od dziesięciny ob. P. U. B. von Perlbach, str, 545. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 donosi, że tu było 11 włościan cmetones, z których każdy dawał mesznego po 2 kor. żyta str. 76. Kś. Fr. Sierzputowo, dobra, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, własność niegdyś Sierzputowskich, obecnie Rogowskich, mają około 94 włók; młyn wodny. Za poddaństwa nale żało do domin. 7 wsi. z 116 włościanami płci męzkiej. A. Jel. Slerzputy 1. Marki i S. Zayajne, wś szl. , pow. łomżyński, gm. i par. Śniadowo. W 1827 r. S. Marki miały 16 dm. , 72 mk. , S. Za Sierzchowy Sierzchowo Sierznia Sierzniki Sierzno Sierzputowo Sierzchowo Siesławice Sierzyno Siesteryńce Siestratyn Siestronki Siestrzanki Siestrzeń Sierzyno Siesiki Siesito Siesiulki Sieśki Sieśkowszczyzna Sieslack gajno 17 dm. , 87 mk. 2. S. Młode i Stare, pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo. W 1827 r. S. Młode miały 9 dm. , 57 mk. , S. Staro 16 dm. , 60 mk. W dokum, sądowych z 1421 wymienione są S. Staro Dąbrowa, S. Stare Marki, S. Młode. Jest to gniazdo Sierzputowskich Gloger, Ziemia łomż. . Sierzyno, ob. Sierzno. Siesiki, żmujdzkie Siesikej, wś kośc. zwana mkiem i dobra nad jez. t. n. , pow. wiłkomier ski, gm. Siesiki, o 18 w. od Wiłkomierza. Ma 13 dm. , 337 mk. w 1859 r. , kośc. kat. par. , dom przytułku dla 6 starców, zarząd gminyszkołę wiejską w 1877 r. 54 dzieci. Kościół par. p. w. Zbawiciela, z muru wzniesiony w 1537 r. przez Stanisława, Melchiora i Abrahama Siesickich, dobrze dotąd zachowany, stoi za jeziorem. Na cmentarzu grzebalnym od niepamiętnych czasów kaplica N. M. P. Parafia katol. , dekanatu wilkomierskiego, 5327 dusz. Filia w Ponateracb, z kościołem N. M. P. z 1797 r. Gmina składa się z 5 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 27 wsi, mają cych 1137 mk. włościan. We wsi znajduje się zamieszkały do dziś dnia dawny zamek li tewski. Z czterech baszt pozostały tylko dwie, jedna okrągła a druga czworogranna. Zresztą rodzina Dowgiałłów, do której obecnie dobra należą, przy restauracyi gmachu zachowała, o ile to było możliwem, cechy starożytności i rozkład izb zamkowych. Zamek ten wzniesio ny został przez Dowmunta, jednego z pięciu synów Romunta, ks. na Ucianie, panującego w końcu XIII w. Dowmunt miał za żonę cór kę Inflantczyka Flandry, siostra której była za panującym wówczas w. ks. litew. Narymuntem, który przeniósł stolicę Litwy z No wogródka do Kiernowa. Podług innych da nych S. założone zostały przez Gabryela ks. Dowmuntowicza za Władysława Warneńczy ka. Pierwszą pewną wzmiankę o S. znajduje my w nadaniu kościołowi Siesickiemu w 1441 r. przez Bartłomieja Urbanowicza Snukis, szlachcica, niwy jego zwanej Ponatery, na której zobowiązał się zbudować kaplicę. Pa miątka po Dowmuntach przechowała się w na zwie kilku wsi około Siesik, zwanych Dowmontyszkami. Dowmuntowio ci z czasem na zwali się Siesickiemi od miejsca zamieszkania. Posiadali oni rozległe na około włości, między niemi Leonpol i Dziewałtów. W pierwszej połowie XVIII w. Elżbieta Dowmuntówna Siesicka, poślubiona Leonowi Radziwiłłowi, kraj czemu litew. , wniosła S. w dom Radziwił łów, od których nabyli Dowgiałłowie. Ci odnowili zamek i zamieszkali w niem. Dziś własność Stanisława Dowgiałły Tygodnik Powszech. Nr. 48 z 1880 r. . J. Krz. Siesito, jezioro w pow. horodeckim, w pobliżu jez. Sosno i Czerniasto, Przepływa przez nie rz. Łować. Siesiulki, okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Myto, okr. wiejski Papiernia, o 20 w. od Lidy a 11 w. od Wasiliszek, ma 2. dm. , 9 mk. katol, w 1864 r. 3 dusze rewiz. . Sieśki, wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudowo, o 19 w. od Białegostoku. 2. S. , wś i dobra, pow. bielski gub. grodzień. skiej, w 2 okr. pol. , gm. Maleszę, o 25 w. od Bielska. Sieśkowszczyzna, uroczysko, pow. białostocki, w 2 okr. poL, gm. Choroszcza, o 13 w. od Białegostoku. Sieslack, dobra z młynem, pow. iławkowski, st. pocz. Landsberg; 1135 ha, 42 dm. , 220 mk. Siesławice, w XV w. Swyealawycze, wś i fol, pow. stopnicki, gm. i par. Busk, odl. 14 w. od Stopnicy. W 1827 r. było 19 dm. , 135 mk. W 1875 r. fol. Siesławice rozl. mr. 471 gr. orn. i ogr. mr. 366, łąk mr. 29, past. mr. 47, nieuż. mr. 29; bud. mur. 4, 2; drzewa 9; pokłady gipsu i kamienia wapiennego. Wieś S. os. 38, mr. 320. W połowie XV w. 8. , w par. Busko, własność Mikołaja Biechowskiego h. Powała i Grzegorza Sowy h. Drużyna, miała 11 łan. km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 18 grzyw. , płacono dziekanowi sandomierskiemu. Karczma, 6 zagr. z rolą płaciły dziesięcinę dziekanowi, 2 folw, rycerskie dawały dziesięcinę, wartości 4 grz. , klasztorowi w Busku Długosz, L. B. , I, 314 i III, 90, 94. Siesteryńce, Sesteryńe, wś, pow. zwinogródzki, ob. Szesteryńce. Siestratyn al. Siostratyn, wś nad rzką Łonówką, pow. dubieński, na samej granicy austryackiej, niedaleko Radziwiłłowa, na płn. zachód od mka Krupca. Smolarnia. Starożytna osada, mylnie w dziejach mieszana ze Śniatyniem w wyliczeniu grodów, ustąpionych za Ludwika Węgierskiego Lubartowi ks, na Łucku. Siestronki, dobra, pow. połocki, własność Eugien. Jakołd Klepackiogo, mają 819 dzies, ziemi dworskiej. Siestrzanki Brzostowo, wś i fol nad rz. Biebrzą, pow. kolneński, gm. Jedwabno, par. Burzyn, odl. 35 w. od Kolna. W 1827 r. 14 dm. , 83 mk. W 1886 r. fol S. Brzostowo lit. A rozl mr. 703 gr. or. i ogr. mr. 328, łąk mr. 67, past. mr. 116, lasu mr. 169. nieuż, mr. 23; bud. mur. 7, drewn. 6; płodozm. 9polowy, las nieurządzony. Wś S. os. 19, mr146; wś Mocarze os. 6, mr. 80. Fol. S. Brzostowo lit. B, oddzielony od dóbr S. Brzostowo A, rozl mr. 261 łąk mr. 260, nieuż. mr. 1. Por. Brzostowo. Siestrzeń al Siestrzyń, wś i fol nad rzecz Siestrzewitów Siestrzewitów Siestrzyń Siestrzytów Sieszatów Sieszczyńska Sietecka Sietejów Sietesz Siethen Sietnica Sietno ką, pow. błoński, gm. Młochów, par. Brwinów, odl 17 w. od Błonia a 5 w. od Grodziska, posiada fabrykę kafli i cegielnię. W 1870 r. fol. S. rozl. mr. 569 gr. or. i ogr. mr. 387, łąk mr. 70, past. mr. 9, wody mr. 2, lasu mr. 16, zarośli mr. 38, nieuż. mr, 47; bud. mur. 7, drewn. 16. Wś S. os. 9, mr. 70. Siestrzewitów al. Siestrzytów, Siostrzytów, w XV w. Szestrzewythow i Syestrzewitow, wś i fol. nad rz. Wieprzem, pow. lubelski, gm. Jaszczów, par. Biskupice, odl, 32 w. od Lublina, przy linii dr. źel. nadwiślańskiej, o 14 w. od st. Minkowiec ku Trawnikom. Posiada pokłady kamienia wapiennego. W 1885 r. fol. 8. rozl. mr. 2427 gr. or. i ogr. mr. 708, łąk mr. 353, past. mr. 502, lasu mr. 792, nieuż. mr. 72; bud. mur. 7, drewn. 22; płodozm. 7 i 8polowy, las nieurządzony. Wś S. os. 74, mr. 574; wś Majdanek Stary os. 6, mr. 53. Długosz wspomina tę wś w par. Piaski Wielkie L. B. , II, 551. Wodług reg. pob. pow. lubelskiego zr. 1531 wś S. , w par. Czemierniki, miała 2 łany i młyn Pawiń. , Młp. , 350. Siestrzyń, pow. błoński, ob. Siesirzeik Siestrzytów, pow. lubelski, ob. Siestrzewitów. Sieszatów, fol. , pow. oszmiański, w 2 okr. poL, o 68 w. od Oszmiany, 1 dm. , 5 mk. kat. Sieszczyńska, st. dr. żel. orłowskowitebskiej, w gub. smoleńskiej, pomiędzy st. Iwanowskoje o 14 w. a Dubrowka o 12 w. , odl. o 275 w. od Witebska, 147 w. od Smoleńska a 213 w. od Orła. Sietecka góra, wzgórze leśne w obr. gm. Łukawca, w pow. cieszanowskim, na płd. od wsi i potoku Łukawca, pod 40 45 wsch. dłg. g. F. , a 50 4 płn. szer. , wznosi się 236 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Sietejów, w 1262 r. Setugow, Setutow, w XV w. Szyethnow i Szyethujow, wś i foL, pow. pińczowski, gm. Boszczynek, par. Skalbmierz. PoL S. wchodzi w skład dóbr Małoszów; wś ma 16 08. , 127 mr. W 1827 r. 11 dm, , 70 mk. Bolesław Wstydliwy, uposażając klasztor w Skale, nadaje mu w 1262 r. dodatkowo kilka wsi, między innemi i S. et quodam sors in Mlinoga, Baranow ot Setuyow villa quondam militaris I, 71. Przyległą wieś Baranów nabywa od wdowy po Baranie z Pełczysk ks. Salomea za XV grzyw, w 1266 r. Kod. Małop. , I, 88 W połowie XV w. wś ta, zabrana klasztorowi alienata, jak się wyraża Długosz, była własnością Jana z Kurozwęk h. Róża. Miał on 6 lan. km, , karczmę, 4 zagrod. z rolą. Dziesięcinę ztąd wraz z konopną, wartości do 12 grzyw. , dawano kanonii rzemiędzickiej w katedrze krakow. Z folw. rycerskiego i od 1 zagrod, dawano prebendarzowi w Michałowie Długosz, L. B. , I, 114 i III, 331. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś S. , w par. Skalbmierz, należąca do kaszt, krakowskiego, dzierżawio na przez Mleczkę, miała 5 łan. km. , 1 zagr. z rolą, 2 komor, bez bydła Pawiński, Małop. , 18, 441. Br. Ch. Sietesz, wś, pow. łańcucki, z kościołem par. rz. kat. , leży 5 klm. na zach. od Kańczu gi, nad pot. Sieteszą dopł. Markowskiego pot. . Gęsto zabudowana wieś wzdłuż potoku, ma w środku sadzawkę, kościół murow. i szko łę ludową. Obszar wsi tworzy równinę się gającą do 266 mt. wznies. , podnoszącą się ku płd. dosyć stromo w lesiste podgórza. Wieś wraz z wólką Lipnikiem 18 dm. , znacznie ku zach. wysuniętą, liczy 313 dm. 8 dm. na ob szarze więk. pos. i 1777 mk. 912 męż. , 855 kob. , 1744 rz. kat. , 1 gr. kat. i 32 izrael. Pos. więk. J. Lastowieckiego wynosi 602 roli, 71 łąk i ogr. , 10 past. i 685 mr. lasu; pos. mn. 1613 roli, 262 łąk, 118 past. i 97 mr. lasu. Par. dek. przeworski obejmuje Chodakówkę. Aktu erekcyjnego parafii nie ma, lecz w dokumencie Piotra, bisk. przemyskie go, z r. 1450 znajduje się między świadkami Urban, proboszcz kościoła in Syethesza. We dług wizytacyi bisk. Sierakowskiego założyli parafię Pileccy. Podczas napadu Turków w r. 1624 spustoszyli wieś Tatarzy a proboszcza Jana Suszkowskiego, uchodzącego do zamku, w Białobokach zabili. Według miejscowej tradycyi zbudowała istniejący kościół ks. An na Ostrogska około r. 1611. S. graniczy na zach. z Chodakówką i Markową, na płn. z Ga ciem, na wschód z Niziatyczami i Kańczugą a na płd. z Siedleczką. Mac. Siethen, ob. Sitno. Sietnica al. Sitanka, rzka, powstaje w obr. Turzy, pow. gorlicki; wkrótce przechodzi na obszar gm. Sietnicy; płynie krętym biegiem na wschód przez Sietnicę, Rozembark, Racła wice, Rinarowę; tu zwraca się na płd. , poczem zrasza płn. wsch. obszar Biecza, uchodząc do Ropy z lew. brzegu. Długośó biegu 17 klm. Sietnica, wś, pow. gorlicki, w okolicy pod górskiej i lesistej, u źródeł potoku t. n. , dopł. Ropy. Wś ma 123 dm. i 710 mk. 349 męż. , 361 kob. ; 682 rz. kat. i 8 izr. Skupia się w dolinie potoku. Obszar więk. pos. L. Ol szewskiego wynosi 147 roli, 10 łąk, 5 past. i 101 mr. lasu; mn. pos. ma 718 roli, 43 łąk, 123 past. i 49 aur. lasu. Par. rz. kat. w Rozembarku. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 121 liczyła Szitnicza 8 łan. km. , 3 komor, z by dłem i 1 bez bydła. Graniczy na wsch. z Rozembarkiem, na płn. z Rzepiennikiem Suchym, na zach. z Turzem a na płd. z Moszczenicą i Kwiatonowicami. Mac. Sietno, dwa pobliskie zaśc, pow. ihumeński, w 1 okr. poL i par. kat. Uzda, gm. Szack, Jeden z ich leży w pobliżu rz. Szaczy, jest Siewierz Siewałka Sietynki Sietyck Siety własnością Abramowiczów i ma około 4 1 2 włóki. Jeszcze w pierwszej połowic b. stulecia S. należało do domin. Szack Oskierków. Jest to okolica nieobjętych bagnisk mszystych, porosłych karłowatą sosną. A. Jel. Siety, pow. dzisieński, ob. Siaty. Sietyck, pow. piński, ob. Siteck. Sietynki al. Zawiele, zaśc, pow. święciański, w 4 okr. poL, o 71 w. od Święcian, ma 1 dm. , 7 mk. kat. Siewałka, wś, pow. nowoaleksandryjski, gm. Godów, par. Chodel. Siewiec 1. dobra, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Suchopol, o 23 w. od Prużany. 2. S. , dobra, tamże, o 24 w. od Prużany. Siewielany, wś, pow. trocki, w 2 okr. poL, o 41 w. od Trok, 17 dm. , 148 mk. kat. Siewielga, rzeczka, ob. Siwielga. Siewiersk, wś i fol, pow. włocławski, gm. Pyszkowce, par. Choceń, odl. 16 w. od Włocławka. W 1827 r. 12 dm. , 65 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 560 gr. or. i ogr. mr. 404, łąk mr. 56, past. mr. 17, wody mr. 64, nieuż. mr. 19; bud. mur. 12, drewn. 3; płodozm. 4 i 9polowy. Wś S. os. 15, mr. 16. Siewiersk, wyniosłe uroczysko leśne, po wiat rzeczycki, w obrębie gm. Sawicze, po między kotliną rz. Brahinki i bagniskiem jeziornem Delihoszcze, o 3 w. na płn. od wsi Czykałowicze. A. Jel. Siewierska Góra, wś i fol. , pow. będziński, gm. Wojkowice Kościelne. Wś ma 31 dm. , 252 mk. , 211 mr. ; fol. 5 dm. , 298 mr. Własność hr. Renarda i Eulenburga. Siewierski Nowogród, mto powiat. gub. czernihowskiej, ob. Nowogród t. VII, 254. Siewierugi, uroczysko koło Rużyna, pow. kowelski. Siewieruszki 1. Wielkie, w XVI w. Schyewyerusky, wś i fol. , pow. turecki, gm. Kowalo Pańskie, par. Tokary, odl. 12 w. od Turka. Wś ma 7 dm. , 54 mk. ; fol. 1 dm. , 13 mk. ; os. 1 dm. , 8 mk. Na obszarze wsi powstała kol. Maryanów ob. . W 1827 r. 13 dm. , 95 mk. 2. S. Mak, pow. turecki, gm. Kowalo Pań skie, par. Tokary, odl. 10 w. od Turka. Wś i kol. mają 16 dm. , 95 mk. ; fol. 3 dm. , 28 mk. Na obszarze S. powstała wieś Wojciechów. W 1827 r. 18 dm. , 167 mk. W 1879 r. fol. S. Małe rozl. mr. 222 gr. or. i ogr. mr. 201, łąk mr. 7, zagajniku mr. 2, nieuż. mr. 12; bud. mur. 4, drewn. 7. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S. Małe os. 20, mr. 64; kol. S. Wielkie os. 8, mr. 182; kol. S. Mało os. 8, mr. 98; wś Wojciechów os. 34, mr. 320; wś Rudunki os. 27, mr. 109; wś Nowy Świat os. 24, mr. 276; wś S. Wielkie os. 8, mr 79; wś Maryanowo os. 26, mr. 458. Na początku XVI w. dziesięciny z łanów dwor. oddawano kolejno jednego roku do Tokar, drugiego do Skęczniewa. Wieś należała do par. Tokary Łaski, L. B. , I, 405 i TI, 68. Według reg. pob. pow. sieradzkiego S. majus, w par. Tokary, miała w 1553 r. 3 łany, w 1676 r. 4 1 2 łan. S. minus w 1553 r. 3 1 2 łan. , w 1576 r. 5 łan. Pawiński, Wielkop. , II, 226. Br. Ch. Siewierz, 1232 r. Sewior, 1250 JSiewior, u Długosza Szyewyor, os. miejska, dawniej miasto nad rz. Przemszą Czarną, śród płaskowzgórza dochodzącego 1000 stóp npm. , pod 50 28 5 szer. płn. i 36 53 3 dłg. wsch. , pow. będziński, gm. Sulików, par. Siewierz. Leży przy drodze bitej idącej od Zawiercia, st. dr. żel. warsz. wied. odl. 14 w. , do Tarnowic na Szląsku, posiada kościół paraf. murowany, drugi filialny, szkolę początkową męzką i żeńską, sąd gminny, dom przytułku dla 11 starców, aptekę, około 300 dm. i do 2500 mk. , przeważnie chrześcian. Do osady należy 3281 mr. W 1827 r. było 261 dm. , 1344 mk. ; 1858 r. 265 dm. 14 mur. , 1586 mk. , samych chrześcian; w 1880 r. było 1989 mk. Domy ubezpieczone były w 1858 r. na 33, 370 rs. a dochód kasy miejskiej wynosił 1745 rs. Z zakładów fabrycznych istnieje tu fabryka kafli i wyrobów kamiennoglinianych. Doktór stale dojeżdża z Zawiercia a rejent z Żarek. Targi co dwa tygodnie, Rynek obszerny, brukowany, dwa zajazdy. Sfałszowany dokument z 1163 r. głosi, iż Kazimierz, ks. krakowski i sandomierski, nadał Vichfriedo filio Borgosii castra Sandech, Oświęcim et Sewor Kod. Małop. , II, 282. Według broszurki wydanej w 1786 r. Wiadomość o ks. Siewierskim, tenże Kazimierz darował w 1180 r. S. z Bytomiem synowi chrzestnemu Kazimierzowi, synowi Mieczysława, ks. raciborskiego. Ze S. był zdawna grodem świadczą kasztelanowie Jaksa i Wladimirus, występujący w dokum, z 1232 i 1252 r. Kod. Małop. , II, 51, 80. Konrad mazowiecki, uposażając klasztor w Staniątkach 1242 r. , nadaje mu karczmę w Witowie prope Siewior Kod. Małop. , II, 65. Klasztor tyniecki posiadał zdawna w S. novum forum, jatkę i karczmę, które następnie utracił Długosz, L. B. , III, 220. Pod S. stoczoną została w 1289 r. walka między Szlązakatni, popierającymi na tron krakowski Henryka Probusa, a Władysławem Łokietkiem, któremu w pomoc przyszli inni książęta polscy. Według rocznika Traski Mon. Hist. PoL, III, 852 Szlązacy i Niemcy ponieśli porażkę. Władysław ks. bytomski sprzedał S. w 1337 r. Kazimierzowi ks. cieszyńskiemu. Wacław ks. cieszyński odstąpił S. z księstwem całem Ducatus et terra Severiensis Zbigniewowi Oleśnickiemu, biskupowi krakow. , za 6000 grzyw. w 1448 r. W skutek oporu braci Wacława biskup musiał przemocą przy poparciu króla zajmować Siety Siewielany Siewielga Siewiersk Siewierska Siewierski Siewierugi Siewieruszki Siewiec Siewki Siewołocha Siewierz nabyte dobra, któro składały miasta S. i Czeladź, wsi Gołuchowiec, Łagisze, Wojkowice Komorne, Rzewniszów, Nowa Wieś, Strzyżewice. Pierwszy z biskupów Jan Rzeszowski podpisywał się zrazu Dominus et Haeres Ducatus ot Terrae Soverensis, lecz 1484 r. użył tytułu Dominus et Prinoeps Ducatus Severiensis. Odtąd następcy jego, tytułując się książętami siowierskimi, mieli prawo miecza, bicia pieniędzy i władzę udzielną nad szlachtą w tym okręgu osiadłą; sądzili w swem imieniu sprawy bez apelacyi, stanowili prawa, mianowali urzędników, nadawali przywileje, szlachectwo, słowem udzielnie rządzili w księstwie, niepodlegającem żadnym podatkom, ani ciężarom publicznym. Gdy Kazimierz, ks. na Cieszynie, zaczął rościć pretensye do tego księstwa, Zygmunt I zawyrokował 1518 r. , iż nie ma nullum jus ad dictum ducatum Seyeriensem. Bisk. Filip Padniewski zaprowadził 1567 r. w S. targi, stanowiąc ażeby od przejeżdżających kupców pobierano cło na pożytek miasta. Władysław IV w uniwersale do wojska 1634 r. zakazuje wszelkich w księstwie stanowisk, exakcyi i uciemięźliwości, wyrażając udzielne jest, od wszelkich podatków wolne i żadnym ciężarom niepodlegające siewierskie księstwo. Zamek, stojący na kępie pośród obszernego stawu, podźwignął i przyozdobił bisk. Piotr Tomicki, a bisk. Fran Krasiński nakazał 1574 r. obywatelom księstwa płacić pewien podatek na opatrzenie i utrzymanie gmachu w dobrym stanie. Stef. Czarniecki, kaszt. kijowski, po poddaniu Krakowa, stanął tu w październiku 1655 r. , jako w miejscu według umowy ze Szwedami wskazanem. Nieprzyjaciel nie dotrzymując zawartych układów, wpadł niespodzianie do miasta, zmusza garstkę wojska do przysięgi na wierność królowi szwedzkiemu i uprowadza pod Częstochowę. Często przebywali w zamku biskupi, przemieszkiwał w nim jeszcze Kajetan Sołtyk, który bił tu złote dukaty w 1762 r. i srebrne grosze 1761 r. Przechowywano tamże archiwum księstwa, składające się z ksiąg ziemskich od 1640 r. , grodzkich od 1545 r. i trybunalskich od 1643 r. Biskupi mieli tu swój dwór, swego kanclerza, sędziów i wójtów, nadawali nawet niekiedy szlachectwo, które naturalnie nie miało udziału w życiu politycznem kraju. Wobec reformatorskich dążeń z czasów sejmu czteroletniego te udzielne rządy księże nie mogły się ostać. Po zabraniu na rzecz państwa dóbr bisk. krakowskich, uchwałą z 11 czerwca 1790 r. osobna komisya wyznaczona została do rozpoznania stosunków księstwa siewierskiego, które uchwałą z 22 lipca 1790 r. wcielono do Korony. Ostatnim ks. siewierskim był biskup Feliks Turski. Pamiątką rządów biskupich są ruiny zamku, wzniesionego zapewne na murach pier wotnego grodu. Ztąd dolno i górne piętro mia ły różny całkiem układ. Zamek miał kształt czworoboczny, z wieżą, pod którą mieściła się brama wjazdowa z mostem zwodzonym. Ko śoiół paraf. p, w. św. Mateusza, nieznanej erek cyi, istniał już w połowie XV w. Wtedy był drewnianym a tylko chór był z kamienia. Proboszcz pobierał z 30 łanów miejskich i 2 wójtowskich dziesięcinę po fertonie szerok. groszy i posiadał, prócz roli, dwie sadzawki, z których jedna dawała co 2 lata po 20 flor. Pod miastem we wsi Gołuchowice, o 30 łanach kmiec. , był folwark praedium episcopalc sive castrense, largum, z którego dziesięcinę war tości do 2 grzyw. brał proboszcz Długosz, L. B. , II, 200. Kościół sam przebudował bisk. Kajetan Sołtyk w 1783 r. Drugi kościołek cmentarny p. w. św. Jana ma być bardzo sta rożytnym. Przechował się też starożytny ra tusz. S. par. , dek. będziński, ma 5571 dusz. W pobliżu miasta były dwie kuźnice fabricae Przedmiejska południowa i Jurgowska Długosz, II, 193. Około 1724 r. bisk. Kon stanty Szaniawski założył wielkie piece. Por. Wiadomość o księstwie Siewierskiem, War szawa bez daty 1786 r. . Opisy i widoki miasta i ratusza podał Tygodnik Illustr. z 1860 r. I, 109 i Nr. 1105. Br. Ch. Siewierz al. Siwer, jezioro w płn. wschod. części pow. dyneburskiego, do 8 w. długie a do 4 w. szerokie, ma 17 w. kwadr. rozległości podług pułk. Strelbickiego. Do 2 saż. głębokie, dno ma gliniastopiaszczyste. Brzegi północny i południowy po większej części wyniosłe, zrzadka tylko niskie, pokryto zaroślami brzozowemi. Od strony płn. wschodniej uchodzą do jeziora dwa niewielkie ruczaje, od strony zaś zachodniej wypływa rzka Dubna, prawy dopływ Dźwiny, do której uchodzi pod Liwenhofem. Poławiają się w niem w niewielkiej ilości szczupaki, karasie, okonie i inne ryby. Siewierz, Siewierszczyzna, Siewierska ziemia, nazwa nadawana dawniej dorzeczu Desny, t. j. północnej części dzisiejszej gub. czernihowskiej, oraz przyległym częściom gub. mohylewskiej, smoleńskiej i orłowskiej. Ob. Czernihów i Nowogród Siewierski. Siewierzyna os. młyn. nad rzką t. n. ., pow. noworadomski, gm. i par. Sulmierzyce, 1 dm. , 6 mk. , 29 mr. W 1827 r. 2 dm. , 14 mk. Siewken, ob. Żywek. Siewki, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. i par. prawosł. Derażyce, przy drogach z Derażyc do Mokreca i z Bereśniówki do Ciosny, ma 32 osad pełnonadziałowych; grunta wyborne, łąk i lasu dużo. Siewołocha, rzka w pow. ihumeńskim, mały dopływ Łoszy, zaczyna się w błotach Ale Siewierz Siewierzyna Siewken Siewruka ksino, pomiędzy wsiami i zaścian. Oziercy, Hacuk, Omelno, płynie w kierunku zachodnim około 5 w. lesistemi bagnami; stanowi grani cę pomiędzy gminami PereszewskaSłoboda i Puków. A. Jel. Siewruka, wś włośc, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Myto, okr. wiejski Wawerka, 28 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Wasiliszki. Siewruki 1. zaśc, pow. wileński, w 1 okr. poL, o 34 w. od Wilna, ma 4 dm. , 25 mk. kat. 2. S. , wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzeź Podberezie, okr. wiejski Ada mejciszki, o 18 w. od gminy, 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. 3. S. , wś, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. i gm. NowaMysz, ma 15 osad; grunta lekko szczerkowe. J. Krz. A. Jel. Siewrukowszczyzna, fol. pryw. nad Dzitwą, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , o 17 w. od Lidy, 6 mk. Siewrumańce, wś rząd. nad Wilią, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 30 w. od Wilna, 4 dm. , 38 mk. katol. Siewrymy, wś włośc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki, okr. wiejski Szudojna, o 37 w. od Lidy a 9 w. od Dziewieniszek, ma 3 dm. , 26 mk kat. w 1864 r. 15 dusz rew. ; należy do dóbr skarb. Traby. Siewsk, mto powiat. gub. orłowskiej, nad rz. Siewą i Morycą, wzniesione 744 st. npm. , o 150 w. na płd. zach. od Orła, przy trakcie poczt. do Głuchowa. Ma 1326 dm. 56 mur. , 7733 mk. 35 kat. , 8 protest. , 62 żyd. , 3 machom. , 12 cerkwi 10 mur. , monaster żeński św. Trójcy, 137 sklepów, dom przytułku, szpital, szkoła męska i żeńska, bank miejski, założony w 1863 r. , z kapitałem 10, 000 rs. Majątek miasta stanowi 3829 dzies. ziemi, 50 sklepów i młyn wodny. W 1869 r. dochody miejskie wynosiły 18, 713 rs. W 1871 r. było w S. 688 rzemieślników 391 majstrów, w tej liczbie 123 szewców; 48 fabryk, zatrudniających 148 robotników i produkujących za 240, 286 rs. Znaczny handel zbożem, konopiami i olejem konopnym. W mieście odbywają się targi co piątek oraz dwa jarmarki doroczne. Jest to stara osada, wspominana w latopisach już w 1146 r. ; wchodził wówczas w skład ks. czernihowskiego. W 1582 r. ostatecznie przyłączony do ks. moskiewskiego i przeznaczony na miejsce zesłania dla ludzi burzliwych. Za czasów samozwańców S. wytrwale stał po ich stronie. W czasie późniejszym służył za podstawę działań w wojnach toczonych z Polską. W 1708 r. zaliczony do gub. kijowskiej, od 1732 r. do gub. biełgorodzkiej, został mtem powiatowem namiestnictwa a w 1796 r. gub. orłowskiej. W 1781 r. było w S. 770 dm. drewn. , 2177 mk. , 10 cerkwi w mieście i 2 za miastem, monaster żeński Troicki w mieście i monaster męski Spaski pod miastem. Siewski powiat znajduje się w pld. zachod. części gubernii i podług pułk. Strelbickiego ma 72, 11 mil al. 3488, 2 w. kw. Powierzch nia przedstawia równinę, mającą spadek od płd. wsch. na płn, zachód. Gleba piaszczystogliniasta, zalegająca na pokładach formacyi trzeciorzędnej i kredowej. Zroszony jest rze kami systematu Desny płynącej po za granicami powiatu, z których ważniejsze Nawla, Nerusa i Iwot. Jezior nie wiele i nieznaoznne; błota spotykają się w dolinach rzek, zwłaszcza Nerusy i Siewy. Lasy zajmują do 30 ogólnej przestrzeni. Drzewostan stano wią dąb, brzoza i sosna. W 1877 r. było w powiecie bez miasta 111, 705 mk 28 kat. , 11 rozkol. , 26 protest, 17 żyd. , zamieszka łych w 201 osadach. W 1871 r. było 80 cer kwi 28 mur. i 1 monaster męski. Główno zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo i uprawa konopi. Z fabryk ważniejsze 1 cu krownia z produkcyą 50000 rs. i 10 gorzelni z prod. i 10, 455 rs. . Nadto znajdowało się w powiecie w 1871 r. 228 olejarni, 36 krupiarni i 300 młynów. J. Krz. Sieziony, zaśc w pobliżu rz. Jasienice, praw. dopł. Sławeczny, pow. mozyrski, o 1 w. od traktu poczt. mozyrskoowruckiego, w 1 okr. poL skryhałowskim, gm. Skorodno; grun ta piaszczyste. A. Jel. Sieża, rzeka w pow. wiaziemskim gub. smoleńskiej, prawy dopływ Koczni. Sięciaszka, w 1552 r. Sieciaszka, 1580 Senciaszka, wś włośc, pow. łukowski, gm. i par. Łuków, 82 dm. , 612 mk. , 1910 mr. W 1827 r. 74 dm. , 419 mk Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552 wieś królewska Sieciaszka, w par. Łuków, miała 40 osad. W 1580 r. p. Marcin Jaszewski, sługa starościński, od 14 włók osiadł. płaci fl. 14, od włóki bojarskiej fl. 1, od 6 zagród z rolami fl. 1 gr. 6, od 2 komornic bez bydła gr. 4. Suma fl. 16 gr. 10 Pawiński, Małop. , 300, 408. Sięcina, ob. Senchina. Sięganów, w XVI w. Szeganow, ws i fol. , pow. łaski, gmina Pruszków, par. Marzenin; wś ma 11 dm. , 169 mk. , 172 mr. ; foL 2 dm. , 14 mk. , 80 mr. Na początku XVI w. dziesięciny dawano kanclerzowi katedry gnieźn. , zaś pleban w Marzeninie pobierał tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 483. Sięganowo, os. nad jez. Gopłem, pow. słupecki, gm. Skulsk, odl. 46 w. od Słupcy. Jest tu posterunek straży pogranicznej 1 dm. , 6 mk. ; os. ma 1 dm. , 14 mk. ; należała do dóbr Łuszczewo. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk W pobliżu osady wyspa t. n. na jeziorze. Sięgów, pustka nad rz. Wartą, pow. wieluński, gm. Mierzyce, par. Działoszyn, odl. od Siewruka Siewruki Siewrukowszczyzna Siewrumańce Sieziony Siewrymy Sieża Sięciaszka Sięcina Sięganów Sięganowo Sięgów Sigielki Sigik Siglów Sigła Signalberg Signiówka Sigulina Sigutany Sihła Sihelne Sihven Siękno Siklawa Wielunia 17 w. , ma 7 dm, S. stanowi wraz z całą grupą pustek dziś osiadłych jedną całość ze wsią Bobrowniki. Ogółem jest 86 dm. , 674 mk. Siękno, os. , pow. kolski, gm. Budzisław Kolski, par. Kościelec, odl. od Koła 5 w. , ma 1 dm. , 13 mk. Siękowice al. Sękowice, część Hołego, pow. Rawa Ruska. Sig, jezioro w pow. ostaszkowskim gub. twerskiej, o 15 w. od Ostaszkowa, na płd. od jez. Seliger, z którem połączone jest rzką Sigówką. Ma 8 1 2 w. długości a przeszło 5 w. szerokości. Wypływa z niego rzka Sigówka, wpada zaś rzką Siżka, odpływ jez. Bielca. Na brzegach jego znajduje się 10 wsi. Sigarthsberg dok. , ob. Nowawieś. Sigda, Siegda, Sitte, wś, pow. wołowski, par. ew. Strappen, kat. GrossStrenz, W 1842 r. szkoła ew. , browar, gorzelnia, cegielnia, młyn wodny. Sigielki, ws, pow. biłgorajski, gm. Krzeszów. Sigik nazwa z mapy woj. topogr. , XIV, 3, jezioro w pow, sejneńskim, o 4 w. na płd. od jez. Duś, ma 2 w. długości, pół Bzcrokości. Siglów, grupa zabudowań w obr, gm. Rycerki Górnej, pow. żywiecki, nad pot. Płaskerówką, dopł. Rycerki. Br. G. Sigła, rus. Syhła 1. grupa domów w Gorajcu, pow. cieszanowski. 2. S. , grupa domów w Lublińcu, pow. cieszanowski. 3. S. , grupa domów koło Huty Rożanieckiej, pow. cieszanowski. Signalberg, góra pod wsią Obereisseln, w pasmie wyniosłości ciągnących się lewym brzegiem Niemna aż po Tylżę ob. t. V, 345. Signiówka, ob. Sygniówka. Sigulina, pot. i zab. , ob. Sygulina. Sigutany, wś, pow, poniewieski, w 2 okr. pol, o 47 w. od Poniewieża. Sihelne, wś w hr. orawskiem, na granicy Galicyi. Chów bydła, uprawa lnu, wyrób sprzętów drewnianych; trzy młyny wodne, 870 mk. 697 Polaków. Parafia kat. rozległa na 2 mile kwadr. Sibla, Sihloja, ob. Syhła. Sihła, Sihły, ob. Syhła, Syhły. SihvenDanierau, ob. Trelkowo. Sijańce al. Sijaniec, wś nad bezim, ruczajem, wypływającym z lasn Kurusz, powiat i ostrogski, okr. pol. annopolski, gm. S. , przy i starym trakcie z Ostroga do szosy brzeskokijowskiej, o 8 w. do Horynia, odl. o 13 w. od Ożenina, 19 w. na wschód od Ostroga a 140 w. od Żytomierza. Posiada cerkiew par. , zarząd gminny, szkółkę wiejską. Miejscowość wyniosła, gleba czarna z piaskiem pomieszana, na podłożu kamienistem, bardzo urodzajna. Poniżej wsi na ruczaju był staw i ślady grobli oraz młynu, dotychczas widoczne. Są również ślady dawnego dworu i zabudowań folwarcznych, otoczone zapuszczonym ogro dem, z pięknemi lipowemi alejami. Wś ogrom na, domy włościańskie oraz zabudowania go spodarcze porządne, widoczna zamożność. Wie le chat otaczają sady owocowe. Włościanie chodują wiele koni, bydła rogatego, trzody chlewnej i owiec oraz ptactwa. Pierwotnie wś ta należała do Firlejów, od nich przeszła do Bertmanów, następnie Kossowskich, po czem drogą wiana Worcelów, w ręku których dotąd pozostaje. Klucz sijaniecki stanowią wsi Tessów, Sadki, Chrynów, Ławrów i Mi latyn. Z. Róż. Sikanie, os. , pow. sieradzki, gm. Złoczew, par. Stolec, odl. od Sieradza 26 w. , ma 2 dm. Sikanka, rzka we wschodniej części pow. borysowskiego, w obrębie gminy Uchwała, prawy dopływ Moży, ma ujście do jeziornego rozlewu Moży, w pobliżu zaśc. Cit; długość biegu około 2 w. śród lesistych moczarów. Sikawa, fol. , pow. łódzki, gm. Nowosolna, par. Mileszki, odl. 4 w. od Łodzi, na prawo od linii dr. żol. z Koluszek do Łodzi; ma 5 dm. , 53 mk. W 1827 r. 7 dm. , 69 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 281 gr. or. i ogr. mr. 266, łąk mr. 2, past. mr. 3, nieuż. mr. 10; bud. mur. O, z drzewa 5. Do fol, należały poprzednio wś Budy Sikawskie os. 29, mr. 380; wś Antoniew os. 41, mr. 1026. Sikawica, wś włośc, pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów, ma 7 dm. , 72 mk, 154 mr. Sikawiec, wś, pow. liski, par. rz. kat. Polana; w spisie niepodana. Sikawka al. Siekawa, część wsi Cesarska Słoboda, w pow. czerkaskim. Sikawski Antoniew, kol. , pow. łódzki, gm. Nowosolna, par. Mileszki, ma 41 dm. , 340 mk. , 1015 mr. Sikawskie Budy, kol. , pow. łódzki, gm. Nowosolna, par. Mileszki, ma 25 dm. , 170 mk. , 379 mr. Sikkeln, rzeczka, dopływ Dźwiny w Kurlandyi. Sikkeln 1. dobra pryw. z kośc. ewang. , w okr. zelburskim, pow. iłukszteński, par. ueberlautzka. Do dóbr należą folw. Joanino Johannino, Hieroniwa i Opatrzność. 2. S. Neu, folw. dóbr pryw. Rozaliszki Rosalischeck, tamże. Siklawa al Siklawica, nazwa dawana przez górali tatrzańskich wodospadom. Siklawa, wodospad w dolinie Pięciu Stawów polskich, w Tatrach nowotarskich. Do Wielkiego Stawu spływa woda osobno z Czarnego, osobno zaś ze Zadniego pod Zawratem; a z Przedniego Stawu za pośrednictwem Małego Stawu przychodzi od wschodu, i dopiero z niego, jakby ze spólnego zbiornika spada po Siklawica Sikkeln Sikawskie Sikawski Sikawka Sikawiec Sikawica Sikawa Sikanka Sikanie Sijańce Siękno Siękowice Sig Sigarthsberg Sigda Sikorek tok po skale 204 st. 64 mt. wysokiej, two rząc największy wodospad w Tatrach, zwany Siklawą. Ob. Rostoka t. IX, str. 799. Gór ny brzeg wodospadu wznosi się 1636, dolny spód 1572 mt. Janota. Br. G. Siklawica, wodospad 14 mt. wysoki, utwo rzony przez potok Młyniska al. Młyniczny, w dolinie Strążysk, w Tatrach nowotarskich. Sikora 1. os. , pow. wieluński, gm. i par. Mierzyce niewymieniona w najnowszych spi sach urzęd. W 1827 r. 5 dm. , 27 mk. 2 S. , pow. szczuczyński, gm. Bełda, par. Rydzewo. Sikora, karczma w gm. Gierałtowiczki, pow. wadowicki. Br. G. Sikorce al. Sikorskie Holendry, pow. obornicki; o 3 1 2 klm. na płn. wschód od Gośliny Murowanej, nie istnieją od r. 1874. Ziemię wcielono do obszaru Boduszewa. W 1871 r. wchodziły w skład okr. wiejskiego holendrów Trojanowskich. Sikorczyna, las na płd. stoku góry Glinnogo 1021 mt. , w Beskidzie żywieckim, na obszarze Kamesznicy, pow. żywiecki, na le wym brz. potoku Bystrej. Z lasu tego spły wają wody do Bystrej. Jeden z potoków zo wie się także Sikorczyna. Długość biegu pra wie 2 klm. Br. G. Sikorek, pow. rypiński, ob. Sikorz Sikorka 1. al. Sikorki, wś i os. młyn. , pow. będziński, gm. Wojkowice Kościelne, par. Chruszczobród, leży w pobliżu drogi żel. warsz. wiedeńskiej, niedaleko st. Ząbkowice. Wś ma 15 dm. , 140 mk. , 190 mr. wlośc; os. młyn. 1 dm. , 10 mk. , 23 dwor. W 1827 r. 6 dm. , 28 mk. W połowie XV w. wś S. , w par. Chruszczybród, własność Mateusza Szewyerensis h. Nowina, miała 12 łanów, z których 7 pustych; z każdego łanu płacono 6 groszy szer. proboszczowi w Chruszczybrodzie. Były tam 2 łany sołtysie Długosz, L. B. , II, 195. 2. S. , oś. leś. , pow. będziński, gm. Poręba Mrzygłodzka, 1 dm. , 4 mk. 3. S. , wś, pow. olkuski, gm. Rabsztyn, par. Olkusz. W 1827 r. 6 dm. , 46 mk. Sikorka, rzka, prawy dopł. Narwi, uchodzi pod Sieluniem. Sikorka, część wsi Trześniowa, w pow. brzozowskim, nad Wisłokiem. Br. G. Sikornica, os. w obr. Swoszowy, pow. pilźnieński, na płd. stoku obszaru 487 mt. , nad pot. b. n. , spływającym przez Swoszowę i uchodzącym w Szerzynach do Olszynki. W r. 1880 było l5 dm. , 79 mk. Br. G. Sikornik Poduchowny, os. włośc, dawne probostwo, pow. wieluński, gm. Skomlin, par. Ożarów, odl. od Wielunia 10 1 2 w. , ma 2 dm. , 12 mk. Sikornik, dziś Góra św. Bronisławy, w zachodniej stronie Krakowa, tuż za Zwierzyńcem Półwsie Zwierzynieckie, po płd. stronie Błoń, a pln. doliny nadwiślańskiej, naprzeciwko klasztoru norbertanek wznosi się dość stromo pasmo wzgórzyste, biegnące niemal równolegle do doliny Wisły, i opadające tak ku tejże dolinie, jak ku Błoniom nader stromo. Dalej ku zach. nabiera to pasmo większej szerokości i kończy się również stromo na zachodzie nad równiną między Śmierdzącą a Olszanicą. Pasmo to obejmuje a Górę św. Bronisławy al. Sikornik aż po wąwóz przegorzalsko wolski; h las Wolski z Panieńskiemi skałami; c las Bielański z klasztorem kamedułów. Dział Sikornika, sięgający od klasztoru norbertanek aż po wąwóz przegorzakkowolski drożynę, wynosi 3 klm. dlugości a 2 klm. szerokości. Dawniej pokrywały go lasy liściaste. Wschodniej części tego działu nadaje lud nazwę Góry św. Bronisławy, a zachodniej Sikornika. Stoki północne strome, upstrzone wapiennemi skałkami, pokrywa dziś gaj krzaczysty, gdyż przed 10 laty wycięto piękny las brzozowy. Stoki zach. i połudn. przemienione w orne pola. Nazwę góry św. Bronisławy uzyskał Sikornik od pustelni św. Bronisławy, przez lat 40 zakonnicy klasztoru zwierzynieckiego, córki Stanisława Prandoty h. Odrowąż i Anny h. Gryff a siostry św. Jacka. Zmarła ona r. 1259. W r. 1702 wznosiła się tu drewniana kapliczka, którą lud pobożny odwiedzał. A. Grabowski w Opisie Krakowa przywodzi z kś. Teleżyńskiego Żywot wielebnej sługi bożej Bronisławy, Krakow u Grobla, 1782 rok 1759 jako czas zbudowania tej kapliczki za przełożeństwa ksieni Petroneli Poniatowskiej. Na tęczy jednak wewnątrz kapliczki był wmurowany kamień z napisem Tempore belli Suecii 1703, poniżej herb Habdank. Ten napis dowodzi, że r. 1759 tylko za rok restauracyi uważać należy. Było tu kilka obrazów w ołtarzu Chrystus Pan i błog. Bronisława. Po bokach portrety świętych z rodziny Bronisławy. Błog. Bronisława klęcząca na górze, zkąd widać kościół dominikański krakowski; na dole podpis P. P. X. Z. 1759 Petronela Poniatow. ska, ksieni zwierzyniecka. Dwa z tych obrazów, t. j. portrety rodziny Bronisławy, są pędzla Andrzeja Radwańskiego. Na cmentarzu, który okalał kapliczkę, stały dwa sarkofagi St. Rzewuskiego i Aleksandra Walickiego 1831. Na murze cmentarnym była płyta marmurowa ku pamięci Szczepana Humberta, dobroczyńcy szkoły technicznej w Krakowie. Obok tej kapliczki usypano r. 1823 mogiłę Kościuszki. Bryłowatość jej wynosi 9400 sążni sześć. , wysokość pionowa 18 sążni, a powierzchnia podstawy 1800 sążni kw. Roboty około sypania tej mogiły zaczęto 19 paźdz. 1820 a ukończono 25 paźdz. 1823. Koszt sypania czynił ogółem zł. pol. 139, 246. Siklawica Sikora Sikorce Sikorczyna Sikorka Sikornica Sikornik Siklawica Sikorskie Sikorszczyzna Sikory Sikornik Na wierzchołku mogiły kamień granitowy z napisem Kościuszce. Wzn. 333 mt. npm. szt. gen. . Widok ztąd rozległy. Z powodu wzniesienia murów fortyfikacyjnych i fortecy okalającej mogiłę, zburzono dawną kapliczkę św. Bronisławy i postawiono w 1857 r. nową, murowaną, w stylu ostrołukowym, tuż pod samą mogiłą. Ob. Skały Panieńskie. Br. G. Sikornik 1. wólka, w obr. Wojnarowej, pow. grybowski; 10 dm. , 53 mk. 2. S. , grupa zabudowań w obr. Wielopola, w pow. ropczyckim, na lew. brzegu pot. Podliwka, dopł. Wielopolki. Br. G. Sikorówka, potok, powstaje w obr. Krzeszowa, pow. żywiecki, pod Łamaną Skałą al Łomną, 934 mt. , zabierając wody spływające z północy z pod Leskowca 922 mt. . Płynie na wschód przez obszar Krzeszowa, a zwróciwszy się na płd. wschód przez obszar Kukowa, gdzie od lew. brz. zlewa się do Kocońki. Długi 7 klm. Pędzi kilka młynów. Sikorowo, , ws, pow. lepelski, własność Ignacego Korsaka, ożenionego z Józefą Korsakówną, córką Wincentego Złota księga, IX, 154. Sikorowo, Sycorovo r. 1250, wś i fol, pow. inowrocławski, o 5 1 2 klm. na płd. wschód od Inowrocławia, par. Góra, poczta w Łojowie, st. dr. żel. w Inowrocławiu. S. było odwie czną własnością kapituły włocławskiej; ks. Kazimierz potwierdził tę posiadłość z innemi przywilejem z dnia 6 października 1250 r. Dokum. Kuj. Ulanowskiego, str. 185 i Kod. Dypl Pol. Rzyszcz. , II, p. r. 1252. Zabrane przez rząd pruski, wcielone zostało do dome ny inowrocławskiej. W r. 1583 było tu 4 1 2 łan. os, jedna ćwierć, 2 zagrodn. i jeden kra wiec. Obecnie wieś liczy 130 mk. w 13 dm. Fol. ma 6 dm. , 109 mk. i 226 ha; cz. doch. gr. 2721 mrk 1884 r. . Właściciel Józef Mański Wś z fol tworzą okrąg, który ma 19 dm. , 239 mk 207 kat. , 32 prot. i 291 ha 226 roli, 29 łąk. E. Cal. Sikorowo, dobra na prus. Litwie, pow. darkiejmski, st. p. Karpowo; 220 ha, 13 dm. , 70 mk. ślad kolonizacyi polskiej. Sikorowszczyzna, os. , pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Lubowo, odl od Suwałk 32 w. , ma 4 dm. , 32 mk W 1827 r. 3 dm. , 30 mk. Sikorska Nowa Huta, ob. Neuhuette 1. Sikorskie, jezioro we wsi Sikorz, w pow. rypińskim, ma 15 mr. obszaru i do 30 stóp głębokości. Sikorskie, grupa zabudowań w obr. Soboniowic, pow. wielicki. Br. G. Sikorszczyzna, os. leś. , pow. wieluński, gm. i par. Dietrzkowice. Sikorszczyzna, wś i dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Górnica, o 10 1 2 w. od Grodna. Sikorszczyzna, fol, pow. mościcki, ob. Podliski, Sikory 1. wś włośc, pow. warszawski, gm. Góra, par. Wieliszew, ma 42 mk. , 270 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 42 mk 2. S. , kol. i os. , pow. sieradzki, gm. Krokocice, par. Małyń, odl od Sieradza 35 w. ; kol 5 dm. , 51 mk. ; os. 1 dm. , 3 mk W 1827 r. 10 dm. , 70 mk. 3. S, wś włość. i os. włośc. , pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Rypin, odl. o 3 w. od Rypina, ma 23 dm. , 120 mk. , 262 mr. W 1827 r. 15 dm. , 138 mk. Na obszarze wsi istnieje większa os. włośc, powstała z połączenia kilku osad, mająca 101 mr. 80 mr. roli. Przed 1864 r. wś S. należała do folw. Kowalki. 4. S. Duże i Małe, wś włośc, pow. sokołowski, gm. Kudelczyn, par. Rozbity Kamień. S. Duże mają 16 dm. , 101 mk. , 422 mr. , S. Mało 6 dm. , 36 mk. , 1C2 mr. W 1827 r. S. Duże miały 14 dm. , 96 mk. , zaś S. Małe 9 dm. , 50 mk. 5. S. Bogusławice, wś szl i fol, pow. sierpecki, gm. Gutkowo, par. Unieck, odl 33 w. od Sierpca, mają 4 dm. , 40 mk. , 162 mr. w tem 97 mr. fol. . W 1827 r. było 9 dm. , 38 mk. 6. S. Piotrowice, wś szlach. , przyległa z poprzednią, ma 9 dm. , 106 mk. , 200 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 21 mk. 7. S. Żelazki, fol. szlach. , przyległa z poprzedniem, ma 2 dm. , 13 mk. , 70 mr. W 1827 r. było 2 dm. , 11 mk. 8. S. , okolica szl, pow. mazowiecki, gm. Piszczaty, par. Kobylin. W obrębie jej leżą wsi szlacheckie a S. Bartkowięta. W 1827 r. 10 dm. , 62 mk b S. Bartyczki, W 1827 r. 6 dm. , 29 mk. c S. Janowięta. W 1827 r. 7 dm. , 50 mk. d S. Pawłowięta. W 1827 r. 10 dm. , 56 mk. c S. Piotrowięta. W 1827 r. 10 dm. , 57 mk. f S. Tomkowięta, W 1827 r. 7 dm. , 45 mk. g S. Wojciechwiięta. W 1827 r. 10 dm. , 45 mk. W 1421 r, osiadł tu niejaki Maciej Sikora i posiadłość swą rozdzielił między synów, których imiona pozostały dotąd nazwą tych działów Gloger, Ziemia bielska. Br. Ch. Sikory, wś i dobra, pow. białostocki, w 3 okr. pol, gm. Przytulanka, o 30 w. od Białegostoku. Sikory, wólka w obr. gra. Wojkowa, pow. mielecki, w równinie nadwiślaliskiej W r. 1880 było 5 dm. , 24 mk. Br. G. Sikory 1. wś, pow, łecki, st. pocz. i tel. Ełk; 444 ha, 17 dm. , 95 mk. Mieszkańcy przysposabiali zdawna klepki na potrzebę zamku łeckiego a za to byli wolni od orki. Od roboty klepek uwolniono ich r. 1564, oraz od pańszczyzny ręcznej i podwody. Za to jednak mieli dawać rocznie 7 grzyw. celem najmowania budników, którzyby w ich miej8ce robili klepki, oraz płużne oraczowskie od Sikornik Sikorówka Sikorowo Sikorowszczyzna Sikorska Sikorz Sikorze Sikorzec Sikorzyce Sikorzyn dymu, zwozić 45 korcy owsa do spichlerza królewskiego za wynagrodzeniem 5 szel. od korca, skosić jeden morg trawy i zwieść do obory lub do owczarni zakonnej. 2. S. , wś, tamże, pod Stradunami. Ks. Olbracht podaje r. 1556 do wiadomości, że ś. p. burgrabia Piotr Schwarz sprzedał majątek ziemiański, obejmujący włok 15, za pewną kwotę; książę zatwierdza to kupno potomkom pierwszych właścicieli, a mianowicie Dawidowi, Łukaszo wi, Marcinowi i Józefowi, synom sp. Stanisła wa Króla, oraz Piotrowi Kostkowi, Marcinowi Czynczce Tscbintzka i Marcinowi Czesiowi, nadając swe włóki prawem magdeburskiem ad utrumque sexum, oraz jedną służbę zbroj ną. 3. S. , dawniejsza nazwa wsi Gębałówki. Ad. N. Sikorz 1. wś, fol. i dobra nad rzką Skrwą, w malowniczem położeniu, pow. płocki, gm. Brwilno, par. Sikorz, odl. 12 w. od Płocka, posiada kościół par. murowany, szkołę po czątkową, karczmę, 45 dm. , 336 mk. W 1827 r. było 41 dm. , 322 mk. Dobra Sikorz składa ły się w 1881 r. z fol. Sikorz i Kobierniki, rozl. mr. 2593 fol. S. gr. orn. i ogr. mr. 984, łąk mr. 37, pastw. mr. 14, lasu mr. 966, nieuż. mr. 70; bud. mur. 6, z drzewa 20; płodozmian 11polowy; las nieurządzony; folw. Kobierniki gr. or. i ogr. mr. 408, łąk mr. 36, pastw. mr. 54, wody mr. 3, nieuż. mr. 21; bud. mur. 2, z drzewa 8; płodozmian 11po lowy; 2 młyny wodne. Wś S. os. 34, mr. 77; wś Kobierniki os. 22, mr. 60. Wymienia tę wś dokument Konrada mazow, z 1203 r. , po twierdzający dobra i dochody bisk, płockich. Podobno w akcie erekcyi kościoła parafialne go w 1386 r. podano, iź wieś zwała się pierwotnie Syedlecz, później Junosza Góra. Obe cny kościół murowany stanął około 1860 r. Poprzedni drewniany pochodził z 1692 w S. par. , dekan płocki, 1544 dusz. 2. S. i Siko rek, dwie wsi włośc. i os. młyn, pow. rypiń ski, gm. Sokołowo, par. Kikoł, odl. o 23 w. od Rypina, mają 19 dm. , 152 mk. , 358 mr. W 1827 r. 8 dm. , 71 mk. Os. młyn. należy do fol. Kawno. W 1789 r. w części S. , należą cej do par. Kikoł, Marcin Sumiński wysiewał 12 kor. żyta i pobierał czynszu z propina cyi 50 zł. Druga część par. Działyń stano wiła fol. dóbr Działyń; wysiewano tu 20 kor. żyta. Br. Ch. Sikorze, dok. 1225 tria Sicore, trzy jeziora w okolicy Złotowa, pewnie pod wsią t. n. ob. Kod. dypl Wielkopol. , Nr. 116. Kś. Fr. Sikorze, niem. Szykors, 1496 Sykorze, wś, pow. złotowski, st. p. i par. kat. Sępólno, 646 ha 522 roli. W 1885 r. 38 dm. , 52 dym. , 283 mk. , 81 kat. , 201 ew. Obok wsi znajduje się większa posiadłość, dawny folw. i kolonia od r. 1857; ob. Der Kr. Flatow von Schmitt. str. 269. Wodług podania leży w tutejszem jez. Borowo szwedzka kasa wojskowa str. 71. Wizyt. Jezierskiego z r. 1695 donosi, że dawniej dawano meszne od 4 włók, wówczas tylko od 2, po 1 kor. żyta i tyleż owsa, 2 spu stoszało włóki zostały przyłączono do dworu i z nich nic nie płacono. Kś. Fr. Sikorzec 1. przys, dóbr Krzyżkowico, w pow. rybnickim. 2. S. , przys. dóbr Łonice, w tymże powiecie. Sikorzyce, wś, pow. dąbrowski, w równi nie, na lew. brz. Dunajca; graniczy na północ z Wietrzychowicami, na płd, z Miechowicami Małemi a na zachód z Jadownikami Mokremi. Mała, zaledwie 77 dm. licząca osada, istniała już za czasów Długosza L. B. , I, 369. Wraz z obszarem więk. pos, , na którym znajduje się 2 dm. , przebywa tu stale 414 osób 208 męż. , 206 kob. ; 393 rz. kat. i 22 izrael. Obszar więk pos. ma 190 mr. roli, 2 mr. pastw. i 6 mr. lasu; pos. mn. 139 mr. roli, 8 mr, łąk i 108 mr. pastw. W spisie podatków z r. 1579 Pawiński, Małop. , 232 jest wymieniona tyl ko część Błońskich, która składała się z 2 kmieci na 1 łanie, 2 zagrod, 2 chałupników i rzemieślnika. Mac. Sikorzyce, w dok. Sikorschitz, pierwotna nazwa wsi Meesendorf. Sikorzyn 1. fol, pow. kościański Szmigiel, o 5 klm. na zach. płd. od Szmigla; par. Dłużyna dawniej Charbielin, poczta w Szmigla, st. dr. źel w Bojanowie, ma 2 dm. , 52 mk. Wchodzi w skład okr. dwor. Morownica. W r. 1395 pisała się z S. Macłma, prawująca się z Mikołajem Radomickim Akta gr. pozn. , wyd. r. 1888, n. 1960; r. 1564 należał do Jana Cykowskiego, który płacił od 4 1 2 łan. osiad. bisk. poznańskim 1 złp. 24 gr. fertonów. W 1580 r. były 2 łany os. , 3 ćwierci pusto, 5 kmieci mających po 3 ćwierci roli i 3 rzemieśln. Z biegiem czasu przyłączono S. do dóbr morownickich, dziedzictwa Małachowskich i Niegolewskich. 2. S. , wś, pow. krobski Rawicz, o 5 klm. na wschódpłd. od Rawicza, nad Dąbroźną dopł. Orli; par. Golejewko Czestram, poczta w Słupi Krobskiej, st. dr. żel w Rawiczu; ma 9 dm. , 69 mk, 8 kai, 61 prot. i 89 ha 51 roii, 17 łąk; czysty doch. z ha roli 10 97, z ha łąk 18, 02 mrk. S. wchodził w skład dóbr Stwolno. 3. S. , wś, pow. krobski Gostyń, o 6 klm. na płd. zach. od Gostynia; par. Krobia, szkoła w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Gostyniu; ma 22 dm. , 190 mk. 165 kat. , 25 prot. i 430 ha 397 roli, 14 łąk; czysty doch. z ha roli 12, 92, z ha łąk 20, 37 mrk. Powierzchnia pagórkowata, gleba kamienista. Przy kopaniu studni, na głębokości 34 stóp, znaleziono kawał drzewa dębowego, skamieniałego, strzałki piorunowe i glinkę czerwoną. Fol. ma obszaru 87, 67 ha Sikorz Sikuń Sikureni Silberbach Silber Silberbach 1 Sikorzyn Sikuty z czyst. doch. grunt, 1297 mrk. S. był wła snością biskupów poznań. i wchodził w sldad klucza krobskicgo; zabrany przez rząd, wcie lony został do domeny Chumiętki. Około r. 1564 było tu 5 półłanków osiadłych, 2 puste i role zwane Kątami. Regestra pob z r. 1580 wykazują 2 1 2 łan. osiadł. , 2 sołtysich, 1 zagrodnika i komornika; biskupom płacono po 1 złp. 6 gr. czynszu od półłanka. E. Cal. Sikorzyn, niem. Sykorschin, Sykorczyn, 1284 Sicorino, 1648 i 1710 Sikorzyno, dobra ryc. nad jez. Grodno, na Kaszubach, pow. kartuski, st. poczt. Szymbark o 5 5 klm. , st. kol. i par. kat. Kościerzyna o 9 klm. ; 761, 9 ha roli or. i ogr. , 77, 59 łąk, 18 47 past. , 13, 7 nieuż. , 2, 6 wody z folw. Lupinonhof; czysty dochód z gruntu 4955 mrk; gorzelnia parowa, chodowla bydła i owiec. W 1887 r. nabył Sikorzyn 3840 mr. na subhaście bank meiningeński za 207, 000 mrk długów hypotecznych było do 400, 000 mrk i odprzedał za 210, 000 mrk. Obwód dominialny obejmuje 1235 ha 1070 roli, z dochodem 5, 87 mrk z ha. Należą do tego S. , Lupinenhof 1885 r. 1 dm. , 6 mk. , Stara Huta 13 dm. , 83 mk. i Nowa Huta 11 dm. , 83 mk. , razem 310 mk. , 203 kat. , 107 ew. , 34 dm. , 54 dym. Szkoła lklas. ewang. liczyła 42 dzieci. S. jest starą osadą, należał do ziemi Piersznoj dok. Pirsna. R. 1284 nadaje ją wraz z 21 innemi Mestwin swej ciotce Giertrudzie ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 349. Od r. 1311 należał S. do wójtowstwa tczewskiego; r. 1389 wystawia w. mistrz Konrad Zoelner v. Rothenstein nowy przywilej; do r, 1419 miały te dobra prawo polskie, odtąd niemieckie. W 13letniej wojnie stał dziedzic 8. po stronie rycerzy ob. Zeitschr, d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, 135. Z gdańskich tablic woskowych dowiadujemy się, że 1398 r. Paweł Josibowich skarży Łukasza Botkomira z S. siokorsin, że zabił jego przyjaciela Brykir na drodze i złupił. Pozwany przed sąd, nie stawił się, dla tego zostaje z kraju wywołany ob. tamże, XI, 14. Wodług taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu Wojciech i Stanisław Sikorscy od włóki folw. 4 fl, Wybicki od 6 włók folw. i ogrod. 6 fl. 8 gr. , Jerzy Sikorski od 2 włok folw. 2 fl. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 174. E. 1710 dawało S. prob. w Kościerzynie mesznego 4 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 5. R. 1780 liczył S. wraz z Starą i Nową Hutą 44 kat. i 35 innowier. Wówczas należały dobra do Barbary Wybickiej ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 117. Kś. Fr. Sikorzyn, niem. Czykorzyn, posiadł. pryw. , pow. pucki, par. kat. Mechowo o 3 4 mili; obejmuje 43 mr. , 1 dm. , 12 mk. kat. Kś. Fr. Sikorzyniec, osada do Bicńkowic, w pow. Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 116. wielickim, przy drodze z Wieliczki do Brząnowic, u źródeł pot. Czerwona woda, lew. dopływu Raby. Składa się z 18 dm. i 72 mk. 36 męż, 36 kob. rz. kat. Graniczy na płd. wschód z Bienkowicami, na płn. z Gorzkowem, na wsch. z Byszycami a na płd. z Czechówką. Sikorzyńska Huta Stara i Nowa, ob. Sikorzyn. Sikorzyszki 1. zaśc. rząd. , pow. święciański, w 2 okr. poL, o 75 w. od Święcian, 3 dm. , 36 mk. kat. 2. S. , zaśc. nad jez. Kruszpokie, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski i dobra Dowgiałów Biebrusy, o 7 w. od gminy a 58 w. od Wilna, 1 dm. , 13 mk. kat. w 1864 r. 14 dusz rewiz. . Sikrog Sihkraggen, wś w Kurlandyi, zamieszkana przez Liwów ob. t. V, 357. Sikucin, w XVI w. Sykuczyn, wś i folw. , pow. sieradzki gm. i par. Szadek, odl. od Sieradza 15 w. ; wś ma 6 dm. , 57 mk. ; fol. 5 dm. , 39 mk. W 1827 r. 12 dm. , 150 mk. W 1877 r. fol S. rozl. mr. 529 gr. or. i ogr. mr. 272, łąk mr. 37, lasu mr. 201, nieuż. mr. 19; bud. mur. 3, drewn. 5; płodozm. 9pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 11, mr. 20. Na początku XVI w. z całej wsi dawano dziesięciny na stół arcybiskupi, zaś pleb. w Szadku tylko kolędę po groszu z łanu. Sikuń, rzeczka w pow. oszmiańskim, przepływa pod wsią Kropiwka, fol. Pokorzewo, wsią Rudziszki i osadą Sikuń. Sikuń 1. zaśc. nad rzeczką t. n. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Soły, okr. wiejski Zajezierce, o 6 w. od gminy, przy trakcie wileńskomińskim, ma 17 mk. 8 dusz rewiz. ; należał do dóbr Bonifacowo Benisławskich. 2. S. , chutor nad rzką t. n. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Soły, okr. wiejski i dobra Sulistrowskich w 1864 r. Kuszlany, o 2 w. od gminy a 17 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 25 mk. kat. W spisie z 1864 r. podany jako wś, mająca 2 dusze rewiz. 3. S. , os. karcz. nad rzką t. n. , tamże, o 19 w. od Oszmiany, 1 dm. , 7 mk. żydów. Sikuny, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 49 w. od Wiłkomierza. Sikureni, ob. Siekierzany. Sikuty 1. wś włośc. , pow. grójecki, gm. Nowa Wieś, par. Jasieniec, ma 11 osad, 49 mk. , 149 mr. W 1827 r. 8 dm. , 65 mk. Wchodziła w skład dóbr Falęcin. 2. S. , pow. makowski, ob. Pomaski S. Silben al Sieben, ob. Lemany. Silber, wś przy ujściu Kwissy do Bobrawy, pow. żegański, par. ew. Mallmitz, kat. Eisenberg. W 1842 r. 36 dm. , 240 mk. 13 kat. , szkoła ewang. Silberbach, dziś Brunoswalde, fol. do Kolińcza, pow. starogardzki. Kś. Fr. Silberbach 1 wś, pow. morąski, st. poczt. 39 Sikorzyn Sikorzyniec Sikorzyńska Sikorzyszki Sikrog Sikucin Sikuny Silice Silberberg Silberberg Silberhammer Silberhuette Silbersdorf Silbitz Silce Silczno Silec Silgiany Silginnen Silicze Siliczno Silinko Silinnen Siliszcze Siliszki Siliwki Siliwonki Quittainen; 720 ha, 118 dm. , 586 mk. 2. S. , wybud. , tamże, 7 dm. , 79 mk. 3. S. , fol. do Reichertswalde, w pow. pasłęckim. Silberberg 1. góra w pasmie wyżyn Górnej Kurlandyi, par. Selburg. 2. S. , góra pod SeLnepeln, w zachodniej połaci wyżyny kurlandzkiej, w par. Goldingen, 404 st. npm. Od S. odrywają się krótsze pasma gór w kierunku zachodnim ku morzu, oraz dłusze, ciągnące się w kierunku północnym. ŚilberBerg, góra w pow. frywałdzkim, wznios. 462 mt. , na obszarze wsi Rotwasser. Silberberg, ob. Srebrna góra. Silberberg, łaciń. Argyrium, miasto i forte ca, pow. ząbkowicki, na Szląsku prus. , leży na stoku płn. Sowich gór Eulengebirges, u źródeł pot. Pausebach, na wznies. 1200 do 1456 st. npm. , posiada do 1600 mk. , kopalnie rud miedzianych i ołowianych, fabryki zegar ków ściennych i kieszonkowych. Początkiem osady były kopalnie rod szebrnodajnych, ist niejące już w XIV w. Prawo miejskie osada otrzymała 1563 r. Fortecę wzniósł tu Fry deryk 11 1762 1777 r. kosztem 4 1 2 milion. talarów. Jest ona przeważnie wykutą w ska le. Wały jej wznies. 2040 st. npm. Obszerne kazamaty mogły pomieścić do 5000 ludzi. Kościół par. cwang. wzniesiony był 1578 do 1592 r. , od 1684 do 1707 r. oddany katolikom, spalony przy oblężeniu twierdzy w 1807 r. , nowo wzniesiony 1809 r. Jest także katol. kościół filialny, wzniesiony przez klasztor w Henrychowie 1709 r. Ludność w połowie katolicka. Br. Ch. Silberhammer 1. wybud. do Brentowa, pow. gdański górny, st. p. Wrzeszcz Lang fuhr. W 1885 r. 5 dm. , 47 mk. 2. S. , wybud. do Górnej Strzyży, pow. gdański górny, 3 dm. , 39 mk. Kś. Fr. Sllberhof, ob. Beliczek Bieliczek; w 1885 r. 7 dm. , 57 mk. Silberhuette, wybud. do Pobłocia, pow. wejherowski, st. p. Smażyn. Silbersdorf, ob. Srebrniki. Silbitz, 1369 Selewicz, wś, pow. niemczyński, par. kat. Niemczyn, ew. Praus. W 1842 r. 26 dm. , zamek i folw. , 239 mk. , 32 kat. , browar, gorzelnia, młyn wodny, wiatrak. Do S. należało Silbitzer Grund i Sildowe. Silce, węg. Kisfalud, wś w hr. beregskiem Węg. , kościół par. gr. kat. , 1246 mk. Silczno, ob. Siliczno. Silec, szczyt w pasmie Karpat, w dziale babiogórskim, na granicy Galicyi i Węgier hr. orawskie, na zachód od wsi Sidziny, w pow. myślenickim. Wznies. 1318 mt. npm. Od płd. las Czernica. Po wschod. stronie biją źródła pot. Sidzinki a z zach. i płd. stoku spływają wody do Zubrzycy. Po stronie płn. w jarze, zwanym Psią doliną, powstaje potok Ciśniawa, która wraz z Sidzinką i Głazami tworzy pot. Bystrę, lewy dopływ Skawy. Silec, niem. Schuelzen, lit. A, dobra ryc. , pow. rastemborski, st. p. Dryfort, 164 ha, 6 dm. , 42 mk. ; lit. B, dobra ryc. i wś, 500 ha, 16 dm. , 102 mk. ; lit. C, dobra ryc, 161 ha, 5 dm. , 33 mk. Ad. N. Silgiany, wś włośc, pow. trocki, w 3 okr. poL, gra. Butrymańce, okr. wiejski Girejkańce, o 4 w. od gminy, 69 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Punie. Silginnen, dobra, pow. gierdawski, st. p. Friedenberg; 1309 ha, 70 dm. , 409 mk. Silice, pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Sochaczew; w nowszych spisach niepodana. Silice al. Kwilice, niem. Quidlitz, wś na pol. Warmii, pow. olsztyński, st. p. Purda; 470 ha, 35 dm. , 170 mk. Silicze 1. własność ziemska, pow. borysowski, należy do Uzłowskich, ma 7 włók. 2. S. , wś i zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. poL, gra. i par. kat. Łohojsk. Wś ma 12 osad pełnonadziałowych; zaśc, własność Murawickich, 5 włók; grunta lekkio, w okolicy lasy sosnowe. 3. S. , wś, pow. prużański, w 1 okr. poL, gm. Rudniki, o 9 w. od Prużany. 4. S. , wś i dobra, tamże, o 11 w. od Prużany. Siliczno, 1780 Sliczna, u Kętrzyn. Silczno, niem. Schueltzen, dok. Seltz, wś, pow. kartuski, st. p. Wygoda, par. kat. Parchowo o 1 milę. Zawiera 15 gburstw i 5 zagr. , 1397 ha 922 ha roii, z dochodem 2, 35 mrk. W 1885 r. 41 dm. , 63 dym. , 335 mk. , 298 kat. , 37 ew. S. należało od r. 1381 do wójtowstwa mirachowskiego, ale miało prawo polskie, pola były więc na radła podzielone, z których sołtys czyli starosta posiadał 2 wolne. Za to musiał od drugich odbierać czynsz po 12 skojców i korcu owsa od radła ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, 40. Według wizyt. Rybińskiego z r. i780 liczyło S. 116 mk. kat. ; mesznego pobierał ztąd prob, parchowski 14 kor. żyta i tyleż owsa str. 516. W wizyt. Szaniawskiego z r. 17i0 czytamy, że S. dawało mesznego 12 kor. żyta i tyleż owsa str. 73. Silinko, pow. bukowski Grodzisk, ob. Sielinko. Silinnen, ob. Jagschen 3. . Siliszcze, ob. Sieliszcze, Siliszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Wirbaliszki, o 84 w. od Wiłkomierza, Siliwki, wś, pow. rossieński, w 1766 r. należała do starostwa grodowego rossieńskiego. W nowszych spisach niepomieszczona. Siliwonki, wś i foL, pow. konstantynowski, gm. i par. Huszlew. Wś ma 9 dm. , 71 mk. , 251 mr. ; fol. wchodzi w skład dóbr Dziadkowskie. W 1827 r. było 8 dm. , 60 mk, , par. Niemojki. Sillmenau Silm Silna Silnica Siliwonki Siliwonówka Silma Siliwonki Silne Siliwonki, pow. słonimski, ob. Seliwonki, Była tu papiernia. Siliwonówka al. Seliwonówka, wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Mołodeczno, okr. wiejski Rajewszczyzna, o 5 w. od gminy a 24 w. od Wilejki, przy b. dr poczt. z Wilna do Mińska, ma 7 dm. , 72 mk. prawosŁ w 1864 r. 32 dusz rewiz. ; własność Oskierków. Silkow, ob. Zelkowo. Silkowiczy, wś nad rzką Uźacią, pow. mosalski gub. kałuskiej, o 50 w. od Mosalska, ma 26 dm. , 191 mk. ; dwa jarmarki. Sillehnen, dobra, pow. morąski, blisko Morąga poczta, tel. , kol. żeL, 2 dm. , 47 mk. Sillein Zsolna, st. dr. źel. podkarpackiej, na przestrzeni RutkaBogumin Oderberg, odl. 21 klm. od Rutki. Sillen 1. dobra pryw. , okr. tukumski, pow. talseński, par. arwaleńska. 2. S. , dobra pryw. , w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandawska. Sillendorf, dobra pryw. , w okr. tukumskim, pow. i par, talseńska. Silleneeken, dobra pryw. , w okr. i pow. hazenpockim, par. piltyńskohazenpocka. Sillkoten, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Saugen; 89 ha, 7 dm. , 35 mk. Sillmenau Alt i Neu, 1344 Silmenow, wś, pow. wrocławski, posiada kościół par. ewang. ; par. kat. Kattern. W 1842 r. 47 dm. , zamek, folw. , 368 mk. 87 kat. , szkoła ewang. od 1784 r. . Kościół tutejszy wzniesiony i poświęcony został w 1805 r. , nabożeństwo odprawiano polskie i niemieckie. Silm, jezioro w pow. suskim, dawnej Pomezanii, na zach. od Jezierzyc. Na zach. brze gu leży wś Silna. Nad jeziorem stoi okop, którego obwód wynosi 229 kroków a średnica 60 kroków. Wydobyto z niego ułamki urn i kości ludzkie ob. Die vorgeschicht. Rundwaelle im westlichen Deutschland von Behla, str. 193. Kś. Fr. Silma, niem. Klein Steinersdorf, wś w Pomezanii, nad jez. Silm, pow, suski, st. p. i kol. i par. kat. Iława; 107 ha 84 roli. W 1885 r. 13 dm. , 29 dym. , 103 mk. , 9 kai, 94 ewang. R. 1505 nadaje kapituła pomezańska wsi przywilej na 30 włók, na prawie chełm. Sołtys dostaje 3 wolne włóki i trzecią część kar sądowych. Właściciele reszty włók dawać będą od każdej 1 grz. i płużnego po 1 korcu pszenicy i owsa i po 2 kury na Matkę Boską Gromniczną. Proboszczowi zaś po pół korca pszenicy i tyleż owsa ob. Gesch. d. Bist. Pomesanien V. Cramer, str. 207. W środku XVI w. mieszka tu Bartosz na 2 włókach ob. O ludności pols. przez Kętrz. , str. 207. Kś. Fr. Silna, rzeczka, dopływ Kordy, uchodzącej do Teterowa. Silna, rzeczka, dopł. jez. Rybojady, przez które płynie Obra. Powstaje pod Silną, na płd. wschód od Pszczewa, w pow. międzyrzeckim; płynie od półn. ku połudn. na Jabłonkę, gdzie przyjmuje strugę Pąchowską. Taż przed ujściem, na wysokości Dybnowa, zasila się strugą płynącą od Starego Folwarku i ucho dzi o 3 1 2 klm. na płn. od Trzciela. Długość około 7 klm. E. Cal. Silna 1. al. Silno, dawniej Sidlna, Siedlna, Szyedlna, wś, pow. międzyrzecki, o 5 1 2 klm. na płd. wschód od Pszczewa, 2 1 2 klm. od jez. Chłop, u źródeł Silnej, w okolicy wzgórzystej; par. i poczta w Pszczewie Betsche, st. dr. żel. na Bukówcu Bauchwitz o 11 1 2 klm. ; ma 70 dym. , 584 mk. 473 kat. , 110 prot. , 1 żyd i 1874 ha 1205 roii, 132 łąk, 361 łasu; czysty dochód z ha roli 3, 52, z ha łąk 6, 27, z ha lasu 1, 57 mrk; uprawa chmielu. S. była odwieczną własnością biskupów poznańskich. Rząd pruski sprzedał ją z całym kluczem pszczewskim. Zachodzące w aktach grodz. z lat 1386 1399 Silnowice są mylnie objaśnione jako Silna. Około r. 1564 było tu 11 1 2 łan. osiadł. , 2 sołtyskie i 6 pustych; biskupom płacono z łanu po 18 gr. czynszu, ćwierci owsa, 2 kapłony i 15 jaj, sołtys dawał 2 złp. 4 gr. ; a od łanów pustych, skoro je uprawiano, płacono po 18 gr. i tyle z karczmy; reg. pobor. wykazują 7 1 2 łan. osiadł. i 8 komorn. Na obszarze S. znajduje się jez. Linie. W nowszych czasach powstały tu holendry, Nową Silną zwane. 2. S. Nowa al. Nowesilno, niem. Neuschilln, Nowosilneńskie Holendry, tamże, rozciągają się wzdłuż wchod, wybrzeża jez. Chłop; 41 dm. , 301 mk. 286 kat. , 15 prot. i 1084 ba obszaru 754 roli, 99 łąk, 65 lasu. E. Cal. Silne i. al. Silno, wś nad rz. Korminą, pow. łucki, gm. S. , okr. pol, różyski, na płn. wsch. od Kotowa, do którego włości dawniej należała, odl. o 56 w. od Łucka a 200 w. od Żytomierza. 2. S. , wś, pow. rówieński, o 23 w. od Klewania. Silne błoto, obszar bagnisty pod Piątkiem, około wsi Kwilna, w pow. łęczyckim. Śród obszaru tego jest osada odl. 23 od Łęczycy, mająca 1 dm. , 18 mk. Silnica, Kielczanka, Dąbrówka, Sufraganiec, rzeczka, bierze początek na płd. od wsi Kajetanów, płynie w kierunku zach. połudn. pod Dąbrową, Kielcami i pod Białogonem wpada do Bobrka z lew. brzegu. Długa 14 w. J. Bliz, Silnica, rzeczka, ob. Trzcianka. Silnica Wielka, Sielnica, w XVI w. Syedlnycza major i Silnycza, wś, fol. i dobra nad bezim. lew. dopł. Pilicy, pow. noworadomski, gm. i par. Żytno, przy drodze z Żytnego do Maluszyna, odl. 20 w. od Radomska. Wś ma 58 dm. , 883 mk. ; fol. 6 dm. , 146 mk. W 1827 r. 40 dm. , 309 mk. Dobra S. Wielka składały się w 1885 r. z fol S. , Kępa i Wymysłów; os. Silkow Silkowiczy Sillehnen Sillein Sillen Sillendorf Silleneeken Sillkoten Silniczka Silnica młyn. Fryszerka; os. leśn. Gorgonin i Kozie Pole, rozl. mr. 3856 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 363, łąk mr. 78, past. mr. 79, lasu mr. 2566, sporny obszar mr. 16, nieuż. mr. 68; bud. murow. 6, drewn. 25; las urządzony, cegielnia, młyn wodny; fol. Kępa gr. or. i ogr. mr. 203, łąk mr. 61, past. mr. 47, nieuż. mr. 7; bud. drewn. 5; fol. Wymysłów gr. or. i ogr. mr. 325, łąk mr. 30, nieuż. mr. 13; bud. drewn. 11. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S. os. 51, mr. 445; wś Koziepole os. 12, mr. 261; wś Jacków os. 22, mr. 243. Na początku XVI w. Syedlnycza major, wś w par. Żytno, dawała dziesięcinę z dwu folwar. , trzech karczem i pewnych ról kmiecych plebanowi w Stanowiskach, wartości 4 grzyw. Z tej dziesięciny pleban oddawał prob. w Żytnem pół seksageny. Kmiecie dawali dziesięcinę kano nii gnieźn. , zaś pleb. w Żytnem tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 511, 615. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 we wsi S. major, w par. Zytnc, Krzysztof płacił z młyna, 3 os. , 5 1 2 łan. należących także do Zofii Silnickiej. Część Kacpra Silnickiego 7 osad Pawióski, Wielkop. , II, 277. Silnica, wś, ob. Sielnica. Silnicka Fryszerka, os. młyn. , pow. noworadomski, gm. Żytno, ma 2 dm. , 28 mk. . 60 mr. dwors. Istniała tu okolo 1850 r. fryszerka, wydająca do 1500 cent. żelaza rocznie. Silniczka, w XVI w. Schyelmycza minor, Schylnycza, Syelnyczka, wś, fol. i 08. fabr. nad bezim, lew. dopł. Pilicy, pow. noworadomski, gm. i par. Maluszyn, odl. 28 w. od Radomska, przy drodze bitej do Kurzelowa; posiada cukrownię własność hr. Ostrowskiego i spółki, w której 1869 r. wyprodukowano za 102, 000 rs. i pracowało 318 robotników, a w 1866 r. za 234, 540 rs. , przy użyciu 355 robotn. Wś ma 48 dm. , 508 mk. ; folw. 4 dm. , 67 mk. ; os fabr. 14 dm. , 236 mk. We wsi st. poczt. Dobra S. składały się w 1884 r. z fol. Silniczką i Polichno, rozl. mr. 2132 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 366, łąk mr. 96, past. mr. 98, wody mr. 19, lasu mr. 1087, w osad. mr. 56, nieuż. mr. 30; bud. mur. 11, drewn. 7; płodozm. 5 i 7polowy; fol. Polichno gr. or. i ogr. mr. 172, łąk mr. 80, past. mr. 66, wody mr. 2, zarośli mr. 31, w osad. mr. 12, nieuż. mr. 16; bud. mur. 2, z drzewa 13; płodozm. 8 polowy, las urządzony, pokłady torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 39, mr. 402; wś Barycz os. 11, mr. 73; wś Polichno os. 19, mr. 192; wś Czarny Las os. 4, mr. 32. W początku XVI w. wś ta, w par. Maluszyn, daje dziesięciny z łanów kmiec. swemu plebanowi, z ról dwors, zaś pobierał pleb w Niedośpielnie Łaski, L. B. , II, 211, 214. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 wś Silniczko, w par. Maluszyn, własność Piotra Maja, miała 10 os. , 2 1 2 łan. i młyn. W 1577 r. zapisano pod nazwą Barycz Pa wiński, Wielkop. , II, 276. Br. Ch. Silniki, ws nad rz. Łoszą, pow. ihumeński. Silno, pow. międzyrzecki, mylnie t. IX, 254, żm. Silna ob. . Silno, 1570 Szidlno, niem. Frankenhagen, wś zamieszkana przez tak zw. Kosznajdrów, w pow. chojnickim, w żyznej równinie, przy szosie i linii dr. żeL chojnickotucholskiej, o 11, 7 klm. od Chojnic a 12, 9 od Tucholi. Mała strużka wije się przez wś i wpada do istniejącego tu jeziora. S. ma agenturę pocztową, przyst. kol. r. 1884 urządzony, kościół kat. , filią Ostrowitego, szkołę 2klas. kat. 1887 r. 101 dzieci, 2 naucz. ; 1152 ha 1006 ha roli, z doch. 12, 53 mrk z ha. W 1885 r. 74 dm. , 121 dm. , 600 mk. , 520 kat. , 80 ew. Kościół św. Anny, w pruski mur stawiany, jest patronatu rządowego; oprócz Silna należą do niego Gockowice, Objezierze i Rocławld. Wizyt. Jezierskiego z r. 1695 donosi, że do kościoła należały 4 włóki, 2 z nich dzierżawił Piotr Szwark, 2 Marek Pack. Włościan było we wsi 13, dawniej 20; dają mesznego po 2 korce żyta a od leżących odłogiem pół korca. Młynarz daje 4 1 2 korca str. 186 196. R. 1368 nadaje komtur człuchowski Jan z Barkenfelde wiernemu Janowi, sołtysowi, jego prawym dzieciom i spadkobiercom 61 włók w dobrach silińskich Frankenheyn, na prawie chełm. Sołtys dostaje 5 wolnych włok, za to powinien służyć jak i inni sołtysi. Kościołowi udzielamy 4 wł. , z których się pleban będzie utrzymywał. Z pozostałych włók mają nam kmiecie co rok na św. Marcin dawać po 3 wiard. i 2 kury czynszu. Dajemy też pomienionemu Janowi trzeci grosz od sądu i drugą połowę czynszu karczemnego, a drugą połowę nam wiernie oddawać powinien. Z drugiej karczmy czynsz ma nam cały należeć. Chcemy też, aby possessorowie włók czynszowych pomagali nam przy budowlach na każdy rozkaz ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 11 i Odpisy Dregera w Peplinie, str. 116 b. Przywilej ten potwierdza Jan Sobieski w Grodnie 1679 r. Za czasów Rzpltej należało S. do ststwa tucholskiego. Lustr. z r. 1570 pisze S. ma włók 60, między temi 4 prob. ; dzierżawa Jerzego Zalińskiego 56 wł. osiadłych a 20 gr. , 5 ogrodn, a 2 gr. , 2 rzemieśl. opifices a 2 gr. , 2 karczmy dziedziczne a 20 gr. , 1 kowal 6 gr. , czopowe 40 gr. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu poddani od 33 wł. osiadł. , 22 pustych, karcz. , 3 ogrod. , 90 fl. 28 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 185. Młynarz płacił od 1 koła 2 fl. str. 186. Lustr. z r. 1664 donosi Wieś Silno, niemiecka, włók 60, wybraniecką Silnica Silno Silniki Silnicka Silsterwitz Silnowice Silnowice Silow Silsenaw Silskie Siltperch Siluki Siluppe Silz Silzkeini Siła Silanowica Siłoniszki Siłowiszki Siłowo Sima Simachy Simakówka Simanie Simanki Simany 1, soltyskich 5, collationis regiae pleban. 4, gburów 6; młyn płacił 45 fl. R. 1670 konfirmuje król Michał w Warszawie staro przywileje Grzegorza Giersza, potwierdzono od Władysława IV a spalone za wojen szwedzkich. Giersz mlyn znowu wystawił i posiada 5 1 2 wł. pół włóki należy oddawna do młyna, 1 wł. dla wysychania wody, dla rckompensacyi, dana została od ststy tucholskiego Albrechta Stanisława Radziwiłła, 4 są czynszowe, dalej rybołówstwo w stawie między dwiema śluzami; od młyna płaci 50 zł. , od 1 1 2 wł. 5 zł. 7 1 2 gr. , od 4 wł. 30 zł. R. 1703 nadaje ststa tucholski Kazimierz Bieliński Pawłowi Brugir 2 wł. puste Gaszowskie, które od 33 lat już używa, na wieczne czasy; pozwala mu nadto ryby łowić na jeziorze małemi sieciami i trzymać tyle owiec, ile może. R. 1703 nadaje tenże Maciejowi Pacek 2 wł. puste Depkowskie pod temiż warunkami. R. 1721 nadaje Jerzy Albrecht Jackowski, podkomorzy pomorski, ststa tucholski, Jerzemu Behrendt 2 wł. długo puste Rybakowskie; wolno mu piwo sprzedawać, ale powinien co rok 1 podwodę do Gdańska stawiać. R. 1758 potwierdza król August Maciejowi Lacko wskiemu i Józefowi Packowskiemu, sołtysom, ich przywileje, ale kontrybucye mają płacić według Krzyżaków. R. 1771 nadaje starościni tucholska Anna Golz Andrzejowi Lackowskiemu 2 wł. a Andrzejowi Grabowicz 4 wł, ob. Zapiski kś. Kujota w Peplinie. Tegoż roku nadaje taż starościna 2 wł. lemańskie Andrz. Jencz i jego spadkobiercom, Kś. Fr. Silnowice, pow. średzki, ob. Synowice. Silow niem. , ob. Stara Dąbrowa. Silsenaw, miejscowość zaginiona, wymieniona w gdańskich tablicach woskowych z r. 1396 ob. Zeitsch, d. Westpr. G. V. , XI, 57. Sliski potok, zapewne przekręcona przez mapistów nazwa pot. Lipnicy Suskiej ob. ; prawdopodobnie ma być Suski potok. Br. G. Silskie al. Sielsk, fol. we wsi Podniestrzany, pow. bobrecki. Silsterwitz 1. Gross, 1361 Sinstrowicz, 1381 Sinstirwicz, wś, pow. świdnicki, par. ew. KleinKniegnitz, kat. Zobten. W 1842 r. 54 dm. , wolne sołtystwo, 353 mk. 61 ew. , szkoła kat. , 2 młyny wodne. Wieś ta należała dawniej do klasztoru na Piasku we Wrocławiu. Ze wsi prowadzi droga na górę Sobótkę Zobtenberg. 2. S. Klein, wś, pow. świdnicki, par. kat. Zobten, ew. Klein Kniegnitz. W 1842 r. 54 dm. , królewskie podleśnictwo, 425 mk. 30 ew. , gorzelnia, młyn wodny. Dawniej własność klasztoru na Piasku we Wrocławiu. Siltperch dok. , niemiecka nazwa Ostrzeszowa, dziś Schildberg. Siluki, ws, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Żydomla, o 25 w. od Grodna. Siluppe, rzeczka w Kurlandyi, dopływ Wielkiej Irby. Silz, ob. Solec. Silzkeini, dobra, pow. rastemborski, st. p. Barciany; 267 ha, 14 dm. , 78 mk. Siła 1. niem. Szilla, młyn na polskiej Warmii, pow. olsztyński, blizko Olsztyna pocz. , tel. , kol. żeL 3 dm, 22 mk. 2. S. , miejscowość w tymże powiecie Kętrzyński, w spisach urzęd, nic podana. Ad. N. Silanowica, kol. , pow. dubieński, założona po wyciętym lesie, należy do dóbr Łopawicze. Siłoniszki, wś, pow. rossieński, gm. Szymkajcie, o 15 w. od Rossień. Siłowiszki, wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , 42 w. od Trok, 12 dm. , 100 mk. 15 prawosł. , 79 katol. O żydów. Siłowo, wś nad jez, t. n. , pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra ks. Radziwiłłów Czeress, o 4 w. od gminy a 29 w. od Dzisny, ma 8 dm. , 75 mk. 69 praw. i 6 katol. ; w 1864 r. 33 dusz rewiz. . Sima, wś nad rzką Simką, pow. jurlewski gub. włodzimierskiej, o 22 w. od Juriewa, przy trakcie z Juriewa do Perejasławia, ma 196 dm, 1533 mk, 2 cerkwie, szkołę, szpital wiejski, st. pocz. Od 1708 r. własność ks. Golicynych. Simachy, sioło nad jez. Dziewino, pow. orszański, gm. Wysockie. Simakówka, mylnie Somakówka, wś, pow. kamieniecki, należy do Kniahenina ob. . Simanie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 115 w. od Nowoaleksandrowska. Simanki, ws, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Mańkowicze, okr, wiejski i dobra hr. Tyzenbauzów Bołża, o 7 w. od gminy a 64 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. połockiej, ma 5 dm. , 47 mk. 21 dusz rewiz. w 1864 r. . Simany 1. wś rządowa, pow. dzisieński, w okr. poL, o 21 w. od m. Dzisny, 2 dm. , 15 mk. katol. 2. S. , wś, pow. lidzki, w 1 okr. poL, gm. i okr. wiejski Bielica, o 3 w. od gminy a 25 w. od Lidy, ma 3 dm. , 41 mk. W spisie z 1864 r. podana w trzech częściach należąca do dóbr Jelna Marcinkowskich miała 11 dusz rewiz. ; do dóbr. Istoki ks. Witgensteina 4 dusze i do dóbr skarb. Lida 6 dusz 3. S. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Mańkowicze, okr. wiejski i dobra hr. Tyzenbauzów Smycz, o 12 w. od gminy a 61 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. połockiej, ma 8 dm. , 38 mk. prawosł, i 23 katol. w 1864 r. 37 dusz rewiz. . 4. S. , wś nad rz. Wołmą, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, ma 4 osady; grunta szczerkowe, łąki dobre. 5. S. , wś. pow. orszań Simnau Simno Simbirsk ski, gm. Sierokorotno, w pobliżu błota Wiel kie. J. Krz. A. Jel. Simbirsk, ob. Symbirsk. Simbsen Nieder i Ober, 1444 Sympczen, wś, pow. głogowski, par. ew. Rostersdorf. Posiada kościół katol. , fil. par. Gramschuetz. W 1842 r. 57 dm. , 2 folw. 470 mk. 67 kat. , 3 wiatraki, szkoła ew. Do S. należało Walddorf, Waldvorwerk. Simbuchowo al. Troickie, wś nad stawem, pow. łukojanowski gub. niżegorodzkiej, o 66 w. od mta powiatowego, ma 420 dm. , 809 mk. , cerkiew św. Trójcy z 1680 r. Simeonówka, wś nad rz. Chorolą, pow. hadziacki gub. połtawskiej, o 45 w. od Hadziacza, ma 246 dm. , 1719 mk. , cerkiew. Simferopol, ob. Symferopol. Simionnek, ob. Ziemianek. Simkau, ob. Szymkowo. Simłyn, karczma w Byszowie, pow. podhajecki. Simmenau, niemiecka nazwa wsi Dziemiany pow. kościerski. Simnau 1. Gross, dobra, pow. morąski, st. p. Maldeuten; 1565 ha, 66 dm. , 357 mk. 2. S. Klein, wś, tamże, st. p. Jaskowo; 101 ha, 10 dm. , 43 mk. Simno, jezioro przy osadzie t. n. , w pow. kalwaryjskim, ma 210 mr. obszaru i do 36 st. głębości. Długie 2 1 2 w. , szerokie około 1 1 2 w. Wpływa do niego rz. Simnianka, zwana też Sperna a wypływa rz. Bombinia Bobrzonka, która je łączy z jez. Zuwinta. Simno, os. miejska, dawniej miasteczko, pow. kalwaryjski, w malowniczem położeniu nad rzką Simnianka Sperną i jeziorem Simno, do którego uchodzi rzeczka. Odl. 30 w. na wschód od Kalwarya, leży na połowie drogi z Kalwaryi do Olity nad Niemnem, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, sąd gminny okr. III, urząd gm. , st. pocz. , aptekę, rejenta, 229 dm. , 1722 mk. W 1827 r. było 140 dm. , 1020 mk. S. powstała na obszarze ekonomii królewskiej Olita, nadanej w 1536 r. dożywotnio Janowi Zabrzezińskiemu, woj. trockiemu, marszałkowi w. ks. litew. Zabrzeziński jednak wcześniej widocznie zarządzał tą ekonomią, jak tego dowodzą fundacye kościołów par. w Olicie i Simnie. W 1520 r. zaś buduje on w S. kościół i urządza parafią, która obejmowała wsi klucza metelskiego i częśó dóbr olickich zapewne z lew. strony Niemna. Jako uposażenie proboszcz otrzymał obszerne rolo przy osadzie, las Czarnoszyszka, dziesiątą toń z połowu na jeziorach przyległych, dziesięcinę z dóbr Metele zboże i jarzyny prócz owsa, dwa wiadra miodu przaśnego i kamień wosku. Dziesięciny te po wzniesieniu kościoła w Motelach przekazano tamecznemu proboszczowi. W 1626 r. Zygmunt III nadał osadzie prawo magdeburskie z sądami wójtowskimi, które przetrwały do końca niemal XVIII w. Po Zabrzezińskich S. wraz z Metelami nadane zostało w XVII w. Sapiehom a potom Wiszniowieckim. W 1799 r. król pruski podarował dobra S. ks. Karolowi BecksHolsztyńskiemu, z wyłączeniem miasta Simna. Dobra Simno al. Koleśniki ob. przeszły potem na własność prywatną. W 1864 r. na gruntach kościelnych osadzono bezrolnych. Obecny kościół paraf. murowany, odbudowany po pożarze w 1844 r. , należy do największych w gubernii. Zapewne rozmiary te zawdzięcza późniejszym Iprzobudowom, których dzieje nie są nam znane. S. par. , dek. kalwaryjski, 6955 dusz. S. gm. ma 5108 mk. , 13, 699 mr. obszaru. W skład gm. wchodzą Ajtwaryszki, Augieniki, Baleńszozyzna, Bobrowniki, Bogajewo, Bombiena, Bożowo, Buchcieniki, Czynszowniki, Dudakampie, Dusiele, Giłujcie, Gratowszczyzna, Jańczyki, Kajminy, Koleśniki wś i foL, Komisarówka, Kowalczuki, Kutyły, Litwańszczyzna, Margałówka wś i foL, Metelica wś i fol. , Ostep, Oteśniki, Pankowce, Pasauryszki, Pasieka, Pierszakiniki, Podusie, Pokaj, Simno, Skowogole, Sperna i Wójtowszczyzna. Br. Ch. Simnianka, rzka, wpływająca pod os. Simno do jeziora t. n. , nosi też nazwę Sperna od os. t. n. a bywa teź uważaną za początek Dawini dopł. Szeszupy. Simnowo, ob. Zimnowo. Simokowo, wś, pow. nowogródzki, ob. Siemakowo. Simon, ob. MegallenKiaul. Simonele, wś, pow. wileński, w 4 okr. poL, gm. Worniany, okr. wiejski Kuliszkl, o 5 w. od gminy, 55 dusz rewiz. ; własność Górskich 1864 r. . Simonetti, fol. , pow. morąski, przy Morągu; 2 dm. , 52 mk. Simoniszki, os. , pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. od Augustowa 74 w. , ma 2 dm. , 20 mk. Simoniszki 1. zaśc. rząd, nad rz. Swilką, pow. święciański, w 3 okr. poL, o 21 w. od Święcian, 5 dm. , 44 mk. katol. 2. S. , zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski Ciechanowiczki, o 18 w. od gminy, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szylany. 3. S. , dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 76 w. od Poniewieża. 4. S. , dwór, pow. szawelski, gm. Podubis, o 25 w. od Szawel. Simonow, ob. Symonów. Simonowce, węg. Simonyi, wś w hr. goemoerskiem, ma kościół paraf. ewang. , 773 mk. Simonowicka Rudnia, ob. Rudnia 76 t. IX, 926. Simonowicze 1. zaśc. nad rz. Uździan Simmenau Simbuchowo Simbsen Simłyn Simkau Simionnek Simferopol Simeonówka Simonowicze Simonowicka Simbirsk Simonow Simoniszki Simonetti Simonele Simon Simokowo Simnowo Simnianka Simonowce Simonsdorf Sina Simonowska Sinarna ką, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. gm. i par. katol Uzda, o 2 w. na północ od Uzdy, należy do dominium Kuchcice Zawiszów, obecnie Krasińskich, ma 9 osad; grunta i łąki dobre. 2. S. , Sywonowicze, Simonicze, wś i dobra nad rzeką Świnowody, pow. mozyrski, przy gośc. turowskomozyrskim, w 3 okr. pol turowskim, gra. Lclczyce. Wo wsi cerkiew paraf. p. w. św. Paraskiewii, drewniana, ma zdawnych zapisów 3 włóki i 2 morgi ziemi, około 400 parafian. Dobra, dziedzictwo Wiszniewskich, mają około 204 włók. Młyny znaczno, propinacya, łąk dużo, grunta lekkie. 3. S. , wś nad Ptyczą, pow. bobrujski, przy dawnej szosie brzeskobobrujskiej, w 4 okr. pol świsłockim, gm. Horodek, ma 30 osad, cerkiewka; lud trudni się rolnictwem, pszczolnictwem i rybołówstwem; grunta lekkie, łąk obfitość. Była tu st. pocz. , o 20 w. od Bohuszówki. Simonowska al Simonowicka Rudnia, pow. mozyrski, ob. Rudnia 76. Simonsdorf, ob. Szymon. Simony, wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol, gm. Zawyki, o 18 w. od Białegostoku. Simoradz, Schimoradz, wś, pow. skoczowski, na Szlązku austr. , par. ew. Skoczów, par. katol Baumgarten, posiada kościół filialny katol, 574 mk. , 1214 mr. Simorowicze al Zimorowicze, zaśc, pow. bobrujski, w 1 okr. pol, gm. Turki, par. kat. Bobrujsk, o 2 1 2 w. od st. dr. żel lipaworo meńskiej Kowalo, ma 60 osad; grunta piasz czyste. A. Jel. Simsdorf 1. fol dóbr Domecko, w pow. opolskim. 2. S. , ob. Płucnik. 3. S. , pow. prądnicki, ob. Gostomie. 4. S. , Simbsdorf, 1385 Semansdorf, wś, pow. bolkowicki, par. ew. Hohenfriedeberg, kat. kościół w miejscu, filia par. Hohenfriedeberg. W 1842 r. 68 dm. , 535 mk, 70 kat, , szkola ew. i katol, mlyn wodny i cegielnia. 5. S. , 1295 Simonis vüla, wś, pow. trzebnicki, par. ew. Psary, katol Kopska Wieś. W 1842 r. 62 dm. , 416 mk. 47 kat. , zamek i fol, szkoła ew. , browar, gorzelnia, cegielnia, wiatrak. 6. S. , 1391 Semamdorff, wś, pow. strzygłowski par. ew. Blumerode, kat. Obsendorf. W 1842 r. 2 dm. , folw. , 134 mk. 10 kat. , wiatrak. Simse, Simser, Synserna, rz. w pow. lidzbarskim, dopł. Łyny; leżą nad nią dobra Makohlen. Sina 1. rzeczka w pow. drysieńskim, lewy dopływ Indry, prawego dopływu Dźwiny. 2. S. , Sinia, Sinieja al Siniucha, łotew. Zyłupie, rzeka w gub. witebskiej i pskowskiej, lewy dopływ rz. Wielkiej Wielikiej, Wypływa w pow. drysieńskim z błota przylegającego do jez. Oświejskiego, o 1 2 w. powyżej wsi Sińszczyzna, płynie w kierunku płn. wschodnim przez powiaty siebieski i lucyński i ubiegłszy 55 w. wkracza do gub. pskowskiej, w której zrasza powiaty opoczkański i ostrowski. Początkowo S. płynie wąskim korytem wśród brzegów wyniosłych; następnie, zwróciwszy się na północ, rze ka dąży do wsi Katałowej szeroką, łączną doliną, pokrytą zaroślami oraz gajami brzozowemi r sosnowemi, przyczem brzeg prawy jest dość wyniosły, lewy natomiast niski. Po za Katałową dolina rzeki bardziej się roz szerza i dochodzi do 5 w, szerokości, aż do sioła Posyń i wsi Długie Dołgie, przy któ rych zwęża się 200 saż. Od wsi Długie S. robi niewielkie zagięcia do wsi Sladziewo i Łomasze i płynie wśród raszystego bagniska aż do ujścia do jez. Siniego na pogr. pow. lucyńskiego i sicbieskicgo. Po wyjściu z je ziora S. płynie w kierunku pln. wschodnim pomiędzy dość wyniosłemi, gliniastemi brze gami aż do granic gub. pskowskiej. W dalszym biegu brzegi rzeki są niskie. Ogólna długość biegu wynosi około 150 w. Po przy jęciu w siebie rzki Pleśnicy szerokość S. do chodzi do 5 saż. , po wyjściu zaś z jeziora Si niego do 10 a miejscami do 18 saż. ; głębokość rozmaita, od 2 do 5 i 10 stóp. Dno w grani cach gub. witebskiej ma wszędzie ilaste, grząskie, zrzadka tylko piaszczyste, w gub. pskowskiej natomiast twardo, zwirowate, miejscami kamieniste. Na wiosnę szeroko roz lewa, zatapiając okoliczne niziny. Spławna. W granicach gub. witebskiej znajdują się mosty pod fol Domanowo, przy wsiach Su raż, Katatowo, siole Posyń, wsi Łomasze, na trakcie pocz. z Siebieża do Lucyna, przy fol. Sinoziersku, Mozulu i wsi Szyrajewie. Bro dów w gub. witebskiej niema wcale z powodu grzęzkości dna, w gub. pskowskiej zaś liczno. Oprócz kilku drobniejszych przybiera rzkę Pleśnicę. J. Krz. Sina, dok z 1336 Styna, prawy przypływ Kłodawki, wpadającej do Kłodawy z z nią do Motławy, pow. tczewski ob. Kod, dypl Wielk. , II, 484. Sinarna, wś nad rzką t. naz. dopł. Sobu, pow. lipowiecki, w 1 okr. pol, gm. i par. kat. Ilińce, par. praw. Strzyżakowa, o 23 w. od Lipowca, ma 817 mk Podług Pochilewicza było tu w 1863 r. 325 mk. prawosł. i 51 kat. , przeważnie pochodzenia szlacheckiego. Po siada kapl katol par. Ilińce. Gleba pszenna, plantacya buraków do Babina. Wś ta należa ła dawniej do klucza ilinieckiego ob. Dań kówka. Antoni Jaroszyński testamentem za pisał ją Konstantemu Jełowickiemu, ten zaś sprzedał Janowi Drzewieckiemu; dziś syna jo go Józefa. J. Krz. Sincice, w XVI w. Syenczyce, ob. Siucica. Sinciliszki, fol, pow. szawelski, ob. Daubakiszki. Sincice Sinciliszki Simorowicze Simse Simoradz Simony Simonowicka Rudnia Rudnia Sine Sincimitz Sincimitz, dok. 1178 Sincimis, Cincimek, 1279 Cincimiz, wś zaginiona pod Gdańskiem. W 1178 nadaje ją Sambor klasztorowi cyBtersow w Oliwio ob. P. U. B, v. Perlbach, str. 4. Kś. Fr. Sińcza, mylnie Sieńcza, ws i fol. , pow. ihumeński, poprzednio w 2 okr. pol. smiłowickim, teraz 4 puchowickim, gm. i par. prawosł. Omelno, katol. Błonic. Wś ma 24 osad; folw. , niegdyś własnośc Burzyńskich, obecnie Ratyńskich, należy do domin. Omelno. Lud, oprócz rolnictwa, trudni się kołodziejstwem, wyrobem sań, duh do zaprzęgu, rogóżek lipowych i pszczelnictwem w lasach okolicznych. I Grunta lekkie, łąk i pastwisk obfitość. Sińczyce al. Siniczyce, wś nad odnogami rz. Strumień, pow. piński na Zarzeczu, przy groblowej drodze ze wsi Morocznej do wsi Newla, w 2 okr. pol. lubieszewskim, gm. i par. Moroczna, ma 16 osad; cerkiewka filialna z 1790 r. , fundacyi duchownego Lacewicza, p. w. św. Mikołaja, uposażona jest 1 1 2 włóki. Lud rybaczy i flisaczy, miejscowość bogata w łąki i rybę. W XVI w. S. należały do Olizarów. W 1554 r. Olizar Dymitrowicz, zapisując swojemu siostrzeńcowi Tiunikowi Mańkowicze, oddaje i część S. ob. Rewizya Puszcz, wyd. Wil. Arch. Kom. , str. 69. Sindruny, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 39 w. od Poniewieża. Sine Góry, Blauberg, w Kurlandyi, ob. Blękitne Góry. Sinelnikowo, st. dr. żel. łozowosewasto polskiej, w gub. ekaterynosławskiej, pomiędzy stacyami Zajcewo o 16 w. a Sławgorod o 22 w. , o 92 w. od st. Łozowej a 478 w. od Sewastopola. Sinewody, ob. Siniucha. Sinhajewski, Singajewski, potok w pow. berdyczowskim, płynie pod Kaszperówką i uchodzi do Hujwy. Sinhajówka 1. wś, pow. berdyczowski, w pobliżu traktu pocz. berdyczowskiego, w 1 okr. poL, gm. Puzyrki, o 12 w. od Berdyczowa, ma 375 mk W 1863 r. było 297 mk. i 821 dzies. Cerkiew drewniana p. w. św. Mikołaja, niewiadomej erekcyi. Do par. należy ws Sadki. Należy do dóbr Zakutańce Weleżyńskich w 1863 r. . 2. S. al. Sihnajówka, wś u źródeł Zgniłego Taszlika, pow. zwinogródzki, w 1 okr. pol. , gm. Szpoła o 7 w. , o 39 w. od Zwinogródki, ma 2097 mk. w 1863 r. 1567 mk. . Cerkiew p. w. św. Mikołaja, z muru wznies. w 1837 i nast. na miejsce dawniejszej w 1769 r. , uposażona jest 37 dzies. ziemi. Włościanie na mocy umowy wykupnej nabyli 1180 dzies. za 54, 492 rs. Pod wsią znajduje się wysoka mogiła, należąca do t. zw. strażniczych, w około zaś wielo mniejszych. Wś należy do dóbr szpolańskich Abazów, poprzednio gen. Orłowa. J. Krz. Sini 1. Kamień, uroczysko, pow. grodzieński, w 5 olvr. poL, gm. Jeziora Oziery, o 30 w. od Grodna. 2. S. Ruczaj, pow. święciański, ob. Ruczaj Sini. Sinia 1. rzeczka, prawy dopływ Swisło czy, zaczyna się w pow. bobrujskim, przy granicy pow. ihumeńskiego, w gm. Zamosze, płynie w kierunku wschodnim koło wsi i fol warku Protasowicze młyn na rozlewie, o 3 w. za Protasewiczami zasila się z prawej stro ny rzeczką Sinicą, płynie ku Osipowiczom i tu przeciąwszy linię dr, żeL lipaworomeń skiej, kieruje się bardziej na północ; od zet knięcia się z rzką Bułgarką stanowi na prze strzeni przeszło 3 w. granicę pomiędzy pow. ihumeńskim i bobrujskim i wreszcie ma uj ście. Długość biegu przeszło 3 mile, w dol nym biegu łąki obfite. Skanalizowana po 1878 r. 2 S. , ob. Sina. A. Jel. Sinia 1. Góra, wś nad Berezyną, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. i dobra hr. Chreptowiczów Wiszniów, okr. wiejski Weronie, o 7 w. od gminy a 41 w. od Oszmiany, ma 13 dm. , 70 mk. , w tej liczbie 23 prawosł. i 47 katoL w 1864 r. 42 dusz rewiz. . 2. S. Grzęda, uroczysko leśne w pow. ihumeńskim, gm. Dudzicze, ma przeszło 3 włóki, należy do dziedzictwa Jelskich Zamość. W kotlinie wśród lasów rybne jezioro, mające 7 morgów, od północnej strony którego dość znaczna góra, sosniną porosła, zwana Borsukową. Siniak al. Konstantynówka, chutor nad rzką Kózką, pow, kijowski, w 1 okr. poL, gm. Dymer, par. praw. Demidów o 4 w. , o 36 w. od Kijowa, ma 2 osady, 8 mk. , staw, młyn. Pochilewicz podaje 25 mk. Siniak al. Syniak, szczyt lesisty z zakładem żelaznym Augustów, stanowi płn. zaoh. kończynę pasma Zełemianki, w obrębie miasta Skola, w pow. stryjskim, na płd. od Skola, nad przys. Augustowem al. Demnią Górną, na praw. brzegu Oporu, między nim od zach. a Pawiowym pot. od wsch. . Dochodzi 781 mt. npm. Okolica górzysta i lesista. Naziom składa się z czerwonawej glinki, po większej części szutrowaty; wewnętrzny skład oprócz obfitych pokładów piaskowca karpackiego, tudzież iłu i różnobarwnych łupków, zawiera sporo żyły od 2 6 cali grubości rudy źelaznej białej i czarniawej, które się zniżają ku płd. zach. Osada Augustów legła na lew. brz. Oporu. Oprócz zabudowań fabrycznych, karczmy i młyna parowego składa się z kilkunastu domów dworskich. W r. 1869 było 136 mk. 68 rzym. katol. , 46 gr. kat. , 5 ewang. , 17 żyd, . Stałych robotników było Sincimitz Sindruny Sinelnikowo Sinewody Sinhajewski Sinhajówka Sini Sinia Siniak Siniaki Siniawka Siniakowce Siniakowo Sinianka Siniapa Siniarzewo Siniawa Siniaszki do 40. Według sprawozdania izby handlowoprzemysłowej lwowskiej z r. 1859 i 1867 zakład hutniczy składał się z jednego wielkiego pieca, 9 mt. wysokiego, z dwoma miechami, dwóch fryszerek i jednej kuźni u zach. stóp Siniaka. W r, 1865 spotrzebowano rocznie 55, 000 miar zwykłych węgli drzewnych, 8000 cetnarów rudy żelaznej, 5000 cent. ru dy żelaznej darniowej i 120 cetn. żelaza su rowego, z czego wyrobiono 725 cetn. surow ca po 2 złr. , 2000 cetn. żelaza lanego po 5 złr. , i 100 cetn. żelaza kutego po 7 złr. za cetnar. Wyroby zbywano w Stryju i Lwowie. Rudę kopią w 6 miejscach w obrębie gm. Skola, Korostowa i Huty Korostowskiej. Za kład ten powstał r. 1780 staraniem ówcze snego dziedzica Augusta Aleks. ks. Czarto ryskiego i nosi swoją nazwę od jego imienia, lecz dopiero po jego śmierci, za dziedzictwa Elżbiety z Czartoryskich księżnej Lubomir skiej, został r. 1786 puszczony w ruch. Około r. 1800 zarządzał nim J. Putiatycki, r. 1807 J. Madejski. Wówczas zbudowano wielki piec do przetapiania rudy Pamiętnik Lwowski, t. V, str. 127. Według sprawozdania urzę dowego z r. 1824 ErgaenzungsTabelle zu der Landund WasserStrassenkarte von Ga lizien und der Bukowina, str. 72 dostarcza ła fabryka rocznie 1500 cetn. surowca, 2000 cetn. żelaza lanego i 900 cetn. żelaza kutego. Robotników było 90. Około r. 1820 zatrzy mano fabrykę, która w ruch puszczoną zosta ła dopiero 1856, za dziedzictwa hr. Stan. Po tockiego, pod zarządem Leona Tatomira. W r. 1871 należał zakład wraz ze Skolem do hr. Eugeniusza Kińskiego, dziś do jego spadko bierców. Ob. Skole. Br. G. Siniaki, zaśc. nad rz. Zorą, dopł. Schy, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i par. katol. Chołopienicze. A. Jel. Siniakowce, mylnie Sieniakowce, wś nad bezim. dopł. Uszki, pow. uszycki, okr. pol. Dunajowce o 18 w. , gm. , par. i sąd Mukarów, ma 96 osad, 308 mk. , 282 dzies. ziemi włośc, 2170 dworskiej z Kużelowa, cerkiew. W 1665 r. własność Romana Kara czowskiego, następnie dobra jezuickie, poczem Szydłowskich, dziś Wilczewskich. Dr. M. Siniakowo, wś, pow. łucki, na wschód od Łucka. Sinianka, rzka w pow. oszmiańskim, przepływa pod wsią Łosakin. Siniapa, wś nad jez. Saro, pow. sieński. Siniarzewo, dawniej, jeszcze wl789 r. , Swiniarzewo, wś, kol. i fol. nad doliną Bachorzy, pow. nieszawski, gm. Bądkowo, par. Siniarzewo, odl. 14 w. od Nieszawy; kol. ma 57 mk. , 98 mr. ; wś ma 181 mk. , 707 mr. ziemi dwor. 461 mr. roii i 122 mr, łąk i 38 mr. włośc. W 1827 r. było U dm. , 135 mk. W końcu XVI w. dziedzic wsi Filip Zakrzewski, najgorliwszy reformator, zabrał grunta plebańskie, kościół ograbił i następnie go zburzył. Dopiero Jan Umiński, dziedzic, wystawił w 1642 r. nowy kościół drewniany, który dotąd istnieje. . Jest on p. w. św. Jakuba Ap. Przy kościele dobudowano dwie kaplice. S. par, dek. nieszawski, 730 dusz. Siniaszki, wś nad rzką Wołmeczką, pow. miński, w 3 okr. pol. i par. kat. Kojdanów, gm. Rubieżewicze, ma 4 osady; grunta szczer kowe. A. Jel. Siniawa al. Siniawy, rzeczka w pow. zasławskim i ostrogskim, prawy dopływ Horynia. Wypływa z pod Minkowiec w pow zasławskim, płynie w kierunku zachodnim na Liszniki i pod Krupcem, powyżej Sławuty, uchodzi do Horynia. Siniawa al. Sieniawa, wś na praw. brzegu rz. Rosi, pow. wasylkowski, w 1 okr. pol. , gm. Ostrów, o 87 w. od Wasylkowa, 30 w. od B. Cerkwi st. pocz. i 15 w. od Taraszczy, ma 2388 mk. W 1863 r. było tu 1845 mk. prawosł. i 33 katol. Posiada dwie cerkwie drewniane p. w. Zmartwychwstania, z 1710 r. , uposażoną 47 dzies. i św. Mikołaja, z 1780 r. , uposażoną 39 dzies. , wzniesioną na miej sce poprzedniej z 1665 r. , spalonej przez Ta tarów. Do par. praw. należy ws Kamionka al. Rozhrebna o 2 w. odl. . Znajduje się tu cu krownia, założona w 1859 r. Wieś otoczona z trzech stron lasami, tylko ku rzece i nad brzeżnym łąkom ma widok otwarty. Około cerkwi Zmartwychwstania znajdują się ślady dawnego okopiska, w którem, podług miej scowego podania, bronili się mieszkańcy pod czas napadów tatarskich. O 2 w. na południe od wsi, śród lasów, znajduje się uroczysko zwane Monasterzyszcze, w którem, podług podania, przed najściem Tatarów miał istnieć monaster. Inne uroczysko nosi nazwę Boża Góra. Na miejscu dzisiejszej wsi miał się znajdować znaczny gród, zwany Sinielec al. Stryniawa, zburzony przez Tatarów. Należy do dóbr białocerkiewskich hr. Branickich. Za czasów Chmielnickiego mto sotnicze pułku białocerkiewskiego. J. Krz. Siniawka, małe jezioro w pow, bobruj skim, w pobliżu wsi Piotrowicze, w gm. Czernin. A. Jel. Siniawka 1. al. Sieniawka, mko z zarządem gminnym nad rz. Naczą, pow. słucki, w 2 okr. pol. i par. katol. Kleck o 16 w. , o 11 mil od Słucka, przy dawnej szosie moskiewskobrzeskiej i tr. pocz. nieświeskopińskim. Do 1874 r. należało do ordynacyi kleckiej ks. Radziwiłłów, odtąd do nieświeskiej; ma 105 osad, posiadających 6 1 4 włók gruntów; propinacya, młyny. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, fundacyi ks. Radziwiłłów, ma gruntu około 4 Siniaki Siniawka włók, przeszło 2000 parafian; filia p. w. św. Michała w Naczy z 1780 r. ; szkoła wiejska, st. pocz. i telegr. Gmina składa się z 8 okręgów starostw wiejskich, ma 664 osady włościańskie, 3449 włościan pł. męz. , posiadających 11, 077 dzies. Grunta lekkio, miejscowość lesista. Niegdyś S. wraz z domin. Nacza należała do Hlebowiczów, jak o tem świadczy dokument z 1533 r. , którym królowa Bona poleciła komisarzom sprawdzić krzywdy poczyniono Annie Jurjewnie Hlebowiczowej i wymierzyć jej sprawiedliwość ob. Skarbiec Daniłowicza, t. II, sir. 305, Nr. 2320. 2. S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 55 w. od Nowoaleksandrowska. A. Jel. Siniawka, ruczaj w pow. kaniowskim, przepływa pod wsią Kazarynówka. Siniawka al. Sieniawka, wś przy ujściu rzki Rudy do Rosawy, pow. kaniowski, w 1 okr. poL, gm. Stepańce, par. kat. Rzyszczew, o 18 w. od Kaniowa, ma 1097 mk. W 1792 r. było tu 36 dm. i 366 mk. , w 1863 r. 586 dusz. Włościanie na mocy umowy wykupnej nabyli w 1863 r. 548 dzies. za 26, 068 rs. Cerkiew p. w. św. Jana Chrzciciela, wzniesiona w 1778 r. , rozszerzona w 1797 r. a z gruntu odnowiona w 1850 r. , uposażona jest 35 dzies. ziemi. Wś ta nowoosadzona w 1765 r. na gruntach sstwa kaniowskiego, należała następnie do dóbr Pszeniczniki, dawniej Poniatowskich, obecnie Szembeków. Siniawka, mko nad rzką Semkowką, pow. sośnicki gub. czernihowskiej, o 38 w. od Sosnicy, ma 396 dm. , 2688 mk. , 3 cerkwie, 2 jarmarki. W XVII w. mto sotnicze pułku czernihowskiego. Siniawska al. Sieniawska Słoboda, wś i fol. na praw. brzegu Niemna, pow. oszmiański, na pograniczu gub. mińskiej, w 4 okr. poL, gm. Derewno, okr. wiejski Siniawska Słoboda, o 28 w. od gminy a 140 w. od Oszmiany. Fol. ma 1 dm. , 10 mk. katol, wś zaś 44 dm. , 411 mk. praw. , 14 katol i 25 żydów w 1864 r. 170 dusz rewiz. ; kaplica praw. drewniana. Własność Chądzyńskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. Słoboda i Antonów, w ogóle 203 dusz rewiz. Sinica, rzeczka w pow. bobrujskim, do pływ Siniei, zaczyna się za folw. Kliny, płynie w kierunku wschodnim moczarami lesistemi 12 w. , przyjmuje z prawej strony rzecz kę Kradówkę i zaraz ma ujście, o 1 1 2 w. od Osipowicz. A. Jel. Sinica 1. fol. i dobra nad Dzisienką, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Stefanpol, okr. wiejski Sinica, o 31 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 3 mk. ; własność dawniej Borowskich, następnie Pawłowa. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Czerepy, Małysze i Ostoboźe, w ogóle 88 dusz rewiz. 2. S. , karczma, tamże, 1 dm. , 3 mk. żydów. 3. S al. Siniczka, wś, pow. mozyrski, przy drożynie ze wsi Wysokoje do wsi Bujnowicz, w 1 okr. pol skryhałowskim, ma 18 osad. J. Krz. A. Jel. Sinica 1. rzeczka w pow. humańskim, dopływ rz. Jatrani, bierze początek na gruntach wsi Sinicy, przepływa pod wsiami Kuźmina Groblą, Ositną, Maksymowką, Jurkówka, Posuchówką, Kołodyste. 2. S. , rzeczka w pow. humańskim i bałckim, lewy dopływ Bohu. Bierze początek w pow. humańskim, około wsi Sinicy, przepływa pow. bałcki z północy ku południowi na przestrzeni 8 mil, obok wsi Trojanki, Józefówki, Szamrajówki, Mołdawki i pod Sabatynówką Sinicą uchodzi do Bohu. Przybiera od prawego brzegu Tawczankę i dwa potoki, od lewego Senkę i trzy potoki. Wraz z dopływami odlewa 43 stawów. 3. S. al S. Stara, rzeczka w pow. kaniowskim, prawy dopływ Rosi, do której uchodzi na pograniczu pow. wasylkowskiego, na zachod od Bohusławia, Sinica 1. wś, pow. bałcki, ob. Sabatynówka. 2. S. , wś u źródeł rzki t. n. , dopływu Bohu, pow. humański, w 1 okr. pol, gm. Kuźmina Grobla, o 12 w. od Humania, ma 262 mk. podług spisu z 1885 r. . Pochilewicz podaje 1309 mk. prawosł. i 18 katol oraz 2570 dzies. ziemi. Wś otoczona lasami, miała kaplicę kat. par. Humań. Jest tu cerkiew Bogosłowska, drewniana, z 1748 r. , uposażona 64 dzies. Dobra sinickie, składające się z wsi S. , Kuźmina Grobla i Ositna, mające 7127 dzies. , należały do Jełowickich, dziś bar. Korfa. Sinica al. Sinnica, Sienica, wś przy ujściu rzki Starej Sinicy do Rosi, pow. kaniowski, w żyznej okolicy, pomiędzy m. Taraszczą, Bohusławiem i Koszowatą, w 2 okr, pol, gm. Bohusław o 10 w. , o 66 w. od Kaniowa, ma 1533 mk. W 1863 r. było 170 dm. ,. 1204 mk. Cerkiew p. w. Zmartwychwstania, wzniesiona około 1746 r. , na miejsce dawniejszej z 1706 r. Podług miejscowego podania miejscowość ta przed wiekami miała świętną epokę, było tu bowiem kilka cerkwi i monaster grecki, który stał jakoby pomiędzy dziś jeszcze istniejącemi okopami. Miejsce to było utwierdzone przez naturę, albowiem rz. Sinica, wpadająca do Rosi, tworzy tu półwysep. Niewiadomo jednak kiedy to miasto znikło. Bardzo być może, że jeszcze za czasów Mendligireja 1482 r. owa pierwotna S. była do szczętu zniesioną, wówczas bowiem cały ten kraj zalegały już tylko same zgliszcza i pustki. Złowieszczy szlak najazdów czarny przeszedł po nim. Ukraina wszakże potrzebowała mieć na szlakach i przechodach tatarskich szczególnie czujną straż, któraby dawała szybkie hasło o zbliżaniu się ordy. Jakoż na S. , Kajnarach i Sawraniu stanęły strażnicze Sinica Siniawka Siniawska Sinica posterunki, jako w miejscach samotnych i najbardziej w step zapuszczonych. Mieszczanie ze sstw odbywali tu swoją t. zw. stróżę polową. Miejsca to strażnicze były też niekiedy i przytuliskiem chwilowem dla oddziałów uganiających się za Tatarami. Strażnicy ci, z wyniosłości ujrzawszy zbliżającycego się nieprzyjaciela, dla przestrogi czynili wnet jassę czyli znaki ogniem po kurhhanach. Z czasem owo posterunki bezpieczeństwa nieodpowiadały swojemu zadaniu. Tatarzy skradając się chyłkiem, częstokroć zręcznie je omijali, a przytem strażnicze to miejsca były pilnowane przoz mieszczan, przeważnie bracławskich, albo bardzo niedbale albo zupełnie były od nich zaniechiwane, wyłamując się bowiem z posłuszeństwa zamkowego, wręcz uchylali się od obowiązku odbywania stróży polowej. Kraj więc bywał albo całkiem ogołocony chwilami z wszelkiego w tych miejscach strażniczego posterunku, albo zostawał na łasce szczupłej garstki strażników, którzy nieodpowiadając powołaniu swemu, zbyt słabo strzegli powierzonych; im placówek. To też Rej z Nagłowic słusznie powiedział, , iż Anieli Pańscy są pewniejsi stróżowie, niźli Bracławscy kozacy, chociaż na tem zrośli Zwierciadło, 80. Nadto zaczynały się już wtedy ruchy kozackie i pograniczna swawola, zbierająca się w kupy zbrojne, zganiała z miejsc tych czaty strażnicze. Czytamy też w Vol. legum pod 1616 r. następującą konstytucyę iż się znajdują tacy, którzy stróżów miast naszych i szlacheckich, z pewnych uroczyszcz, gdzie przedtem zawsze strzegali, jako na S. , Kajnarach, Sawrani i in. miejsc, zganiają za czym wielkie niebezpieczeństwo i szkody ludzie za wpadnieniem nieprzyjacielskiem ponoszą; czego ważyć się żaden niema sub poenis mille marcarum, per dimidium parti et Judicio inter Causas oficii na Trybunale irremissibiliter repetentes Vol. leg. , III, fol 136. S. należała z dawnych lat do sstwa białocerkiewskiego; było to uroczysko czyli step dziki, który dzierżyli od 1605 r. prawem doźywotniem od króla Zygmunta III niejacy Libochońscy, Obowiązkiem ich było wraz ze sstą lub jego namiestnikiem służbę wojenną odbywać Lustr. z 1616 i 1622. Przez dość długi czas potrafili oni utrzymaó tę swoją posiadłość stepową na tych odludnych i krwawych szlakach. Jednakże już około 1648 r. niespotykamy o nich wzmianki, i S. natomiast, wyrósłszy z uroczyska na ludną osadę, a nawet miasteczko, występuje już jako stolica oddzielnego sstwa sinickiego, którego pierwszym posesorem był Aleksander Kuzanowski. Po nim otrzymuje sstwo S. Jerzy Kisiel, którego wysłał Adam i Kisiel, wwda kijow. , z perswazyą do Bohdana Chmielnickiego, aby się niepoddawał Turcyi. Po Kisielu został sstą Wacław Lasocki, chorąży wyszogrodzki, i żona jego Jadwiga z Krajewskich, ale ci w 1661 r. ustąpili praw swoich dożywotnich do dóbr królewskich S. , za konsensem króla, Stefanowi Konst. Piaseczyńskiemu, podstolemu bracł. , i żonie jego Teresie Wannerównie. W zbiorach profesora Daniłowicza znajdował się uniwersał hetm. ukraiń. Jerzego Chmielnickiego, datowany w Czehrynie r. 1661 d. 22 januaria, po rusku pisany na papierze, z pieczęcią kozacką, w którym oznajmia wszystkim, iż ponieważ król za znaczne zasługi wojskowo Stefana Piaseczyńskiego starostwem S. obdarzyć raczył, tedy i on z pokorą powodując się woli królewskiej, obiecuje takowego sstwa niewzbraniać, o czem publicznie zawiadamia. Widać jednak, że Piaseczyński niedługo osiodział się w S. , albowiem r. 1664 d. 12 marca był wysłany ordynans z pod Olchowca od Pawła Tetery, hetm. wojsk zaporoz. , do sotnika i atamana S. , ażeby rzeczy gwałtownie zabrane Piaseczyńskiemu, podst. bracł. , zwrócili w zb. tegoż Daniłowicza. Ten Stef. Piaseczyński został potem kaszt. brzeskim, w końcu wwda smoleńskim i zmarł w 1691 r. Król w 1675 r. pozwolił mu na miejscu zniszczonej wsi Czerlenkowa, w której jeden tylko pałac pozostał, Nowy Piasoczyn założyć i jarmarki zaprowadzić. W 1686 r. został sstą S. Jerzy Piaseczyński. Ale wkrótce nastąpiły nowe niepokoje i S. wraz z całym krajem opustoszała. Mieszkańcy podczas wojen albo zostali wytępieni, albo gromadnie przepędzeni za Dniepr. W tych okolicznościach został sstą sinickim Antoni Czarniecki, który zaczął ściągać ludnośó na opuszczone dawniej miejsca, tak że niedługo, jak mówi dokument po wojnach przeszłych za posesyi jego sstwo Sinickie zostało wielkim kosztem zreparowane i osadzono. Wtedy już weszło w zwyczaj chwytania starostw jednych przed drugiemi i nieraz się zdarzało, iż jednocześnie istniały dwa przywileje wyrobione przez dwie różne osoby na jedno i to samo sstwo. Tak było i z S. Jan Śtan. Jabłonowski, obożny kor. , ad male narrata z kancelaryi kor. otrzymał także przywilej osobny na toż sstwo, chociaż z datą późniejszą nawet, i chcąc się w nadaniu swem ugruntować, w 1702 r. wysłał do S. jako komisarza niejakiego Roszkowskiego. Ten dobrawszy sobie do spółki kozaków pułkowników Iskry i Paleja, wpadł do S. i na dwór ufortyfikowany najechał, gdzie sługi Czarnieckiego Rytela, Łukowskiego i Wysockiego kozakom pojmać i w więzieniu osadzić kazał; bito ich z okrucieństwa, jakie dyktowała pijanemu chłopstwu feritas. Roszkowski nadto poddanych wszystkich in Siniczyno Sinie Sinieciówka Siniec Sinieja Sinieńskie Sinicyno violentum zabrał oppresionem, aby nikogo i samego Czarnieckiego nawet, niesłuchali, pod gardłem zakazał, majątek i dobytek tegoż zagrabiwszy Arch. J. Z. R. , cz. 3, t. II, fetr. 421 3. Jednakże Jabłonowski, pomimo pomocy kozaków nicutrzymał się przy zajechanem sstwie. W 1702 r. stanęła w S. cer kiew, do połowy zbudowana. Po Czarneckim został sstą Piaskowski, a następnie w 1729 r. Mikołaj Kisiel, a po nim w 1746 r. Stan. Sługocki, strażnik polny wojsk kor. Tenże Sługocki w t. roku nadaje pracowitemu Fedo rowi Burymowi w m. S. prawo na staw, młyn i sianożeć na rz. Sinicy Arch. J. Z. R. , częśó VI, t. 2, str. 80. Po nim sstwo sinickie po siadali hr. Tarnowski 1755; Konstanty Olizar, podkomorzy włodzim. 1761; Józef Młodocki 1776 79; Stanisław ks. Ponia towski, podskarbi lit. Ten ostatni został dzie dzicem sstwa, które następnie wraz z Bohusławiem odprzedał Fr. Ksaw. Branickiemu, hetmanowi. Obecnie S. należy do departa mentu dóbr państwa Udiełów. Lustracya sstwa odbyta w 1765 r. za czasów Konst. Olizara powiada mko leży nad rz. Rosią, po drugiej stronie płynie rzeczka Sinica. Do te go mczka attynencyi i wsi nie ma żadnych; teraz dwór w tem mczku nad rz. Rosią. Pod dani płacą czynsz i robią pańszczyznę na ty dzień po dniu jednym, koszą siano po dni dwa, i one bez pańszczyzny zrzucają. Chałup tu się liczy 76. Intraty rocznej 5586 złp. 12 gr. Delacye komisarz Sobieszczański uskarżał się, że sstwo bohusławskie na gruncie sinickim osadziło wś Karapysze i Lutary. Także sstwo białocerkiewskie przywłaszczyło sobie wś Chrzystawkę, należącą do S. . W 1770 r. sstwo to płaciło kwarty rocznie 1336 złp. i 18 gr. Summar. sstw Eligiego Piotrowskiego, str. 15. W 1790 r. było tu 80 chat i 631 mk. obojej płci. Edward Rulikowski. Sinicyno, wś, pow. siebieski, należała do dóbr Świerzno, dziedzictwa Żabów. Siniczanka, wś, pow. sieński, gm. Bóbr, w pobliżu błota Zimnik. Siniczyno, fol. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 38 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. kat. Sinie 1. jezioro w pow. ihumeńskim, śród wielkiego mszystego błota, porosłego karło watą sosną, w gm. Dudzicze, na gruntach dóbr Dudzicze Jelskich, ma obszaru 33 mr. , bardzo głębokie. Z ryb są tu tylko okonie, czarnego niemal koloru. Otaczające olbrzymie błoto musiało kiedyś być jeziorem, zaś jezioro S. i kilka innych w pobliżu są pozostałością ta kowego w głębszych miejscach. 2. S. , je zioro na płn. zach. krańcu pow. nowogródz kiego, za Niemnem, śród lasów, w gm. Wsielub, o 2 1 2 w. od dóbr Moryń, ma około 1 włóki obszaru. A. Jel. Siniec, uroczysko na gruntach wsi Minejki, w pow. radomyskim. Sinieciówka, wś, pow. grodzieński, w 5 okr. poi, gm. Berszty, o 43 w. od Grodna. Sinieja, ob. Sina. Sinieńskie al. Rożdestwieńskie, wś przy ujściu Gubernatorki do Wołgi, pow. samarski gub. t. n. , o 41 w. od Samary, ma 505 dm. , 2644 mk. , 7 garbarni, 5 kuźni, olejarnię, przystań na Wołdze. Sinierzyca al. Sinieżyca, rzka w pow. nowogródzkim, ob. Sienieżyca, Siniewica, wś nad rz. Osówką, dopł. Mołczadzi, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Koszelewo, ma 2 osady. Siniewicze i. wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. poL, gm. Narojki, o 50 w. od Bielska. 2. S. , wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol, gm. Piaski, o 37 w. od Wołkowyska. Siniewka, wś nad rzką Hrunią, pow. hadziacki gub. połtawskiej, o 23 w. od Hadziacza, ma 329 dm. , 2490 mk. , gorzelnię, warzelnię saletry. Siniewodsko rus. , ob. Synowucko. Siniło al Sieniło, wś i dobra nad rz. Swi słoczą, pow. ihumeński, w 2 okr. pol smiło wickim, gm. Pereżyry, par. kat. Koreliszcze o 3 w. , przy trakcie poczt. mińskoihumeń skim, o 17 w. od Mińska. Wś ma 45 osad peł nonadziałowych, 171 dusz wyłącznie katol; grunta szczerkowoglinkowate, urodzajne; łą ki obfite, w większej części dwukośne. Fol wark, 26 włók, niegdyś dziedzictwo Prószyńskich, w drugiej połowie b. stulecia nabyty przez Kornelego Pelikszę i wtedy włościanie robili pańszczyznę do domin. Górki, następnie przeszedł na rzecz skarbu, od 1869 r. Łu czyńskiego. A. Jel. Sinin, ws nad rzką Wabią, pow. starodubski gub. czernihowskiej, o 25 w. od Staroduba, w pobliżu drogi poczt. z Pohara do Staroduba, ma 66 dm. , 503 mk. Siniów al. Siniowa, w dok. Sieniów, sioło, pow. rówieński, na płn. wschód od Hoszczy. Siniowa, pow. rówieński, ob. Siniów. Sinitycze, wś, pow. brzeski, w 4 okr. pol, gm. Dmitrowicze, o 47 w. od Brześcia. Siniucha, rzeka w gub. witebskiej, ob. Sina. Siniucha, zaśc, pow. wilejski, w 2 okr. pol, o 51 w. od m. Wilejki, 1 dm, , 5 mk. kat. Siniucha al Sine wody, Sinia woda, rzeka na pograniczu gubernii kijowskiej i podolskiej z chersońską, powstaje z połączenia rz. Wisi Wielkiej długiej 135 w. i Tykicza Uhorskiego 100 w. dług. , tak że nie wiadomo, czy uważać ją należy za przedłużenie pierwszej czyli też drugiej. Tworząc granicę naturalną pomiędzy gub. kijowską i chersońską, kieruje I się ku południowi i opuściwszy w biegu dal Sinierzyca Siniewica Siniewicze Siniewka Siniewodsko Siniło Sinin Siniów Siniowa Sinitycze Siniucha Sinicyno Siniczanka szym granicę gub. kijowskiej, poczynając od wsi Kogutówki płynie pomiędzy gub. podolską i chersońską i u Hołtwy i Bohopola, po upływie 100 w. , uchodzi do Bohu od lewego brzegu, pod 48 6 płu. szer. i 48 30 wsch. dług. Z prawej strony przybiera Nerubajkę, Suche, Stołównę, Jatrań i Woniuczkę; z lewej strony Kamionkę, Suchy Taszlik i Czarny Taszlik. Szeroka od 30 do 100 saż. , głęboka od 1 do 5 arsz. , dno ma piaszczystokamieniste, w wielu miejscach usłane wielkiemi bryłami granitowemi; bieg bystry, brzegi wyniosłe, zapobiegające wylewom. Dawniej S. rozdzielała prąd swój na dwa ramiona, tworząc ogromny ostrów ekalisty, o którym czytamy znać jeszcze dotychczas, gdzie zowią Siną wodą, która w Boh wpada Probita albo Brama niedostępna, na wyspie Kamiennej, którą dokoła woda otoczyła; szyrzyzna wielka, na której się może kilkadziesiąt tysięcy zachować ludzi, względem okwitości pol i zwierza ob. Pogrom tatarski przez hetm. w. kor. Stan. Żołkiewskiego w r. 1620, Bibl. staroż. pisarzy pols. K. W; Wójcickiego, III, 225. Nad Siniuchą a może na tym ostrowie Szczęsny Herburt radził założyć obóz oszańcowany dla straży kraju i osłony granic od Tatarów Naprzód pisał on obóz założyć, gdzie się Sina woda zaczyna, w którym, aby było 7000 jezdnych a 1500 piechoty. Obóz dobrze wałem otoczyć i palami, takim sposobem, jakoby tam miasto i zamek fundować się mogło. Pisze dalej że miejsce to, jako twierdza naturalna, niemająca zniskąd dostępu, uważaną być mogła za niezdobytą, do której nikt kryjomo i niepostrzeżony zawinąćby nie mógł Sposoby zatrzymania Tatarów od p. Szczęsnego Herburta, z rkpsmu u Wojcickiego Obrazy starodawne, II, 102. Projekt ten atoli nigdy do skutku nie przyszedł. Do pamiętniejszych dziejowych wypadków należy bitwa zaszła w 1363 r. nad S. czyli Sinemi wodami, w której Olgierd, w. ks. lit. , świetnego nad Tatarami dokonał zwycięstwa. Bitwa ta miała stanowcze w dziejach znaczenie, albowiem owocom jej było stałe i istotne nad temi krajami zapanowanie władców litewskich. Niewiadomo jednak obecnie, w którem właściwie miejscu starcie to miało miejsce. Pokojem zawartym w Karłowicach w 1697 r. S. wraz z Dniestrem, Jahorlikiem i Kodymą ustanowione zostały za granicę Rzeczypospolitej od posiadłości tureckich. Gdy w 1781 r. nastąpiło rozgraniczenie między Rossyą a Rzpltą, granica obu państw w miejscowości tej została odkreśloną łożom tej rzeki na przestrzeni 76 w. i 123 sąż. ob. Siarczyńskiego Traktaty, V, 126 8. Naturalista Rzączyński powiada, że niedaleko Bohu i Siniuchy, w tak zwanej Bałce Tawolhanej, dziko rósł krzew tawola czyli tawołha spizaca. Na stepach nadsiniuskich pasły się w zeszłym wieku całemi stadami suhaki antilope saiga. Edw. Rulikowski. Siniutki, w dokum. Sieniutki, Sieniutka, Sieniówka, wś i fol. nad Horyniem, pow. zasławski, na płd. zach. od Zasławia. Niegdyś we włości kuźmińskiej a następnie Zasławskiej pow. krzemienieckiego. Folw. należy do klucza białogródeckiego dóbr sławuckich. Sinki, właściwie Swinki, Szwinki, fol. i S. holendry, pow. nieszawski, gm. Bądkowo, par. Siniarzewo; fol. ma 101 mk. , S. holendry 95 mk. Wchodziły w skład dóbr Łowiczek ob. . Sinki, w spisie z 1866 r. Siłki, wś nad rzką Zdrą, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Bienica, okr. wiejski Ponizie, o 7 w. od gminy a 46 w. od Oszmiany, ma 11 dm. , 75 mk. prawosł. w 1864 r. 40 dusz rewiz. ; własność Antuszewiczów. Sinkiewicze 1. ws poradziwiłłowska nad rz. Łań, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. i gra. Lenin, w pobliżu linii dr. żel. pińskiej, ma 28 osad pełnonadziałowych. 2. S. , pow. biało stocki, ob. Sienkiewicze. A. Jel. Sińków, ob. Sieńków. Sinków, wś nad Dniestrem, pow. zale szczycki, poczta w miejscu, st. tel. Korolów ka o 19 klm. , rz. kat. par. Krzywcze. Na obszarze wsi uchodzi do Dniestru pot. Rudka. Obszar dwor. 1332, włośc. 2070 mr. W 1870 r. 1935 mk. ; w 1880 r. w gm. 2003 mk. , na obszarze dwor. 80; rz. kat. 15, gr. kat. par. w miejscu, dek. kudryniecki. We wsi dwie cerkwie św. Mikołaja murowana, z 1882 r. , metryki ma od 1784 r. i N. P. M. drewniana. W S. 2015 gr. kat. , w przyłączonej od 1879 r. Kolodróbce cerkiew N. P. M. drewniana, 1865 dusz, razem 3880 gr. kat. Szkoła etat. systemizowana 1869 r. , dzieci w wieku szkol nym będących 90. Właściciel pos. dwor. Sta nisław hr. Gołuchowski. B. R. Sinkwitz niem, , ob. Dzieżnikecy. Sinna, mylnie Sienna, wś, pow. bałcki, okr. pol. Krute, gm. Moszniagi o 7 w. , par. kat. Bałta o 5 w. , sąd Aleksandrówka, ma 106 osad, 610 mk. 20 jednodworców, 997 dzies. ziemi włościań. , 1793 dwors. , 80 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Dymitra, filialna par. Lubomirka, ma 807 wiernych. Powierzchnia częścią równa, częścią górzysta, czarnoziem z piaskiem pomieszany. Własn. niegdyś Koniecpolskich, Lubomirskich, następnie hr. do Castro la Cerdo, obecnie Czarnomskich. Dr. M. Sinodwór, wś rząd. nad jez. Becuwis, pow. święciański, ma 2 dm. , 17 mk. kat. Sinodwory, wś i zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 36 w. od Nowoaleksandrowska. Sinogać, wś i fol. , pow. nieszawski, gm. Siniutki Sinkiewicze Sinków Sinkwitz Sinna Sinodwór Sinodwory Sinogać Siniutki Wierzbie, par. Mąkolno, odl 49 w. od Niesza wy. W 1874 r. fol. S. rozl mr. 523. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 9, mr. 406; wś Przeworszczyzna os. 5, mr. 141; wś Deryng os. 4, mr. 159. Sinogóra, wś i fol, pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Zieluń, odl 48 w. od Mławy, posiada szkołę początkową, wiatrak, 36 dm. , 268 mk. , 893 mr. włośc. Folwark wchodził w skład dóbr Rozwozin. Sinoki, wś u zbiegu Świsłoczy z Niemnem, pow. grodzieński, o 32 w. powyżej Grodna. W najnowszym spisie urzęd, niepomieszczona. Sinolesie 1682, Swinolesie 1649, al Brzęczek, fol szlach. z młynem Brzeszcz zwanym, należał do Jastrzębia, dziś zwinięty, pow. świecki, par. kat. Drzycim. Dziedzicami byli 1676 r. Fabian Orłowski, przed r. 1701 kasztelan kruszwicki Czapski, aż do r. 1736 Andrzej Pawłowski. Szacowano te dobra w 1758 r. na 10, 000 zł. prusk. R. 1768 sprzedał Andrzej Pawłowski S. i Sołowiec Gabryelowi Steffens za 31, 000 pols. zł. ; r. 1791 nabył je Henryk Knoff za 5200 tal a r. 1797 na subhaście Ignacy Tuchołka. R. 1676 liczył folw. j wraz z młynem 13 mk. R. 1773 należało S. do Jastrzębia, obejmowało 4 wł folw. , 6 dym, i 30 mk. kat. Czysty dochód z folw. i młyna wynosił 1776 r. 59 tal. 86 gr. 9 fen. Kś. Fr. Sinołęka, wś i fol, pow. węgrowski, gm Sinołęka, par. Grębków, odl 22 w. od Węgrowa, posiada młyn wodny, 22 dm. , 299 mk. W 1827 r. 21 dm. , 141 mk. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol S. i Groszki, nomenkl Stoczek i Wysypka, rozl mr. 2246 fol S. gr. or. mr. 546, łąk mr. 128, past. mr. 18, lasu mr. 316, nieuż. mr. 36; bud. mur. 3, drewn. 20; płodozm. 9pol; fol Groszki gr. or. i ogr. mr. 367, łąk mr. 43, past. mr. 135, lasu mr. 462, w odpadkach mr. 168, nieuż. mr. 26; bud. drewn. 5, płodozm. 8pol, las nieurządzony. Wś S. os. 25, mr. 317; wś Groszki os. 14, mr. 149. S. gmina należy do sądu gm. okr. II w Grębkowie, st. poczt. w Kałuszynie. Gmina ma 13, 556 mr. obszaru i 1393 mk. W skład gminy wchodzą BarakTrzebuoki, B. Sinołęcki, Bojmie, Choszcze, Gołębiówka, Groszki, JagodneChojeczno, Kuźnica, Mingosy, Milew, Oleksin, Pohulanka, Ryczyca, Sionna, Sinołęka, Sosnowe, StoczekTrzebuc ki, S. Sinołęcki, Szymkowizna, Trzebucza, Wilczonek, Wysypka i Żdżary. Br. Ch. Sinordy, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol, gm. Masiewo, o 65 w. od Prużany. Sinoutz, Oberi Unter, ob. Synowce Dolne i Górne. Br. G. Sińszczyzna, wś nad jeziorem Oswiejskiem, pow. drysieński, blizko źródeł rzeki Siniej Śiniei, Siny Potok, w pow. kołomyjskim, tworzy z Korolówką strumień Kraśnik, dopł. Łuczki. Wypływa w obr. gm. Kluczowa Wielkiego, z Dubowego lasu. Płynie na wschód po pod wzgórze Kraśnik 418 mt. . Długi 4 1 2 klm. Ob. Kraśnik. Br. G. Siny Ruczaj, ob. Ruczaj 7. . Siódemka, kol karcz. , pow. piotrkowski, gm. Parzniewice, par. Bogdanów; kol ma 11 dm. , 115 mk. , 212 mr. włośc; karcz. 1 dm. , 5 mk. , 10 mr. Wchodziła w skład dóbr Gałkowice. Siodło, nazwa dawana pięknej uprawnej dolinie przełęczy, między górą Świętokrzyską a górą św. Katarzyny. Siodło, wś i fol, pow. nowomiński, gm. i par. Siennica, odl 14 w. od Mińska, ma 139 mk. W 1827 r. 14 dm. , 96 mk. W 1885 r. fol S. rozl. mr. 546 gr. or. i ogr. mr. 307, łąk mr. 34, lasu mr. 188, nieuż. mr. 17; bud. drewn. 17, las nieurządzony. Wś S. os. 22, mr. 217. Siodło, szczyt lesisty w Tatrach spiskich, w obrębie Jaworzyny Spiskiej, pow. magó rzański, na zach. brzegu pot. Jaworzynki al Jaworowej Wody, w północn. rozgałęzieniach, w pasmie regli, naprzeciwko Gałejdowki. Wznies. 1278 mt. npm. Na zachód cokolwiek szczyt Skałki 1435 mt. , w grzbiecie opada jącym ku płn. i przechodzącym na tak zwany Chowańców wierch, między Białką od zach. a Jaworzynką od wsch. . Br. G. Siódmak, wś na polprus. Mazurach, pow. szczycieński, blizko Szczytna poczta, tel. , kol żel; 202 ha, 26 dm. , 130 mk. Siódmaki, pow. mazowiecki, ob. KrasowoSiódmaki. Sioła, potok, dopływ Chechła, na obszarze Młoszowy, w pow. chrzanowskim. Siołki, os. , pow. szczuczyński, gm. Bełda, par. Rajgród. W 1827 r. 4 dm. , 23 mk. Siołki 1. sioło, pow. brzeski, w 4 okr. pol, gm. Wojsko, o 41 w. od Brześcia. 2. S. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. o 45 w. od Nowoaleksandrowska. Siołko, wś, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Rygałówka, odl. od Augustowa 43 w. , ma 12 dm. , 85 mk. W 1827 r. 6 dm. , 34 mk. , par. Lipsk. Siołko 1. al Ludzieniewicze, fol, pow. mozyrski, w 4 okr. pol lenińskim, gm. Żytko wicze. 2. S. , fol poradziwiłłowski, pow słucki, o 1 w. od Słucka, przy trakcie kopylskim, nabyty około 1845 r. wraz ze Słuckiem przez rząd. Wypuszczony w dzierżawę Helenie z Bykowskich Kowalnickicj, która utrzymywała tu wzorową pensyę żeńską. Pensya ta z powodu blizkości Słucka, słynącego z doboru nauczycieli gimnazyalnych, wykładających tu zarazem wszystkie przedmioty, pod względem naukowym najwyżej może stała w całej Sinogóra Sinoki Sinolesie Sinołęka Sinordy Sinoutz Sińszczyzna Siodło Sioła Siołki Siołko Siny Sinogóra Siołkowo Siółko okolicy. Połowa nieomal uczennic otrzymy wała wychowanie za bardzo niewielką opłatą, albo też całkiem darmo. Po zwinięciu zakła du p. Kowalnicka przemieszkiwała w War szawie lub na Litwie i zmarła w 1884 r. w Ru dzicy w pow. mińskim. Życiorys jej pomieścił Kraj Nr. 30 z t. r. . 3. S. , wś, pow. drysieński, należała do dóbr Kubełszczyzna Ju styniana Szczyta. A. Jel. Siółko 1. przedmieście Brzeżan. 2. S. , rus. Silce, wś, pow. kałuski, 17 klm. na płn. wschód od Kałusza, tuż na płn. od Wójniłowa sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. leżą Tomaszowce, Dubowica i Serednie, na wsch. i płd. Wojniłów, na zach. Tomaszowce. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Siwki, która płynie środkiem obszaru z Wojniłowa do Sorednego, Wzdłuż granicy płn. płynie lewy dopł. Siwki Bołochówka. Przez wieś idzie gościniec z Kałusza do Bursztyna. Własność więk. prob. łac. w Wojniłowie ma roli or. 247, łąk i ogr. 68, past. 4, lasu 13 mr. ; wł. mn. roli or. 366, łąk i ogr. 530, past. 25, lasu 45 mr. W r. 1880 było 84 dm. , 499 mk. w gminie, 2 dm. , 31 mk. na obsz. dwor. 58 rz. kat. ., 413 gr. kat. , 49 izrael. ; 463 Rusinów, 21 Polaków, 36 Niemców. Par. rz. i gr. kat. w Wojniłowie. We wsi jest cerkiew p. w. św. Koźmy i Damiana i kasa pożycz. gm. z kapit. 69 złr. 3. S. , grupa domów, folw. i leśnicz. w Bożykowie, pow. podhajecki. 4. S. al. Sioło, część Horożanki, pow. podhajecki. Lu. Dz. Siółko wś, przedmieście Podhajec, o 1, 5 klm. od tego miasta. Obszar dwor. 956 mr, włośc. 3030 mr. W 1870 r. 866 mk. ; w 1880 r. w gm. 1061, na obsz. dwor. 78; rz. kat. 115, gr. kat. 859; kasa pożycz. gminna z kapit. 1067 złr. Właścicielka pos. dwor. Marcelina ks. Czartoryska. B. R. Siółkowa z Zofinowem, wś, pow. grybow ski, nad pot. uchodzącym do Biały, o 1, 5 klm. na płn. zach. od Grybowa, składa się z 143 dm. 8 na obszarze więk. pos. , zbudowanych wzdłuż potoku i 987 mk. 497 męż. , 490 kob. , 960 rz. kat. , 27 izrael. Do wsi należy wólka Zofinów 17 dm. i 135 mk. , położona w pobli żu Grybowa. Obszar więk. pos. dzieli się na trzy folwarki Strzylawki, Zofinów i Gąsiorówkę. Obszar im ma 276 roli, 31 łąk i ogr. i 73 mr. lasu; pos. mn. wynosi 724 roli, 123 łąk, 233 past. i 85 mr. lasu. Była to wś kró lewska. Do królewszczyzny należały tu tak że sąsiednie Kondowa Kunczowa lub Run dowa u Pawińsk. , Małop. , 133, Raba Wyżna i Raba Niżna i Gródek. Długosz L. B. , II, 140 nazywa wś Syodlkową. S. graniczy na zach. z Starą Wsią Strzylawską i Krużiową Wyżną, na pln. ze Stróżami Niżnemi a na płd. ze Stróżami Wyżnemi. Należy do par. rz. kat, w Grybowie. Mac. Siołkowo, zaśc. nad bezim. dopł. Usy, pow. miński, w 3 okr. poL i par. kat. Kojda nów, ma 2 osady. A. Jel. Sioło niem. Sielo, jezioro w pow. selburskim Kurlandya, 4 w. długie, 1 w. szerokie, łączy się za pośrednictwem strumienia t. n. z jez. Riza, na pograniczu gub. kowieńskiej. Sioło 1. Dworne, ob. Dworne. 2. S. Hukowe, wś, pow. słucki, przy granicy pow. no wogródzkiego, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Niedźwiedzica, ma 12 osad; grunta lekkie. 3. S. Krasne, pow. miński, ob. KrasneSioło i StareSioło. 4. S. Krzywe, okolica szL, pow. piński, o 10 w. na płd. od Pińska, pomiędzy Pińskiem i Krystynowem, gm. Lemieszewi cze, ma 9 osad. Niegdyś królewszczyzna, od dana w 1775 r. Adamowi Skirmuntowi, sę dziemu i posłowi pińskiemu Vol. Leg. , VIII, fol. 681. 5. S. Krzywe, wś nad bezim. do pływem Serwecza, pow. nowogródzki, o 1 1 2 w. na zach. od mka Poruczyn, w 2 okr. pol. i gm. Horodyszcze, ma 13 osad; grunta uro dzajne. 6. S. Krywe, ob. Krywe Sioło. 7. S. Nowe, wś, pow, borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Zaczyste, ma 14 os. pełnonadział. ; grunta lekkie. 8. S. Nowe, ob. NoweSioło. 9. S. Ruskie, ob. Ruskie Sioło, 10. S. Wielkie, wś nad bezim. dopł. Serwe cza, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. i gm. Horodyszcze, ma 50 os. pełnonadziałowych; grunta wyborne, pszenne, łąki obfite, miej scowość bezleśna. 11. S. Wielkie, ob. Wielkie Sioło. A. Jel. Sioło 1. część Tyniatyska, pow. Rawa Ruska. 2. S. , ob. Siółko. Sioło Iwanowskie, nazwa urzędowa nadana dobrom Dęblin, w pow. nowoaleksandryjskim. Z dóbr tych w r. 1840 utworzony został majorat podarowany ks. Paskiewiczowi, ówczesnemu namiestnikowi królestwa. Majorat ten składały w 1870 r. folw. Dęblin, Podwierzbie, Wymysłów, Moszczanka, Gełąb, Matygi, Bałtów i Borowa; nomenkl. Irena, Bobrowniki, Krasnogliny i Niewęgłowszozyzna. Obszar ogólny 16, 712 mr. gr. or. i ogr. mr. 1687, łąk mr. 575, past. mr. 1051, lasu mr. 10, 158, zarośli mr. 656, rzeki, drogi i nieużytki mr. 2565. W skład majoratu wchodziły poprzednio wś Dęblin os. 16, mr. 173; wś Żdżary 08. 19, mr. 492; wś Kleszczówka os. 18, mr. 385; wś Lasek os. 8, mr. 220; kol. Krukówka os. 1, mr. 69; wś Musak os. 31, mr. 240; wś Mierzączka os. 45, mr. 940; wś Moszczanka os. 37, mr. 611; wś Niebrzegów os. 21, mr. 507; wś Obłapy os. 2, mr. 57; wś Podwierzbiszcze os. 16, mr. 316; wś Rycice os. 62, mr, 597; wś Sędowice os. 25, mr. 401; wś Nieciecz os. 7, mr. 189; wś Gołąb os. 139, mr. 1383; wś Wólka Gołąbska os. 24, mr. 708; wś Skoki os. 16, mr. 1064; wś Bonów os. 20, Sioło Siostrowice Siostratyn Siorła Sionna Siomkówka Siomki mr. 913; wś Bałtów os, 64, mr. 1115; wś Borowa os. 25, mr. 259; os. Irena os. 84, mr. 46; os. miejska Bobrowniki os. 265, mr. 1539. Sioło Michajłowskoje, ob. Michajłowskoje Sioło. Sioło Piesieckie w dokum. , pow. żytomierski, ob. Pieski. Sioły, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Bohiń, okr. wiejski Bohdanowo, o 15 w. od gminy a 106 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 26 mk. w 1864 r. 18 dusz rewiz. . Siomaki 1. część Mołczan, w pow. jam polskim. 2. S. , mniej właściwie Siomiaki wś nad bezim. dopł. Śniwody, pow. lityński, na pograniczu Winnickiego, gm. i par. Uła nów, sąd Chmielnik, o 37 w. od Lityna, ma 89 osad, 602 mk. , 757 dzies. ziemi włośc, 469 dwors. , 50 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Mi chała, wzniesiona w 1780 r. , ma 681 parafian. Wś bezleśna, grunt czarny. Niegdyś dobra koronne; w 1795 r. trzymał je Sułkowski, z opłatą kwarty 3176 złp. Cesarzowa Kata rzyna nadała S. pułk. Stawińskiemu, który je zaraz sprzedał. W ostatnich czasach należała do Fiedorowiczów, dziś Mierzwińskich. 3. S. , wś, pow. lityński, gm. , par. kat. i st. poczt. Stara Sieniawa, sąd Chmielnik, o 38 w. od Lityna, 20 w. od Międzyboża, ma 105 osad, 600 mk. , 549 dzies. ziemi włośc, 566 dwors. , 46 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Dymitra, z 1762 r. , ma 654 parafian. Należała do Sieniawskich, Czartoryskich, Borejków, dziś Bratkowskich. 4. S. , wś, pow. nowograd wołyński, gm. Emilczyn, ma 167 dusz wło ścian, 1358 dzies. ziemi włośc. Jest tu smo larnia o 4 kotłach. Należy do dóbr emilczyń skich Uwarowych. 5. S. , wś przy ujściu rz. Brahy do Rowu, pow. winnicki, okr. pol. , gm. , par. kat. i sąd Brahiłów, o 39 w. od Winnicy a 12 w. od Żmerynki st. poczt. , tel. i dr. żel. . Ma 118 osad, 696 mk. , 904 dzies. ziemi wło ściań. , 1420 dwors. , 41 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Niepokal. Poczęcia N. M. P. , z 1769 r. , ma 647 parafian. Rz. Row tworzy tu rozle gły staw. Należała do Świejkowskich, Meka, obecnie do klucza brahiłowskiego ks. Gorczakowa. 6. S. , wś i fol. , pow. zasławski, na leży do klucza sławuckiego. 7. S. , w dok. Siewaszkowce, wś, pow. żytomierski, w pobliżu granicy pow. berdyczowskiego, par. prawosł. Halczyniec, katol. Kodnia, przy trakcie poczt. między Berdyczowem a Rejami, na płd. od wsi Kodni, tuż koło Halczyniec. Własność Czajkowskiego. Dr. M. L. R. Siomki, w XVI w. Schyemki, wś i fol. , pow. piotrkowski, gm. Krzyżanów, par. Milejów, o 8 w. na płd. zach. od Piotrkowa; wś ma 21 dm. , 130 mk. , 159 mr. ; fol. 3 dm. , 10 mk. , 378 mr. obszaru, wchodzi w skład dóbr Kisiele. Na początku XVI w, role kmiece i dworskie dawały dziesięcinę klasztorowi w Witowie Łaski, L. B. , II, 181. Według reg. pobor. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś Siemki, własność Piotra Krzysztoporskiego, miała 10 osad, 1 1 2 łan. Pawiński, Wielk. , II, 252. Siomki 1. wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, okr. wiejski i dobra dawniej Świętorzeckich, później Wołodkiewiczów, następnie Gałdziewiczów Błoszniki, o 7 w. od gminy a 24 w. od Dzisny, ma 11 dm. , 69 mk. w 1864 r. 25 dusz rewiz. . 2. S. , wś, pow. święciański, w 4 okr. poL, gm. Swir, okr. wiejski i dobra Byszewskich w 1864 r. Bolkowo, o 10 w. od gminy a 42 w. od Święcian, ma 19 dm. , 119 mk, kat. i 8 prawosł. w 1864 r. 71 dusz rewiz. Siomkówka, fol. dóbr Gawłów, w pow. noworadomskim. Sionna, wś i fol, pow. węgrowski, gm. Sinołęka, par. Oleksin, odl. 25 w. od Węgrowa, ma 12 dm. , 161 mk. W 1827 r. 14 dm. , 124 mk. W 1876 r. fol. S. rozl. 819 gr. or. i ogr. mr. 420, łąk mr. 64, past. mr. 48, lasu mr. 248, nieuż. mr. 39; bud. drewn. 21; płodozm. 8 poL, las nieurządzony. Wś S. os. 9, mr. 36. Siorła al. Berehiwka, potok, wypływa z płd. stoków Woroniaków, na płd. od Podkamienia; przechodzi na obszar Palikrów pow. brodzki, zabiera liczne strugi i tworzy po płn. wsch. stronie wsi staw. Płynie po pod Łysą górę 385 mt. wązką dolinką na płd. , po pod wieś Kutyszcze i uchodzi na granicy Jaśniszcza i Seretca do Seretu panasowieckiego źródlane ramię Seretu. Długość 9 klm. ; źródło 348, ujście 335 mt. npm. Br. G. Siostratyn, pow. dubieński, ob. Siestratyn. Siostrowice, Świastowice, Schwesterwitz, dobra ryc. i ws, pow. prądnicki, odl. 4 mile od Prądnika, par. Twardawa. W 1861 r. 48 dm. , 359 mk. 1 ew. . Dobra mają 840 mr. , wś 2140 mr. ; szkoła, kaplica kat. Siostrzeń, wś i fol. , pow. błoński, gm. Młochów, par. Brwinów; ma 93 mk. , 670 mr. dwors. , 71 mr. włośc. Siostrzeńcy, ws, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 38 w. od Nowoaleksandrowska. Siostrzytów, ob. Siestrzytów. Sipaczki al. Siepaczki, wś, pow. bracławski, okr. pol. i sąd Woronowica, gm. Rubań, par. Niemirów o 6 w. , ma 55 osad, 286 mk. , 380 dzies. ziemi. Należała do klucza niemirowskiego, przedtem Bolesława Potockiego, następnie Strogonowej, dziś córki jej ks. Szczerbatowej. Sipaliszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 50 w, od Nowoaleksandrowska. Sipanczyki, wś włośc, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Sumiliszki, okr. wiejski Korku Siomaki Sioły Sioło Sioło Sipanczyki Sipaczki Sipaliszki Siostrzytów Siostrzeńcy Siostrzeń Sipiszki Sipele Sipie Sipieliszki Sipinie Sipiory Sipitul Sipowicze Sipowo Sipowszczyzna Sipplieshof Sipurki Siracowe Sirba Sirdenick Siret Sirgune Sirgen Sirgun Sirgwitz Sirinnsna Sirkowa Sirkowce Sirla Sirmeln Sirocin Sirocino Sirociszki ciany, o 4 w. od gminy, 73 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Postrów. Sipele, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 80 w. od Nowoaleksandrowska. Sipie, os. nad strum. b. n. , pow. kaliski, gm. Ostrów Kaliski, par. Giżyce, 1 dm. , 8 mk. Sipieliszki, zaśc. włośc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Łyptupy, o 11 w. od gminy, 3 dusze rewiz. Sipinie, wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 68 w. od Szawel. Sipiory, Szczypiory, okrąg wiej ski, fol. i leśn. , pow. szubiński, o 8 klm. na płd. zachód od Nakła, 4 klm. od Noteci i 6 klm. od Szczepic, st. dr. żel, par. kat. Kcyń, par. prot. Nowe Sipiory. Okr. wiejski składa się z Starych Sipior 33 dm. , 238 mk. i z Nowych kościół prot. , szkoła, et. poczt. , 145 dm. i 896 mk. ; cały okr. ma 178 dm. , 1134 mk. 267 kat. , 867 prot. i 778 ha obszaru 662 roli, 12 łąk, 1 lasu; czysty doch. z ha roli 7, 05, z ha łąk 1013, z ha lasu 0, 39 mrk. Każda z obu osad dzieli się na 3 części Stare S. na Zaborow skie, Długi Ostrów i Leszczynę, a Nowe S. , osadzone Niemcami, na Vierziger Reihe, Lan ge Reihe i Fuchswinkel Lisi Kąt, 70 mt. npm. . Między Staremi S. a folw. dworskim znajduje się jeziorko wzn. 62 mk. ; płd. ob szar Nowych S. leży 59 mt. Fol. stoi na Sta rych S. , z leśnictwem wchodzi w skład okr. dwors. Grocholin; ma 4 dm. , 40 mk. i 400, 48 ha 16417 roli, 17, 28 łąk, 200, 76 lasu, 14, 37 nieuż. i 3, 90 wody. Właścicielem jest Juliusv. Treskow; z obszaru tego sprzedano i roz parcelowano 90 ha. E. Cal. Sipiszki, dwór, pow. kowieński, w 2 okr, poL, o 71 w. od Kowna. Sipitul, wólka i potok. ob. Sepitul. Sipowicze 1. wś włośc. , pow. dzisieński, w 2 okr. poL, o 105 w. od Dzisny, 15 dm. , 147 mk. 2. S. , fol. i wś nad Niemnem, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. Jezno, par. Niomoniuny, okr. wiejski Sipowioze, o 21 w. od gminy a 67 1 2 w. od Trok. Folw. ma 2 dm. , 22 mk. , wś zaś 30 dm. , 6 mk. prawosł. i 219 katol. w 1864 r. 80 dusz rewiz. . W 1850 r. dobra S. obejmowały 2 folw. i 3 wsi, miały 1800 dzies, i były własnością Bielińskich, do których należały jeszcze w 1864 r. Obecnie maj. Kuczyńskiego. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi S. , Dzyngieliszki Dzięgieliszki, Jackiewicze, Macieszany, Marciniańce, Mojbiele, Pąsłunie z folw. , Puzańce, Szołtyniany, Tauluki, Trokiele, Wanagi, Wójciszki, Żemojtkiemia; zaśc Muliszki, Ponartyszki i Szupuno, oraz okolica Zwirżdany; w ogóle w 1864 r. 165 dusz rewiz. włośc. skarbowych i 292 włościan uwłasz. 3. S. , wś, pow. kowieński, w 3 okr. poL, o 66 w. od Kowna. Sipowo, zaśc szlach. , pow. wileński, w 4 Słownik Geograficzny T. XZeszyt 116. okr. poi, gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Bujwidy, 3 dusze rewiz. Sipowszczyzna, pow. lepelski, ob. Nacza 6. . Sipplieshof, ob. Mayganitschken 2. . Sipurki, wś, pow. brzeski, w 5 okr. poL, gm. Wierzchowiec, o 47 w. od Brześcia. Siracowe dok. Cyracowe, Cirghowe, niem. Zirchow, wś i dobra ryc. pod Sławnem, w Pomeranii, pow. sławiński, st. p. Retteick. R. 1267 nadaje S. bisk. kamieński Hermann kościołowi w Nemitz 8 wsi, między niemi i Siracowe ob. P. U. B. t. Perlbacb, str. 183. Sirba, szczyt lesisty w Karpatach buko wińskich, w pow. radowieckim, nad pot. Sol ką, której dolina zwie się Pustą. Wznies. 840 mt. Br. G. Sirdenick, ob. Neukirch 1. . Siret rum. , ob. Seret. Sirgune dok. al. Sirgunia, polskie Dzierzgon ob. , niem. Sorge, rzka. W 1233 r. zaszła nad tą rzeką walna bitwa między Krzyżaka mi a Pomezańczykami, którą ks. Świętopełk i brat jego Sambor rozstrzygnęli na korzyść zakonu ob. Ser. rer. prus. , I, 58 i Voigt Gesch. Preussens, II, 251. Kś. Fr. Sirgen, łotew. Sirres Mujża, dobra pryw. z fol. Blanden, w okr. goldyńskim, pow. windawski, par. piltyńska. Sirgun, fol. dóbr pryw. Ugalen, w okr. goldyńskim, pow. windawski, par. piltyńska. Sirgwitz Nieder i Ober, też Siriekwitz, 1375 Sirkewicz, wś, pow. lwowski Szląsk. S. Nieder, par. ew. GrossWalditz, kat. OberSieg roth, w 1842 r. 24 dm. , 142 mk. 9 kat. , młyn wodny. S. Ober posiada kościół kat. , filię par. Kesselsdorf, ew. par. Lwów. W 1842 r. 49 dm. , 249 mk. 25 kat. , szkoła ew. Sirinnsna dok. , jestto Dzierzążno, pow. kartuski. Sirkowa, wzgórze polne, na granicy Czortowca i Niezwisk, pow. horodeński, między pot. Czortowieckim od zach. a Hostyłowem od wsch. . Wznies. 323 mt. npm. Miejsce znaku triang. Br. G. Sirkowce, węg. Serke, wś w hr. goemoerskiem Węg. , ma kościół par. ew. , dobrą glebę, 1015 mk. Sirla, potok w pow. brodzkim, dopływ Seretu; ob. Kutyszcze. Sirmeln, dobra pryw. z fol. KleinSirmeln, w okr. i pow. tukumskim, par. auceńskiej. Sirocin, fol. , pow. brzeski, w 5 okr. pol. , gm. Wierzohowice, o 38 w. od Brześcia. Sirocino, osada nad jez. Żosle, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 35 w. od Trok, 1 dm. , 10 mk. Wielkorossyan. Sirociszki, Sirotyszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 24 w. od Nowoaleksandrowska, 40 Sipele Siteck Sitenka Sirwincza Sisdroyheide Siso Sitanerówka Sitaniec Sitkowce Sitków Sitewiny Sitanka Sitarka Sitarz Sitawka Siromin Sitce Siromin Siromin niem. , ob. Żuromin. Sirot, wś, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Autucewicze, o 1 milę na wschód od mka Kalenkowicz, ma 22 osad pełnonadziałowych. Przechodzi tędy droga z Autucewicz do Rulewicz. Miejscowość w ostatnich czasach skanalizowana ku Prypeci przez tz. Zakowankę. A. Jel. Sirwincza, rzka w pow. wileńskim, przepływa pod zaśc. Gumbele. Sisdroyheide, ob. Zyzdrój Siso, jezioro w płd. wschod. części pow. dzisieńskiego. Sitanerówka, kol. nad rzką Rokitną, pow. tłumacki, ob. Ladzkie 2. . Sitaniec, ws, kol. i fol. , pow. zamojski, gm. Wysokie, par. Sitaniec; leży w dolinie, nad rz. Łabuńką, przy trakcie bitym 1go rzędu z Lublina do Tomaszowa, odl. 5 w. od Zamo ścia, st. poczt. Chomęciska o 11 w. , st. dr. żel. Rejowiec o 48 w. . 8. ws z kol. ma 8 dm. dwors. , 57 włośc, 736 mk. 31 prawosł. , ziemi ornej i łąk 1861 mr. S. poproboszczowski, wś i kol. lit. A, ma 27 os. włośc. i 185 mr. ; lit. B. 26 os. , 78 mr. W obu częściach 337 mk. 5 praw. , 12 żyd. ; fol. S. , własn. Iwana Rozmaińskiego, ma 2 dm. i 170 mr. ; ogółem jest obecnie w S. 1073 mk. , w 1827 r. było 92 dm. , 847 mk. Gleba urodzajna, popielatka, czarnoziem a przeważnie żyzna glinka, łąki obfite, lasu nie ma. Fol. WolicaSitaniecka należy do dóbr ordynacyi Zamoyskich Borta tycze Łapiguz. Kościół p. w. św. Bartłomie ja apost, istniał już wraz z parafią przed r. 1485; obecny, zbudowany z drzewa, pochodzi z 1698 r. , konsekrowany przez Deodata, bi skupa lwowskiego obrządku ormiańskiego, w czerwcu 1799 r. Do par. S. dek. zamoj ski należą Ciołki, Borowizna, Hyża, Jarosła wiec, Sitaniec, Sitno, Stabrów, Szopinek, Ła piguz, Udrycze i Wysokie, razem 3619 dusz. O starożytności osady świadczą liczne kurhany po za wsią i w przyległym lasku. Lasek ten, własność ordynacyi Zamoyskich, jest obecnie ulubionem miejscem wycieczek dla mieszkańców Zamościa. F. Żuk. Sitanka, potok, ob. Sietnica. Sitarka, grupa zabudowań w Stobierny, pow. rzeszowski. Br. G. Sitarz 1. wś włośc. nad rz. Działdówką, pow. sierpecki, gm. i par. Gradzanowo, odl. 28 w. od Sierpca, ma 9 dm. , 64 mk. , 81 mr. 2. S. Pieńki, wś włośc, pow. sierpecki, gm. i par. Gradzanowo, odl. o 28 w. od Sierpca, ma 4 dm. , 27 mk. , 39 mr. Sitawka, wś, pow. sokólski, w 3 okr. poL, gm. Ostra Góra, o 22 w. od Sokółki. Sitce 1. wś i fol. nad dwoma strumykami, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra Domejków Sitce, o 75 w. od Wilejki, ma 34 dm. , 279 mk. , 124 praw. i 155 katol. w 1864 r. 104 dusz rewiz, cerkiew paraf. drewnianą p. w. św. Jerzego, wznie sioną w 1710 r. , przebudowaną w 1819 r, , szkołę wiejską 32 dzieci w 1885 6 r. , zarząd gminy, browar i wiatrak. Par. prawosł. , deka natu błahoczynia miadziolskiego, ma 1982 wiernych. Oprócz szkoły w S. w par. znaj dują się szkółki cerkiewne we wsiach Grabucze, Biedki i Hryniewszczyzna. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsie S. , Kobiele, Kurdzieki, Nowa Wioska, Pliski, Rzepichy, Sitce Małe, Tielesze, Wianuszczyzna i Zahor ce, w ogóle 521 dusz rewiz. Gmina S. w r. 1866 obejmowała 35 wsi, mających 326 osad i 3929 włośc płci ob. , składała się z 5 okrę gów wiejskich 8. , Klemensowo, Łopaczewicze, Duszewo i Szantyrowszczyzna. Należała do 1 okr. pok. do spraw włośc, oraz 3 rewiru konskrypcyjnego. Obecnie gmina włączoną została do gmin sąsiednich. Dobra należały dawniej do hr. Brzostowskich, następnie do marszałka szlachty gub. wileńskiej Domejki. 2. S. Małe, wś nad rz. Serwecz, pow. wilej ski, w 3 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra Domejków w 1864 r. Sitce, o 1 1 2 w. od gminy a 70 w. od Wilejki, ma 14 dm. , 50 mk. prawosł. i 59 kat. w 1864 r. 49 dusz rewiz. ; dwa wiatraki. J. Krz. Siteck al. Sietyck, wś nad rz. Płotnica, pow. piński, na Zarzeczu, w 3 okr. poL stolińskim, gm. Płotnica, przy drodze z Lemieszewicz do Płotnicy, ma 13 osad. Niegdyś królewszczy zna w ststwie krzywosielskiem, nadana w r. 1775 wraz z ststwem Adamowi Skirmuntowi, sędziemu i posłowi pińskiemu ob. Vol. Leg. , VIII, fol. 681. A. Jel. Sitenka, rzka w pow. mozyrskim, lewy dopł. Prypeci, poczyna się w moczarach za fol. Sitnica, płynąc w kierunku połudn. przecina drożynę wiodącą ze wsi Sitnicy do Sinkiewicz, po za którą, rozdzielona na dwa ramiona, uchodzi do Prypeci pomiędzy rz. Łań i Głucha Łań; długość biegu przeszło 18 w. , śród miejscowości dzikich, bezludnych. A. Jel. Sitenka, pot. w pow. brodzkim, na obszarze Koraowa, uchodzi do Słonówki al. Sestratyna. Sitewiny, wś i foL, pow. nowogródzki, ob. Sieciewiny. Sitków, os. wiejska, pow. ostrzeszowski, o 4 klm. na zachód od Grabowa; par. Bukownica Chlewo, okr. wiejski Chlewo, poczta w Grabowie Grabow, Bz. Posen, st. dr. żeL w Ostrzeszowie Schildberg o 12 klm. , ma 22 dm. , 174 mk. Sitkowce, fol. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. poL, o 20 w. od Szczuczyna, 10 mk. Sitkowce 1. wś przy zlewie rzki Powstanki i Czerwonej, o 8 w. od ujścia ich do Bohu, pow. lipowiecki, na pograniczu hajsyńskiego, Sirot Sitinica Sitnica Sitnej Sitne Sitna Sitkuny Sitkowszczyzna Sitkowo Sitkówka Sitkowizna w 1 okr. poL, gm. Jurkowce, par. kat. Ilińce, o 41 w. od Lipowiec a 10 w. od Hajsyna st. poczt. , ma 1713 mk. Podług Pochilewicza było tu w 1. 863 r. 1408 mk. , w tej liczbie 80 kat. Z pomiędzy mieszkańców 220 pochodze nia szlacheckiego. Cerkiew p. w. Wniebo wstąpienia, drewniana, z 1752 r. , uposażona jest 80 dzies, wraz z chutorem i stawem; filia par. katol. Ilińce. Cukrownia założona przez hr. Jarosława Potockiego w 1836 r. podług Wojejkowa i Zagoskina w 1843 r. , trzecia z kolei w gub. kijowskiej po Orłowcu i Poczapińcach. Klucz sitkowiecki dóbr hr. Po tockich obejmuje wś S. , Krysztopówkę, Dżuryńce i Bondurowo i w 1863 r. miał 1357 dusz rewiz. i 8130 dzies. W początku zeszłe go wieku S. wchodziła w skład obszernych posiadłości ks. Wiszniowieckich, następnie należały do hr. Platerów, od których nabył je hr. Stanisław Potocki, do sukcesorów którego i dzisiaj należy. 2. S. , wś u źródeł bezim. potoku, uchodzącego w Tetyjowie do Rośki, pow. taraszczański, w 3 okr. pol. , gm. Tety jów, o 80 w. od Taraszczy, ma 368 mk. Po dług Pochilewicza było tu w 1863 r. 748 mk. prawosŁ, 8 katol. i 7 żyd. ; 1314 dzies. Cerkiew Pokrowska, drewniana, wzniesiona w roku 1740, uposażona jest 35 dzies. ziemi. Wieś tę od Franciszka Krasickiego nabył Paweł Rakowski, następnie własność jego sukcesorów. J. Krz. Sitkowizna, wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 18 w. ; ma U dm. , 79 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 102 mk. Wchodziła w skład majoratu rządowego Kadaryszki. Sitkówka, część Bratkowic, w pow. rzeszowskim, nad pot. Podrzeczem, dopł. Mrowli. Sitkowo, wś, pow. sokólski, w 3 okr. poL. gm. Ostra Góra, o 27 w. od Sokółki. Sitkowszczyzna, zaśc. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 27 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. kat. Sitkuny 1. wś i fol. , pow. kowieński, w 3 okr. poL, o 17 w. od Kowna. 2. S. , dwór, tamże, o 16 w. od Kowna. 3. S. ., karczma, tamże, o 15 w. od Kowna. 4. S. , fol. , pow. . poniewieski, w 1 okr. poL, o 17 w. od Poniewieża. 5. S. , wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 39 w. od Poniewieża. Sitna dok. , ob. Rzetnia. Sitna al. Sitno, wś na płd. zachod. wyniosłym brzegu jez. Sitno, pow. połocki, o 48 w. od Połocka. Był tu niewielki zamek, wzniesiony prawdopodobnie z rozkazu Iwana Wasilewicza Groźnego po zajęciu ziemi połockiej w 1563 r. Podług mapy Pachołowickiego był on z jednej strony rz. Połotą, z drugiej jeziorem oblany i miał kształt trójkąta, z bramą U wierzchołka i czterema basztami po rogach. Zajęty w 1566 r. przez wojsko polskie, przyczem padła cała załoga, z 300 ludzi złożona, zamek zaś zgorzał. Odbudowany następnie, wzięty został przez hufce litewskie i piechotę węgierską d. 4 sierpnia 1579 r. podczas pochodu króla Stefana pod Połock i ostatecznie zburzony. S. stanowiła następnie dzierżawę królewską, opłacającą 343 złp. kwarty. Sitna al. Sytnia, rzka w pow. berdyczowskim, lewy dopływ Rastawicy, bierze początek po za Mecherzyńcami Wołoskiemi i uchodzi do Rastawicy w Biłołówce. Sitna Góra, niem. Sittnagora, wś na Ka szubach, pow. kartuski, st. p. Kartuzy o 1 milę, par. kat. Sianowo Przodkowo, gm. Pomieczyńska Huta; zawiera 2 zagrody i 3 gbur. posiadłości, 92 mr. W 1885 r. 5 dm. , 34 mk. Należała do kartuzyan; uwłaszczenie nastąpiło r. 1779. Kś. Fr. Sitne, wś włośc. , pow. radzymiński, gm. i par. Jadów, ma 410 mk. , 51 osad, 857 mr. W 1827 r. było 28 dm. , 209 mk. Wchodziła w skład dóbr Jadów. Sitnej, potok, powstaje w obrębie Zielonej, pow. nadworniański, z pod Doboszanki 1757 mt. , szczytu w Gorganie Kizieskim. Płynie jarem skalnym na płn. , a potem na płn. wsch. i ubiegłszy 7 klm. wpada do Zielenicy z lewego brzegu. Zabiera liczne dopływy. Od płd. zach. wznosi się w pasmie Gorganu Piekun 1651 mt. , Polański 1697 mt. , od płn. Podjamna, Bukowiec 1236 mt. , a od płd. Rosisz 1230 mt. i Touste. Por. Czernik. Br. G. Sitnia 1. karczma, pow. rzeczycki, przy trakcie poczt. pomiędzy Mozyrzem o 5 w. a Kalenkowiczami. 2. S. al. Ostrów, wś, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Autucewicze, w pobliżu gościńca poczt. z Kalenkowicz do Mozyrza, ma 9 os. A. Jel. Sitnianki, os. włośc, pow. radzymiński, gm. i par. Jadów, ma 3 os. , 50 mr. Wchodziła w skład dóbr Jadów. Sitinica, jezioro w pow. rypińskim, gm, Żałe, przy fol. Huta. Obszar jego wynosi 61 mr. 151 pr. 34, 4 ha, szerokość największa 900 mt. , głębokość średnia od 6 do 14 mt. , największa zaś 19, 5 mt. Wody odpływają do jez. Ruda a zasilają je wody jezior Nadroż i Głęboczek Pam. Fizyogr. , I, 108. Sitnica, wś i fol. poradziwiłłowski, w po bliżu rz. Głucha Łań, pow. mozyrski, w 4 okr. poL i gm. Lenin. Wś ma 25 osad. Cerkiew parach. z 1838 r. p. w. św. Trójcy, z dawnych zapisów uposażoną 3 wł. gruntu, około 300 parafian. Kaplica w Wilczy. Fol. S. , o 1 milę odl. , należy do domin. Lenin ks. Hohenlohe, dawniej Wittgenstejnów. O kilka wiorst od wsi S. przechodzi linia drogi żeL pińskiej od 1885 r. . A. Jel. Sitnica, w dokum. Sitnia Wola i Sytnica, Sitkowizna Sitnia Sitnianki Sitnica Sitnik sioło, pow. łucki, na płd. zach. od mka Kołki. Attyn. Omelny hr. Zygmunta Krasickiego. Sitnica, potok, ob. Sietnica. Sitnica 1. pow. rypiński, gm. i par. Rogowo. 2. S. , pow. rypiński, gm, i par. Żałe. Miejscowości drobne osady niepodane w spisach urzędowych. Sitnik, wś i fol, pow. bielski, gm. Sitnik, par. Biała, ma 31 dm. , 318 mk. , 1308 mr. W 1827 r. 22 dm. , 145 mk. Bobra S. , własność ks. Maryi Hohenlohe, mają 3489 mr. obszaru. S. gmina, pow. bialski, graniczy z gm. Sidorki, ma 2196 mk. , 14086 mr. obszaru. Sąd gm. okr. I w Herbowie, st. poczt. w Biały o 7 3 4 w. . W skład gm. wchodzą Cicibór, Ciciborek, Jagodnica, Józefek, Łukowce, Pohulanka, Porosiuki, Sitnik, Sławaciszek, Starzyniec, Terebela, Worgule wś, W. dwór, Wygoda i Zaberbecie. Sitnik 1. grupa zabudowań w Siedlcu, pow. bocheński, na praw. brz. Raby. 2 S. , część Wiązowy, pow. żółkiewski. Br. G. Sitniki, karczma w Jamelny, pow. gródecki. Sitniki 1. zaśc. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 50 w. od Dzisny, 1 dm. , 11 mk. katol. 2. S. , zaśc. nad rz. Łoszą, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. kat. Uzda, gm. Pereszewska Słoboda, ma 3 os. ; grunta lekkie. 3. S. , wś w pobliżu rz. Swisłoczy, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. smiłowickim, gm. Klinek, w okolicy gęsto zasiedlonej, ma 14 osad; grunta lekkie, łąki wyborne. A. Jel. Sitniki 1. al. Sytniki, ws nad Korsunką, pow. kaniowski, w pobliżu drogi z Bohusławia do Korsunia, w 3 okr. pol. , gm. Korsuń, o 45 w. od Kaniowa, ma 639 mk, W 1863 r. było tu 540 mk. Cerkiew p. w. św. Jana Bogosłowa, drewniana, wzniesiona w drugiej połowie zeszłego wieku a w 1854 r. z gruntu odnowiona, uposażona jest 47 dzies. Do par. prawosŁ należy wś Morzyńce. S. wchodziły niegdyś w skład ststwa korsuńskiego, dziś do dóbr korsuńskich ks. Łopuchinych. 2. S. , w dok. Sitniaki, wś na lew. brzegu Zdwiża, pow. radomyski, na pograniczu pow. kijowskiego, przy szosie kijowskobrzeskiej, w 1 okr. pol. , gm. Brusiłów, par. kat. Makarów o 6 w. , o 37 w. od Radomyśla, ma 320 mk. oraz 260 mk. żydów rolników w oddzielnej kolonii, założonej około 1840 r. Włościanie posiadają 975 dzies. , z których płacą 526 rs. 61 kop. wykupu rocznie. Pochilewicz wyd. z 1887 r. podaje 678 mk. w S. i 327 w kolonii. Cerkiew p. w. Narodzenia Jezusa Chr. , z drzewa wzniesiona w 1862 r. staraniem Eremiejewa, na miejscu dawniejszej z 1750 r. , uposażona jest 47 dz. ziemi. Do par. praw. należą wsi pow. kijowskiego Zawałówka, Kalinowski Chutor, Jurów i Koptyjówka. Kaplica katol. Wę wsi znajduje się kilka wysokich mogił. Jestto dawna osada, W 1507 r. wraz z innemi należała do Jacka Łozy al. Eozki ob. Rozów, IX, 871. Następnie rościli sobie prawo do tej majętności metropolici kijowscy, gdyż w 1616 r. metropolita Rutski uskarża się w proteście, że pan Stefan Łozka zajął z dóbr metropolitalnych Nieżyłowicze gruntu na dwie mile i osadził na nim sioło Sitniki. W zeszłym wieku S. wchodził w skład sstwa roźewskiego i dzieliło jego losy, obecnie na leży do dóbr państwa. J. Krz. Sitnikowe błoto, uroczysko w Pulinach, pow. żytomierski. Sitniński al. Borowiki, zaśc, pow. mozyr ski, o 3 w. na płn. od Mozyrza, w pobliżu traktu poczt. z Mozyrza do Kalenkowicz, w 1 okr. skryhałowskim, gm. Słoboda Skryhałow ska, ma 5 osad. A. Jel. Sitno, jezioro na obszarze wsi t. n. , w pow. lipnowskim, ma 30 mr. obszaru. Woda czerwonawa i nieco słona. Sitno 1. wś i fol. nad jeziorem t. n. i rzką Ruziec, pow. lipnowski, gm. Nowogród, par. Działyń, odl. 25 w. od Lipna, ma 17 dm. , 204 mk. , młyn wodny, karczmę. W 1827 r. 18 dm. , 159 mk. , par. Nowogród. W 1888 r. fol. S. rozl. mr. 896 gr. or. i ogr. mr. 588, łąk mr. 161, past. mr. 50, wody mr. 42, nieuż. , mr. 40; bud. mur. 15, drewn. 4; płodozm. 8 i 9polowy. Do włościan należy 16 os. , 271 mr. W 1789 r. S. własność kapituły kujawskiej, która wysiewała 110 kor. żyta, 7 kor. pszenicy; czynszu od włościan i z arend 277 złp. 2. S. , pow. makowski, gm. Sielc, par. Szelków. 3. S. , wś, pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Wyszków. W 1827 r. 10 dm. , 96 mk. 4. S. , os. , pow. radzymiński, gm. Żerocin, 1 dm. , 1 mr. 5. S. , wś włośc, pow. radzyński, gm. Sitno, par. Radzyń, ma 16 dm. , 145 mk, 307 mr. W 1827 r. 10 dm. , 59 mk. S. gmina graniczy z gm. Biała, Suchowola i Lisiawólka, ma 7999 mr. obszaru, 1754 mk. Sąd gm. okr. IV w Biały o 5 1 2 w. , st. poczt. Radzyń o 6 w. , szkoła początkowa. W skład gminy wchodzą Borki, Izabelin, Lichty, Maruszowiec, Ossówno, Sitno, Starawieś, Tchórzówek i Wrzosów. 6. S. , wś włośc, pow. radzyński, gm. Żerocin, par. Międzyrzec, ma 23 dm. , 129 mk, 560 mr. W 1827 r. 27 dm. , 141 mk 7. S. , wś i fol. , pow. zamojski, gm. Zamość, par. katol. Sitaniec, cerkiew paraf. w miejscu, odl. od Zamościa 10 w. , od st. poczt. i tel. w Nowym Zamościu 8 w. i od st. dr. żeL Rejowiec 56 w. Ma 15 dm. dwor. , 133 włośc. , 1073 mk 228 rz. kat. i 8 żyd. . W 1827 r. 104 dm. , 824 mk. W 1874 r. obszar dwor. obejmował 2031 mr. 864 mr. roli, 882 łasu, włośc 1727 mr. Prócz tego os. karcz. 1 dm. , 3 mr. Cerkiew par. p. w. św. Włodzimierza, z drzewa, gontami kryta, zbu Sitnica Sitno Sitniński Sitnikowe Sitniki Sitno dowana kosztem rządu w 1875 r. , w miejsce starej z 1718 r. , niewiadomej erekcyi i szkoła początkowa. Do domin. S. , własności Kornelego Malczewskiego, które ma pałac piętrowy murowany, piękny ogród owocowospace rowy, pasiekę, młyn wodny o 2 kamieniach, zbudowany 1862 r. na strumieniach tworzących tu rz. Łabuńkę, należą Ciołki, Kornelówka i Ludwinówka, mające od r. 1874 oddzielne księgi hypoteczne. Od r. 1857 do r. 1886 była tu gorzelnia z roczną produkcyą na 6134 rs. Gleba urodzajna, łąki obfite. Sitno, jeziorka bez odpływów, w pow. bydgoskim, na obszarze Małego i Wielkiego Sitna. Jedno z nich, tuż pod Sitnem Małem ku zachodowi, wznies. 100 mt. npm. Zachodzące w Kod. Wielkop. n. 833 i 1050 jez. Zedno Mniejsze i Większe nie zdają się być S. lecz Dzidnem i Dzidzinkiem, o 16 klm. na płn. zachód od Koronowa. E. Cal. Sitno Małe i Wielkie, wś, pow. bydgoski, o 14 klm. na wschódpłd. od Mroczy i 6 klm. na płn. od Strzelewa Strehlau, st. dr. żel. bydgoskopilskiej, w okolicy wzn. 114 mt. 1. S. Male, niem. Wilhelmsort, dawniej Klein Sittno, ma kościół protest. i pocztę w miejscu; par. katol. Dąbrówka; 18 dm. , 237 mk. 77 kat. , 160 prot. i 499 ha 463 roli, 3 łąk. Należało w r. 1489 do Strzeleckich; w r. 1583 posiadał tu Andrzej Krosiński 1 łan os. , 1 zagrodn, i 1 rzemieśln. , Wacław Grabiński 1 1 2 łan. i 1 zagr. a Gogolińscy 2 łany osiadłe. W r. 1860 liczyła par. protest. , w 20 osadach, 1482 dusz, obok 2000 katolików. 2. S. Wielkie, niem. Gross Schittno, dawniej Sittno graniczy z Małem S. i leży na trakcie z Mroczy do Bydgoszczy; paraf. katol. Dąbrówka, par. prot. i poczta w Małem S. ; 14 dm. , 125 mk. 30 kat. , 95 prot. i 252 ha 227 roii, 2 łąk, 2 lasu. W r. 1483 posiadali tu po 1 łanie os. i zagrodniku Jan i Stanisław Poczałkowscy, Wojciech Kruszyński, Aleksander Pieczewski, Paweł Sioiński i Jan Dorpowski. W nowszych czasach wchodziły osady w skład dóbr wojnowskich. E. Cal. Sitno 1. dok. Sydowe, Sitowe i Sythen, jezioro, pow. kościerski, na płn. Garczyna. Strumyk łączy z jez. Sobącz. Jezioro to nadał cystersom w Oliwie r. 1321 Piotr Swięoa. Wspominane w dok. z 1280 r. przy ograniczeniu Polaszek ob. P. U. B. von Perlbach, str. 400. R. 1402 wystawia w. m. krzyżacki Konrad z Jungingen zakonnikom przywilej, nadający im jako jałmużnę jez. Sitno z 3 mr. przy niem i prawo wyciągania sieci nad brzegiem ob. Opactwo pelpliń. p. kś. Kujota, str. 409. 2. S. , niem. Siethen, jezioro w Królówlesie, pow. starogardzki, dawniej własność cystersów w Peplinie. Por. Dubielno i Królówlas, 3. S. , niem, Zittno, jezioro przy folw. t. n. , pow. kartuski, wznies. 160, 6 mt. npm. , 1 5 mili długie, 1 10 mili szerokie. Zachodzi już w dok. z r. 1289 ob. P. U. B. Y. Perlbach, str. 400. Kś. Fr. Sitno 1. niem. Sittnow, dawniej Schitten, 1505 Szythno, 1546 Szithna, wś, pow. złotowski, st. p. Mrocza, par. kat. Więcbork; 1617 ha. W 1885 r. 89 dm. , 110 dym. , 622 mk. , 2 kat. , 620 ew. S. należało dawniej do Zebrzydowskich. Do r. 1739 istniał tu kościół ew. , filialny do Pęperzyna; dziś luteranie mają tu kaplicę. Co rok obchodzą 22 maja jako dzień modlitwy na pamiątkę wielkiego gradobicia ob. Der Kreis Fiatow Yon Schmitt, str. 268. Szkoła lklas. ewang. liczyła 1887 r. 135 dzieci. 2. S. , niem. Sittno, około 1400 Sitten, 1410 Syton, Schlingen, domena skarbowa, pow. wąbrzeski dawniej chełmiński, st. p. , tel. i kol. i par. kat. Wąbrzeźno o 4 klm. ; 408 ha 250 roii; mlekarnia. Domena ta obejmowała dawniej 572 ha i przynosiła 9624 mrk dzierżawy. Odłączono od niej 162 ha w tem 159 ha wód i moczarów i wypuszczono za 1350 mrk. Dzierżawca ma 6540 mrk dochodu. S. należało do bisk, chełmińskich. W wojnie z r. 1414 spłonął tu folwark, szkodę obliczono na 1000 grzyw. ob. Gesch. d. Stadt. u. des Kr. Kulm, II, 161. Inwentarz bisk. chełmińskiego z r. 1731 podaje Wchodząc na podwórze, które jest nowo żerdziami ogrodzone, przed folw. brama drewniana, wrota w niej z tarcic, drewnianemi gwoździami zbite, na biegunach drewnianych i kunach; po lewej ręce przy owczarni druga takaż. Przy pierwszej bramie po prawej ręce jest ozdownia sama tylko, wystawiona nowo w słupy i dyle, dach na niej słomiany, podlepiony gliną, z piecem murowanym i darami do suszenia słodu, dalej idąc jest browarek w słupy i dyle budowany. Przy tym browarku studnia nowa z żurawiem i kubłem, korytem do pojenia bydła jako i rynną browarną. Folwark, gdzie podstarości mieszka, w szachulec wybudowany. W szczycie komory folwarkowej owczarnia z wystawą. W szczycie tej owczarni stodoła o dwóch klepiskash i sąsiekach trzech, w tej stodole spioherek w sąsieku, w szachulec wybudowany. Ku dworowi na boku szopa dla bydła nowo postawiona, w tem podwórzu pod owczarnią stajenka o przegrodach trzech. Obora wołów 12, krów 4, bydła młodego z Mirakowa 18, koni roboczych 7, klacz stadnych 11, źrebic z Mirakowa 4, żrebców 6. Obora świni 18, gęsi starych z gąsiorem 10, kaczek z 2 kaczorami 10, kur z 2 kogutami 20, kapłonów 3; w końcu następuje jeszcze sprzęt gospodarski i domowy str. 25 28. Osiadłość wsi 1 Drawer, karczmarz, siedzi za kontraktem, ma roli w każde pole po morgów 2 1 2 i łąki mórg; nic nie Sitno Sitów Sitorzecze Sito Sitnoje Sitno Sittkeim Sittnow Sitno Situwa Sitowa Sitowe Sitowicze Sitowiec Sitówka Sitówko Sitten Sitzenkrug daje, tylko piwo i wódkę pańską szynkuje. Podwody 3 odprawia do Starogrodu, Lubawy i Torunia. Szarwarkuje o pańskiej strawie dni 14, tłoki 3 dni o pańskiej strawie robić powinien. 2 Owczarz za kontraktem, ma owiec swoich 200, na przychówek odtrąca mu się 70; z reszty płaci od sztuki gr. 18 78 zł. , mleczno oddawać powinien, rachując od sztuki 15, krowę 1 lub masło lub gomółki al bo płacić 78 zł. Siana fur bierze na owce 10, ordynaryą ma już wyrażoną. Tenże trzyma roii morgów 2, z których daje 5 zł. 3 Danni ków 5, mają w każde pole roii po morgu. Do mostwa pańskie i ogrody z zapłotnikami do tych domostw należącemi, z czego płacą fl. 8, facit fl. 40. Szarwarku odprawują po dni 17, o pańskiej strawie robią dni 7, tłoki dni 3, o swej strawie dni 7, daje każdy kapłonów 2, facit 10, łąki bierze każdy po wozów 2. 4 Kowal za kontraktem, z swemi statkami, do mostwo pańskie, ogród i roli mr. 3, robi co potrzeba do dworu, ordynaryą bierze, tłoki odprawia, kapłonów daje 2, łąki dać mu po winno na wozów dwa. 5 Mielcarz za kon traktem, ordynarya ma, sądek bierze od 20 beczek piwa, ogród ma do warzywa. 6 Półogrodników 5, za kontraktem siedzą. Ordyna rya mają. Chałupy pańskie z ogrodami, za płotnikami i roli po morgu w każde pole, łąk na wozów 2. Szarwarkują po dni 5 jednym przez rok cały w każdy tydzień str. 2829. 3. S. , niem. Zittno, dobra nad jez. t. n. , pow. kartuski, st. p. i kol. i par. kat. Żukowo, 4 klm. odl; 306 ha 129 roli. W 1885 r. 3 dm. , 7 dym. , 35 mk. , 32 kat. , 3 ew. Dziedzic 1858 Timme, 1885 r. Juliusz Gołuński. Da wniej należało S. do norbertanek w Żukowie. B. 1780 było 14 mk. katol. Mesznego pobie rał prob. 2 kor. żyta i tyleż owsa. R. 1779 został folw. puszczony w wieczystą dzierża wę. Według Hirscha jest S. identyczne z starożytną zaginioną wsią Karlikowem ob. ob. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, str. 138. . Kś. Fr. Sitno 1. w dok. Sytin, Seythen, Kalmuschen, dobra i wś na pol. prus. Mazurach, pow. ostródzki, st. pocz. Witranowo Wittmansdor, 817 ha, 49 dm. , 256 mk. Lader, ks. bmnświoki, komtur dzierzgoński, nadaje Gerlachowi z Partęczyn Partazchium, Partuschin 40 włók na prawie chełm. , z obowiązkiem służby, jaką ma Piotr z Leszcza i jego przyjaciele, 17 lat wolności. Granice jez. Mielińskie, jez. Sicińskie, majątek Jana z Turowa. Dan we dworze Muehlberg pod Iławą r. 1328, w dzień św. Jana Chrzciciela. 2. S. pod Borkami, pow. łecki, dziś nieznane. Sitnoje, wś nad rz, Woroneżą, pow. zadoński gub. woroneskiej, o 48 w. od Zadońska, ma 25 dm. , 219 mk. Sito, jezioro w pow. nowoaleksandrowskim na pograniczu Kurlandyi pow. selburskjego w pobliżu Jakobsztadtu, na wschód od jez. Rycza, 3 w. długie a około 3 4 szerokie. Sito, fol. , pow. nowoaleksandrowski, dawniej attyn. Dryświat Łopacińskich, dziś własność Symforyana, Jana i Konrada Korejwów, ma 623 dzies. ziemi dworskiej. Sitorzecze, Sitorjeczy, wś, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 84 w. od Wiłkomierza. Sitów, wś, pow. orszański. Sitów al. Sydow, pow. gdański, ob. Grabiny. Sitowa, w XVI w. Sythowa, wś włośc, nad rz. Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. i par. Opoczno, odl. od Opoczna 5 w. , ma 25 dm. , 174 mk. , 544 mr. włośc. i 1 mr. dwor. W 1827 r. było 11 dm. , 212 mk. Na początku XVI w. S. należały do par. Opoczna. Dziesięciny z łanów kmiecych i zagrodn. , wartości do 6 grzyw. i za konopną po groszu z łanu, pobierał pleb. w Fałkowie Łaski, L. B. , I, 602. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś królewska S. miała 5 łanów Pawiński, Małop. , 281. Wieś ta wchodziła w skład dóbr ststwa opoczyńskiego. Sitowe, ob. Sitno. Sitowicze, wś, pow. kowelski, w 1635 r. własność Elijasza a 1683 r. Dymitra Jełowieckiego, wreszcie własność Franciszka Gostyńskiego. Sitowiec al. Sitoiwice, grupa zabudowań i leśnicz, w Woli Batorskiej, pow. bocheński, na płn. brzegu Niepołomskiej puszczy. Sitowiec 1. niem. Schanzendorf, wś, pow. bydgoski, o 15 klm. na zach. płn. od Korono wa, przy trakcie do Sępolna, wznies. 151 mt. npm. ; par. katol, i poczta w Mąkowarsku, par. prot. w Koronowie, st. dr. źel. w Strzelewie Strehlau o 25 klm. , 30 dm. , 273 mk. 141 kat. , 130 prot. , 2 żydów i 524 ha obszaru 386 roli, 85 łąk, 11 lasu. 2. S. , dolina, na Szczepanowie z pod Barcina, na pograniczu pow. szubińskiego. F. Cal. Sitówka Rudnia, wś w płn. wsch. zakąoie pow. owruckiego. Sitówko, jezioro pod Kamieniem, pow. złotowski. Sitten, os. i zakład wodoleczniozy, pow. trzebnicki, ob. Obernigk. Sittkeim 1. Gross, wś, pow. labiewski, st. p. Seith, 261 ha, 17 dm. , 97 mk. 2. S. Klein, wś, tamże, 186 ha, 15 dm. , 84 mk. Sittnow, ob. Sitno. Situwa, rzka w pow. telszewskim, na pograniczu pow, rossieńskiogo, bierze początek w jez. Łukszta a wpada do jez. Parszas, leźącemi pomiędzy Worniami a Pojeziorami. Sitzenkrug, ob. Gościniec. Siuczyce Syemzycze Sitzmannsdorf, pow. olawski, ob. Sieceborowice, Siucice, Siuczyce, w XVI w. Syemzycze, wś, kol. i 08. młyn. , pow. opoczyński, gm. Machory, par. Skórkowice, odl. od Opoczna 19 w. , mają 52 dm. , 361 mk. W 1827 r. było 46 dm. , 265 mk. W 1874 r. dobra Siuczyce składały się z fol. S. i Justynów, kol. nowo utworzonej Sulimów al. Siuczyce lit. B. , rozl. ogólna wynosiła 1188 mr. W r. 1885 dobra zostały rozparcelowane i rozdzielone. Folw. S. z obszarem mr. 369, fol. Justynów mr. 376, młyn S. lit. C. mr. 95 i kol. Sulimów al. Siuczyce lit. B. mr. 128. Bud. w fol. S. mur. 6, z drzewa 18; fol. Justynów bud. z drzewa 6; młyn S. lit. o. bud. 4. Wś S. os. 53, mr. 631; wś Justynów os. 3, mr. 2; wś Zawada os, 6, mr. 108. Na początku XVI w. dziesięcinę z łanów dwor. , wartości 1 grzyw. , pobierał pleban w Skórkowicach Łaski, L. B. , 621. Siurbła, folw. , pow. wileński, w 1 okr. poL, o 36 w. od Wilna, 1 dm. , U mk. kat. Siurmańce 1. wś włośc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski Rostyniany, o 14 w. od gminy, 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Elnokumpie. 2. S. , zaśc, tamże, okr. wiejski i dobra skarbowe Dukszty, o 14 w. od gminy, 10 dusz rewiz. Siutkówek, fol. , pow. nieszawski, gm. Lubanie, par. Zbrachlin, ma 71 mk. , 690 mr. Siutkowo, kol. , pow. nieszawski, gm. Lubanie, par. Zbrachlin, ma 114 mk. , 440 mr. włośc. W 1827 r. było 11 dm. , 68 mk. S. wchodziła w skład dóbr Lubanie, należących do bisk. kujawskich. Dobra te przeszły na własność rządu a po 1835 r. utworzono z nich rządową donacyą. Siwa al. Siwy. Nazwę tę od polany t, n. nadają niekiedy pot. Chochołowskiemu. Siwa, polana na obszarze Witowa, w pow. nowotarskim, w dolinie Chochołowskiej, na praw. brzegu pot, Chochołowskiego. Poniżej rozpościera się polana Rostoki, gdzie łączy się pot. Chochołowski z Kościelskim a przy jąwszy cokolwiek powyżej pot. Lejowy, two rzy rz. Czarny Dunajec. Na polanie zabudo wania halne i szałasy. Należy do gm. Czarny Dunajec. Br. G. Siwabroda, węg. Sivabrada, niem. Graubart, zakład kąpielowy, na obszarze gm. Spiskiej Kapituły węg. Szepeshely al. SzepesKap tulan, w pow. lewockim, w hr. spiskiem Węgry, na tak zwanej Paźycy, u zach. podnóża góry Krzyżówki niem. Kreuzberg, wzn. 506 mt. Zakład leży na wzn. 474 4 mt. npm. U stóp góry wytryska zimne źródło siarczanej wody, którą zapomocą rynien drewnianych sprowadzają do zakładu, składającego się z 10 domów dla gości, 15 izb łaziebnych i restauracyi. Jest to własność Spiskiej Ka pituły. Na szczycie Krzyżówki, niedaleko ka plicy, bije drugie źródło siarczanej wody, ale bez znacznego odpływu. Por. Aurel Scherfel, Analyse der Trinkund Badequello in Sivabrada. Wien 1884. Br. G. Siwajcie, wś, pow. szawelski, gm. Weksznie, o 74 w. od Szawel. Siwakowa, góra lesista, w obr. Suchodołu, pow. doliński, na lew. brz. Czeczwy, dopływu Łomnicy, na płd. od wsi, w bocznych rozgałęzieniach pasma Lipowicy. Wzn. 861 mt. npm. Wody spływają do Czeczwy. Siwakowce, mylnie Siwokowce, wś nad rz. Desną, dopł. Bohu, pow. winnicki, na pogra niczu gub. kijowskiej, okr. pol. i par. katol. Strzyżawka, sąd Winnica o 15 w. , gm. Ha wryszówka, ma 78 osad, 410 mk. , 401 dzies, ziemi włośc, 642 dzies. dworskiej, 38 cerkie wnej, młyn wodny. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1872 r. Paraf. , obej mująca oprócz S. przysiołki Przyborówkę i Sobolówkę, ma 1421 wiernych. Gleba czar noziemną, z piaskiem zmieszana. Należała do Perekładowskich, Żukotyńskich, dziś Rejznera i Hejbowicza. Dr. M. Siwakowska dolina, przełęcz w głównym grzbiecie Karpat wschodnich, w dziale dukiel skoskolskim, na płd. zach. od wsi Osławicy, w pow. sanockim, na granicy Galicyi i Wę gier. Po stronie płn. wsch. wypływa pot. Bystry, dopł. Osławicy. Wznies. 698 mt. npm. Br. G. Siwarna, polana w Kościeliskach, pow. nowotarskim, naprzeciw ujścia pot. Gąsienico wego do Cichej Wody. Br. G. Siwarnia, szczyt lesisty, w płn. rozgałę zieniach Połoniny Wetlińskiej, na dziale wo dnym między Sanem a jego dopł. Wetliną, na wschód od wsi Jaworca, w pow. liskim; wzn. 944 mt. npm. Na płn. szczyt Bukowina 922 mt. , na wschód Stoły 967 mt. , na płd. Kryzową 844 mt. i Wysokie Berdo 940 mt. . Na płn. płynie z pod S. pot. Tworylczyk do Sanu. Br. G. Siwarowe al. Siwarne, lesisty grzbiet górski, przypierający od płn. ku Czerwonym Wichrom, w Tatrach Nowotarskich i dzielący dolinę Miętusią od Małej Łąki. Przełęcz Przysłop dzieli ten grzbiet od Hrubego Regla. Siwa Skała, w Tatrach, ob. Siwy Wierch. Siwasz al. Zgniłe morze, zatoka błotnista, jaką się wrzyna w brzeg Krymu morze azowskie. Siwce al. Siwcy 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. poL, gm. Postawy, okr. wiejski Zosin, o 7 w. od gminy a 104 w. od Dzisny, ma 11 dm. , 130 mk. katol. 64 dusz rewiz. . 2. S. Łagodne, zaśc. szlach. nad rz. Miadziołką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 95 w. od Sitzmannsdorf Sitzmannsdorf Siurbła Siurmańce Siutkówek Siutkowo Siwa Siwabroda Siwajcie Siwakowa Siwakowce Siwakowska Siwarna Siwarnia Siwarowe Siwasz Siwce Dzisny, 2 dm. , 23 mk, katol. 3. S. , wś, pow. święciańskij ob. Gajdowszczyzna. 4. S. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Krzywicze, okr. wiejski i dobra Abramowiczów Kościewicze, o 4 w. od gminy a 45 w. od Wilejki, ma 14 dm. , 115 mk. 65 dusz rewiz, w 1864 r. . 5. S. , wś nad Izlanką, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Iża, okr. wiejski Tałut, o 6 w. od gminy a 23 1 2 w. od Wilejki, ma 16 dm. , 160 mk. 78 dusz rewiz. ; należała do dóbr Lubań Lubańskich. 6. S. , wś, pow. borysowski, przy drożynie ze wsi Milcza do folw. Kutnie, gm. Milcza, ma 8 osady pełnonadziałowe; grunta wzgórkowate, sapowate. Siwe Bagno, os. leśna, pow. sokołowski, gm. Kudelczyn, par. Sokołów. Należy do dóbr Przezdziatka. Ma 8 dm. wraz z dwoma pieca mi do pędzenia smoły. Utworzona została w r. 1858. Obszar osady obejmuje ogr. warz. i roli orn. 4 mr. 170 pręt. , łąk 3 mr. , zarośli 9 mr. 38 pr. , bagien 3 mr. 25 pr. , nieużytków 284 pr. ; obszar leśny należący do osady wy nosi 1800 mr. L. Cz. Siwe Miecznikowo, pow. mławski, ob. Miecznikowo 5. Siwek, wś, pow. radzymiński, gm. i par. Radzymin, jna 117 mk. , 136 mr. włośc. i 5 mr. dwor. W 1827 r. było 4 dm. , 30 mk. Siwer, jezioro w pow. dyneburskim, ob. Siewierz. Siwerhof, ob. Siwermujża. Siwermujża, po łotew. Siwermujża, niegdyś Siwerhof, wś, pow. dyneburski, par. Dagda, własność Tizenholdów; w 1549 r, należała do Wernera de Grothuzen. Siwiałka, niem. Schiwialken, wś nad jez. Godziszewskim, pow. tczewski, st. pocz. i par. kat. Godziszewo o 1 4 mili, zawiera 15 gbur. posiadeł i 19 zagr. , 385 ha 308 roli. W 1885 r. 47 dm. , 85 dym. , 392 mk. , 307 ew. , 85 kat. Szkoła lklas. ewang. liczyła 1887 r. 84 dz. Przy wsi znajduje się okop starożytny ob. Behla Die Torgesch. Rundwaelle, str. 90. Siwianka, wś i fol. , pow. nowomiński, gm. i par. Glinianka, odl. 10 w. od Mińska, ma 50mk. W 1827 r. było 10 dm. , 60 mk. Folw. S. , w r. 1875 oddzielony od dóbr Dobrzynieo Mały, rozl. mr. 529 gr. or. i ogr. mr. 277, łąk mr. 3, past. mr. 33, lasu mr. 189, nieuż. mr. 27; bud. z drzewa 9; płodozmian 9 i 10polowy; las nieurządzony. S. wś ma 93 mr. włośc. Siwica al. Stwiczanka, bagnista rzeczka, zaczynająca się w zachodniej części pow. mińskiego, w okolicy folw. t. n. , w obrębie gm. Iwieniec, ubiegłszy 1 1 2 w. w kierunku zachodnim wkracza w pow. oszmiański i płynąc tam lesistemi moczarami, oddziela w prawo ku rzece Wołce ramię zwane Świnka, a główne koryto toczy ku zaśc. Nowanka, o 3 1 2 w. poniżej którego ma ujście z lewej strony do Wołki, lewego dopł. Berezyny Niemnowej. Długośó biegu około 3 mil. Na wiosnę spławia do Berezyny drzewo z puszcz okolicz nych. A. Jel. Siwica 1. wś, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. i okr. wiejski Bienica, o 3 w. od gminy a 49 w. od Oszmiany, ma 38 dm. , 360 mk. 202 prawosł, i 158 katol; kaplica prawosL drewn. W 1864 r. było 186 dusz rewiz. ; wś należała w części 131 dusz do dóbr Bienica Szwykowskich, w części zaś 55 dusz do dóbr Ponizie Takałłów. 2. S. , wś nad rz. Wołka, dopł. Berezyny Niemnowej, pow. miński, w 2 okr. poL rakowskim, gm. Iwieniec, ma 32 osad; miejscowość dość lesista, grunta szczerkowe i w części lekkie. Za poddaństwa należała do domin. t. naz. , dziedzictwa Plewaków. W 1816 r. było tu 29 włościan gospodarzy, posiadających 32 1 2 włóki gruntu. Pańszczyzna wynosiła tygodniowo po 85 dni męzkich i tyleż żeńskich tudzież gwałtów rocznie 390 dni; włościanie opłacali podatku 1399 złp. i 20 gr. 3. S. , dobra nad rzką Siwiczanką al. Siwicą, dopływem Berezyny Niemnowej, pow. miński, odL 9 mil od Mińska, 18 mil od Wilna, 1 milę od Iwieńca, a po 4 mile od Rakowa i Wołożyna, były dość długo dziedzictwem Plewaków. Po Kasprze Plewace wziął S. około 1813 r. małoletni synowiec jego Joachim; majątkiem zawiadywali opiekunowie Tomasz Świętorzecki, podkomorzy miński, Jan Klimontowicz i Szembel; a ekonomem był Wodek. Do domin, należały wsi S. 29 gospodarzy, 32 1 2 włók; Uhły i Dubki 9 gospodarzy, 6 1 2 włók; Wiało 1 gospod. , 12 mr. i Rudnia 1 gospod. , 1 wł. i mr. , razem 40 gospodarzy czyli dymów, odbywających do dworu tygodniowo 110 dni męzkich z uprzężą i 109 kobiecych pieszych, przytem corocznie 564 gwałtów letnich. Było kilku ziemian czynszowników wieczystych, którzy płacili po 100 złp. czynszu od włóki i odbywali drogi na rozkaz dworu, W 1814 r. dobra S. z przyległościami, mające 231 poddanych płci męzkiej, opłacały podatku podusznego 635 rub. zdaje się assygn. . Według inwentarza z 1816 r. zebrano żyta około 400 kóp i wymłócono 120 beczek, pszenicy około 19 beczek, jęczmienia 26 beczek, owsa 111 beczek, gryki 1 beczkę, grochu 9 1 2 beczek; wypędzono gorzałki 2163 garncy, zebrano masła 85 garncy, słoniny 16 1 2 pndów, uprawiono wędliny rozmaitej 8 1 2 pud. , wytkano sukna 53 łokci. Bydła rogatego było 118 sztuk krów dojnych 41, 46 owiec, 63 świń, koni, 34 indyków, 18 gęsi, 6 kaczek. Grunta były podzielone na 3 poletki, w każdym średnio około 130 mr. Siana zebrano 628 wozów jednokonnych. Karczem było trzy w S. opłacała 50 rub. , w Rudni 200 rubli i w Siwe Bagno Siwe Siwek Siwer Siwerhof Siwermujża Siwiałka Siwianka Siwica Siwinie Siwirmiujża Siwka Siwickie Siwiczanka Wiałem; młyn z foluszem na Siwiczance. Jeżeli w cudzym browarze brał kto wódkę, arendarze mieli prawo brać kapszczyznę po 6 gr. od garnca. Tartak wodny oddany był w arendę; tartacznik pobierał po 2 grosze od wypiłowanej deski. Ciun al. gumienny pobierał rocznie 50 złp, pastusi po 4 rs. , go spodyni folwarczna 5 rs. , dziewki po 24 złp. , parobcy po 6 rs. na stole i odzieniu dworu. Ordynarya dla czeladzi wydawała się co miesięo, na osobę po 1 8 żyta, 9 garncy j arzyny, 2 funty okrasy, 1 2 garnca, soli; w święta i niedziele czeladź otrzymywała porcyę wódki. Ciun dostawał codziennie dwie poroye go rzałki. Lasy Siwickie obfitowały w drzewo towarne; w 1818 r. opiekunowie sprzedali kupcowi iwienieckiemu Lipkinowi brusy an gielskie 13 calowe sosnowe po 29 dukatów kopę każda sztuka miary 6 sążni i kłody zwane szczohłami po 11 dukatów za kopę. Dobra wydzierżawiono w 1816 r. Justynie Świętorzeckiej za 2280 rub. i w tymże roku zakończono proces z sąsiedniem hr. kamień skiem, należącem do Stanisława Judyckiego, o granicę około rzeki Siwiczanki. Ponieważ jeden z opiekunów Jan Klimontowioz robił nadużycia w dobrach małoletniego Joachima Plewaki i zasilał swój folw. Raubicze, drugi więc opiekun Tomasz Świętorzecki zapozwał go do sądu w 1818 r. i uzyskawszy egzeku cyą od opieki oddalił. Dobra Plewaków roz proszyły się w ostatnich czasach przez nie rząd. A. Jel. Siwickie, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra Korsaków Jazno, o 18 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 46 mk. prawosŁ w 1864 r. 14 dusz rewiz, . Siwiczanka, rzeczka w pow. mińskim i oszmiańskim, ob. Siwica. Siwielga al. Siewielga, rzeczka w pow. słuckim, prawy dopływ Słuczy, zaczyna się za wsią Bołocicze, w gm. Czaplice, płynie w kierunku wschodnim koło zaśc. WialikiMłyńsk i Szabuńki, koło folw. i wsi Brańozyce i o 2 w. za wsiami Mała i Wielka Bykówka ma ujście. Długośó biegu około 3 mil; zasila się z obu stron kilka strugami. A. Jel. Siwiki, wś, pow. kolneński, gm. Gawrychy, par. Nowogród. W 1827 r. było 10 dm. , 59 mk. Siwinie, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra Steinów Kietutany, o 10 w. od gminy, 35 dusz rewiz, Sirwinthe w dok. , nazwa rzeczki Szyrwinta, ob. Jedzbark. Siwirmiujża, ob. Siwermujża. Siwka 1. podgórska rzeka, której źródła podają zwykle błędnie na obszarze wsi Rachyni, w pow. dolińskim. Tymczasem potoki spływające z obszaru Rachyni są jej lewymi dopływami. Zródła S. leżą na obszarze miejskim Doliny, w lesie Kruhliku 563 mt. , tuż nad granicą gm. Grabowa. Z lasu tego podąża S. słabą żyłą wodną na wschód, poniżej Stawisk zwraca się na płn. , a potem płn. zach. Dosięgnąwszy przedmieścia Obołonia, zabiera od lew. brzegu wody z Zapustu. Odtąd, płynąc między domostwami Doliny, podąża na płn. w dość krętym biegu na przedmieście Nowiczkę, gdzie zabiera wody z pól rachyńskich i zwraca się na wschód, tworząc płn. granicę gm. Doliny. Zabrawszy od praw. brzegu wody napływające od płd. , wykręca się na płn. wsch. , i przechodzi na obszar Nadziejowa. Tu płynie przeważnie na płn. wsch. i zabiera wody z całego obszaru a głównie ze wzgórza lesistego Zalesia 488 mt. . Następnie przepływa obszar Rakowa, Krechowic, gdzie od praw. brzegu zasila się wodami Czaczawy, następnie obszar Hołynia, Siwki Kałuskiej, Kałusza. Tu płynie zrazu na wschód, potem na płd. wsch. przez płn. część miasta, następnie pomiędzy Banią i Nowym Kałuszem i pomiędzy Kałuszem a Kopanką, wreszcie przez błonia i pastwiska kałuskie podąża do Dołpotowa. Na obszarze Kałusza wpada do S. od praw. brzegu pot. nastający na płn. od Kunichy, na płn. stoku Kopanki. Na obszarze Dołpotowa zabiera od lew. brz. rz. Kropiwnik a od pr. brz. Babinkę. Następnie płynie granicą Wojniłowa od wsch. a Tomaszowiec od zach. , opływa Wojniłów od płn. zach. , zrasza obszar Siółka; zabrawszy od lew. brz. pot. Bołochówkę podąża dalej w kierunku płn. wsch. przez Serednią, Dołohów, Kołodziejów, w końcu tworzy granicę między Moszkowcami i Siwką Naddniestrzańską, uchodząc do Dniestru od pr. brzegu. S. w całym biegu należy do pow. dolińskiego i kałuskiego, a w obr. gm. Dołohowa i Kołodziejewa do pow. stanisławowskiego. Długość biegu wynosi 71 klm. Prawe dopływy Czaczawa, Słona; lewe Kropiwnik; Bołochówka, Dołżka al. Dołżański. Spad wód podają liczby 500 mt. źródło; 368 mt. pod Nowiczką; 345 mt. most kolejowy pod Krechowicami; 266 mt. Dołpotów; 257 mt. ujście Kropiwnika; 244 mt. ujście Bołochówki; 230 mt. ujście. W wodach S. żyją ryby babka, błyskawka, czop, hwizd, jelec, karaś, leszcz, lin, marena, okoń, ukleja, szczupak, zderka. Doliną tej rzeki od m. Doliny aż po Kałusz ciągnie się droga żel. kolei państwowej. 2. S. , potok, tworzący z Wielkim al. Wełykim rz. Bołochówkę, powstaje w lesie na płn. obszarze gm. Rachyni, w pow. dolińskim, na płn. stoku góry Zalesia 488 mt. ; płynie zrazu na płn. , potem płn. wsch. a na granicy Belejowa i Bołochowa łączy się z Wielkim. Długośó biegu 12 klm. Br. G. Siwielga Siwiki Siwickie Siwoszyn Siwochy Siwka Siwki Siwkowszczyzna Siwka 1. Kałuska, wś, pow. kałuski, 7 klm. na zach. od Kałusza sąd pow. , st. kol. urz. pocz. i tel. . Na płd. leży Pojło, na wsch. Kałusz, na płn. Mościska i Wierzchnia, na płn. zach. Kropiwnik, na zach. Hołyń pow. doliński. Płd. część wsi przepływa Siwka, prawy dopływ Dniestru. Część płn. przepły wa lewy dopływ Siwki, pot. Kropiwnik. Za budowania wiejskie leżą w dolinie Siwki. Na płn. od nich kol. niem. Ugartsthal. Średnie wznies, obszaru 314 mt. Własn. więk. rzą dowa w S. i Ugartsthalu ma łąk i ogr. 1 mr. ; wł. mn. roli or. 1209, łąk i ogr. 520, pastw. 155 mr. W r. 1880 było w 8. 133 dm. , 840 mk. w gm. 761 gr. kat. , 5 rz. kat. , 21 izr. , 43 innych wyzn. ; 782 Rusinów, 5 Polaków, 53 Niemców. Par. rz. kat. w Kałuszu, gr. kat. w Pojle. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała. We wsi szkoła fil. i kasa pożyczk, gminna z kapit. 207 złr. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor, ststwa kałuskiego, w ziemi halickiej. W lustracyi z r. 1765 Rkp. Ossol. , Nr. 1892, str. 19 czytamy wś ta podług inwentarza ad praesens produkowa nego importuje na rok intraty 2235 zł. 8 gr. 15 den. Arendy karczemnej płaci po zł. 1610, która to rata do sumy oryginalnej wchodzi. 2. S. Naddniestrzańska al. Wojniłowska, wś, pow. kałuski, 9 klm. na płn. wsch. od urzędu powiat. i urz. pocz. w Kałuszu. Na płd. wsch. leży Dołżka, na zach. i płn. zach. Łuka, na płn. wsch. pow. rohatyński Martynów No wy i Stary, na płd. wsch. Moszkowce, na płd. wsie pow. stanisławowskiego Kołodzie jów i Dorohów. Wzdłuż granicy płn. płynie Dniestr; wzdłuż granicy wschod. prawy do pływ Dniestru Siwka. Płd. część wsi prze pływa lewy dopł. Siwki pot. Dołżka. Zabu dowania wiejskie leżą blisko wschod. granicy, na lew. brz. Siwki. Własn. większa hr. Na talii Dzieduszyckiej ma roli or. 73, łąk i ogr. 44, pastw. 307, lasu 57 mr. ; wł. mn. roli or. 749, łąk i ogr. 509, pastw. 57, lasu 7 mr. W r. 1880 było 125 dm. , 730 mk. w gm. , 1 dm. , 6 mk. na obsz. dwor. 102 rz. kat. , 602 gr. kat. , 32 wyzn. izr. ; 619 Rusinów, 117 Pola ków. Par. rz. kat. w Martynowie Starym, gr. kat. w miejscu, dek. żurawieński. Do par. należą Moszkowce, Perłowce i Sobotów. We wsi jest cerkiew p. w. Narodz. Najśw. M. P. , szkoła etat. jednokl. i kasa pożyczk. gm. z kapit. 341 złr. W r. 1883 odkryto tu na błoniach przy kopaniu rowów cmentarzysko, w którem znaleziono wyroby kamienne Mnemosyne, str. 351. Lu. Dz. Siwki 1. os. , pow. warszawski, gm. Brudno, par. Praga. Niepodana w nowszych spisach urzędowych. 2. S. , wś, pow. kolneński, gm. Kubra, par. Romany. W 1827 r. 10 dm. , 52 mk. 3. S. , przasnyski, ob. Grabowo Siwki. Siwki 1. wś, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. Bienica, okr. wiejski Zagóroe, o 9 w. od gminy a 37 w. od Oszmiany, ma 6 dm. , 37 mk. prawosŁ W spisie z 1864 r. podano wś i zaśc, mające po 11 dusz rewiz. ; należały do dóbr Kasimowo Talkowskich. 2. S. , dobra, pow. brzeski, w 5 okr. poL, gm. Wołczyn, o 38 w. od Brześcia. Siwki 1. wś, pow. ostrogski, na pograni czu krzemienieckiego, o 50 w. na południe od Ostroga, ma cerkiew paraf. Wś obszerna, roz łożona po obu stronach wyżyny, środkiem której przechodzi szeroka dolina. Osady wło ściańskie schludne, otoczone sadami. Glebę stanowi czarnoziem o podłożu gliniastem, bar dzo urodzajny. Włościanie trudnią się wy łącznie rolnictwem, chodują wiele koni, by dła rogatego, owiec i trzody chlewnej, mają dostateczną ilość ziemi i w ogóle są zamożni. Pod względem fizycznym są rośli, dobrze zbudowani i w ogóle przystojni. W ubiorze tak mężczyzn jak i kobiet przeważają kolory jasne. Wś ta należała niegdyś do ks. Ostrog skich, następnie do klucza lachowieckiego ks. Jabłonowskich. Teofila ks. Jabłonowska wnio sła ją drogą wiana z domu ks. Sapiehów. W 1824 r. majętność tę nabył Jan Radzimiń ski, chorąży pow. ostrogskiego, dziś wnuka jego Zygmunta, honorowego sędziego pokoju pow. krzemienieckiego i prezesa zjazdu sę dziów tegoż powiatu. Z. Radzimiński czynił tu w 1881 r. poszukiwania archeologiczne. 2. S. , os. szlach. , pow. rówieński, zamieszka ła przez t. zw. budników, należała do dóbr Hubków. Z. Róż. Siwkowo 1. fol. , pow. słucki, w 2 okr. poL kleckim, par. kat. Nieśwież, gm. Łań, przy drodze ze wsi Chodatowicz do Załuża; grunta szczerkowe, dość urodzajne. 2. S. , wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Wiercieliszki, o 17 w. od Grodna. Siwkowszczyzna, zaśc. szlach. , pow. swięciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Szemetowo, o 2 w. od gminy a 47 w. od Święcian, ma 3 dm. , 24 mk. kat. 10 dusz rewiz. . Siwochy, wś nad rz. Wielką, pow. siebieski; most drewniany przez rzekę. Siworogi, wś rząd. nad rz. Pobujanką, dopł. Uszycy, pow. uszycki, okr. poL Duna jowce o 13 w. , gm. i par. katol. Mińkowce, o 19 w. od Uszycy, ma 129 osad, 802 mk. 87 jednodworców, 985 dzies. ziemi włośc, 55 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Narodz. N. M. P. , wzniesiona w 1727 r. ma 964 parafian. Si poczt. na trakcie z Kamieńca do Uszycy. Wś należała do Marchockich. Dr. M. Siwoszyn 1. zaśc. nad bezim. dopł. Usy, pow. miński, w 3 okr. pol. i par. kat. Kojdanów; ma 2 osady. 2. S. al. Siwoszyno, wś nad Dryssą, o 3. w. powyżej ujścia rz. Nisz Siworogi Siwów Siżyca Skadynie Skadle Skaczalskie Skaby Skabora Skablik Skabin Sjuxte Skaje Skajgiry Skaisgirren Skajsta Skajboty czy, pow. połocki, o 27 w. od Połocka. Była tu st. poczt. na trakcie z Połocka przez Siebież i Lucyn do Rzeżycy. Pamiętna porażką oddziału ruskiego w 1812 r. , przyczem poległ generał Kulniew, któremu wzniesiono pomnik na polu bitwy. Siwów, ws włośc, pow. grójecki, gm. Kobylin, par. Jasieniec, ma 20 mk. , 59 mr. W 1827 r. 7 dm. , 70 mk. Wchodziła w skład dóbr Częstoniew. Siwy Wierch, szczyt w pasmie Tatr, liptowsko orawskich, na granicy hr. Orawy i Liptowa, pod 37 18 40 wsch. dłg. g. F. a 49 12 50 płn. sz. g. , na zach. od Salatyńskiego Wierchu ob. , 2050 mt. wys. , a na wsch. od Białej Skały. Na płd. od 8. W. wybiega ramię górskie ze szczytami Ostrą 1765 mt. , Babkami 1568 mt. , Mnichem 1462 mt. , Sokołem 1320 mt. i Borowinami 911 mt. . Wzn. 1806 mt. npm. szt. gen. . Sixten, folw. dóbr koron. NiederBartau, w okr. hazenpockim, pow. i par. grobińska. Siżyca, przys. , pow. prużański, w 2 okr. poL, gm. Maciejewicze Matwiejewicze, o 43 w. od Prużany. Sjuxt, w Kurlandyi, ob. Schukst. Sjuxte, rzka w Kurlandyi, ob. Schuchkste, Skabin al. Skabień, wś, pow. słucki, przy drodze z Kopyla do Hrozowa, zapisana przez ks. Dominika Radziwiłła na gimnazyum pojezuickie w Nieświeżu, zostające w ręku dominikanów. Skablik, pustk. , pow. lubliniecki ob. Kochanowice, Skabora, fol. nar obszarze gm, Laszkówki, pow. kocmański. Br. G. Skaby, dworzysko w Kamionce Wołoskiej. Skaczalskie, jezioro w płn. zachod. części pow, bobrujskiego, w gm. Życin, na samej granicy gm. NoweDorohi, ma 1 w. kw. obszaru, należy do dóbr Życin; dość rybne. A. Jel. Skadle, przyl. dóbr Januszowice, w pow. stopnickim. Skadynie, wś, pow. wiłkomierski, gmina Świadoście, o 69 w. od Wiłkomierza. , Skaistin al. Skaisten wieś, pow. nizinny, tuż przy Heinrichswalde, 20 dm. , 112 mk. , 123 ha. Skajboty, wieś na pols. Warmii, pow. olsztyński, par. , pocz, tel. i st. kol. żel. w Wartemborku, o 6 klm. na płn. , 131 dm. , 677 mk. , wszyscy kat. Polacy, 1091 ha. Wś założona już przed r. 1375 na prawie pruskiem. W tymże roku zmienia kapituła na prawo chełm. i nadaje 10 włók Mikołajowi Kunras de Kyrpeyen, burgrabi olsztyńskiego zamku, które tenże kupił od synów niejakiegoś Peterken. Także jeziora Surwultinge i Amelung. Pięć lat wolności, następnie służba na koniu, także współudział w robotach przy budowie zamków i zwykłe ciężary. W 1483r. kupuje kapi tuła od Andrzeja Quedlitza 10 wolnych włók i oddaje je za opłatą 1 marki i 3 sc. bez są dów i bez ciężaru szarwarkowego mieszkań com wsi Peterken. Inne 10 włók, które kie dyś jako lenno nadano, sprzedaje tenże An drzej Pawłowi Bogdanowi. Kapituła potwierdza to kupno 7 maja 1494 r. Ad. N. Skajcie al. Skajnie, wś i fol. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Łubów, odl. od Kalwaryi 14 w. ; wś ma 27 dm. , 118 mk. ; fol. 6 dm. , 23 mk. W 1827 r. 18 dm, 127 mk. Skaje, wś nad rz. Wyssą, pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz, ma 836 mr. obszaru. W 1827 r. 16 dm. , 89 mk. Skajgiry, dwór, pow. rossieński, gm. Szydłowo, o 21 w. od Rossień. Skaisgirren niem. 1. wś, pow. gołdap ski, st. p. Szittkehmen, 35 dm. , 176 mk. , 463 ha. 2. S. Gr. , wś, pow. nizinny, st. p. i tel. nad bitym traktem z Wystrucia do Tylży, 25 klm, na płn. od Heinrichswalde, w uro dzajnej okolicy, 147 dm. , 731 mk. , trudnią cych się rolnictwem, chowem bydła i koni. Kasa pożyczkowa o przeszło 200 członkach; 372 ha. 3. S. Kl. , wś, tamże, 17 dm. , 93 mk. , 215 ha. 4. S. Gr. I, dobra na prus. Litwie, pow. ragnecki, st. p. Rautenberg, 38 dm. , 249 mk. , 545 ha. 5. S. Kl. I, wś, tamże, 3 dm. , 19 mk. , 250 ha. 6. S. Kl. . II, wybud. , pow. gołdapski, 1 dm. , 20 mk. Ad. . N. Skajsta, wś, pow. dyneburski, par. Krasław, własność Bronisława Hłuszanina, ma 424 dzies. ziemi dwors. Włościanie wnieśli 3368 rs. 67 kop. wykupu za wydzieloną im ziemię. Posiada kościół N. M. P. , filię krasławskiego, w 1788 r. przez Wołosowskich, dawnych dziedziców S. założony. Skajstery, wś włośc. nad potokiem, pow. wileński, w 6 okr. poL, gm. i okr. wiejski Mickuny, o 3 w. od gminy a 12 w. od Wilna, ma 12 dm. , 125 mk. kat. w 1864 r. 43 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Ławaryszki. Skajstogiry, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 13 w. od Poniewieża. Skajstynia, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 28 w. od Nowoaleksandrowska. Skajtis, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 75 w. od Nowoaleksandrowska. Skąjwany al. Skiejwany, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki, okr. wiejski Dowlany, o 8 w. od Dziewieniszek a 29 w. od Oszmiany, ma 8 dm. , 72 mk. kat. w 1864 r. 37 dusz rewiz. ; należała do dóbr Giełoże Umiastowskich. Skajzgiry, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Syntowty, odl. od Władysławowowa 22 w. ; ma 25 dm. , 125 mk W 1827 r. 23 dm. , 230 mk. Siwów Skaistin Skajstery Skajstogiry Skajstynia Skajtis Skajzgiry Skajcie Sjuxt Sixten Siwy Skalischen Skajzgiry, mko, pow. szawelski, gm. i par. Żagory, o 49 w. od Szawel, w 1859 r. 8 dm. , 88 mk. , kościół filialny katol. Należy do dóbr hr. Zubowa. Skakal, karczma nad rz. Słuczą, pow. słuc ki, przy os. młyn. , w okolicy mka Starobina, należy do domin. Staszyna. A. Jel. Skakawa 1. folw. , pow. ostrzeszowski Kępno, o 7 1 2 klm. na wschód od Baranowa i 4 klm. na płd. zach. od Wieruszowa; par. Olszowa, poczta i st. dr. źel. na Podzamczu Wilhelmsbrueck o 4 klm. ; 2 dm. , 12 mk. i 90, 93 ha; właścicielem jest L. Leszek. 2. S. , nad Niesobem, dopływ. Prosny, ob. Kurnica Skakawa, E. Cal. Skakówka, wś, pow. borysowski, w 1 okr. poL chołopienickim, gm. Uchwały, ma 10 os. pełnonadziałowych; miejscowość piaszczysta. Skakówka, wś, pow. żytomierski, parafia Berdyczów, przy drodze z Chmieliszcz do Źurbiniec, niedaleko źródeł Kodeńki. X M. O. Skakunka, rzka w pow. lipowieckim, bierze początek na gruntach wsi Łukaszowa, płynie w kierunku płd. wsch. około 10 w. i pod Lipowcem uchodzi do Sobi od praw. brzegu. Skakunka 1. zaginiona wieś nad Irszą, w pobliżu Machina, t. j. w dzisiejszym pow. radomyskim, w 1571 r. należała do dóbr Malin Jelców ob. VI, 13. 2. S. , przedm, mta powiat. Lipowca, w gub. kijowskiej V, 288. Skakuny 1. ws włośc. nad rz. Wiatą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Przebródź, okr. wiejski Skakuny, o 43 w. od Dzisny, ma 10 dm. , 93 mk. prawosŁ i 2 kat. podług spisu z 1864 r. 32 dusz rew. . W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi Skakuny, Struczki, Prorwy i Lipowo, w ogóle 52 dusz rewiz. b. włościan skarb. S. wraz z przyległościami stanowiły niegdyś ststwo niegrodowe, które w r. 1712 było we władaniu Karęgi, następnie w 1718 r. po Danielu Wyhowskim nadane zostało Michałowi Rudominie, a w 1744 r. po Franciszku Burdzielewskim Mikołajowi i Barbarze z Kopciów Łopacińskim, wojskim mścisławskim, za opłatą 85 złp. 4 gr. kwarty a 19 złp. hyberny. 2. S. , zaśc. szlach. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Kobylniki, okr. wiejski Wieronki, o 5 w. od gminy a 46 w. od Święcian, ma i dm. , 14 mk. kat. w 1864 r. 4 dusze rewiz. . Skalbmierka, rzka, ob. Nidzica. Skalbmierz, ob. Skalmierz. Skalewatka, wś, pow. zwinogródzki, w 2 okr. poL, gm. Bohaczówka, o 9 w. od Zwinogródki, ma 880 mk. Skalęgi, 1402 Skalander villa, Skalung, dobra ryc. i wś, pow. kluczborski, par. kat. Byczyna, ewang. kościół w miejscu, filia par. Konstadt. W 1861 r. było 58 dm. , 499 mk. 46 kat. , szkoła, 850 mr. obszaru. Skalica al. Skalice, niem. Skalitz, wś kośc. pow. cieszyński, obwód sąd. frydecki, na Szląsku austr. , na lewym brzegu Morawki, dopł. Ostrawicy, o 5 klm. od Frydka na połud. wschód a 18 klm. od Cieszyna na płd. zach. . Wzdłuż granicy wsch. i płn. płynie rz. Murawka a wzdłuż granicy płd. zach. pot. Baszczyca, dopŁ Ostrawicy. Przez wś płynie pot. Skalicki do Baszczycy. Między pot. Skalickim a Morawką wzgórze wzn. 408 mt. npm. , między Skalickim pot. a Baszczycą wzgórze Zahradyna 367 mt. . Tuż nad Morawką, w płd. wsch. części wsi Strażnica 429 mt. . Od płn. leży Dobra, od wsch. Noszowice, Ligota Dolna i Raszkowce, od płd. Janowice, od zach. Baszka i Staremiasto. Obszar ogólny wynosi 1706 mr. W r. 1880 było 165 dm. , 1192 mk; 1086 kat. , 106 prot. ; 1164 Czechoszląz. , 22 Niemców, 6 Polaków. W obrębie wsi leży wólka Zaborze 18 dm. , 115 mk. . Kościół par. rz. kat. p. w. św. Marcina. Do par. należą Janowice, Raszkowce, Baszka, Krasna, 5786 dusz rz. kat. , 150 prot. , 25 żyd. Szkoła ludowa 2kla8. , st. p. Frydek. Br. G. Skalice, pow. niemczyński, przys. wsi Karszów. Na jego obszarze stoją ruiny starożytnego zamku i przechowało się cmentarzysko przedhistoryczne. Skaliczny, wzgórze polne na praw. brzegu Wagu, między wsiami Bonedykową od zach. a Jamnikiem od wschodu, w hr. liptowskiem Węg. , pod 37 22 wch. dłg. g. F. a 49 4 płn. szer. Wznosi się 729 mt. npm. szt. gen. . Na płn. szczyt Lipa 750 mt. a na płd. Warta 725 mt. Od wsch. płynie pot. Jamniczek, a od zach. Ternowiec. Br. G. Skalik, ob. Czarny potok 2. . Skalin 1. osada, pow. miński, ma około 4 1 2 włóki; należy od 1827 r. do Bilmanów. 2. S. , wś, pow. czerykowski, posiada kaplicę katol. par. iwandarskiej. Skalin, zaginiona osada w dzisiejszym powiecie zasławskim, w okolicy dóbr Sudyłkowa i Szepietówki i sioła Krasnosiołki. Skalischen niem, , leśn. , pow. węgoborski; 3 dm. , 19 mk, 1373 ha. Skalischken niem. 1. wieś, pow. darkiejmski, st. p. Szabienen; 24 dm. , 97 mk. , 46 ha. 2. S. , nadleśn. , tamże; 6 dm. , 45 mk. , 3685 ha lasu. 3. S. , leśniczówka, tamże; 1 dm. , 6 mk. Skalischkehmen niem. , wś, pow. darkiejmski, st. p. Kloszowo; 44 dm. , 199 mk. , 333 ha. Skalita al. Skaliste, wólka w Szczyrku, po wiat bialski, na stoku góry t. n. , na prawym brzegu pot. Żylcy. Wznies. 864 mt. npm. szt. gen. . W 1880 r. było 6 dm. , 36 mk. Ob. Szczyrk. Br. G. Skajzgiry Skaliste gen Skalischkehmen Skalischken Skalin Skalik Skaliczny Skalice Skalica Skalęgi Skalewatka Skalbmierz Skalbmierka Skakuny Skakunka Skakówka Skakawa Skakal Skajzgiry Skalitowszczyzna, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Kurkle, o 20 w. od Wiłkomierza. Skalmierz, Skalbmierz, Szkalmierz, właściwie Sharbimierz, łac. Scarbmiria, w XIV w. Scalmiria, os. miejska, dawniej miasto, nad rz. Nidzicą, pow. pińczowski, gm. Topola, par. Skalbmierz. Leży przy drodze z Pińczowa do Proszowic, o kilka wiorst od Działoszyc, w równinie, u podnóża pasma wzgórz, śród żyznej malowniczej okolicy; posiada kościół paraf. murowany, szkołę początkową, sąd gminny, st. poczt. , około 1200 mk. i 90 dm. ; odl. 28 w. od Miechowa, 245 w. od Warszawy. W 1858 r, 13 dm. mur. i 89 drewn. , 932 mk. , samych katol. Ludność trudni się rolnictwem i wyrobem sukna grubego. S. jest starożytną osadą, na granicy ziemi krakowskiej i sandomierskiej granicę stanowiła rz. Nidzica. Na dokumencie, którym w 1217 r. Lestco dux Poloniae nadaje wś Cyrzyny klasztorowi miechowskiemu, podpisał się Gubertus praepositus scarbimiriensis Kod, Małop. , II, 27. W 1239 r. jest proboszczem, , magister Petrus, kanonik krakowski ib. , II, 27. Zdaje się, że bardzo wcześnie przy kościele tutejszym utworzoną została kollegiata. Na akcie z 1322 r. podpisał się Wronin, scholastyk skalbmierski, a w 1324 r. obok proboszcza Nankiera występuje Groth, kustosz ib. , 252, 255. W 1377 r. występuje kustosz Żegota ib. , 259. Kościelne wyróżnienie osady wiąże się z jej znaczeniem wojennopolitycznem. Istniał tu zapewne niegdyś gród. W 1235 r. Konrad Mazowiecki dla utrwalenia swej przewagi w ziemi krakowskiej obwarowuje kościół Skalmierski i osadza go wojskiem. Warownia ta mogła wkrótce oddać usługi okolicy, w czasie najazdu Tatarów w 1241 r. W 1242 r. Konrad sprasza do S. przedniejszych Małopolan, by ich zdradziecko uwięzić. Zdaje się że S. był własnością bisk. krakowskich, którzy założyli tu kollegiatę, stanowiącą jakby filię kapituły. Kanonicy krakowscy otrzymywali zwykle probostwo Skalmierskie, inne godności także zapewne rozdzielano między duchowieństwo krakowskie. Już Długosz nie mógł nic się dowiedzieć o założeniu kollegiaty. Powiada tylko, iż fundator, jakiś nieznany biskup krakowski, nadał za uposażenie miasto S. i wsi stołu biskup. Kujawki i Kwasin, młyn i rolę zwaną Kępa. Zdaje się, że pretensye bisk. krakowskich do juryzdykcyi nad miastem spowodowały Kazimierza W. , iż w sąsiedniej wsi Sokolniki, odebranej bisk. krakowskiemu Grotowi, założył w 1342 r. miasto zwane Sokołów, nadał mu prawo niemieckie i targi w soboty a które bywały też w S. , nakazując okolicznej ludności przybywać na targi do nowej osady. Biskup schroniwszy się do Iłży, ztamtąd protestował i groził regem censuris ecclesiasticis percellis, aż król wreszcie ustąpił, odwołał fundacyę i wydał dla S. przywilej potwierdzający jego prawa, targi i patronat biskupi nad kościołem. Wynagradzając usługi Jana, bisk. krak. , nam i państwu osobiście u stolicy apostol. wyświadczone, wieś naszę Sokolniki i miasto tamże nowo założone Sokołów nad Nidzicą, nadajemy mu prawem dziedzicznem na wieczne czasy, z wolnością zaprowadzenia prawa pols. lub niemiec. ; mieszkańcy zaś używać mają swobód, miastom i wsiom bisk. krak. właściwych. Oświadczamy że do wsi Sokolnik, synowie i spadkobiercy niegdy Wojciecha Nosdrak, żadnego prawa nie mają, ani mieć mogą na przyszłość, gdyż wieś tę ojciec nasz wsmiankowanemu Wojciechowi nadał tylko do dni życia jego. Lecz ponieważ przez założenie miasta Sokołowa, które w naszem imieniu do skutku przywiedzione zostało, blisko leżący Skarbimirz, gdzie w dni sobotnie zwykł się targ odbywać, na upadek jest narażony, ze szkodą tamecznego kościoła św. Jana, wynagradzając przeto takowe pokrzywdzenie, nadajemy Skarbimirzowi prawo niemieckie jus theuton. Novi fori, quod Sredense Yulgariter nominatur. Władysław III król pol. i węg. przywilejem danym in Insula Czepel w 1444 r. uwalnia mieszczan od opłaty ceł i targowego w całem król. polskiem. Proboszcz Mik. Ocieski, kanonik krak. , ponawia 1578 r. oddawna służące mieszczanom prawo pobierania sochacznego czyli targowego. Jan Kazimierz potwierdzając przywileje miejskie, wyraża 1666 r. mając wzgląd na miasto ze szczętem przez Szwedów i Węgrów spalone, zaprowadzamy jarmarki na św. Idzi i św. Franciszek w d. 4 paźdz. Ponieważ zaś przystęp do miasta z powodu błotnistego położenia jest trudny, a naprawa dróg i mostów znacznego wymaga nakładu, pozwalamy przeto mieszczanom pobierać po 3 gr. od przyjeżdżających po kupno zboża. W polowie XV w. S. był dość zamożną i ludną osadą. Na obszarze proboszcza było 80 dm. , prócz tego prałaci i kanonicy mieli też domy na swych placach. Z domów tych płacono czynsze w środku miasta in circulo po grzywnie, niektóre zaś po pół grzyw. i po 6 gr. nawet. Na przedmieściach przeważnie po pół grzywny. Z 20 jatek rzeźniczych dawano proboszczowi 10 grzyw. czynszu. Młyn proboszczowski przynosił 33 grzyw. , młyn biskupi koło Kępy 20 grzyw. Do kościoła paraf. należał trzeci młyn w Michałowie, dający 6 grzyw. Mieszczanie obowiązalii byli do stacyi biskupiej. Proboszcz miał też około miasta 36 ogrodów, płacących po 6 gr. czynszu. Mieszczanie od każdego waru piwa dawali kanonikom miarę cantarum, wartości 4 denarów. Do parafii należało 26 Skalmierz Skalitowszczyzna Skalitowszczyzna Skalmierz Skalmierz wsi. Kollegiatę składali proboszcz, scholastyk, kustosz, 5 kanoników, 5 prebendarzy i 8 wikaryuszów. Szczegóły uposażenia podaje Długosz L. B. , I, 516 530. W 1657 r. S. był spalony i zniszczony przez Węgrów Rakoczego, Miasteczko stopniowo chyliło się do zupełnego upadku. D. 5 maja 1794 r. Kościuszko przybył do S. na czele wojska, a zabawiwszy dni kilka udał się do Połańca. Ze S. był rodem Staniaław, zwany ze Skarbimierza, kanonik krakowski, teolog i autor wielu pism. Kazanie, które miał na pogrzebie królowej Jadwigi, jest ciekawym zabytkiem wymowy kaznodziejskiej. W szkole Skalmierskiej pobierał nauki jakiś czas młody Mikołaj Rej. Dawna kollegiata, odwieczny gmach niewiadomego fundatora, zamieniona w r. 1818 na kościół paraf. , posiada obecnie proboszcza i dwóch wikarych. Dzięki mozolnej i umiejętnej pracy proboszcza ciekawy ton zabytek został odrestaurowany w ostatnich czasach, Mury świątyni pochodzą z dwóch epok prezbiteryum widocznie z XV w. w stylu ostrołukowym, główne i boczne nawy z XVII w. ; cecha ta szczególnie jest widoczną ze strony zewnętrznej. Nadto do kościoła przytykają dwie szpetne kwadratowe baszty, jedna z zegarem, wystawiona przez kś. Zamudzkiego w r. 1733, druga przez ks. Stanczewicza w r. 1744. W r. 1874 parafianie wystawili nową murowaną dzwonnicę. Starą kruchtę przy kościele odbudowano r. 1853 i wówczas zniszczono dziwny nagrobek; D. O. M. Antoni Bobiński B. K. zmarły 1766 r. Żyłem bo chciałeś, Umieram bo każesz, Zbaw bo mo zesz. Te wyrazy dotąd Skalbmierzanie wypisują często na trumnach nieboszczyków. Z kruchty do świątyni wchodzi się przez gotycki portyk z ciosu. Kościół, cały sklepiony, dzieli się na trzy nawy, główną od prezbiteryum oddziela snycerskiej roboty tęcza z Męką Pańską, pod którą umieszczono w stroju polskim starożytny portret niewiadomej osoby. Ołtarzy znajduje się 17, wszystkie snycerskiej roboty; w jednym znajduje się obraz św. Grzegorza, większej wartości. Wszystkie pochodzą z 1638 r. , jak świadczy napis umieszczony przy wielkim ołtarzu. Stalle, ozdobione malowidłami i złoceniami, pochodzą również z tej samej epoki. W kościele są dwa pomniki jeden z marmuru i alabastru przedstawia rycerza w zbroi i białogłowę w zakonnym stroju, klęczących przed Ukrzyżowanym; pod spodem napis Jan Krzecki z Rosiejowa, sekretarz królewski, umarł 1599 r. 8 sierpnia, żył lat 61 i żona Anna z Chłapowskich; nad pomnikiem herb Jelita. Drugi, z portretem na blasze, kś. Antoniego Stancewicza, proboszcza skalbmierskiego, kanonika wiślickiego, zmarłego 1758 r. 25 czerwca w 63 roku życia. Przy kościele są dwie zakrystye i skarbiec, w których się znajdują starożytne ornaty i kapy ze złotej i srebrnej lamy. Rysunek kościoła podał Tyg. Illustr. z 1865 r. t. XI, 156. opis kościoła pomieścił Stan. Pobóg w Gaz. Kieleckiej. Br. Ch. Skalmierz, w XVI w. Skarmyerz, wś, fol. i kol, pow. kaliski, gm. i par. Staw, odl. 22 w. od Kalisza. Wś ma 6 dm. , 68 mk. ; kol. 10 dm. , 91 mk. ; fol. 3 dm. , 33 mk. W 1886 r. fol. rozl. mr. 435 gr. or. i ogr. mr. 404, łąk mr. 17, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 12; bud. mur. 3, z drzewa 7. Wś, S. os. 13, mr. 17; kol. 8. os. 26, mr. 190. Wymienia ją Łaski L. B. , II, 65 w opisie par. Staw. Według reg. pob. pow. sieradzkiego płaciła w r. 1553 od 6 1 2 łan. , r. 1576 od 6 łan. , 1 łan. sołtysiego Pawiński, Wielkp. , II, 218. Skalmilrowice 1. dawniej Skarmirowce, urzęd. Skalmierowice bei Inowrozlaw, majętność, pow. inowrocławski, o 7 klm. na płd. zach. od Gniewkowa, przy dr. żel. pozn. toruńskiej, w okolicy wzgórzystej; par. Sadłowice, pocz. w Inowrocławiu, st. dr. żel. w Gniewkowie Argenau; 10 dm. , 166 mk. 152 kat. , 14 ewang. i 321 ha 309 roli, 4 łąk; czysty doch. z ha roli 25, 46, z ha łąk 4, 50 mrk; chów koni i bydła holender. W r. 1583 nale żały S. do Ostrowskich; z nich posiadali tu Piotr 2 łany os. , Wojciech 1 łan i Jan 1 łan, 2 zagrod, i rybaka. 2. S. , dawniej Skarmirowice, Skamirowice, urzęd. Skalmirowitz bei Markowitz, majętność, pow. inowrocławski Strzel no, między Strzelnem i Pakością o 10 klm. , przy wpływie Noteci do jez. Trląg, wprost Małej Kołudy; par. Ludzisko, poczta w Markowicach, st. dr. żel. na Janikowie Amsee o 4 klm. ; 4 dm. , 46 mk. 41 kat. , 5 prot. i 119 ha 96 roli, 2 łąk; cz. doch. z ha roli 22, 32, z ha łąk 18, 80 mrk. S. były królewszczyzną w r. 1489 M. Borucki, Ziem. Kuj. , 169; re gestra pob. z r. 1583 wykaz. 2 łany osiadłe i 1 zagrodn. E. Cal. Skalmirzyce, urzęd, Skalmierzyce, Scarbimirzyce r. 1357, Scarmiricz r. 1390, Skarmyerzycze r. 1523, Skarmirzice r. 1579, później Skarbimierzyce, Szkalmierzyce, wś kośc. , komora celna, st. pocz. i tel. , pow. odolanowski Ostrów, dek. ołobooki. Leży o 13 klm. na płn. wschód od Ostrowa i 7 1 2 klm, na płd. zach. od Kalisza, na trakcie ostrowskokali skim, w nizinie, st. dr. żeL w Ostrowie; z komorą celną 3 dm. , 33 mk. ma 120 dm. , 955 mk. 848 kat. , 108 prot. i 718 ha 588 roli, 28 łąk. S. były własnością kapituły gnieźn, wsią proboszczów katedralnych. Trzymali ją między innymi Stanisław Dzierzanowski w r. 1579 i Stanisław Łubieński, późniejszy bisk, płocki, w r. 1618. Zabrana przez rząd Skalmirzyce Skalskie Skalskiszki Skalszczyzna Skała pruski, wcielona w skład domeny ołobockiej. Między r. 1579 i 1618 było w S. 8 łan. osiad. , 2 ćwierci karczm, , 2 komorn, i 1 rzemieślnik. Kościół p. w. św. Katarzyny istniał juz przed r. 1343. W tym czasie nadano mu nową erekcyę; w r. 1499 kardynał Fryderyk Jagie lończyk wyjednał tu odpusty zupełne na sto lat w wszystkie uroczystości N. M. Panny i w dzień św. Katarzyny. Około 1600 r. Piotr Tylicki, późniejszy bisk. krakowski, wystawił nową świątynię z drzewa, poświęconą w r. 1643 przez Jana Madalińskiego, sufragana gnieźn. W r. 1621 pleban Jan Górski przy stawił z cegły obszerną kaplicę, do której wprowadzono uroczyście cudowny obraz N. M. Panny, r. 1791 stanął całkiem murowany kościół i kaplica p. w. św. Józefa. Par. , liczą cą 2000 dusz, składają Boczków, Gniazdów Nowy i Stary, Mączniki, Skalmirzyce, Śliwniki Nowe i Stare i Zabłocko. Szkoły para fialne znajdują się w Mącznikach, Skalmirzycach i Nowych Sliwnikach. S. są siedzibą głównego urzędu celnego; komora pomocni cza pierwszorzędna znajduje się w Bogusła wiu; okrąg pograniczny obejmuje przestrzeń 2221, 88 klm. kwadr. z 146, 355 mk. r. 1871. Długość granicy strzeżonej wynosi 108 klm. W r. 1876 przewieziono tędy z królestwa polskiego 25, 225 hektolitr. pszenicy, 47, 545 żyta, 2596 jęczmienia, 4737 owsa, 1418 owo ców strączkowych, 1061 centnarów rapsu i rzepaku, 1753 różnych nasion, 331 słomy i siana, 2503 wełny, 1058 surowych skór, 7137 innych skór, 714 włosia, szczecin i pierza, 281 kości, 2225 makuch, 1118 jaj, 2367 sztuk owiec, 18, 030 świń i prosiąt, 11, 837 sztuk belek i tarcic, tudzież 191 centn, wyrobów bednarskich. Urząd pocztowy trzeciorzędny i st. telegr. S. były już przed r. 1357 własno ścią kapituły gnieźn. ; odnośny przywilej kró la Kazimierza z t. r. potwierdził tę posia dłość. W 1381 r. stanął tu rozejm z Barto szem z Odolanowa Monum. Hist. PoL, II, 698. W 1390 r. zachodziły spory o dochody z S. między Mikołajem Strosbergiem, prob. gnieźnieńskim, a bisk. poznańskim Dobrogostem Kod. Wielkop. , n. 1902. W 1510 r. rozgraniczano kilkakrotnie 8. z nieistniejącem już Oswaldowem; spory graniczne zapisane w aktach ziemskich kaliskich toczyły się aż do r. 1723. E. Cal Skalne Wrota, mylnie Żelazne Wrota, niem. Eisernes Thor, szczyt i przełęcz w Tatrach wapiennych bialskich, w hr. spiskiem, na wsch. od Holicy niem. Stroenberg, wzniesionej 1947 mt. npm. , pod 37 56 55 wsch. dłg. g. F. a 49 13 50 płn. sz. g. Dochodzi wys. 1603 mt. npm. Popod Skalne Wrota wiedzie ścieżyna z Kardolinu ob. w dolinie Białej rzeki spiskiej przez dol Suchego potoku ku Czerwonym Glinkom, nad drożyną ku Koperszadom Spiskim Przednim. Br. G. Skalnica 1. karczma w Hyźnem, pow. rzeszowski. 2. S. , leśniczówka w Słocinie, pow. rzeszowski. 3. S. , grupa domów w Błędowy Tyczyńskiej i Zabratówce, pow. rze szowski. Br. G. Skalnik, wś, pow. jasielski, na lew. brzegu Wisłoki, na wschodnim stoku lesistego pasma Magóry, graniczy na płn. z Brzozową a na płd. z Desznicą. Sama wś leży 292 mt. npm. ale teren wznosi się ku zachodowi dosyć stro mo dochodząc na obszarze wsi do 502 mt. Domy wiejskie, w liczbie 47, otaczają staroży tny, bo w czasach Długosza L. B. , I, 494 parafialny kościół, w którym teraz odprawia się nabożeństwo co trzecią niedzielę. Na pół noc od kościoła jest cmentarz. Wioska ma 274 mk. 141 męż. , 133 kob. ; 171 rz. katol. i 103 gr. kat. Par. rz. kat. w Żmigrodzie No wym o 4, 5 klm. na płn. wschód; gr. kat. należą do par. w Desznicy. Obszar mniejszej posiadłości wynosi 328 mr. roli, 27 mr. łąk i ogr. , 90 mr. past. i 82 mr. lasu. Mac. Skalny potok, powstaje w obr. gm. Przegoniny, w pow. goślickim, ze źródeł leśnych, w płn. wsch. części obszaru. Płynie zrazu na płn. , potem na zach. i płd. zach. , tworząc gra nicę gm. Przegoniny i Rodaków. Wpada do Przegonki z pr. brz. Długość biegu 4 klm. Od płd. las Kornuty. Ujście 411 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Skalowata, część wsi Erki, pow. zwinogrodzki. Skalowia, niem. Schalauen, zwała się w średnich wiekach, według niemieckich kronikarzy, najbardziej północna część Prus Wschodnich, po obu stronach rz. Niemna położona, dotykająca z jednej strony do Nadrawii a z drugiej do Litwy. Skalówka, grupa domów w Rycerce Gór nej, pow. żywiecki. Br. G. Skalskie, wś, pow. olkuski, gm. Rabsztyn, par. Olkusz. W 1827 r. było 18 dm. , 124 mk. Skalskie, część Niemirowa, pow. Rawa ruska. Skalskiszki, wś, pow. rossieński, par. widuklewska. Skalszczyzna, fol, pow. warszawski, gm. Powązki, par. Wawrzyszew, 7 mk. , 6 mr. Skała, w dok. Scala, Magna Schala, w dok. kościelnych Lapis s. Mariae, osada miejska, dawniej miasteczko, śród płaskowzgórza olkuskiego, w pow. olkuskim, gm. Rabsztyn. Odl. 2 w, od doliny Prądnika i Ojcowa, 21 w. od Olkusza, 17 w. od Wolbromia. Posiada kościół par. murowany, dwa domy modlitwy żydowskie, przytułek dla ubogich starców przy kościele, szkołę początkową do 150 uczniów, sąd gminny, aptekę, doktora, około 90 skle Skalne Wrota Skalne Wrota Skalnica Skalnik Skalny potok Skalowata Skalowia Skalówka pików, 2026 mk. 1847 rz. kat. , 179 żydów. W 1827 r. było 117 dm. , 863 mk. ; w 1858 r. było 128 dm. 5 mur. , 948 mk. , wyłącznie katol. ; domy ubezpieczone były od ognia na 10, 639 rs. , dochód kasy miejskiej wynosił 780 rs. Ulice niebrukowane; oprócz szkoły, jatek i składu narzędzi ogniowych 6 domów murowanych. Ludnośó trudni się wyrobem kaszy tatarczanej na ręcznych młynkach i takową rozwozi po kraju. Wyrabiają też powidła śliwkowe. Śród mieszczan wytworzyła się orkiestra z 24 członków, grających na instrumentach dętych. Miasteczko powstało na obszarze należącym zapewne kiedyś do grodu zwanego Skałą i leżącego nad doliną Prądnika. Z tego grodu zapewne datowany jest dokument z 1235 r. , którym Bolesław, ks. sandomierski, potwierdza sprzedaż wsi Dzierzkowek klasztorowi w Miechowie Kod. Małop. , II, 57. Szukając bezpieczniejszego pomieszczenia dla klarysek, osadzonych przy szpitalu w Zawichoście, ks. Salomea, żona Bolesława, przenosi je do Skały i osadza w grodzie książęcym, zamienionym na klasztor. Być może iż współcześnie przeniesiono gród nieco dalej, w tejże dolinie Prądnika, w miejsce na którem powstał zamek, Ojcowskim zwany. Po czątkowo część tylko zakonnic się przeniosła do Skały, reszta została w Zawichoście. W 1259 r. ks. Bolesław nadaje klasztorowi w Skale wś Sułkowice, a w 1262 r. klasztor w Zawichoście obdarza wsiami Mykanów, Rybno i Pławno. Jednakże w pięć tygodni później 2 marca 1262 r. wydaje akt potwierdzający klasztorowi w Skale wszystkie posiadłości należące do klasztoru w Zawichoście. W akcie tym pozwala książę ut civitas in stawkow prope dictum castrum ad usum monasterii locari volent. Wydawca Kod. Małop. I, 69 objaśnia tę nazwę przez Sławków odległy około 30 wiorst. Nazwa ta z dodatkiem prope castrum powtarza się i w drugim dokum. ks. Bolesława z 1262 r. Kod. Małop. , I, 71, 74. Była to niewątpliwie wieś Stanków książęca, z częściami szlacheckimi, jakimi zwykle są otoczone grody. Na książęcej części pozwolił Bolesław osadzić miasto. Następnie w 1281 r. zakonnice nabywają od pięciu częściowych dziedziców ich działy za 40 grzyw. Kod. Małop. , I, 119. Zamierzone przeniesienie klasztoru do Krakowa, stwierdzone aktem ks. Bolesława z 1262 r. , opóźniły zapewne sprawę osadzenia miasta. W 1267 r. 10 listop, w Skale Nos Salomea de ordine Sancte Clare, de lapide Sancte Marie, quondum Gallicie regina wydaje Ditmarowi, , dicto Wolk przywilej na sołtystwo, polecając osadzić miasto na prawie niemieckim nowotarskim średzkim. Sołtys otrzyma każdy szósty łan dziedzictwa, sądownictwo we wszystkich sprawach, nawet o zabójstwo z wyłączeniem ludzi klasztornych, trzeci denar z kar sądowych, połowę jatek dwór z ogrodem nad Prądnikiem, z prawem budowy młyna. Mieszkańcy będą na lat 15 wolni od opłat, a następnie od łanu frankońskiego dawać będą po fertonie czynszu, a za dziesięcinę 4 miary pszenicy, 4 żyta i tyleż owsa z łanu. Do miasta należeć mają pastwiska między Prądnikiem a granicami Spitymira, wielki las na budowę domów Kod. Małop. , I, 90, 91. Zakonnice widocznie odkupiły wójtowstwo, do którego w połowie XIV w. należą 3 łany, młyn, sadzawka, łąka, łaźnia, 5 jatek, 7 ogrodów. Potrzebując pieniędzy, oddały zakonnice wójtowstwo w zastaw Wilczkowi, kaszt. sandom. , za 116 grzyw. W 1351 r. w zamian za wójtowstwo Wilczek otrzymuje wsi Sobotę i Czermno Kod. Małop. , I, 277, 278. W akcie którym bisk. krakowski Jan ustępuje w 1334 r. połowę dziesięcin ze wsi Skała, Wielmoża i Zadroże klasztorowi, chodzi widocznie o dziesięciny ze wsi i fol. Skała, istniejącego obok miasta. W 1348 r. Prakseda, przełożona klasztoru, pozwala iżby, Świętosław civis de Scala zbudował młyn nad Prądnikiem na obszarze posiadłości klasztornej Kod. Małop. , I, 270. Pomimo zdecydowanego przeniesienia klasztor jeszcze przez pewien czas pozostaje w Skale. Nietylko bowiem papież Klemens IV nadaje w 1265 r. odpusty kościołowi klasztornemu w Skale na święta P. Maryi, św. Franciszka, św. Antoniego i św. Klary, ale w 1266 r. Salomea soror ordinis s. Clarae de Lapide sancte Marie zeznaje, iż nabyła od ks. Bolesława wś Bonowice i Sietejów za 40 grzyw. a od ks. Kingi wś Baranów za 70 grzyw. W tymże roku ks. Bolesław wyznacza klasztorowi w Skalo 100 grzyw. srebra i 1 grzyw. złota rocznie z dochodów Bochni. W 1267 r. Guido, kardynał, legat papiezki, nadaje 40 dni odpustu tym co nawiedzą kośoiół klasztorny w czasie święta N. P. Maryi Kod. Małop. , I, 89. Ciekawym bardzo dokumentem jest testement ks. Salomei, spisany 1288 r. w Skale. Powiada w nim Chcę by wszystkie wsi do klasztoru mego de Lapide Sancte Marie należące były pod zarządem przełożonej, lecz sprzęty kościelne, obrazy, relikwie i różne ozdoby oddaje siostrze Salomei, jako do tego sposobnej idoneam. Księgi zaś tak do nabożeństwa jak i study ów służące, które dla brata Berysława lektora sprowadziła, jemu przekazuje, a po jego śmierci tym zakonnikom franciszkanom, którzy będą przy klasztorze pozostawać dla odprawiania służby Bożej Kod. Małop. , I, 91, 92. W 1281 r. wydaje Mateusz, kardynał dyakon, polecenie wizytatorowi klasztorów św, Klary w Cze Ska chach i Polsce i innym duchownym, iżby zajęli się sprawą przeniesienia klasztoru ze Skały w dogodniejsze miejsce. Powiada, iż doszło do jego wiadomości, iż część zakonnic ze Skały przeniosła się do nowego klasztoru w Sączu, założonego przez księżnę Kingę, te zaś co zostały w Skale, , molestiam patiuntur od jakiegoś możnego pana z ks. krakowskiego. Należy więc wstawić się do księcia, by pozostałe siostry mogły swobodnie przenieść się ze Skały do Sącza Kod. Małop. , I, 117. W tym czasie mógł klasztor ucierpieć od walki, jaką pod Skałą stoczyły dwa oddziały Henryka Probusa i popierających go na tron krakowski Szlązaków, z wojskami ozy to Bolesława płockiego czy też Łokietka, Circa Skala prosternuntur milites multi, powiada rocznik Traski pod 1289 r. Mon. Hist. Pol. , III. 852. W 1293 r. Stanisława, przełożona klasztoru premonstratensek w Krzyżanowicach, sprzedaje kilka działów we wsi Umianowice zakonnicom ze Skały. Ponieważ po śmierci ks. Salomei dominikanie płoccy niewiadomo jaka drogą zwłoki jej posiedli i w kościele swym złożyli, przeto na skargę minorytów franciszkanów krakowskich, do których reguły należały klaryski, nakazuje legat papiezki Gentilis w 1309 r. zwrot jej zwłok klasztorowi krakowskiemu. W rozporządzeniu tem wspomniano, iż z powodu zrujnowania klasztoru w Skale zakonnice mają być grzebane w klasztorze krakowskim. Wkrótce potem następują przenosiny klasztoru na Zwierzyniec do kościoła św. Andrzeja, przy którym Łokietek założył nowy klasztor. Z potwierdzenia papiezkiego w 1325 r. widać, że było do 100 zakonnic. Miejsce na którym stał klasztor odzyskało potem swą pierwotną nazwę Grodzisko ob. . Istnieje tu kaplica i w grocie pustelnia św. Salomei, Są to budowle z XVII wieku. Z dawnego grodu i klasztoru tylko niewyraźne ślady. Zapewne w czasie przenoszenia klasztoru do Krakowa założono w mieście kościół parafialny p. w. św. Mikołaja, w części z kamienia, w części z drzewa. Dziesięć łanów wiejskich dawało w XV w. dziesięcinę klasztorowi w Krakowie, dziesięć zaś biskupowi, z czterech, wolnymi zwanych, pobierał pleban miejscowy. Za meszne dawano po mierze żyta i owsa z łanu. Rajcy miejscy płacili wikarego. Był także przy kościele magister scholae. Przy kościele tym istniała prebenda, nad którą patronat mieli rajcy miejscy. Prebendarz miał dom w mieście, dający do 4 grzyw. czynszu i role, z których kmiecie też 4 grzyw, płacili. Do probostwa należał folwark, ktory, po przejściu na własność rządu, w ostatnich latach został sprzedany za 15, 395 rs. Miał obszaru 282 mr. W 1581 r. miasto płaciło szosu 18 fl. Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 117 Ska Skała Skała Ska Skala Goła Skała Ska 10 gr. ; łanów było 10, piekarzy 2, kowal, krawiec, kuśmierz, szewc, 2 rzeźnicy. Ogó łem płacono 33 fl 10 gr. Pawiński, Małop. , 159. S. par. , dek. olkuski, dawniej skalski, 1830 dusz. Br. Ch. Skała 1. os. , pow. opatowski, gm. i par. Ćmielów. 2. S. , pow. opatowski, ob. Garbacz. Skała al. Skałka, os. lesna w dobrach Krasice, pow. częstochowski Skala Goła, os. leś. , pow. częstochowski, gm. Rędziny, 1 dm. , 3 mk. , 703 mr. dwor Skała, wś na lewym brzegu Rośki, pow. taraszczański, na pograniczu pow. lipowiec kiego, w 3 okr. poL, gm. Żywotów, o 99 w. od Taraszczy, ma 715 mk. Podług Pochilewi cza w 1863 r. było tu 1184 mk. 130 katol. i 1794 dzies. Posiada cerkiew p. w. św. Mi chała, przerobioną w 1857 r. z kaplicy katol. , wzniesionej przez dziedzica wsi Jakuba Zbyszewskiego, i uposażoną 61 dzies. ziemi. Do par. należą wsi Wierzbówka i Skomoroszki. Dawniejsza cerkiew, drewniana, pochodziła z 1742 r. Położenie skaliste, skąd nazwa wsi. Podług miejscowego podania wś nazywała się poprzednio Skałatyn i zbudowana była nieco wyżej, na prawym brzegu Rośki, przy ujściu do niej ruczaju Żyd, płynącego od Medówki. Skałatyn miał posiadać 180 osad i 2 cerkwie drewniane. Miejscowość zajęta obecnie przez murowany dwór właściciela i cerkiew, oto czona wałem i rowami, miała być zamkiem obronnym, zburzonym, wraz z całą osadą, pod czas jednego z najść tatarskich. Podanie to potwierdza kilka mogił znajdujących się oko ło wsi oraz wykopane z ziemi w 6 dziesiątku bieżącego wieku sześć armatek. Na początku zeszłego wieku S. wraz z Wierzbówka i Skoromoszkami należała do klucza żywotowskiego dóbr Wyżyckich. W drugiej połowie XVIII w. zajechał ją Franciszek Cieszkow ski, od którego w 1780 r. kupił hr. Krasicki, od tego zaś w 1810 r, Jakub Zbyszewski. Po jego śmierci podzielili się majątkiem synowie jego, przyczem najstarszy Hieronim otrzy mał Skałę, średni Waleryan Skoromoszki, najmłodszy zaś Jan Nepomucen Wierzbowkę i część Skały 77 dusz rewiz. . W 1840 r. Hieronim Zbyszewski sprzedał S. Wiktorowi Florkowskiemu. J. Krz. Skala 1. wzgórze na płn. od wsi Chełmka, w pow. chrzanowskim, na lew. brzegu Przemszy pod 36 54 15 wsch. dłg. g. F. , a 50 6 5 płn. sz. g. Kamieniołom wapienny i piec wapienny. Wznosi się 296 mt. npm. szt. gen. . Miejsce znaku triang. 2. S. , wzgórze zalesione na płd. od Ciężkowic, w pow. grybowskim, na praw. brz. Biały Dunajcowej, pod 38 38 40 wsch. dłg. g. F. a 49 46 52 płn. sz. g. , przy drodze z Ciężkowic do Straszówki, między Białą Dunajcową 41 Skala Skala od zach. a pot. Ostruszą od wsch. Wznosi się 867 mt. npm. szt. gen. . 3. S. , wzgórze na płd. od wsi Opryłowiec, w pow. zbarazkim, na lew. brz. Hnizdeczny, pod 43 19 33 wsch. dł. g. F. , a 49 41 54 płn. sz. g. Wznosi się 409 mt. npm. szt. gen. . 4. S. , wzgórze na granicy Chmielisk i Żerebek Szlacheckich, w pow. skałackim, w paśmie Miodogór, pod 43 36 30 wsch. dłg. g. F. a 49 30 31 płn. sz. g. Wznosi się 416 mt. npm. szt. gen. . Miejsce znaku triang. 5. S. , wzgórze na pr. brz. pot. Młynki, w obr. gm. Zalesia, na płn. zach. od wsi, pod 43 32 41 wsch. dłg. g. F. , a 48 57 48 płn, sz. g. Wznosi się 324 mt. npm. szt. gen. . Na płn. zach. szczyt Łysa, a na wsch. polo Kopanki. Br. G. Skata 1. część wsi Osobnicy, pow. jasielski. 2. S. , fol. w Godowy, pow. rzeszowski, na lew. brz. Stobnicy. 3. S, grupa domów w Malawie, pow. rzeszowski. Br. G. Skala, miasto i S. Stara Wieś, wś nad rz. Zbruczem, pow. borszczowski. Stanowią jedną gminę. S. Stara leży na północ od miasta. Granice wsch. rz. Zbrucz a za nią gub. podolska, płd. Iwanków i Gusztynek, zach. pola, lasy a za nimi wś Cygany, płn. Burdiakowce. Obszar dwor. 3138 mr. , włośc. 2162 mr. W 1870 r. S, miasto miało 4459 mk, S. Stara 859 mk. ; w 1880 r. w całej gminie 6154 miasto 5228, na obszarze dwor. 346 mk. miasto 202. Parafie obu obrządków w miejscu. Rzym. katol. , nieznanej erekcja, ma kościół murowany p. w. N. M. P. , wystawiony przez Walentego Mierzejewskiego, kaszt. zakroczymskiego, 1719 r. Patron Agenor hr. Gołuchowski. W Skale 586 rzym. katol. W skład paraf. wchodzą Bereżanka 79 dusz, Bossyry 261, Burdiakowce 267, Cygany 610, Dembówka 54, Gusztyn 135, Gusztynek al. Husztynek 40, Iwanków 25, Kociubińczyki 160, Łosiacz 617, Podfilipie 27, Puklaki 23, Siekierzyńce 30, Słobódka 81, Trójca 104, Turylcze 88, Wierzbówka 24, Załucze 49 rz. kat. W parafii są 2 kaplice na cmentarzu w Skale i w Kociubińczykach, oraz kaplica prywatna w pałacu w Skale, a prócz tego kościół w Turylczu. Gr. kat. par. dek. skalski ma cerkiew murowaną, wystawioną i poświęconą 1882 r. Metryki są od 1784 r. Droga cer kiew w S. Starej p. w. Narodz. N. M. P. W całej par. 2507 gr. kat. Szkoła etat. , dzieci 1888 r. gr. kat. w wieku szkol. 141; kasa pożyczk. gm. z kapit. 2873 złr. Szpital założony przez Adama Kopińskiego. Kapitał zakładowy 16, 750 złr. w oblig. indeminizacyjnych. Zawiadowca zakładu Agenor br. Gołuchowski. Zaklad ubogich, fundowany 1857 r. przez Adama Kopińskiego i rz. kat. proboszcza Macieja Chilarskiego, ma kapitału 1000 złr. ; przełożony miejscowy proboszcz rz. kat. Z zakładów przemysłowych są browar piwny, gorzelnia, młyn parowy, młyn wodny, 2 olejarnie. Ludność trudni się wyrobem płótna, sukna grubego, wozów, sań, pługów i sprzętów domowych. Prócz tego zajmują się furmaństwem i przepędzaniem bydła sprowadzanego z Rossyi. S. jest punktem głównym ordynacyi skalskiej, założonej przez ś. p. Agenora hr. Gołuchowskiego, byłego namiestnika Galicyi. Oczyścił on z długów majątek rodzinny i ustanowił ordynacyą, którą obecnie posiada syn, ożeniony z księżniczką Murat. Rezydencyę właścicieli stanowi obszerny pałac. S. było zdawna pogranicznym obronnym zamkiem. Książęta Koryatowicze odbudowali zamek zniszczony przoz Tatarów. Witold, w. ks. litewski, urażony na Teodora Koryatowicza, zabiera mu 1395 r. różne grody a w ich liczbie Skałę, którą ludem swoim osadza. Po zgonie Witolda w 1430 r. ubiegli Podolanie warownię i osadzili załogą. Niszczoną przez najazdy osadę miejską uwolnił Zygmunt I 1510 r. od opłat czynszowych na lat 4, od dziesięciny pszczelnej na 2, od podwód zaś i podatków na lat ośm. Tenże monarcha w 1518 r. ponawia miastu utracony w czasie wojny przywilej na prawo magdeburskie, jakoteż jarmark na Wniebow. Pańskie i targ we wtorki odbywać się mający Zamek zaś, w sstwie kamienieckiem leżący, wymagający naprawy i przekształcenia, poleca odbudować stście Stan. Lanckorońskiemu przy pomocy mieszkańców, których z tego powodu na lat 2 uwalnia od podatku miejskiego. Po spaleniu przez Wołochów, otrzymało miasto 1539 r. uwolnienie jednoroczne od podwód i opłaty czynszu. Z lustracyi 1570 r. okazuje się, że S. stanowiło odrębno ststwo niegrodowe. W mieście znajdowało się 186 dm. chrześc. , opłacających czynszu po 12 gr. , żydowskich 10, po 1 zł; nic nie opłacały 2 wójtowskie, 3 szlacheckie, 4 popowskie, 25 zamieszkałych przez sługi zamkowe i 2 przez sługi miejskie; dziesięciny baraniej dostało się sztuk 63, pszczelnej pni 86, powołoszczyzny wołów i jałowic 117. Kiedy kto rolę zamkową zajmuje daje skopczyznę, czyli 10tą kopę, a zamiast dziesięciny od wieprzów składają mieszczanie pewną ilość owsa. W lustracyi z 1615 r. czytamy miasto in anno praesenti przez inkursyę tatarską spustoszone, włości popalono y poddani z żonami, dziećmi y dobytkami do Tatar zabrani; także y przez ludzi swawolnych pod pretekstem żołnierskim, i j. Kozaki, którzy do Wołoch szli, są bardzo zniszczone, ściągnąwszy tu ostatnich dni maja 1621 r. Stan Lubomirski, podczaszy kor. , wyknął obóz, samom przyrodzeniem od niedostępnych skał i oblevvu rzeki warowny. Skała Skata Skala Dobosz Skała Kmity Skała Święta Wnet nadjechał Jan Wawelli z tajnem zlece niem od Aleksandra, hospodara wołoskiego, i z listami od baszy Białogrodu, w których obaj znać dawali, że pokoju pragną. Podejrzywając Wawellego o szpiegostwo wódz polski zatrzymał go pod strażą, aż do przybycia Chodkiewicza, naczelnego wodza wyprawy. Za Jana Kazimierza popadło miasto w ruinę, zwłaszcza gdy Rakoczy silną w zamku osa dził załogę, dla utrzymania związku z swoim krajem i odpierania ukrywających się między górami oddziałów wojska polskiego. W kilka lat po ukończeniu wojennych zapasów zesłani lustratorowie 1665 r. podają Wezwani przed nas mieszczanie żadnego prawa nieprodukowali, powiadając że ich nic mieli y teraz nie mają. Jest teraz mieszczanków 15, którym dano słobody na lat 12. Zamek na skale wy murowany, wkoło murem obwiedziony, spu stoszał. Possesorem ststwa jest Hieronim Lanc koroński, podkomorzy podolski. Ostatnia lustracya 1765 r. podaje Skała żadnej osa dy kupców inszego narodu nie mająca, jedy nie żydami, którzy arendę trzymają i kramiki drobnych rzeczy, jest osadzona. Na elewa cyi skalistej góry zamek stary, murami da wnymi opasany, w którym miejscu pałac no wy, murowany, przez Adama Tarłę ststę był wyrestaurowany, ale ton w kilka lat po skoń czeniu przez ogień piorunowy spalony został, i teraz pusto stoi, szczególnie w oficynach mieszkanie zreparowane. Miesce od inkursyi Tatarów kiedyś musiało być do obrony zda tne, bo tego są dowodem mury i bastyony, in girum cały zamek opasujące. Z miasta pro went roczny na zł. 6487 gr. 7 jest wylikwidowany. Do ststwa należą wsi Iwanków z Gusztynem, Krasiłów, Żabińce z Jarosławką, Latawa, Bereżanka, Dawidkowce, Ło siacz, Kołodróbka, Sienków. Czysty dochód zł. 39, 960 gr. 5 sz. 2. W 1772 r. odpadło miasto z kilkoma wsiami do Austryi, z Bereżanki zaś utworzono ststwo. Uszczuplone ta kim sposobem ststwo skalskie składało się z przedmieścia Wołochy zwanego, czynią cego w 1789 r. dochodu zł. 1676 gr. 8 i ze wsi Latawy nad Latawką, z której Flor. Tar ło, dzierżawca, miał czystej intraty zł. 8337 gr. , 8. B. R. Skala Dobosz, góra lesista w Karpatach Bukowińskich, w obr. gm. Banili Mołdawskiej, w pow. storożynieckim, pod 43 4 10 wach. dłg. g. F. , a 48 20 płn. sz. g. , między pot. Dymitryca od wsch. a Komarnestie od płn. zach. , jej dopływem. Wznosi się 1073 mt. npm. szt. gen. . Czy do tej skały i okolicy tutejszej przywiązane są podania o Doboszu, opryszku karpackim, żyjącym w pamięci i pieśniach górali pokuckich, niewiadomo. Skała Kmity, w obrębie gm. Zabierzowa, pow. krakowski, na płd. wsch. od tejże wsi, tuż niedaleko granicy Balic, a zwłaszcza Szczyglic, przysiołka Balic, w uroczej dolinie Rudawy, przebijającej się pomiędzy pasmami wzgórzy wapiennych, na prawym jej brzegu, wznosi się stromo, zdala się pięknie przed stawiająca, jako prostopadła ściana wapien na, skała kształtu niemal stożkowatego, zwa na Skałą Kmity. Dolina ta wyrównuje pię knym ugrupowaniem skał i uroczością swą skałom doliny Mnikowa ob. . Do rzeczonej skały przywiązaną jest powieść o śmierci Stanisława Kmity, który z miłości ku córce Jana Bonara miał skoczyć z tej skały do Ru dawy i śmierć ponieść. Podanie to bez wy mienienia nazwisk słyszał Łepkowski z ust ludu; o napisach jednak na skale dowiedzieć się nie mógł, ani ich znaleść mimo troskliwe go szukania. Badacza ludowego O. Kolberga przed kilkunastu laty zapewniał włościanin z Zabierzowa, że napis jakiś na tej skale istniał, a ojciec jego widział go już bardzo nisko i mchem porosłym. Napis ten zapadał się bowiem z każdym rokiem niżej, wreszcie znikł zupełnie w ziemi. Napis ten dał wielu powieściopisarzom podstawę do romansów. Miał on być następujący Sroga miłości mo jej moc dręczy duszę wiara, Bóg, miłość Kmita Bonarówna r. 1515. Który z was przyjdzie tu, mając męztwo w onym dniu, to i radość może mieć. Zasie, który przyjdzie tu, ma strapienie w onym dniu, to i spokój może mieć. Dzisiejszy napis jest następują cy, , Kthóryż sercem przydzie thu. Mając męstwo w onym dniu, Tho i radost może mieć, Zasie kthóry przyjdzie thu, Ma stra pienie w onym dniu, Tho i spokój może mieć. Rytmem tym zwierza tutaj swe żale Bolesne serce samotnej skale, Stanisław Kmita, ry cerz orężny, W boju z Tatary szablą potę żny. 1512. Ku Bonarównie serce obró cił, I z tej tu skały w przepaść się rzucił. 1515. Wyryty on został r. 1854 za stara niem Łepkowskiego i Wincentego Pola, ko sztem Zygmunta hr. Skórzewskiego. Wyko nał go kamieniarz Edward Stehlik. Co do te go napisu zdaje się, że najdawniejszym źró dłem podającym go jest romans Kmita i Bo narówna. Wzniesienie skały wynosi 265 mt. podług pomiaru barometrycznego prof. Gustawicza. Wzniesienie wzgórzy na zach. i na płn. posuniętych 277, przeciwległych zaś na lew. brzegu Rudawy 288 mt. szt. gen. Dno doliny u stóp skały 225 mt. Wysokość skały nad doliną 40 mt. Br. G. Skała Święta, wzgórze w pobliżu wsi Lucyany, w pow. wileńskim. Skałackie Nowosiółki, ob. Nowosiółki 15. Skalanka al. Skalane, grupa zabudowań wólka w gm. Soli, pow, żywiecki, tuż nad Skała Dobosz Skalanka Skałackie Nowosiółki Skałat granicą szląską, nad źródłami pot. Słonicy, na wschod. stoku góry Skałanki 867 mt. ; w r. 1880 było 16 dm. , 73 mk. Br. G. Skałat, miasto powiatowe w wschodniej Galicyi, nad rzką Gniłą, odl. 30 klm. na płd. wschód od Tarnopola, dawniej w wojew. ruskiem, ziemi halickiej, pow. trębowolskim. Granice wschod. Horodnica, połud. Krzywe, zachod. Magdalówka, półn. Skałat Stary i Nowosiółka. Obszar dwor. 1459 mr. , włośc. 2207 mr. W 1870 r. 4592 mk. ; w 1880 r. w gm. 5477, na obszarze dwor. 225 mk. Rz. kat. par. w miejscu, dekanat tarnopolski, erygowana 1632 r. przez Krzysztofora Wiclirowskiego, miecznika halickiego. Kośoiół murowany, poświęcony 1827 r. , p. w. N. P. Maryi. W mieście 1657 dusz rz. kat. Do parafii należą jeszcze Bogdanówka 348 dusz, Horodnica 405, Kamionki 40, Kołodziejówka 866, Krzywe 217, Mołczanówka 305, Nowosiółka 607, Panasówka 622, Połupanówka 819, Poznanka Zgniła 76, Rosochowaciec 496, Stary Skałat 1017; ogółem w parafii 7475 rz. kat. , 2553 izrael. Na cmentarzu w S. istnieje murowana kaplica. Gr. kat. par. w miejscu. Cerkiew Przemienienia Pańskiego, 1362 dusz gr. kat. Dekanat skałacki gr. kat. obejmuje 29 parafii, a mianowicie Borki Małe, Bucyki, Hlibów, Grzymałów, Dubkowce, Żerebki Wielkie, Zielona, Iwanówka, Iławcze, Kałaharowka, Kamionki, Kaczanówka, Kokoszyńce, Kołodziejówka. Krasne, Krzywe, Łuka Mała, Okno, Orzechowiec, Ostapie, Poznanka Gniła, Rożyska, Skałat, Skałat Stary, Serocko, Staromiejszczyzna, Touste, Turówka, Chmieliska. Ogółem 37, 290 dusz. W mieście znajduje się szkoła etatowa męzka 4 klas. , kasa pożycz. gminna z kapit. 3688 złr. Szpital dla kilku ubogich w Skalacie założony 1734 r. przez Annę z Lanckorońskich Kalinowską, byłą właścicielkę państwa skałackiego. Majątek zakładowy 1150 złr. w. a. Dochód z 1886 r. 46 złr. w. a. Nad stawem istnieje zamek, który, wedle Hipolita Stupnickiego, w XVI w. był wystawiony, teraz jeszcze istnieją obronno wały i fosy, oraz brama wjazdowa murowana, której szczyt zdobią trzy figury z kamienia. Wewnątrz wałów stał dom mieszkalny; obecni właściciele postawili tu piękny i obszerny dom murowany, a tuż pod zamkiem, prawie w jego fosie, budynek murowany piętrowy, w którym mieści się starostwo, sąd powiat. i inne urzędy. Kuropatnicki w Geografii Galicyi z 1786 r. podaje, iż S. należał do Tarłów z Szczekarzewic. Potem przeszedł cały klucz w posiadanie ks. Poniatowskich, a przed łaty 20 sprzedał ks. Poniatowski, zamieszkały we Włoszech, majątek ton izraelicie Suesskind Rosenstockowi, którego synowie są obecnie właścicielami tych dóbr. Wedle sprawozdania izby handl. przemysłowej za 1881 1885 r. było w mieście handlarzy ryb 2, mosiężn. 2, kołodz. 2, zegarm. 2, fabryka gipsu 1, garnc. 3, bedn. 6, szewców 53, waciarzy 2, powroźn. 1, tkaczy i drukarzy 4, kuśnierzy 10, krawców 2, balwierzy i chirurgów 4, fryzyerów 2, handlarz książkami 1, piekarzy 3, młynarz 1, rzeźn. wieprzowych 31, piwowarów 4, gorzelnik, aptekarz, akuszerek 3, olejarzy 4, mydlarzy 3, szklarzy 5, kowali 20, kotlarzy 2, murarzy 3, kominiarz, ślusaszy 2, blacharzy 2, stolarzy 9, muzykant, handlarzy żelazem 2, zbożem 30, przędzą 10, drzewem 2, kupców 2, kramarzy 19, handlujących skórami 7, płótnem 2, mąką 6, końmi 6, solą 6, kupców towarów łokciowych 8, kramów korzennych 7, kupców sukna 3, handlarzy bydłem 7, smarowidłem 2, szynkarz winem, handlarz wełną, spekulantów 4, faktorów 3, woźniców 2, oberżysta, szynkarzy 99. Mieścina błotnista, zaludniona przez żydów, przedmieścia zamieszkują rolnicy, nieróżniący się od włościan. Ulice i place, z wyjątkiem gościńca, niebrukowane; w rynku można w słotną jesień lub na wiosnę topić sią w błocie, nie ma porządnego zajazdu ani restauracyi. Skałacki powiat zajmuje wschodni kraniec Galicyi; graniczy na wschód z gub. podolską, na płd. z pow. husiatyńskim, na zach. z pow. trembowelskim i tarnopolskim, na płn. z pow. zbaraskim, obejmuje 8, 327 miryarn. kwadr. , ma 73, 692 mk. w 62 osadach i 60 gminach katastr. , 2 sądy pow. w Skałacie i Grzymałowie. środkiem powiatu, w kierunku z płn. zachodu ku płd. wschodowi, przechodzi pasmo wyniosłości, zwanych Miodobory, niewysokie ale skaliste i strome. Główny ich grzbiet porosły lasem, pojedyńcze skałki wapienne malowniczo się przedstawiają, przypominając zdala ruiny zamków i obronne mury. Okrąg sądowy Grzymałów obejmuje 30 gmin z 28, 533 mk. , 25 obszarów dwor. z 2344 mk. , ogółem 30, 877 mk. ; okrąg sąd. Skałat obejmuje 30 gmin 38, 726 mk. , 28 obszarów dwor. 4089 mk. , razem 42, 815 mk, Rzym. katol. parafie w powiecie należą do dekanatu tarnopolskiego i trembowolskiego. Do tarnopolskiego wchodzą Kaczanówka, par. erygowana 1792 r. przez Izabelę ks. Lubomirską, kościół murow, , poświęcony 1827 r. , p. w. św. Michała archan. , dusz 4971 rz. kat. i 600 izrael. ; Skałat; Hałuszczyńce; Tarnoruda, pierwotna fundacya 1643 r. przez Katarzynę z Szembeków Sieniawska, kościół murowany z 1816 r. , p. w, św. Stanisława, dusz rz. kat. 1703, izrael. 496. Do dek. trembowolskiego należą Grzymałów z 1609 r. i Touste z 1715 r. . W lasach należących do dóbr Rasztowce znajdaje się nad urwistym brzegiem Zbrucza Skałat pustelnia i kaplica w skalo wykuta, w której czasami odprawianą bywa msza święta. Gr. katol. dekanat skałacki, dyec. lwowska, obejmuje 29 parafii Borki Małe, Bucyki, Hlibów, Grzymałów, Lubkowce, Żerebki Wielkie, Zielona, Iwanówka, Iławcze, Kałaharówka, Kamionki, Kaczanówka, Kokoszyńce, Kołodziejówka, Krasne, Krzywe, Łuka Mała, Okno, Orzechowiec, Ostąpie, Poznanka Gniła, Rożyska, Skałat miasto, Skałat Stary, Sorocko, Staromiejszczyzna, Touste, Turówka, Chmieliska. Szkoły etatowe męzkie 4klasowa w Skalacie; 2klas. w Grzymałowie, Kaczanówce, Kołodziejówce, Orzechowcu, Podwołoczyskach, Toustem, Krasnem, Oknie i Zadnieszówce; lklas. Borki Małe, Dorofiówka, Hałuszczyńce, Hlibów, Horodnica, Iwanówka, Kałaharówka, Kokoszyńce, Łuka Mała, Ostapie, Panasówka, Poznanka Gniła, Poznanka Hetmańska, Rasztowce, Sorocko, Staromiejszczyzna, Supranówka, Turówka, Żerebki Królikowskie, Zielona, Zarubińce; filialne Faszczówka, Krzywe, Mysłowa, Rożyska, Sadzawki, Soroka. Kasy pożyczkowe istnieją we wszystkich gminach. Najbogatsza w Kaczanówce ma 12043 złr. , 9 kas ma od 4000 do 6000 złr. , najuboższa w Kokoszyńcach ma 344 złr. Drogi bite krajowe a z Kamionek przez Zadnieszówkę do Podwołoczysk 17, 68 klm. ; b z Panasówki przez Kołodziejówkę, Skałat, Krzywe, Zarubińce, Podlesie, Grzymałów, Mazurówkę, do Eleonorówki 28 klm. Powiatowa z Podwołoczysk przez Orzechowiec, Rożyska, Turówkę ku Grzymałowowi. Wzdłuż północnej granicy powiatu przechodzi kolej żelazna Karola Ludwika, jednakże dopiero nad samą granicą Galicyi wchodzi do niego i ma stacyę w Pod Wołoczyskach. Przemysł nie bardzo rozwinięty, przedstawiają następujące zakłady dwie fabryki albuminu w Podwołoczyskach Leona Defera i Wiktora Ferbera; browary piwne w Chmieliskach Izajasza Rosenstocka, Hlibowie Szczęsnego hr. Koziebrodzkiego, Krasnem Antoniego Cegleckiego, Mazurówce spadkob. Leonarda hr. Pinińskiego; gorzelnie Chmieliska, Hlibów, Kaczanówka spadkob. Jana Czarneckiego, Kamionki Aby Ebermana, Kokoszyńce Czesława Kozłowieckiego, Kołodziejówka Eustachego Zagórskiego, Krzywe Wacława hr. Baworowskiego, Mazurówka, Nowosiółka Suessmana Rosenstocka, Okno Władysława hr. Fedorowicza, Orzechowiec Witolda Zawadzkiego, Ostapie Augusta barona Romaszkana, Skałat dra Maurycego Rosenstocka, Sorocko Michała hr. Baworowskiego, Wolica Izaaka Kimmelmanna; tartak w Grzymałowie spadkob. Leonarda hr. Pinińskiego; gorzelnie parowe Chmieliska dra M. Rosenstocka, Nowosiółka, Hilika Morgensterna, Ostapie Augusta bar. Romaszkana, Skałat Maurycego i Bernarda Rosenstocków; młyn parowy w Grzymałowie, spadkob. Leonarda hr. Pinińskiego. Wiatraki są w gminach Połupanówka i Skałat. Cegielnia w Wolicy. Wedle sprawozdania izby handlprzemysł. w Brodach za 1881 do 1885 r. znajdowali się w powiecie przemysłowcy aptekarzy 3, piekarzy 3, balwierzy i chirurgów 8, budowniczych 4, właścicieli browarów 3, właśc. gorzelń 18, handlarzy gorzałką 6, szynkarzy 240, introligator, handlarz żelazem, bednarzy 5, handl. rybami 4, rzeźników 16, fryzyerów 2, woźniców 12, handl. przędziwem 12, garbarzy 32, oberżystów 4, mosiężników 4, handl. towarami mieszanemi 2, kupców zboża 5, szklarzy 8, dzierżawców dóbr i spekulantów 28, akuszerek 10, handl. drzewem 12, podkuwaczy koni 17, kawiarz, palących wapno, cegły i gips 14, kramarzy 16, handlarz koralami, kotlarz, kuśnierzy 24, handl. towarami krótkiemi 2, płótnem 1, skórami 3, faktorów 2, murarzy 13, mączarz, właścicieli młynów 27, dzierżawców młynów 20, mielników 4, sprzedający naftę, wyciskających i sprzedających olej 10, handlujący kamfiną, kupców końskich 15, dzierżawców propinacyi 45, kominiarzy 5, handl. produktami surowemi i zbożem 62, handlarz płótnem na wory, handlarzy solą 9, ślusarzy 3, kowali 2, krawców 34, szewców, handl. towarami łokciowemi 35, mydlarzy 5, powroźnik, spedytorów i komisyonierów 3, blacharzy 4, handl. kolonial. towarami 1, mazią 4, stolarzy 2, garncarzy i handl. naczyniem 14, tandeciarz, handl. suknem 4, zegarmistrzów 4, handlarzy bydłem 16, smarowidłem do wozów 4, kołodziejów 4, tkaczy 8, wekslarzy 6, handlarzy i szynkarzy wina 19, handlarzy wełną 2, cieśli 4Kolej żelazna Karola Ludwika dotyka półn. granicy powiatu, przechodząc zo stacyi Bogdanówka przez Rosochowaciec, Supranówkę, Zadnieszówkę do st. w Podwołoczyskach na granicy Galicyi i gub. podolskiej, gdzie jest urząd celny II klasy. Tędy przechodzą bardzo znaczne transporta zboża i surowych płodów z Rossyi do Austryi, oraz towarów z zachodu do Rossyi; od kilku lat, to jest od czasu ustanowienia wysokich cet ochronnych transporta to bardzo się zmniejszyły. Pszenicy przewieziono tędy z Rossyi do Austryi w 1881 r. 10, 630, 900 klgr. , w r. 1885 tylko 748 klgr. ; jaj w 1881 r. 161, 500 klgr. , w 1885 r. 21 klgr. ; z Austryi zaś do Rossyi przewieziono kwasu solnego 998, 210 klgr. , w latach zaś 1883, 1884 i 1885 ani jednego kilogramu; soli w 1882 r. 2, 273, 712 klgr. , w następnych latach ani jednego; żelaza w sztabach w 1882 r. 48, 692 klgr. , w latach 1883 do 1885 ani jednego; wód mineralnych w 1882 r. 13, 050 klgr. , w następnych Skałat Skałbania Skałka Skaławskie Rybno Skaławskie Holendry Skałat Skałat Stary latach nic; towarów żelaznych i stalowych w 1882 r. 89, 190 klgr. , do 1885 r. ani jednego; worków na zboże w 1881 r. 21, 600 a w 1882 r. 139, 243 klgr. , w następnych latach do 1885 włącznie ani jednego; towarów płóciennych w 1882 r. 81, 674 klgr. , w następnych ani jednego; tkanin jutowych w 1882 r. 89, 364 klgr. , w następnych latach ani jednego; wyrobów szklanych w 1882 r. 733, 349 klgr. ; kamieni do ostrzenia w 1881 r. 89, 800 a w 1882 r. 274, 900 klgr. ; wyrobów kamieniarskich w 1882 r. 46, 224 kilogram, a tych wszystkich towarów w następnych latach do 1885 r. włącznie ani jednego kilogramu; gospodarskich maszyn wywieziono z Austryi do Rossyi w 1882 r. 367, 459 klgr. a w następnych latach ani jednego i t. d. Glebę w powiecie stanowi podolski czarnoziem, częścią na wapiennym, częścią na gliniastym podkładzie, ztąd wszelkie gatunki zboża się udają, lecz klimat, szczególniej od gór Midoborskich, dość ostry, tak że kukurydza i tytuń nie wytrzymują go. Główną rzeką jest Zbrucz, inne są jego dopływami. Najważniejszy z nich Gniła, płynie przez Skałat, Grzymałów i Touste i formuje stawy w tych miasteczkach, równie jak w Nowosiołkach, Zarubińcach, Leżanówce, Borkach Małych i Rasztowcach Przepływa on prawie cały powiat z półn. za chodu ku połud. wschodowi i pod Trybuchowcami w pow. śniatyńskim uchodzi do Zbrucza. Reszta potoków zwykle nazwisk nie posiada; każda wieś leży nad potokiem. Oprócz gorzelń i browarów jest wielki młyn parowy w Grzymałowie, własność hr. Pinińskich. W Toustem jest szkoła kołodziejstwa i garncarstwa, a w niektórych miejscowościach włościanie wyrabiają wzorzyste dywaniki z owczej wełny, zwane kilimkami. B. R. Skałat Stary, wś, pow. skałacki, o 4, 68 klm. na płn. od miasta Skałatu. Graniczy na wsch. i płd. z Nowosiółką, na zach. z Kołodziejówką, na płn. z Połupanówką; na płn. od wsi jest kapliczka na górze, która się zowie Święta góra. W 1870 r. 1408 mk. , w 1880 r. w gm. 1552, na obszarze dwor. 72 mk. ; ob szar dwor. ról, łąk i past. 824, włośc. 2438 mr. Rz. kat. filia i wszystkie urzędy w mie ście Skalacie, gr. kat. par. w miejscu, dek. Skałat, dyec. Lwów; liczba gr. kat. w miej scu z przyłączonemi Połupanówką i Nowo siółką 1485; cerkiew p. w. św. Koźmy i Da miana; kasa pożycz, gm. z kapit. 1694 złr. 97 ct. w. a. Właściciel obszaru dwor. Ber nard i Maurycy Rosenstock. B. R. Skaławskie Holendry, ob. Rybińskie Holendry. Skaławskie Rybno, pow. gnieźnieński, ob. Rybno 2. . Skałbania, kol. i os. , pow. będziński, gm. Rokitno Szlacheckie, par. Niegowonice; kol. ma 6 dm. , 28 mk. , 60 mr. włośc; os. 1 dm. , 30 mr. dwor. Skałka 1. os. włośc. i os. leś. , pow. częstochowski, gm. Wancerzów, par. Mstów; os. włośc. ma 2 dm. , 14 mk. , 18 mr. ; dwie os. leś. 2 dm. , 8 mk. , 9 mr. dwor. 2. S. , wś włośc, pow. będziński, gm. i par. Włodowice, ma 21 dm. , 153 mk. , 220 mr. 3. S. , wś włośc, pow. pińczowski, gm. Filipowice, par. Przemyków, ma 11 os. , 72 mr. W 1827 r. 12 dm. , 62 mk. Wchodziła w skład dóbr Malkowice. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś S. , w par. Przemyków, miała 3 łany. W r. 1581 własność Rogozińskiego, miała 4 półłanki km. , 3 zagr. z rolą, 3 komor. bez bydła, 2 rybitwów Pawiński, Małop. , 10, 443. 4. S. i S. Niemiecka, dwie wsi włośc, pow. włoszczowski, gm. Oleszno, par. Mnin. S. ma 9 os. , 118 mr. ; S. Niemiecka 11 os. , 135 mr. Wchodziły w skład dóbr Lasocin. Br, Ch. Skałka, strumień, dopływ rzeki Rosoty, w pow. czehryńskim. Skałka, uroczysko koło Kamieńca. Skałka Nazwę tę nosi wielka liczba gór, wzgórzy i skał w pasmie Karpat i ich przedgórzy. Ważniejsze wzniesienia wymieniamy 1. S. , góra lesista, na granicy gm. Mostów i Łomny, w pow. cieszyńskim, obw. sąd. jabłonkowskim, na Szląsku austr, , w pasmie Beskidu jabłonkowskiego, pod 36 23 28 wsch. dłg. g. F. a 49 31 15 płn. szer. g. Wznosi się 928 mt. npm. szt. gen. . U płn. podnóża nastaje pot. Kowalowy, lewy dopł. Osietnicy. 2. S. , wzgórze polne, na wsch. od Klikuszowy, w pow. nowotarskim, na lewym brz. Lepielnicy, w zach. odnogach Gorców, pod 37 40 13 wsch. dłg. g. F. a 49 31 46 płn. sz. g. Wznosi się 822 mt. npm. 3. S. , wierch lesisty w Beskidzie dunajeckopopradzkim, w obr. gm. Rostoki, w pow. sądeckim, między pot. Rostoką Wielką a Małą, na płn. wsch. od szczytu Radowy ob. , a na płd. od Jaworzyny i Magórzycy, pod 38 17 12 wsch. dłg. g. F. a 49 27 31 płn. szer. g. Wznosi się 1032 mt. npm. szt. gen. 4. S. , szczycik na lewym brzegu Hibicy, potoku podtatrzańskiego liptowskiego, w grzbiecie lesistym, z licznemi polanami ciągnącemi się od wierchu Hibicy 987 mt. ku połud. , pod 37 34 11 wsch. dłg. g. F. a 49 5 20 płn. sz. g, , na płn. od Iwanowego wierchu 848 mt. . Wznosi się 848 mt. npm. szt. gen. . Las po stronie płn. wsch. zwie się Skalniste. 5. S. , szczyt lesisty na zach. od wsi Milska, w pow. sądeckim, pod 38 30 wsch. dłg. g. F. a 49 21 płn. szer. g. , na płn. od Petruszyny i na lewym brz. Popradu, wznosi się 773 mt. szt. gen. npm. Miejsce znaku triang, 6. S. , szczyt górski, wznies. 1168 mt. , na obszarze Skałucie Skałów Skałopol Skałodzinno Skałki Skałka Skałundya Skały Jazoska, w pow. sądeckim, 7. S. , szczyt w Be skidach spiskich, nad pot. Kolaczka, wznies. 1170 mt. 8. S. , szczyt górski, wznies. 929 mt. , na obszarze gm. Drużbaki na Spiżu, nad pot. Czyki. Por. Skałki. Br. G. Skałka, potok górski, wytryska w obr. gm. Morawki, w pow. cieszyńskim, obw. sąd. frydeckim, na Szląsku austr. , w Beskidzie jabłonkowskim, na płn. stoku góry Połomu Małego 1058 mt. , w górskiej dolinie; płynie nią na płn. zach. Od zachodu wznosi się nad nią dział Okrąglicy 847 mt. , od wsch. Kozi Grzbiet 971 mt. a od płn. wsch. dział Sławicza 1023 mt. . Przyjmuje głównie od prawego brz. liczne potoki, miedzy niemi Kotły i Nitrowę. Wpada do Morawki od praw. brz. poniżej tracza U spólki Długość 7 klm. Skałka 1. karczma w Bączalu Dolnym, pow. jasielski. 2. S. , polana w Lipowy, po wiat żywiecki, na lew. brzegu pot. Leśnej, na płd stoku góry Kościelca, 1022 mt, npm. 3. S. al. Na Skale, grupa zabudowań w obr. gm. Kunowy, pow. jasielski. 4. S. , młyn na obszarze Odrzechowa, pow, sanocki. 5. S. , wzgórze z kościołom św. Michała i Stanisła wa, nad brzegiem Wisły, w Krakowie. Ob. Kazimierz t. III, 929. Br. G. Skałka, przyl. Michocina, pow. tarnobrzeski. Skałka, wólka, w obr. Morawki, pow. cie szyński, nad pot. Skałką. W r. 18S0 było 14 dra. , 117 mk. Br. G. Skałki 1. szczyt i turnie w pln. stokach Tatr spiskich, nad Jaworzyną spiską, między Białką od zach. a Jaworzynką od wsch. , pod 37 46 30 wsch. dłg. g. F. a 49 15 20 płn. szer. g. Wznoszą się 1435 mt. npm. szt. gen. . 2. S. , ob. Wysokie Skałki. 3. S. , ob. Gaboń. 4. S. , szczyt górski nad pot. Czernik, w pow. nadworniańskim, wzn. 1597 mt. Skałki, wś nad rz. Rudnianką, praw. do pływem Berezyny, pow. bobrujski, przy go ścińcu poczt. z Parycz do JakimowskiejSło body, w 2 okr. poL i gm. Parycze, ma 13 osad; grunta lekkie. A. Jel. Skałodzinno, zatoka jeziorna Prypeci, powiat mozyrski, naprzeciwko wsi Szestowicze, w obrębie gm. Skryhałowska Słoboda, na pół w. szeroka i na 2 w. długa; do niej wpada prawe ramię rzki Skołodzinki; bardzo rybna. Skałopol al Skórczański, chutor nad Murachwą, pow. jampolski, na pograniczu mohylowskiogo, okr. poL Babczyńce, gm. i par. Czerniejowce, ma 16 osad, 45 dzies, ziemi. Skałów 1. wś i dwór, pow. krotoszyński Koźmin, o 5 klm. na płd. zach. od Koźmina, przy trakcie do Kobylina, nad Orlą dopł. Baryczy; par. Mokronos, poczta i st. dr. żel. w Koźminie. W r. 1338 król Kazimierz nadał S. wraz z miastem Koźminem Maćkowi, synowi Przybysława Borkowicza; r. 1471 Jan Hińcza z Rogowa sprzedał część S. Bartłomiejowi Gruszczyńskiemu, kaszt. kaliskiemu; r. 1509 posiadała 3 części S. Zofia Skałowska, wydana za Stanisława Mieczewskiego; później wchodził S. w skład klucza koźmińskiego, od którego następnie znów oderwany został ob. Konst. Sejm. 1773 75 r. , II, 163. W r. 1618 należał do Rozdrażewskich; r. 1776 była tu dożywotnią panią Maryanna z Bronikowskich Radolińska, żona Jędrzeja. Około r. 1793 posiadał S. z Wrotkowem Radoliński, regent grodzki pyzdrski, później przeszedł S. w ręce Sokolnickich, potem Ożegalskich. Między r. 1578 i 1618 było tu 5 łan. osiadł, ćwierć karczm, wcielona do ról folwarcznych około 1674 r młyn o jednem kole na Orli, 3 zagrodn. i 1 komorn. ; sołtystwo istniało jeszcze w XVIII w. Obecnie wś ma 6 dm. , 79 mk. kat. i 111 ha 103 roli, 4 łąk; Dwór z folw. Serafinowem 3 dm. , 57 mk. , z którym tworzy okrąg dworski, ma 7 dm. , 140 mk. 136 kat. , 4 prot. i 384 ha 318 roli, 19 łąk, 21 lasu; chów bydła. Właścicielem jest Napoleon Szrador. 2. S. al. Skałowo, osada wiejska, pow. średzki, tuż pod Kostrzynem, z którym się zlewa; 9 dm. i 81 mk. E. Cal. Skałucie, u Buszyńskiego Skabucie, wś, pow. rossieński, gm. Kołtyniany, o 54 w. od Rossień. Skałundya al. Ostrówek, uroczysko, pow. słonimski, w 2 okr. poL, gm. Bagny, o 37 w, od Sokółki. Skały, u Długosza Skala major i minus, w 1578 r. Skały, wś i fol. , pow. opatowski, gm. i par. Grzegorzewice, odl. od Opatowa 21 w. , leży śród Łysogór; ma 16 dm. , 145 mk. , 235 mr. dwor. , 190 mr. włośc. W 1827 r. 10 dm. , 50 mk. , par. Słupia. O stosunkach geologicznych tej wsi pisał L. Zejszner w rozprawie O rozwoju średniego ogniwa formacyi dewońskiej pomiędzy Grzegorzewicami a Skałami i Zagajami, pod górą Św. Krzyzką Roczn. Tow. Nauk. Krak. , 1870 r. . W połowie XV w. wś S. , w par. Grzegorzewice, własnośc Jana Rytwiańskiego, miała 2 folw. , 6 łan. km. , karczmę, zagrodn. , z których płacono dziesięcinę snopową i konopną w Goźlicach Długosz, L. B. , II, 336. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś S. , własność opactwa św. krzyzkiego, miała 3 osad. , 1 1 2 łan. , 2 zagr. z rolą, 1 zagr. , 2 kom. biednych Pawiński, Małop. , 185. Br. Ch. Skały i. grupy zabudowań w Kobylanach i w Mnikowie, pow. krakowski 2. Ś. , wólka do Czułowa, pow. krakowski, ma 11 chat i 75 mk. ; nieoznaczona ani na mapie Kummersberga, ani sztabu generalnego. Skały Kłodnickie, w pasmie Miodogór, na płn. wsch. od wsi Hałuszczyniec, w pow. ska Skałka Skapuleńka Skanowice Skapenwald Skapiszki Skapowa Skaptany Skaraczew Skaradczów Skaratki Skarbaczyszki Skarbanowo Skarbek Skarbicierz Skarbiec Skarbienice Skarbiewo Skały lackim, po połudn. stronic gościńca tarnopol skiego ku Podwołoczyskom wiodącego, pod 43 36 wsch. dłg. g. F. a 49 32 15 płn. szer. g. , wznosi się 419 mt. szt. gen. npm. Miejsce znaku triang. Br. G. Skały Twardowskiego, częśó Krzemionek, na granicy Dębnik i Pychowic, pow. wielicki, fort ziemny i piec wapienny; łomy kamienia wapiennego. Wzn. 245 mt. szt. gen. . Pieczara czyli grota, zwana katedrą Twardowskiego. Według podania tu miał Twardowski ukrywać się przed ludźmi prześladującymi go jako czarnoksiężnika. Ob. Krzemionki i Lasota. Skały, Skal, Skaal, fol. i wś, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Wielki Kotulin. W 1861 r. było 7 dm. , 63 mk. kat. , 422 mr. obszaru dwor. , 133 mr. włośc. Skamienny Bór, zaśc, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra spadkob. ks. Wittgensteina Dokudowo, ma 7 dusz rewiz. Skaminowo, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. poL, gm. Łosinka, o 19 w. od Bielska. Skandau, wś i fol. , pow. gierdawski, st. kolei wystruckotoruńskiej, 11 klm. od Gierdaw, w równinie, z pokładami torfu, ma 448 mk. ew. ; cegielnia. J. B. Skanowice, por. Kannewitz niem. . Skapenwald, pow. ostródzki, ob. Glinki 7. . Skapiszki, ob. Skopiszki. Skapowa, wzgórze w hr. spiskiem, ob. Lewocza. Skaptany, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Wirbaliszki, o 88 w. od Wiłkomierza. Skapuleńka, wzgórze lesiste, w obr. gm. Nowosielicy, w pow. śniatyńskim, na lewym brz. Rybnicy, w płn. zach. rogu obszaru No wosielicy, nad granicą trościaniecką, pod 42 55 30 wsch. dłg. g. F. a 48 23 52 płn. szer. g. ; stok płd. zach. zowie się Pawią górą, a las na płn. wsch. leżący Bukowiną 335 mt. szt. gen. . U płn. podnóża płynie pot. Trościaniec. Wznosi się 371 mt. npm. szt. gen. . Miejsce znaku triang. Br. G. Skaraczew, os. leś. w dobrach Kaszewice, pow. piotrkowski. Skaradczów, pow. kościański, ob. Skorydzów, Skaratki, w XVI w. Skarathki, wś włośc. nad strum. wpadającym do stawu Rydwan, pow. łowicki, gm. Dąbkowice, par. Domaniewice, odl. 14 w. od Łowicza; ma 90 dm. , 96 osad, 684 mk. , 2540 mr. 1175 mr. past. i 61 mr. nieuż. . W 1800 r. było 332 mk. ; w 1827 r. 56 dm. , 400 mk. , w 1864 r. 550 mk. Wymienia tę wś akt potwierdzenia posiadłości arcyb. gnieźn. , przez ks. mazowiec. Ziemowita, w 1359 r. Łany kmiece i wójtowskie dawały dziesięcinę plebw Domaniewicach i za konopną po 2 gr. , tudzież kolędę po groszu z łanu. Gdy odwozili dziesięcinę pleban. na miejsce, wolni byli od konopnej. W 1761 r. Wład. Łubieński, arcyb. , na podtrzymanie in stytucyi rodzaj bursy Bartoszków przy kollegiacic łowickiej nadał jej wójtowstwo w S. Wieś ta przeszła na własność rządu i wcieloną została do dóbr ks. łowickiego klucz Chruślin w 1820 r. , zaś w 1822 r. fol. S. z częścią wójtowstwa wraca znowu do dóbr rządowych. R. 0. Skarbaczyszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Woj tkany, o 12 w. od Wiłkomierza. Skarbanowo al. Skarbonowo, w XVI w. Skarbanovo, wś i fol. , pow. kolski, gm. i par. Izbica, odl od Koła 29 w. ; wś ma 7 dm. , 55 mk. ; fol. 3 dm. , 13 mk. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 469 gr. or. i ogr. mr. 372, łąk mr. 63, lasu mr. 19, nieuż. mr. 15; bud. mur. 7, drewn. 1; płodozm. 5 i 10pol. Wś 8. os. 12, mr. 13. Według reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1557 i 1566 wś S. , w par. Izbica, własność Stan. Obalkowskiego, miała 5 łan. , 2 zagrodn. Pawiński, Wielkop. , II, 21. Skarbek, jezioro w dobrach Antowil, powiat wileński. Skarbicierz, w 1569 Skarbierzysz, w XVII w. Skarbiciesz, wś włośc, pow. łukowski, gm. Białobrzegi, par. Kock; ma 13 dna. , 119 mk. , 327 mr. Wchodziła niegdyś w skład dóbr kockich. Według reg. pobor. pow. stężyckiego z r. 1569 wś Skarbierzysz leżała w parafii Koczko Pawiński, Małop. , 333. Skarbiec 1. łąka na Palędziu Dolnem, w pow. mogilnickim, 2. S. , nazwa dworzyska Biadacz pod Jarocinem, pow. pleszewski. Skarbienice 1. urzęd. Skarbiniec i Skarbinitz, Scarbinichi r. 1136, Skarbenschiz r. 1288, Skarbencice r. 1293, Scarbinice r. 1357, Szkarbyenycze r. 1523, Sbarbienicza r. 1578, wś, pow. szubiński Żnin, o 3 1 2 klm. płd. od Żnina, na wschod. wybrzeżu jez. t. n. , par. i poczta w Żninie, st. dr. źel. na Damasławku Elsenau o 15 klm. , 7 dm. , 73 mk 69 kai, 4 prot. i 271 ha 192 roli, 30 łąk, 0, 4 lasu. S. były własnością arcyb. gnieźn. ; potwierdził ją w r. 1136 Innocenty II i w r. 1357 król Kazimierz. W 1288 r. 1293 arcyb. Jakub wziął od klasztoru lędzkiego dziesięciny z S. w zamian za inne Kod. Wielkop. , 630 i 696; między r. 1523 i 1579 było tu 7 łan. osiadł. i 1 sołecki; w r. 1618 leżały 2 łany pustkami. Pod S. wykopano różne przedmioty z miedzi i krążki bursztynu, znajdujące się w zbiorach Pozn. Tow. Prz. Nauk. 2. S. , jezioro, tamże, 2 klm. długie i 1 2 klm. szer. , między jez. Weneckiem i Żnińskiem, przez które płynie Gąsawka, dopł. Noteci. E. Cal Skarbiewo, Scarbevo r. 1299, Scarbowo r. 1362 1. wś i okr. wiejski, w pow. bydgoskim, o 5 1 2 klm. na zach. od Koronowa, między jez. Skandau Skaminowo Skamienny Bór Skały Skarbiniec Skarbiszki Skarbka Skarbki Skarbkowa Wieś Skarbkowa Wola Skarbna Góra Skarbonowo Skarboszewo Skarbiewskie Tobolno i Żabno, 137 mt. npm; par. Byszewo, poczta w Koronowie, st. dr. żol. na Kotomirzu Klahrheim o 17 1 2 klm. ; ma 7 dym. , 98 mk. W skład okręgu wchodzą huby Skarbiewskie 6 dm. , 42 mk. ; cały okrąg ma 13 dm. , 140 mk. 106 kat. , 34 prot. i 291 ha ob szaru 241 roli, 5 łąk; czysty doch. z ha roli wynosi 14, 10, z ha łąk 5, 09 mrk. Dobiesław z Dąbia i bratanek jego Marcin syn Skarbimirza nadali klasztorowi byszewskiemu odn. koronowskiemu S. z 3 jeziorami Buszkowskiem czyli Grzmotnom Muehlenteichsee na mapie sztab. , Skarbiewskiem Małem i Wiel kiem czyli Tobolnem, przez któro płynie Plit wica; nadanie to potwierdził książę kujawski Przemysław przywilejem z d. 10 czerwca 1299 r. i pozwolił osadzać S. na prawie nie mieckiem Dokum. Kuj. Ulanowsk. , 234 i Kod. Dypl. Pol. Rzyszcz. , II, 150; w r. 1315 ten że książę, wynagradzając wyrządzone klaszto rowi szkody, uwolnił wszystkie posiadłości klasztorne, między któremi S. , od ciężarów państwowych; r. 1362 zamienił klasztor da niny z rożnych włości na dziesięciny z S. i Buszkowa, płacone dotąd biskupom kujaw skim; r. 1391 stał między S. i Buszkowem młyn, o który prawował się z klasztorem Wawrzyniec Prosiątkowicz Proszanthcovitz. S. zabrane przez rząd pruski, wcielone zosta ło do tak zw, domeny koronowskiej; sołty stwo miejscowe ma 151, 66 ha obszaru, z czy stym doch. grunt. 1770 mrk w r. 1884; wła ścicielem jest Wilhelm Liedke. 2. S. , ob. Skarbiewskie huby i Tobolno. E. Cal. Skarbiewskie 1. urzęd. Sharbiewo Kolonie, huby, pow. bydgoski, o 4 1 2 klm. na zach. od Koronowa i 1 1 2 klm. na płd. wschód od Skarbiewa, na płd. wybrzeżu jez. Żabno; par. Byszewo, okr. wiejski Skarbiewo, poczta w Koronowie, st. dr, żel. na Kotomirzu Klahrheim o 17 klm. ; ma 6 dym. , 42 mk. 2. S. , jezioro, ob. Tobolno. Skarbina, pow. lubartowski, gm. Ludwin, par. Łęczna. Skarbiska, karczma, w pow. limanowskim. Skarbisławice al. Skarysławice, w XVI w. Skarbyslawycze, wś i fol. , pow. stopnicki, gm. i par. Szaniec, odl. 12 w. od Stopnicy. W 1827 r. 11 dm. , 82 mk. , par. Janina. Folw. Skarbisławice, oddzielony od dóbr Kozina, rozl. mr. 355 gr. or. i ogr. mr. 251, łąk mr. 39, pastw. mr. 47, nieuż. mr. 16; bud. mur. 1, z drzewa 7. Wś S. os. 21, mr. 81. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 wsi Skarbysławycze, Zagajów, Sławkowice i inne, własność Stanisława z Kurozwęk, płaciły poboru 9 grzyw. 18 gr. W spisie z 1579 r. wś Skarislawicze par. Szaniec, własność Wojc. Padniowskiego, płaci od 6 osad. , 3 1 2 łan. , 2 ubog. Pawióski, Małop. , 223, 487. Skarbimierzyce, ob. Skalmirzyce, w pow. odolanowskim Ostrowo. Skarbiniec i Skarbinitz, ob. Skarbienice, w pow. szubińskim Żnin. Skarbiszki 1. dwa zaśc. szlach. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , mają razem 4 dm. , 22 mk. katol. 2. S. , wś, pow. trocki, w 2 okr. poL, o 40 w. od Trok, 2 dm. , 24 mk. osadn. wielkoross. Skarbka Górna i Dolna, wś włośc. nad rz. Kamienną, pow. iłżecki, gm. Pętkowice, par, Bałtów, odl. od Iłży 37 do 40 w. S. Dolna ma 37 dm. , 229 mk. , 215 mr. włośc. i 1 mr. dwor. S. Górna 6 dm. , 30 mk. , 57 mr. W 1827 r. S. Dolna miała 16 dm. , 142 mk. ; S. Górna 3 dm. , 25 mk. Istniały tu dwa piece wapienno. Skarbki, w XVI w. Szkarpky, wś, pow. koniński, gm. Władysławów, par. Rusocice, odl. od Konina 20 w, ; wś ma 36 dm. , 241 mk. , karczma. W 1827 r. 2 dm. , 33 mk. Na początku XVI w. kmiecie dawali pleb. w Rusocicach jedynie meszne po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. . i, 260. Skarbkowa Wieś, wś i fol. nad rzką Gostomką, pow. rawski, gm, i par. Lubania, odl. 25 w. od Rawy. Wś ma 14 dm. , 190 mk. ; fol. 5 dm. , 11 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 66 mk. W 1886 r. fol. Skarbkowa Wieś rozl. mr. 590 gr. or. i ogr. mr. 458, łąk mr. 34, lasu mr. 84, nieuż. mr, 14; bud. mur. 4, z drzewa 16; płodozmian 16polowy; las nieurządzony. Wś. S. Wieś os. 23, mr. 27; wś Rudka os. 6, mr. 128. Skarbkowa Wola, w XVI w. Skarbek Wola też Skarbowa Wola, wś i fol. , pow. nieszawski, gm. i par. Osięciny, odl. 22 w. od Nieszawy. Należała dawniej do dóbr Grobków bisk. kujawskich. W 1875 r. fol. rozl. mr. 446 gr. or. i ogr. mr. 399, łąk mr. 47, pastw. mr. 4, nieuż, mr. 12; bud. mur. 9, z drzewa 6; płodozmian 10polowy. Wś S. Wola os. 23, mr. 287. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 15571566 wś Skarbek Wola, w par. Osięczyny, należąca do bisk. kujawskiego, miała 9 łan. , 9 czynsz. , 2 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 12. Skarbna Góra, uroczysko na obszarze wsi Krasowe Częstki, w pow. mazowieckim. Skarbonowo, ob. Skarbanowo. Skarboszewo, wś i dwa fol. , pow. płoński, gm. i par. Naruszewo, odl. o 10 w. od Płońska, ma 8 dm. , 69 mk. Fol. S. lit. A. ma 99 mr. 92 roli orn. ; fol. lit. B. 223 mr. 201 roli. Do włościan należy około 116 mr. W 1827 r. było 15 dm. . 61 mk. Skarboszewo, Scarbossovo r. 1188, Carbossovo, wś kośc, fol. i okr. wiejski, pow. wrzesiński, dekan. powidzki, o 11 1 2 klm. ną Skarbiewskie Skarbina Skarbiska Skarbisławice Skarbimierzyce Skarczcwo Skarbowa Mogiła Skardupoenen Skargbudzie Skarlin Skardzie Skargów Skarczyce Skardupic płd. od Mielżyna i 5 klm. na zacn. od Słupcy, przy granicy królestwa polskiego; paraf. w miejscu, poczta i st. dr. żeL w Strzałkowie o 3 1 2 klm. Paweł syn Przedpełki nadał S. kla sztorowi lędzkiemu; darowiznę tę potwierdził ks. Mieszko przywilejem z dnia 30 kwietnia 1188 r. ; między posiadłościami klasztornemi wymieniają S. Bolesław syn Władysława Odonicza w r. 1261 i Przemysław II w r. 1280; w dwa lata potem 1282 r. wziął biskup po znański Jan wieś tę w zamian za Ratyń. Od tąd było S. własnością biskupów poznańskich i wchodziło w skład klucza ciążyńskiego; za brane przez rząd pruski, wcielone zostało do domeny Gozdowo, W r. 1564 było na S. 16 1 2 śladów osiadłych, z których płacono bi skupom po 28 gr. czynszu, 2 cwiertnie owsa, 2 kapłony i 10 jaj, tudzież wiecznego 1 ćwier tnię owsa i 1 koguta. Karczmarz dawał 20 gr. i wiertel słodu od każdego waru. Były tam pewne role uprawiane przez kmieci z trzeciej kopy, oraz dwa stawy, gaje i za rośla. Folwark biskupi złożono z 26 łanów pustych. W r. 1578 było 11 śladów os. , 5 zagrod. i 5 komorn. , a w 1618 r. 4 ślady osiadłe, 2 zagr. i 2 komorników. Kościół miej scowy p. w. św. Trójcy istniał już przed r. 1431 i należał dawniej do dekanatu słupec kiego; w miejsce starego stanął ok. r. 1740 nowy kościół z drzewa, dźwignięty i przyo zdobiony wewnątrz w r. 1756 przez Józefa Łukomskiego, dziedzica Paruszewa. Parafię, liczącą 640 dusz, składają Paruszewo, Paruszewko, S. i Wygoda Paruszewska. Wś liczy 290 mk. w 38 dm. W skład okr. wiej. wcho dzą Bielawy z 137 mk. w 17 dm. ; cały okrąg ma 55 dym. , 427 mk. 390 kat. , 26 prot. , U żydów i 804 ha obszaru 762 roli, 9 łąk, 3 lasu; cz. doch. z ha roli wynosi 14, 49, z ha łąk 26, 24, z ha lasu 0, 24 mrk. Fol. ma 3 dm. , 24 mk. kat. i 144 ha 143 ha roli, z cz. doch. 15, 27 mrk z ha. E. Cal. Skarbowa Mogiła, w dok. 1281 Scarbouemugula, znajdowała się przy drodze ze Starzyna do Świecina, w pow. puckim ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 283. Skarbowcy, zaśc, pow. słucki, w 2 okr. pol. i par. katol. Kłeck, gm. Siniawka, ma 4 osady; miejscowość lesista, grunta lekkie. Skarbówka, folw. dóbr Kownata, w pow. rzeżyckim, Skarbowszczyzna, niegdyś własność ziemska w pow. pińskim, nadana w 1525 r. przez królowę Bonę niejakiemu Nowoszy ob. Be wizya Puszcz, wyd. Wil. Arch. Komis. , str. 257. Skarbulis al. Kaltena, wzgórze pod Kołtynianami ob. t. IV, 294. Skarby, jezioro w pow. trockim, w pobliżu jez. Wierszuki. Skarcz, dobra, mylnie t. VII, 633 zamiast Skurcz, Skarcz al Skorcz, os. w Międzybrodniu Kobiernickim, pow. bialski, ma 79 dm 458 mk. Skarczcwo al. Słoboda Plebańska, wś poduchowna w pobliżu Szczary, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. Stara Mysz, gm. Stołowicze, o 2 w. od mka Kraszyn a 9 w. od Baranowicz st. dr. żel. mosk. brzeskiej, ma 52 osad pełnonadziałowych; grunta lekko faliste, urodzajno, miejscowość bezleśna. Skarczyce, białoruskie Skwarczycy, wś nad Myszanką, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. Stara Mysz, gm. Jastreblewo, ma 12 osad; miejscowość mocno falista. A. Jel Skardupic, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. od Władysławowa 18 w. , ma 11 dm. , 104 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 55 mk. Skardupie, zaśc, pow. nowoaleksandrow ski, w 4 okr. pol. , o 82 w. od Nowoaleksandrowska. Skardupoenen al. Loepkarten, wś, w pow. gąbińskim. Skardzie, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów Orniany, o 3 w. od gminy a 50 w. od Wilna, ma 5 dm. , 57 mk. katol. podług spisu z 1864 r. tylko 10 dusz rewiz. . Skargbudzie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 20 w. , 2 dm. , 14 mk. W 1827 r. 2 dm. , 22 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. Skargów, Skargowszczyzna, folw. na obszarze miejskich pól Grójca ob. t. II, 846, niegdyś własność rodziców Piotra Skargi. Skarkiszki, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny, odl. od Sejn 10 w. , ma 8 dm. , 44 mk. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. Skarlin, około 1400 r. Skęrl, Skalen, Skerlin, Scharlen, Czschirlyn, Czelin, wś kośc. z par. kat. i agent. pocz, , pow. lubawski, 7 klm. na wsch. od Biskupic, śród dosyć żyznej okolicy i kilku rybnych jezior, z których największe zwie się Skarlińskiem. Z wyb. Dębnem i leśn. skarlińskiem obejmuje wś 1540 ha 1104 roli orn. , której ha daje 5, 09 mrk cz. doch. . W 1885 r. było 141 dm. , 242 dym. , 1070 mk, 914 kat. , 143 ew. , 13 żyd. Szkoła 2klasowa kat. liczyła 1887 r. 2 naucz. i 130 dz. , zaś lklas. ewang. 30 dzieci. Kościół katol. , p. w. św. Bartłomieja, jest patronatu rządowego, przy nim jest bractwo Niepok. Pocz. N. M. P. , założ. r. 1748. Jest też szpital dla 1 ubogiego. Do par, należą Skarlin, Lekarty, Wawrowice, Bielice, Tomaszewo, Otręba, Biedaczek, Służka, Biała, Kopania, W. i M. Osówka, Cymbałowo, Adryan, Jeziorki, Dę Skarkiszki Skardupie Skarbowa Mogiła Skarbowcy Skarbówka Skarbowszczyzna Skarbulis Skarby Skarcz Skarpie Skarszewko Skarszewek Skarszew Skarsino Skarpszyki Skarpowce Skarpno Skarpinort Skarpa Skarmirowice Skarmirowice bno i Ostrówki. W 1867 r. liczyła parafia dek. nowomiejskiego 2204 dusz, 1888 r. zaś 2237. Za czasów krzyżackich należał S. do komturstwa bratyańskiego. Według krzyż. ksiąg szkodowych z r. 1414 obejmował 62 włók; 30 gospodarstw spłonęło, 3 kopy świń zabrano, cala szkoda wynosiła 3000 grzyw. ob. Gesch. d. Stadt u. d. Kr. Kulm von Schultz, II, 156. Wizytator Strzesz zastał tu r. 1667 stary kościół, przez Krzyżaków zbudowany, do którego też należał kośoiół filialny w Chreślu. Prob. posiadał 4 wł. Dawniej było we wsi 24 gburs. posiadeł, z których prob. pobierał po 1 kor. żyta i tyleż owsa. Oprócz tego dawało 2 sołtysów po 1 kor. żyta i tyleż owsa, tak samo trzeci w pobliskich dobrach. We wsi były 2 karczmy o 2 włókach, włościan zaś po wojnie szwedzkiej tylko 2 p. 281. W wizyt. Potockiego z r. 1706 czytamy, źe wś obejmowała 70 włók, między niemi wiole pustych. Nauczyciel, który był zarazem organistą, pobierał z kasy kościel. 6 flor. , od włościan zaś wiertlowe i półtorakowe, oprócz tego accidens, W szpitalu mieściło się 2 do 3 ubogich. Komunikantów było około 500 str. 507. Kś. Fr. Skarmirowice i Skarmirzyce, ob. Skalmirowice i Skalmirzyce. Skarpa 1. część wsi Kolanowa, pow. bo cheński. 2. S. , część wsi Lubziny, pow. rop czycki. Br. G. Skarpa, 1476 r. Skarpa, 1500 Skarp, niem. Skarpi, dobra ryc, pow. złotowski, 8, 5 klm. na płn. wschód od Sępolna st. pocz. , 19 klm. na płd. zach. od Tucholi st. kol. , par. katol. Wałdowo o milę. Wś ma 339 ha 281 roli; cegielnia, hodowla bydła. W 1885 r. 8 dm. , 21 dym. , 139 mk. , 121 kat. , 18 ew. Za polskich czasów należała S. z kolei do dziedzi ców Włościborza, Trzcian i Komierowa. R. 1797 nabył ją Pawłowski za 10, 650 tal. od Schmeckla; na początku obecnego stulecia po siadał ją Mittelstaedt, a od przeszło 60 lat Prądzyńscy, obecnie Józef Prądzyński ob. Der Kreis Flatow von Schmitt, str. 291. W zach. stronie wsi, w lewo od drogi do Ka mienia, znajdowano na brzegach wyniosłości, ciągnących się wzdłuż torfiastej doliny, skrzynkowe groby kamienne ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 34. Kś. Fr. Skarpie, dwór, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 43 w. od Szawel. Skarpinort, według Baczyńskiego Ostroróg, niem. Scharpenorth, dawniej Scharfenort, wś kośc. , pow. szczecinkowski w Pomeranii, w dawniejszem sstwie drahimskiem, na wsch. od Czaplinka; 1229 ha. W 1885 r. 25 dm. , 157 mk. ew. , kościół filialny. W 1611 r. był w tej wsi kościołek drewniany z wieżą ob. Powiat wałecki w XVI w. , przez Calliera, str. 48. Kś. Fr. Skarpno, miejscowość w dawniejszem sstwie tucholskiem, podana w taryfie z r. 1648 ob. Roczn. T. P, N. w Pozn. , 1871, str. 115. Kś. Fr. Skarpowce, wś, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Komaje, okr. wiejski i dobra Zabłockich Dąbrowszczyzna, o 7 w. od gminy, 34 dusz rewiz. Skarpowce, wś w dobrach Połonnc, pow. nowogradwołyński t. VIII, 727. Skarpszyki, zaśc. szl, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 41 w. od Trok, 1 dm. , 14 mk. 13 katol. , 1 ewang. Skarsino, jezioro pod Sulcczynem, w pow. kartuskim. Skarszew, w XVI w. Skarschewo major, wś, fol. i dobra, pow. kaliski, gm. Tyniec, par. Kokanin Borków, odl. od Kalisza 7 w. ; wś ma 38 dm. , 232 mk. ; fol. 7 dm. , 57 mk. W 1874 r. istniała tu gorzelnia. W 1827 r. było 34 dm. , 293 mk. Dobra Skarszew składały się w 1874 r. z fol. S. , Skarszewek i Chrustów, nomenkl. Szkarłaty, rozl. mr. 1834 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 436, łąk mr. 114, pastw. mr. 8, lasu mr. 119, nieuż. mr. 33; bud. mur. 14, z drzewa 15; płodozmian 15po lowy; fol. Skarszewek gr. or. i ogr. mr. 719, łąk mr. 13, nieuż. mr. 37; bud. mur. 4, z drzewa 6; fol. Chrustów gr. or. i ogr. mr. 339, pastw. mr. 1, nieuż. mr. 16; bud. mur. 4, , z drzewa 7; las nieurządzony. Wś S. os. 91, mr. 680; wś Skarszewek os. 43, mr. 59. Na początku XVI w. S. i Skarszewko należą do par. Borków. S. daje proboszczowi po mierze żyta i owsa i dziesięcinę z folwarku; Skarszewko zaś daje tylko po 6 gr. z łanu. Obie wsi dawały pleb, w Opatówku po fertonie od łanu Łaski, L. B. , II, 53, 85. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 wś S. major, własność Stan. Skarszewskiego i Mikołaja Koneckiego, miała 2 1 4 łan. , 2 zagr. , Mikołaj Skarszewski 1 4 łan. , 3 zagr. S. minor, dziś Skarszewek, miał 1 1 4 łan. , 3 zagrod. , 2 rzeźników Pawiński, Wielkp. , I, 109. W XVIII w. dobra S. były własnością jezuitów kaliskich. Skarszewek, w XVI w. Skarschewo minor, wś i fol. , pow. kaliski, gm. Tyniec, par. Borków, odl. od Kalisza w, 6; wś ma 16 dm. , 100 mk; fol. 3 dm. , 47 mk. W 1827 r. 21 dm. , 223 mk. Por. Skarszew. Skarszewko, niem. Skarczewko, 1773 Skarzewick, fol. szl. do Skarszewa, pow. świecki, st. p. i kol. Laskowice. W 1885 r. 1 dm. , 11 mk. ; dziedzic Józef Turowski na Kozłowie. R. 1773 fol. ten puszczono poddanym w dzierżawę. Zawierał 1 włókę i 3 mr. ob. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 321. Skarszewy Skarszewo, ob. Skarszewy. Skarszewo al. Skarszewy, niem. Skarschewo, dok. Carsowo i Carssovo 1239, Karsovo 1245, Scarszowo 1303, Karschaw 1415, Skarszewy 1606, dobra szlach. należące do majoratu kozłowskiego, pow. świecki, st. pocz. , tel. i kol. Terespol odl. 7 klm. , par. kat. Świecie, okr. urz. stanu cywiln. Sulnowo. Szkoła ewaug. 40 dzieci. Z fol. Skarszewskiem obejmują dobra 732 ha 391 roli orn. . W 1885 r. było 8 dm. , 16 dym. , 114 mk. , 113 kat. , 1 ew. ; dziedzic Józef Turowski. R. 1239 zapisuje S. ks. pomorski Świętopełk norbertankom w Żukowie Perlbach, P. U. B. , str. 59. R. 1316 zamienił, jak się zdaje, w. m. krzyżacki Karol z Trewiru wioski w ziemi świeckiej Grabowo, Grabówko i zapewne Skarszewo na bliższo Lisewo, Chmielno i Otomin przy Żukowie ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 21. Ostatni raz wspomniano S. w posiadaniu zakonnic r. 1303. Wś ta rozciągała się aż do Czarnej Wody czyli Wdy, na której książę pozwolił młyn pobudować i jaz na ryby zastawić. Także 2 jeziora leżały w granicach wioski. Sądy nad poddanymi wykonywał przełożony klasztoru; dochodami z kar dzielił się do połowy z książęcym grodem, wyjąwszy kiedy oskarżyciel należał do obcej juryzdykcyi tamże, str. 57. Osadnicy tutejsi płacili czynsz od małych włók flamlandzkich, albo więc pochodzili oni ze Szlązka, albo teź norbertanie ją tu przynieśli. Osadca wsi dostaje 1317 r. 2 puste i 2 osiadłe włóki jako też prawo założenia młyna i karczmy ob. Zeitsch. d. Gesch. Ver. , VI, 135. Później byli tu dziedzicami 1606 r. Stanisław Konopacki, Maciej K. , 1676 Stanisław K. , kasztelan elbląski, Jakub Zboiński także kasztelan elbląski, 1756 podpułkownik Michał August Zboiński, potem Pulcheria Turowska z Zboińskich. R. 1611 było tu 16, r 1649 tylko 8 włościan, którzy prob. w Świecie mieli mesznego dawać po 1 kor. żyta i tyleż owsa, ale dla ubóstwa nic nie płacili. R. 1676 było tu 75 dusz. Według taksy na symplę z r. 1717 płaciło S. 3 fl. 4 gr. R. 1773 wynosił czysty dochód z dworu, folw. i wsi 733 zł. 23 gr. ob. Zeitsch d. Westpreuss. Gesch. Ver. , 1886, str. 320. Stan bydła był tu r. 1773 następ. koni 13, wołów 25, krów 25, młodego bydła 11, owiec 102, świni 48 wysiew żyta 232 korcy, jęczm. 66, owsa 40, grochu 8, tatarki 10, lnu 1 str. 366. Kś. Fr. Skarszewy, niem. Schoeneck, dok. przed 1456 Skarssewo, miasteczko nad Wietcisą lew. dopł. Wierzycy, w pow. kościerskim, 2 mile na północ od Starogrodu, 4 3 4 mili na wschód od Kościerzyny. Leży na wąskim pasie wyniosłem, 311 st. npm. , przy dr. żel. z Pszczółek do Kościerzyny i trakcie do Starogrodu, śród okolicy piaszczystej, pagórkowatej. W 1885 r. otwarto dr. żel. z S. do Pszczółek i do Kościerzyny. W miejscu agentura poczt. III klassy. Aż do otwarcia kolei istniała tu przeszło sto lat stajnia dla koni pocztowych. Zaraz po przyłączeniu Prus Zach. urządzono tu jeszcze r. 1772 regularny związek pocztowy z Koźlina na Bytowo, Skarszewy i Gniew do Kwidzyna. Oprócz poczty posiada miasto sąd okręg. , urząd poborowy, kośc. kat. i ew. , synagogę; 3 młyny nad Wietcisą i gisernią; 7klasową szk. symultanną 1887 r. 7 naucz. i 426 dz. i prywatną szkołę dla dziewcząt. Towarzystwo strzeleckie istnieje już od r. 1378. Od 1 lipca 1886 r. wychodzi tu tygodnik niemiecki p. t. Schoenecker Anzeiger. Dawniej było miasto opasane murem z basztami, z których dziś mało co pozostało. Zamek przytykał do płd. zach. strony miasta; stał nad Wietcisą, na wzgórzu z trzech stron stromo opadającem, a z czwartej fosą od miasta oddzielonem. Dziś istnieje tylko częśó budowli, służąca dawniej za magazyn solny, a dziś dom prywatny ob. Bauund Kunstd. von Westpreussen, str. 38. Lud opowiada, że ze sklepów zamku prowadził podziemny ganek do kościoła. Przechowała się też stara mogiła kamienna, drzewami obrosła. Po lewej stronie drogi do t. z. Paninej góry Schlossberg odkryto cmentarzysko i groby skrzynkowe. W niektórych urnach znajdowały się szczątki zausznic bronzowych z paciorkami bursztynowemi ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 24 i 48. W skład gminy wchodzi, prócz miasta, kilka drobnych osad. Cały ten kompleks obejmuje 2438 ha 2011 roli or. , 102 łąk i 72 lasu. W 1885 r. było 283 dm. , 654 dym. , 2925 mk. 1320 kat. , 1414 ew. . 30 dyssyd. . Wydatki miejskie wynosiły w 1884 r. 16, 063 mrk. Jarmarków odbywa się tu co rok 12. Kościół katol. p. w. św. Michała, patronatu rządowego, zbudowany został przez joanitów albo przez Krzyżaków prawdopodobnie w XIV w. Jest on murowany, dachówką kryty i wewnątrz 39, 80 mt. długi. Dokładny opis i plan sytuacyjny podał Heise Bauu. Kunstdenk. d. Prov. Westpr. , str. 39 41. R. 1712 kościół zgorzał, lecz już r. 1714 znów odbudowany a r. 1758 konsekrowany przez sufragana chełmskiego Fabiana Plaskowskiego. Przy kościele istnieje bractwo św. Anny od 1735 r. i trzeźwości od r. 1854. W szpitalu jest miejsce dla 6 ubogich. Do kościoła należy filia w Szczodrowie. W skład par. dek. tczewski wchodzą S. z przyległościami, Zielenina AltHuette Stara i Nowa, Przerębska Huta, Baumgart, Bożepole, Braunsdorf, Celmirostwo, Czarnocin, Czarnocińskie Piece, Czashuta, Dęblin wraz z N. Gołębiewem, Skarszewo Skarszewo Olszanka al. Elembruk, Friedrichsfelde, Granicznik, Kamirowo, Kamirowskie Piece, Krebsberg, Lehmberg, Mirowo i Mirówko, Nygut, Nygut, parcela leśna, Nowa Karczma, Górne Piekło, Pawłowo, Pruska Karczma, Probostwo, Czysta Woda, Rathsberg, Trzcionka, Zamkowa Góra, Świnie Budy, Sucha Huta, Waldhaus, Wałachowo, Wulfen, Czterywłóki i Zapowiednik. Do filii w Szczodrowie należą S. , Szczodrowski Młyn i leśn. i Nowy Wietc. W 1867 r. liczyła parafia 2604 dusz, zaś 1888 r. 2835. W 1886 został kościół odnowiony. Dawniej katolicy mieli jeszcze jeden kościół a przy nim prepozyturę św. Jerzego przed Chojnicką bramą, połączony jak zwykle ze szpitalem i cmentarzem. Za Krzyżaków był oddzielny proboszcz. Zygmunt I r. 1526 przyłączył ten kościół jako filię do fary. Kiedy r. 1594 bisk, Rozdrażewski, korzystając z obecności Zygmunta III w mieście, odebrał luteranom zajęty przez nich kościół paraf. , wtedy inowiercy przenieśli się do prepozytury św. Jerzego. Ale r. 1598 oddał ją katolikom Ludwik Mortęski, woj. malborski, ssta karszewski, brat sławnej ksieni chełmińskiej Magdaleny. Około r. 1624 kościół popadł w ruinę; późniejsze wizytacye nic o nim nie donoszą. R. 1686 tylko kupa gruzów wskazuje miejsce gdzie stat przedtem. Dzisiejszy szpital katolicki stoi podobno naprzeciwko miejsca, na którem dawniej stał kościół św. Jerzego ob. Utracone kościoły kś. Fankidejskiego, str. 206. W 1780 r. pobierał proboszcz mesznego z miasta 69 kor żyta, z zamku 8 kor, do probostwa należało 6 wł. roli; parafia liczyła razem z filią 1020 dusz, ewang. było 2280, żydów 150 w mieście samem ob. str. 9. Szkoły były w S. i Szczodrowie. Proboszczami w S. byli 1610 Stanisław Wymicki, około r. 1660 Anastazy Wymicki, 1682 Jan Czarliński 1693, 1693 Jan Kazimierz Jugowski 1726, 1733 Adam Stanisław Grabowski od 1734 bisk. chełmiński, 1734 Franciszek Wybicki 1765, 1765 Bazyli Złocki, 1780 Joachim Wybicki ob. Borck Echo sepulchralis II, str. 628; 1846 Jan Rhode, 1882 Otto Reiske. Luteranizm wcześnie się tu rozszerzył. Kościół farny od 1551 1594 zostawał w ręku ewangielików. Potem przenieśli się do prepozytury św. Jerzego, którą w 1598 r. musieli opuścić. Odtąd odprawiali nabożeństwo w jednej z starych baszt, którą nieco rozszerzyli; na piętrze była kaplica, a na dole szkoła. Za pierwszej wojny szwedzkiej, około r. 1630, przy zajęciu miasta pożar zniszczył ko ściołek ewang. W 1636 r. wystawiono nowy, który istniał przeszło sto lat. R. 1741 stanął nowy kościół drewniany, wzniesiony, z obawy przeszkód, w przeciągu 24 godzin z 14 na 15 września, z gotowego obrobionego materyału, przywiezionego z Gdańska, przy pomocy licznego grona rzemieślników ob. Borck Echo sepulchralis, II, str. 627. Obecny murowany kościół z wieżą 42 mt. wys. zaczęto budować r. 1879; koszta wynosiły 54, 000 tal. Pierwszym ewang. pastorem był Benedykt Morgenstern w 1551 r. Historya, Miasto założyli joanici prawdopodobnie na obszarze zaginionej wsi Reueninov, o której przywilej ks. Grzymysława z r. 1198 powiada, że ją już dawno pewnie przed r. 1174 rycerzom był darował quam etiam jam dudum dederam, ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 7. Kiedy joanici tu zbudowali zamek niewiadomo, w każdym razie nastąpiło to dopiero po r. 1198. Pierwszego komtura joanickiego napotykamy na zamku r. 1305 ob. N. Pomm. Cod. , p. 578 i Toeppen Hist. comp. Geogr. , str. 71. Miasto zaś zostało niezawodnie r. 1320 założone, bo w przywileju z r. 1341 dostaje miasto 110 włók jak je przed 21 laty posiadało ob. Zeitsch d. Westp. Gesch. Ver. X, str. 87. Założenie przez joanitów stwierdza herb miejski głowa św. Jana Chrz. na misie. R. 1334 ustępuje komtur joanitów w Skarszewach Jan y. Bortveld w. m. Krzyżaków Luther v. Braunschweig drogą zamiany M. Dęblin, Godziszewo wraz z jez. Stenco, Obozin, Trzciński Samlin ob. Cod. dipl. Pruss. , II, Nr. 143 i 144. R. 1341 wystawia komtur skarszewski Adolf t. Schwalenberg, za zezwoleniem mistrza Bertolda V. Henneberg, nowy przywilej dla miasta, nadający mu 110 włók, które już przed 21 laty posiadali, na prawie chełm. Za to mają zakonowi płacić co rok 16 grzyw, prusk. monety; czynsz ten nie ma być nigdy powiększony. Pozwalamy im także pobudować łaźnią, jatki rzeźnickie, piekarskie, szewieckie i inne, do czego my jedną połową, a mieszczanie drugą połową kosztów przyczyniać się zobowiązujemy. Czynszom zaś z tych jatek i łaźni będziemy się dzielili. Nadajemy im także wolne rybołówstwo i polowanie na obszarze do miasta należącym. Sądownictwo atoli sobie zastrzegamy, jako i kryminały. Z wymienionych 110 włók przeznaczamy 6 dla proboszcza, któremu mieszczanie mają dawać 77 korcy żyta i po 15 skojców od posiadła. Młynów nie wolno im stawiać a rybołówstwo na pewnej przestrzeni zakon sobie zastrzega. Potem następuje opisanie granic. Dan w Skarszewach w dzień Matki B. Gromnicznej. Niemiecki oryginał przywileju z 2 pieczęciami przechowuje się jeszcze w archiwum miejskiem. Przywilej ten potwierdza Zygmunt III w Malborku d. 12 czer. 1598 a r. 1677 Jan Sobieski ob. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, str. 145. R. 1370 nabył w. m. krzyżacki Skarszewy Skarszewy Winrich v. Kniprode S. i Wartenberg od jo; anitów za 10, 000 grzyw. ob. Cod. dipl. Pruss. , Nr. 98. Odtąd należały S. do wójtowstwa tczewskiego. R. 1433 zburzyli husyci zamek tutejszy, który wnet odbudowano ob. Adlerhold Das hoechst gepriesene Preussen, 1704, str. 748. Krzyżacka księga czynszowa z r. 1437 8 opiewa, że do skarszewskiego obwodu miejskiego należały miasto z 12 jatkami rzeźnickiemi i tyluż piekarskiemi i 15 szewckimi; czynszuje 888 skojców i 30 fen. Folwarki Zamek skarszewski, Strzepowo i Nowydwór. Dobra lenne Krąg, Gnosna czyli Junkrowy, Głodowo, Jaroszowy, Lindenberg, Lubieszyń, Płachty, Pogódki, Szumlis, Stary Wietc, Wartenberg pod Skarszewami, Więckowy i Wisin; 1438 r. czyniły te dobra 4 pol. służby. Wsie czynszowe Pawłowo, Bożepole, Kamirowo, Czarnocin, Szczodrowo, Dęblin, gdzie dawniej był kośc, Nygut, Sinowiec, gdzie był kośc. paraf. , Mirowo, Schebin Sauben, Tomaszewo. Młyny Krąg czynszuje 84 skojców, Strzopowo 84 sk. , Tomaszewo 120 sk. , i Skarszewski czynszuje 900 korcy żyta, 400 kor. słodu i 8 kor. pszenicy. Już r. 1450 przyłączyła się jedna częśó rady miejskiej i inni mieszczanie do związku miast pruskich Script, rer. Pruss, str. 83, ale miasto samo stało przy Krzyżakach i służyło im nieraz jako punkt oparcia. Dopiero r. 1462 zajęli je Polacy, przyczem pożar znaczną wyrządził szkodę. S. stanowiły odtąd sstwo, którego dochody pobierali wojewodowie pomorscy jako starostowie skarszewscy. Starostwo leżało w wschod. części dzisiejszego pow. kościerskiego i tworzyło długi pas, którego wschod. granica stykała się z dzisiejszą granicą powiatową. Na północ sięgała w pow. kartuski aż do Nowej Wsi i Egiertowa, na płd. należał do sstwa jeszcze Trzcińsk i Bujary jako też Linowiec i Żabno. Siedzibą starosty był Nygut pod Skarszewami ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 57. Między 67 osadami zawierało sstwo tylko 4 dobra szlach. Bączek al. Orzechówko, Obozin, Pawłowo i Pawłówko. Za czasów polskich były S. siedzibą sądu grodzkiego; tutejsze archiwum grodzkie jednak zaginęło, zostało tylko kilka tomów ob. Kętrz, O narod. poL, str. XIV. R. 1526 wystawia Zygmunt I przywilej dla kościoła i plebanii ob. Docum. varia, manuskrypt w Peplinie, str. 79. Przywilej ten potwierdza Władysław IV r. 1647, a August II r. 1752. R. 1564 srożyło się tu morowe powietrze. R. 1629 d. 23 lut. zajęli miasto Szwedzi i spalili zamek i okoliczne wioski. R. 1632 prosi miasto stany pruskie w Gradziądzn zgromadzone, aby im król opuścił kontrybucyą i z lasów królewskich udzielił drzewa na odbudowanie zniszczonych domów. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płaciło sstwo summatim 256 fl. ob. Rocz. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 177. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciły S. 26 fl 19 gr. 13 1 4 den. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 104. R. 1703 odnawia Jan Działyński, woj. pomorski i ssta skarszewski, Joachimowi Treychel przywilej na młyn; czynsz roczny wynosił 600 fl, które młynarz płacił w dwóch ratach na Wielkanoc i św. Michał. R. 1760 wystawia ssta Michał Paweł hr. Mostowski nowy przywilej Janowi Fleischer, który chce płacić 830 fl czynszu ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 148. R. 1712 zniszczył ogień prawie całe miasto wraz z kościołem. R. 1772 nastąpiła okupacya pruska. Komisyi katastrowej o świadczyli zwołam mieszczanie, że gleba tu piaszczysta, lichy plon wydaje, tak że wiole roli leży odłogiem; 61 włók mieszczańskich niema pełnej miary, bo częśó przyłączono do dóbr kamlarskich. Wysiew na włókę wynosi najwyżej 9 10 korcy żyta, 2 3 jęczmienia, 6 owsa, 1 grochu, 1 2 k. tatarki i 1 4 lnu; 4 folw. miejskie były wydzierżawione, mianowicie; Krebsberg zawierający 3 1 2 wł. , za 150 fl; Wulffen 1 1 2 wł. za 112 fl 15 gr. , Rathsberg 1 1 2 za 82 fl 15 gr. i Wałachowo 3 1 2 wł za 180 fl ob. tamże, str. 145. Skarszewskie starostwo podług lustracyi z r. 1662 składało się z miasta Skarszowy z zamkiem i wsi Dęblin, Bożepole, Szczodrowce, Nygut, Trzepowo, Nowawieś, Kamirowo, Mirowo, 14 pustkowi, 5 jezior i z tenut Linowice, Czarnoim i Żabno. Podług ustaw najnowszych wda pomorski zawsze był zarazem sstą skarszewskim. W r. 1771 posiadał jo Jan Jerzy Flemming, podskarbi litewski, opłacając zeń kwarty złp. 5532 gr. 9, a hyberny złp. 2038 gr, 12. S. liczyły wówczas 1005 mk. 3 kupców, 11 kramarzy, 4 karczmy. Do sstwa należało miasto S. ; dobra szl Bączek czyli Orzechówko, własność Jana Lewińskiego, Obozin Narzymskiego, Pawłowo Franciszka Owidzkiego, Pawłówko Michała Owidzkiego; wsi królewskie Barhuta, Bożepole, Dęblin, Egiertowo, Olszanka, Górne Piekło, Dolne Piekło, Kamola, Kapel, Łąk, Nygut, Nowa Wieś, Czashuta, Czarna Huta, Swinie Budy, Starkowo, Sztrukhuta, Strzepowo, Sucha Huta i Sinowiec; folw. królew. Czarnocin, Tiefenthal, Zapowiednik, Osenkop, Grenzackcr, Chylowo, Nowa Przerębska Huta; emfiteutyczne wsi królew. Czarnocińskie Piece, Szczodrowo, Stara Przerębska Huta AltEnglershuette, Kamirowo, Mirowo i Czysta Woda ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver, , XV, 145 161. W czasie wojny z Francyą S. , przez które szedł główny traki Skaryszów z Królewca do Berlina, ucierpiały przez kwaterunki i kontrybucye. Niedaleko miasta, przy szosie do Więków, znajdują się groby Francuzów. W 1816 r. liczyły S. 1561 mk. ; 1819 r. 1625; 1858 r. 227. 2; 1861 r. 2371; 1875 r. 2704 ob. Gesch. d. Stadt Schoencck in Westpr, von Schmidt. Schoeneck 1878. Kś. Fr. Skarszewy, niem. Skarszewo al. Skarszewen, dok. Cossaw, Schassaw, Karschaw, 1667 Skaszewo, wś, pow. grudziądzki, na połowie drogi między Grudziądzem a Radzynem, st. p. Wiewiórka. Ma 703 ha 553 roli, 78 łąk, 13 lasu; okr. urz. stanu cywilu. Plemięta, par kat. Okonin o 7 8 mili. W 1885 r. 29 dm. , 44 dym. , 235 mk. , 221 ewang. , 10 kat. , 4 dyssyd. Za czasów krzyżackich należała wś do komturstwa pokrzywnickiego, od r 1416 1454 zaś do wójtowstwa rogozińskie go i czyniła 1 służbę w lekkiej zbroi, W r. 1435 obejmowały S. 43 włók, w łom 6 sołec kich, 1 karczmę, 1 pustę włókę; r. 1442 zaś 37 wł. , 1 karczmę i 7 pustych. R. 1667 za stał wizytator Strzesz wś przoz olędrów za mieszkałą str. 448. Lustr, z r. 1765 donosi, że tu wówczas na prawie emtiteutycznem siedzieli Jakub Hinz, Paweł i Andrzej Hoff mann, Chrystyan Braun, Chrystyan Fraser, Chrystyan Jahnke, Andrzej Mantau, Marcin Truhn, Chrystyan Schwan, Marcin Ruschke, Michał Buchmann, Jakub Szymański, Jan Mager, Marcin Rosenfeld i Marcin Hermann, karczmarz. Posiadali razem 29 1 2 włók, za które rocznie płacili 707 fl; oprócz tego mieli obszar pusty, za który nic nie płacili Tegoż roku wydała hr. Jadwiga Teresa z Lubrańca Dąbska, jako starościni pokrzywińska, 30 wł. w S. na 40 lat, za rocznym czynszem w kwo cie 36 fl. od wł. , i karczmarzowi pół włóki wolnej, a późniejszy ssta woj. Podoski powierdził r. 1768 ten przywilej. Za oku pacyi pruskiej było tu 19 włościan i kar czmarz. Uwłaszczenie nastąpiło r. 1830 ob. Gesch. d. Graudenzer Kr. von Froehlich, I, 316. Kś. Fr. Skarszyn, niem. Skarsine, 1393 Scharschyn, wś, pow. trzebnicki, par. ew. i kat. Lossen. W 1842 r. 44 dm. , 394 mk. 30 kat. , zamek, folw. , szkoła ew. , browar, gorzelnia, cegielnia, 2 młyny wodne. Okolica malownicza, roślinność bogata, prześliczny ogród otacza miejscowy zamek. Skarszyny, os. , pow. opatowski, gm. Sadowie, par. Ruszków. Skarszyny, Skarzyn al. Oskarzyn, pow, jańsborski, otrzymały przywilej w 1452. Skarullen, ob. Puspetrellen, Skary, wś, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 44 w. od Szawel. Skaryca, rzeczka w gub. kowieńskiej, piawy dopływ Muszy al. Muchy; przybiera od prawego brzegu rzkę Szerauksztę. Skarydzów al. Skarydzew, Scarzeczowo r. 1360, Szkaradzow r. 1518, Skaradzow r. 1553, Skaridzow r. 1563, wś, pow. ostrzeszowski, o 12 klm. na płd. wschód od Grabowa, na lew. brzegu Prosny, przy granicy królestwa pol skiego; par. Wyszanów, poczta w Dorucho wie, st. dr. żel. w Ostrzeszowie Schild berg o 18 klm. ; z os. Stary Pań 10 dm. , 73 mk. , z którą tworzy okrąg wiejski, ma 35 dm. , 272 mk. 263 kat. , 6 prot. , 3 żydów i 401 ha 280 roli, 37 łąk, 3 lasu. W r. 1360 bisk. wrocławski Przecław nadał S. z innemi włościami w dożywocie Stefanowi Gromassy, kanon. poznańskiemu; w r. 1518 były tu 3 ła ny os. a w 1553 r. 1 1 2 łan. S. wchodził da wniej w skład dóbr Pługawice i należał do Oświecimskich. E. Cal. Skarysławice, ob. Skarbisławice. Skaryszewska Huta, wś włośc, pow. radomski, gm. i par. Skaryszew, odl. od Radomia 17 w. , ma 36 dm. , 288 mk. , 564 mr. ziemi włośc. Skaryszki, wś i kol. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 5 w. , ma 7 dm. , 51 mk. Kolonia Skaryszki al. Jurgioziory powstała z połączenia uwłaszczonych osad, rozl. mr. 98; gr. or. i ogr. mr. 50, łąk mr. 40, zarośli mr. 3, nieuż. mr, 5; bud. z drzewa 7. Skaryszów 1. al. Skaryszew, pierwotnie wś nad Wisłą z praw. brzegu, naprzeciw Warszawy, pomiędzy pierwotną Pragą a wsią Kamionkiem. Należała do bisk. płockich, którzy na jej obszarze założyli miasto t. n. na mocy przywileju Władysława IV. Po złączeniu z sąsiednią Pragą zatarta się i wyszła z użycia dawniejsza nazwa, której pamiątką jest nazwa ulicy i obszaru między Szmulowizną a Grochowem i Kamionkiem, zwanego Skaryszewskie. Por. Praga. 2. S. al. Skaryszew, w dok. z 1198 r. Scarisow, 1234 Skarzeszow, 1264 Scaressovia, os. miejska, dawniej miasteczko nad rzką Kobylanką dopł. Modrzejowki a z nią Iłżanki, pow. radomski, gm. i par. Skaryszów. Odl. 12 w. na płd. wschód od Radomia, przy drodze bitej do Iłży o 16 1 2 w. , posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, urząd gminny, dom schronienia dla 4 starców, 159 dm. drewn. , 1398 mk. , 4105 mr. ziemi należącej do mieszczan. W 1827 r. było 126 dm. , 803 mk. Odbywały się tu głośne jarmarki na konie. Wedle dokum. patryarchy jerozolimskiego z 1198 r. Kod. Mał. , II, 12 19 comes Radoslauus dedit Dco et sancto Sepulero Scarisaw et ecclesiam et forum et tabernam, po powrocie podobno z wyprawy na Prusaków, Przez grób święty trzeba rozumieć kla Skary Skarszyny Skarszewy Skaryszki Skarszewy Skarullen Skaryca Skarydzów Skarysławice Skaryszewska Huta Skarszyn sztor Bożogrobców w Miechowie. Gedko, bisk. krakowski 1166 1185, ustąpił klasztorowi dziesięcin z S. i pobliskich Modrzejowic i trzech innych wsi. W dokum. z 1228, wydanym w S. przez ks. Grzymisławę, występują Janei magister monachorum curie de S. Siuridus villicus, na innym współczesnym akcie Radulph kapłan i kilim innych świeckich de S. Kod. Mał. , II, 38, 39. W latach 1228, 1230 do 1233 r. odbywają się tu zjazdy i układy między Grzymisławą wdową po Leszku a Konradem mazow. i Henrykiem Brodatym. W akcie z 1230 r. , w obec ks. Konrada spisanym, występuje między świadkami Sifridus villicus Scharesobiensis cum omnibus burgensibus de S. Kod. Małop. , II, 46. W akcie z 1234 r. wspomniano Capella beati Jacobi de Skarzeszow ib. , 55. W 1256 r. w obrazowie tempore colloquiorum wydaje ks. Bolesław przywilej uwalniający mieszkańców S. od stróży, podwód i dawania miary srzesnia. W 1260 r. pustoszą S. Tatarzy a w 1268 przeciągają tędy Litwini. W 1264 r. wydaje Bolesław Wstydliwy przywilej przechował się w archiw. radom. na ponowne osadzenie zniszczonego przez Tatarów Skaryszewa na prawie niemieckim takiem jakie ma Korczyn, d uwalniając miasto od sądownictwa, wojewo ów i kasztelanów i nakazując, by nikt obcy nie mógł w mieście sprzedawać soli, miodu i chleba Kod. Mał. , II, 124. Według dokum. z 1318 r. w archiw. radomsk. wójtem był Niemiec Jakub syn Gottkyna. W 1372 r. jest wójtem Mikołaj ex territorio Bythomiensis. W 1354 r. Kazimierz W. powtórnie nadaje prawo niemieckie i uwalnia od powinności zamkowych przewod, podworowe, vacca, bove, stan, sep. Jagiełło w 1433 r. przenosi miasto na prawo magdeburskie i ustanawia targ we czwartek a jarmarki na 5 niedzielę po Wielkiej Nocy i św. Jakub. Kazimierz Jagiellończyk poleca 1473 r. , by do miasta Skarzeschowa nieprzywożono piwa z okolic, dozwalając zabierać takowe wrazie przywozu. Stefan Batory nadaje 1585 r. trzeci jarmark na św. Szymona i Judę. Władysław IV w 1633 r. ustanawia nowy jarmark na początek postu, Jan III w 1678 r. nadaje dwa jarmarki na św. Bartłomiej i św. Tomasz. August III w 1720 r. pozwala przedłużyć trzy jarmarki do dwóch tygodni na Niedzielę Przewodnią, św. Jan i św. Mateusz i wznawia dwa jednodniowe. August III w 1761 r. nadał znowu trzy jarmarki dwutygodniowe na początek postu, Wniebowstąpienia, św. Szymona i Judę. Kościół i parafia istniały tu już w XII w. Miechowici zapewne dobudowali kaplicę św. Jakuba. Przy kościele dość wcześnie istniała szkoła Na dokum. z 1372 r. podpisał się Martinus praeceptor in Skarzeschow. Z S. pochodził Jakub, doktor dekretaliów, dziekan krakow, scholastyk bamberski, kapelan króla czeskie go, który żył w pierwszej połowie XIII w. i posłował do Rzymu w sprawie kanonizacyi św. Stanisława. Obecny murowany kościół wzniesiony został w 1691 r. 1706 przez Miechowitów. Żydom w S. nie wolno było się osiedlać. Jarmarki, głównie na konie, sta nowiły, prócz uprawy roli, główną podstawę bytu osady. W ostatnich czasach jarmarki te z każdym rokiem coraz mniej zgromadzają sprzedających i nabywców. Folwark Skary szew, oddzielony od dóbr Dzierzkówek ob. w 1873 roku, ma 1 dm. , 19 mk. , 160 mr. Na gruntach plebańskich założył w 1835 r. ówczesny proboszcz wieś Jacentów. Świeże dane historyczne zebrał w arch. radomskiem p. Karol Potkański; szczegóły o nadaniach jarmarków podał, , Kuryer Warsz. Nr. 59, z 1888 r. . O S. pisał kś. Gacki w Pamięt. rel. moral. z 1853 r. t. XXV, 376. Liczny szereg ciekawych dokum. tyczących się S. podaje t. II, Kod. Małop. S. par. , dek. radom ski, 6951 dusz. S. gm. ma 4418 mk. i 17, 610 mr. obszaru, w tem ziemi dwor. 7950 mr. , 622 dm. Sąd gm. okr. I w Dzierzkowic o 11 w. , st. poczt. Radom o 12 w. W skład gminy wchodzą Bogusławice, Dłuszczyna, Dzierzkówek, Grabina, GraboweBudy, Grobla, Grzmucin, Klonowiec Korab, K. Kurek, Kobylany, Makowiec, Maków, Miasteczko, Odechowiec, Odechów, Pionka, Razbrosanna, Skary szew, SkaryszewskaHuta, Syta, TwarogowaWólka, Wymysłów i Zalesie. Br. Ch, Skaryszów, wś, przedm. miasta Narwi, w pow. bielskim gub. grodzieńskiej. Skarzenówka, mylnie, ob. Skarzynówka, Skarzewo, ob. Skaszewo, Skarzyce 1. al Skarżyce, w XV w. Skarszyce, wś i fol. , pow. olkuski, gm. Kromołów, par. Skarżyce, odl. 28 w. od Olkusza, przy drodze z Włodowic do Pilicy, posiada kośoiół par. murowany. Fol. miał w 1870 r. 1084 mr. , wś włośc. 27 os. , 429 mk. Do dóbr należała dawniej wś Morsko, 19 os. , 521 mr. W 1827 r. 25 dm. , 152 mk W połowie XV w. S. , w par. Kromołów, własność klasztoru mstowskiego, miała 7 zagr. z rolą, którzy płacili rocznie czynszu po jednym fertonie, 2 koguty, 20 jaj; wszystkie role płaciły dziesięcinę snopową i konopną bisk. krakowskiemu. Role folwarczne dawały dziesięcinę naprzemian biskupowi krakow. i klasztorowi w Mstowie Długosz, L. B. , III, 152, 158. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 płacił tu Brzeski od 2 łan. km. , 4 zagr. bez roli Pawiński, Małop. , 74. Kościół i parafia erekcyi niewiadomej. Obecny murow. wzniósł 1610 r. dziedzic wsi Wojciech Giebułtowski. S. Skaryszów Skarzenówka Skarzewo Skarzyce Skaryszów Skarzyn Skarzyńce Skarzyń Skarzyn par. , dek. olkuski dawniej pilicki, 786 dusz. j 2. S. , wś i fol. nad rzką Bursiacką Wilczenicą, pow. pułtuski, gm. i par. Winnica. W 1827 r, 11 dm. , 75 mk. Wś tę wymienia już, jako posiadłość bisk. płockich, dokum. ks. Konrada z 1203 r. S. jako wś zarobna wchodziła w skład dóbr Golądkowo własność biskupów płockich, następnie ekonomia rząd. . Obecnie fol. S. z częścią ekonomii golądkowskiej należy do majoratu ks. Gorczakowa. W 1819 r. było w S. 7 gospodarzy, mających po 40 mr. wysiew. po 3 korcy jarz. i tyleż ozim. i odrabiających do dworu w Golądkowie po 78 dni pieszo i tyleż sprzęż. , 4 dni tłuki w żniwa i 16 stacyi; oddawali do dworu po 2 kapłony, 20 jaj, 2 kury, 8 złp. dziesię ciny dworskiej uiszczanej za czasów biskup. dla seminaryum w Pułtusku, 6 złp. hyberny, 20 gr. czynsiku; 1 półrolnik odrabiający 104 dni pieszych i 10 stacyi, 1 szynkarz. Fol. utworzono z wójtowstwa, które do 1816 r. posiadali prawom emfiteutycznem bracia Grużewscy; w 1819 r. na 5 6 częściach wój towstwa siedzi dzierżawca Ossowski, na 1 6 czynszownicy. Na wójtowstwie wysiewano 10 do 15 kor. żyta, 5 jęczm. , 1 pszen. , 1 1 2 tatarki, 1 2 grochu. We wsi i na wójtowstwie w 1819 r. było 37 męż. , 31 kob. ; 10 koni, 20 wołów, 12 krów, 7 jałow. , 14 świń, 16 owiec. W 1853 r. czynsz z folw. wynosił 15 rs. 24 kop. , ze wsi 132 rs. 3 kop. Było wtedy 7 ca łych osad, 1 półosada, 1 osada czynszowa, 50 mr. na wójtowstwie; w 1854 r. urządzono wś kolonialnie; na 323 mr. utworzono 7 osad po 33 do 35 mr. ; przeznaczono 33 mr. na osady dominialne, grunta zaś pozostałe przyłączono do folwarku w Golądkowie. Czynsz, po po trąceniu sołtysa, wynosił po urządzeniu 101 rs. 18 kop. Br. Ch. Lu. Krz, Skarzyn 1. wś włośc, pow. kutnowski, gm. Oporów, par. Trąbki, ma 9 dm. , 84 mk. , 124 mr. 2. S. , w XVI w. Skarzyno, wś i fol. , pow. turecki, gm. Skarzyn, par. Przespolew, odl. od Turka 15 w. ; wś ma 25 dm. , wraz ze Skarzynkiem i kol Stanisławą 327 mk. ; fol. 3 dm. , 16 mk. Dobra S. składały się w 1888 r. z fol. Skarzynek i Andrzejów, rozl mr. 1408; fol. S. gr. or. i ogr. mr. 517, łąk mr. 19, lasu mr. 314, nieuż. mr. 21; bud. mur. 11, drewn. 6; płodozm. 12pol; fol Skarzynek gr. or. i ogr. mr. 194, łąk mr. 11, nieuż. mr. 7; bud. mur. 1, drewn. 3; fol Andrzejów gr. or. i ogr. mr. O, łąk mr. 4, past. mr. 7, lasu mr. 241, , nieuż. mr. 10, w odpadkach mr. 57; bud. z drzewa 3; las nieurządzony. Skarzyn gmina, należy do sądu gm. okr. V w Cisowie, st. p. Ceków. Ma 5575 mr. obszaru i 2157 mk. 1867 r. . Na początku XVI w. łany folw. w S. i Skarzynku dawały dzieSłownik Geograficzny T. X. Zeszyt 117. sięcinę pleb. w Przespolewie, łany kmiece zaś tylko meszne Łaski, L. B. , II, 69. Według reg. pobor. pow. sieradzkiego wś S. major, w par. Malanów, miała w 1553 r. 4 łany, w 1576 r. 4 łany, 3 zagr. Było też S. minus Pawiński, Wielkop. , IE, 227. 3. S. , wś i fol, pow, węgrowski, gm. Borze, par. Czerwonka, odl 15 w. od Węgrowa; ma 23 dm. , 145 mk. W 1827 r. 16 dm. , 77 mk. W 1885 r. fol S. rozl mr. 832 gr. or. i ogr. mr. 355, łąk mr. 36, lasu mr. 425, nieuż. mr. 16; bud. z drzewa 6; płodozm. 10pol; las nieurządzony; obszar włościański niepodany. Wś ta, w dawnej ziemi liwskiej, wymieniona jako Skarzyno, w dok. z 1476 r. Kod. Maz. , 273. 4. S. , wś i fol, pow. płoński, gm, WójtyZamoście, par. Płońsk, odl. o 3 w. od Płońska, ma 8 dm. , 273 mk. W 1827 r. 33 dm. , 121 mk. W 1873 r. fol S. rozl mr. 1193 gr. or. i ogr. mr. 907, łąk mr. 95, past. mr. 18, lasu mr 140, nieuż, mr. 33; bud. mur. 11, drewn. 12; las nieurządzony. Wś S. os. 21, mr. 31; wś Skarzynki Nadolne os. 10, mr. 10. Bernard de S. , kanonik płocki, podpisał się w 1389 r. na akcie uposażenia kościoła w Dzierżeninie Kod. Maz. , 108. 5. S. , Skarszyn al. Skarsin, wś i fol, pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Żukowo, odl o 19 w. od Płońska, ma 17 dm. , 178 mk. , 663 mr. W 1887 r. fol S. rozl. mr. 418 gr. or. i ogr. mr. 385, łąk mr. 11, nieuż. mr. 17; bud. mur. 2, drewn. 8; płodozm. 7 i 8pol 6. S. al Skarzyno Abramy, S. Stare al Starawieś i S. Nowe, fol i wsi nad rzeczką Brok Mały, pow. ostrowski, gm. Warchoły, par. Rossochate, odl 35 w. od Ostrowia. S. Abramy ma 4 dm. , 26 mk. ; S. Nowe 10 dm. , 63 mk. i S. Stare 21 dm. , 137 mk. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. S. Abramy miało 8 dm. , 34 mk. ; S. Nowe 9 dm. , 62 mk; S. Stare 17 dm. , 110 mk. Fol S. Abramy i S. Nowawieś rozl. mr. 163 gr. or. i ogr. mr. 71, łąk mr. 12, past. mr. 9, lasu mr. 52, odpadków mr. 13, nieuż. mr. 6; bud. drewn. 8, las nieurządzony. Wsi te, z temi nazwami, występują w dok. z 1436 r. Jestto gniazdo Skarzyńskich ob. Gloger, Ziemia łomżyńska. 7. S. , wś szlach. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Czerwin. W 1827 r. 13 dm. , 68 mk. Br. Ch. Skarzyń al Skarzyn, wś i okrąg wiejski, w pow. kościańskim Szmigiel, o 8 klm. na płd. zach. od Szmigla; par. Dłużyna, poczta w Szmiglu, przy dr. żel w Starem Bojanowie AltBoyen; liczy 72 mk. w U dym. ; powstała w nowszych czasach na obszarze Sokołowa. W skład okr. wchodzi część Sokołowa z 2 dm. i 19 mk. ; cały okrąg ma 13 dm. , 91 mk. kat. i 109 ha 84 roli, 9 łąk, 4 lasu. Skarzyńce 1. wś rząd. nad bezim. dopł. Śniwody, pow. lityński, 4 okr. pol. Stara Sie42 Skarzynek 1 Skarzynek Skarzynówka Skarzyńska Wola Skarżysko niawa, gm, Kaczanówka, par. kat. Kumanowce o 2 w. , sąd w Chmielniku o 22 w. , o 48 w. od Lityna, ma 154 osad, 934 mk. , 1760 dzies. ziemi włośc, 51 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Jana, wzniesioną w 1799 r. , z 904 parafianami, kaplicę kat. par. Kumanowce i młyn wodny. Były to dawniej dobra starościńskie, należące początkowo do ststwa chmielnickiego. Podług lustracyi kasztelana kamien. Humieckiego w 1616 r. Wś Torczyn al. Skarzyńce. Tej wsi posesorami urodzeni Maciej, Stefan Skarzyńscy, synowie Wawrzeńca Skarzyńskiego, za ustąpieniem prawa na polowicę tej wsi od przerzeczonego Wawrzeńca ojca ich. A na drugiej połowicy, za ustąpieniem także prawa przez urodzoną panią Katarzynę Ludzicką, za konsensem Króla JMci. który i z cessya pospołu przed nami produkowali, do data Varsaviae die 11 aprilis anno 1613 a iż niedołożono w przywileju onera ani kwarty, które teź dotychczas nie płacili, ponieważ ta wieś in nova radice na szlaku osadzona i często ją Tatarowie pustoszą, tedy jednak najdujemy ją lustracyi podległą. Ratione libertatis czynszu ani dziesięcin żadnych nie dają. Młyn jeden o jednym kamieniu czyni na rok i z karczmą fl. 40, stawek jeden, na błocie, niespustny, na wychowanie. Krescencya folwarku niewielka, który więcej swym kosztem i najemnikami obrabia. Summa prowentu tej fl. 40. Przychodzi kwarty od tego fl. 8 Jabłonowski, Lustracye, 57. Podług lustracyi kaszt. radomskiego Słupeckiego z 1629 r. wś Torczyn al. Skarzyńce wchodziła w skład ststwa Ulanowskiego. Połowicy posesorem szlachetni p. Stanisław i Wojciech Skarzyńscy a drugiej połowicy p. Maciej i Stefan Skarzyńscy; fl. 77 gr. 29 ibid. , 189. Następnie S. wraz z Czudynowcami, Maryanówką, Łozową, Torczynem i Uhlami tworzyła starostwo czudynowskie, nadane prawem emfiteutycznem na 50 lat Augustowi hr. Ilińskiemu, senatorowi, bez opłaty kwarty. Dochód roczny był oznaczony na 5083 rs. Prawo skończyło się w 1856 r. 2. S. , wś, pow. proskurowski, okr. poL i sąd w Jarmolińcach, gm. i par. kat. Szarawka. par. prawosł. Lichnówka, przy drodze z Lichnówki do Perehonki. Ma 62 osad, 348 mk. , 341 dzies. ziemi włośc. , przeszło 300 dwors. , 20 cerkiewnej; cerkiew filialna p. w. św. Michała, 250 parafian. Własność dawniej Kownackich, Makowieckich, dziś Stojowskich. 3. S. , wś u źródeł rz. Żyłeczki, dopł. Bożka, pow. proskurowski, okr. poL i sad w Czarnym Ostrowie, gm. Chodkowce, par. prawosł. Klimaszówka, katol. Proskurów o 15 w. , przy trakcie poczt. z Proskurowa do Konstantynowa, Ma 53 osad, wraz z Klimaszówka 1118 dzies. ziemi wlośc, 690 dwors. Położenie równe, las brzozowy. Należała do ks. Czartoryskich, scheda ks. Wirtemberskiej, obecnie Borkowskich. Dr. M. Skarzynek 1. w XVI w. Skarzynko, ws i fol. , pow. turecki, gm. Skarzyn, par. Przespolew, odl. od Turka 15 w. ; fol. ma 2 dm. , 46 mk. ; co do wsi ob. Skarzyn, W 1827 r. 6 dm. , 60 mk. 2. S. , wś, pow. ciechanowski, gm. Ojrzeń, par. Kraszewo, odl. o 10 w. od Ciechanowa; ma 13 dm. , 162 mk. , 226 mr. , 10 nieuż. W 1827 r. 9 dm. , 37 mk. Mieszka tu drobna szlachta. Część włościańska wchodziła w skład dóbr Kraszewo. Skarzynówka 1. wś, pow. czehryński, ob. Wereszczaki Dolne, 2. S. , mylnie Skarzenówka, ws nad rz. Kubliczem, dopł. Sobu, powiat hajsyński, okr. poL Teplik, gm. Krasnopółka, par. kat. i sąd Granów o 20 w. , o 27 w. od Hajsyna, 100 w. od Bałty, ma 81 osad, 754 mk. , 609 dzies. ziemi włośc, 650 dwors. , 34 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1785 r. , ma 989 parafian. Znajduje się tu gorzelnia, założona w 1850 r. , zatrudniająca 13 ludzi; w 1886 7 r. wyprodukowano 1, 013, 370 st. spirytusu; dwa młyny wodne. Grunt czarny. Należała do Czartoryskich, Opackich, dziś Gnatowskich. 3. S. al. Chrystynówka, urzęd. Chreszczate Jary, wś nad krzyżującemi się jarami, uchodzącemi do Nastaszki, pow. taraszczański, w 1 okr. poL, gm, Juszków Róg, o 12 w. na zach. od Taraszczy, ma 773 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 718 mk. , w tej liczbie 178 włościan, reszta pochodzenia szlacheckiego. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, drewnianą, wzniesiona w 1804 r. na miejsce dawniejszej z 1750 r. , z cudownym obrazem św. Mikołaja. Należy do klucza Losewicze dóbr hr. Branickich, nazwę zaś otrzymała w początku zeszłego wieku od Skarzyńskiego, który z polecenia ststy białocerkiewskiego osadzał tu szlachtę przesiedlającą się z Litwy. Dr. M. Skarzyńska Wola, wś włośc, pow. gostyński, gm. Słubice, par. Jamno, ma 8 dm. , 108 mk. , 120 mr. Skarżysko 1. Książęce, w XV w. S. militaris, wś włośc. i fol. , pow. konecki, gm. Szydłowiec, par. Skarżysko Kościelne, odl. od Końskich 35 w. , od Szydłowca 8 w. ; posiada szkolę początkową, urząd leśnictwa Szydłowiec, 93 dm. , 676 mk. , 1697 mr. włośc, 75 mr. fol. donacyjnego rząd. W 1827 r. 9 dm. , 77 mk. W połowie XV w. wś S. militaris, w par. Chlewiska, własność Stan. Szydłowieckiego, Eustachego Sprowskiego i Dobiesława Karśnickiego, miała łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną płacono probosz. w Chlewiskach Długosz, Lib. Ben. , II, 519. 2. S. Kościelne, w XV w. Skarzyczsko coenobialis, wś, fol. i os. poduchowna, pow. iłżecki, Skateryszki Skawa Skaudwile Skaudoliszki Skaubociszki Skaticken Skastupole Skatele Skataniszki Skaszyńskie Holendry gm. Skarżysko Kościelne, par. Skarżysko, odl. od Iłży 21 w. , posiada kośoiół par. mur. , urząd gm, , 94 dm. , 659 mk, 272 mr. dwors. , 1337 mr włośc, 250 mr. w os. poduch. W 1827 r. 46 dm. , 341 mk. W połowie XV w. wś ta, w par, Wąchock własność klasztoru wąchoc kiego, miała łany kmiece, z których dawano czynszu po fertonie, 30 jaj, 4 koguty, 2 sery; odrabiano jeden dzień w tygodniu własnym wozem, także powabę i pomocne, dawano 8 korcy owsa i 4 jęczmienia; trzy karczmy z ro lą i zagroda odrabiały jeden dzień pieszy w tygodniu. Wszystkie role płaciły dziesię cinę snopową i konopną, wartosci 8 grzywien, klasztorowi w Wąchocku Długosz, L. B. , III, 403, 405, 414, 415. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 wś Skarzyczko, wła sność Anny Szydłowieckiej płaciła wraz z Szy dłowcem 5 grzyw. 2 gr. 9 den. W r. 1569 Kieskowski za ks. bisk krakowskiego płacił od 6 1 2 łanów. W 1569 r. S. , w par. Wąchoc ko miała 3 łany, 3 zagr. , 2 rzem. , 5 komor. Pawiński, Małop. , 307, 314, 472, 478. Lu dność trudni się, prócz rolnictwa i hodowli by dła, wywózką kamienia szydłowieckiego. Ko śoiół i parafię erygował 1657 r. kś. Tomasz Leżański, opat cystersów w Wąchocku. S. par. , dek. iłżecki, 4197 dusz. Gmina S. Kościelne ma 7357 mk. , 6327mr. , w tam ziemi dwors. 1242 mr. Sąd gm. okr. II i st. p. Wąchock o 10 w. W skład gminy wchodzą GrzybowaGóra, Jagodne, LipowePole, LipowePole Plebania, Łyżwy, Mojków, MichałówMały, NowyMłyn, SkarżyskoKościelne, Świerczek, Szczepanów, Usłów i Wężyk. Br. Ch. Skastupole al. Skastapol, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Preny, o 10 w. od gminy, 7 dusz rewiz. Skaszewo 1. wś włośc. i kol. nad jeziorem b. n. , pow. lipnowski, gm. Chalin, par. Dobrzyń, odl. o 27 w. od Lipna, ma 7 dm. , 79 mk, 292 mr. W 1827 r. 7 dm. , 69 mk. Kolonia S. powstała z uwłaszczonych osad, rozl. mr. 96 gr. or. i ogr. mr. 83, łąk mr. 12; bud. drewn. 8. Według reg. pob. ziemi dobrzyńskiej z r. 1564 wś Skassewo, w par. Dobrzyń, miała 9 poddanych, na całym łanie, Feliksa i Stanisława Kryskich. Płacili po 16 gr. i 2 solidy. Dawano poboru 5 flor. Pawiński, Wielkp. , I, 271. W 1662 r. wchodziła w skład ststwa dobrzyńskiego. 2. S. , wś i fol. , pow. pułtuski, gm. Kozłowo, par. Syski Szyszki, odl. 12 w. od Pułtuska. W 1827 r. 15 dm. , 89 mk W 1882 r. fol. S. rozl mr. 946 gr. or. i ogr. mr. 482, łąk mr. 32, past. mr. 19, lasu mr. 399, nieuż. mr. 31; bud. murow. 5, drewn. 12; las nieurządzony. W akcie z 1400 r. występuje Boguslaus heres de Scaszevo Kod. Maz. , Skaszyce, niem. Kaschuetz, wś, pow. mielicki. Skaszyn, wś i dobra, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Izbica, ma 211 mk. , 322 mr. dwors. , 335 mr. włośc W 1827 r. 12 dm. , 142 mk. Przyległości dóbr są Smogorzewo, Chrustowo, Górki, Janin, Jastrząbek, Józefo wo, Leonowo, Łódź, Ostrowy, Wiktorowo, Wilhelmowo, Wypychy. Według lustracyi z 1564 r. ws Skasino dzierży Anna, wdowa po Jerzym Latalskim, kaszt. lędzkim, trzyma w starej sumie i płaci od 15 łanów Lustr. , V, 280. Br. Ch. Skaszyńskie Holendry, wś włośc, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Izbica, mają 38 mk. , 164 mr. W 1827 r. 3 dm. , 32 mk. Skataniszki, fol. szl. , pow. wileński, w 3 okr. poL, o 40 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. kat. Skatele, zaśc szl. , pow. wileński, w 1 okr. poL, o 22 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk kat. Skateryszki, dwór, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 21 w. od Szawel. Skaticken, fol. dóbr Mallwellen, w pow. ragneckim. Skaubociszki, zaśc, pow. wileński, ob. Komaryszki. Skaudoliszki al. Skawduliszki, wś, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm, Rzesza, okr. wiejski Chalin, o 10 w. od gminy a 21 w. od Wilna, ma 5 dm. , 16 mk. kat. w 1864 r. 13 dusz rewiz. ; należy do dóbr Powidaki, Tymińskich. Skaudwile, Skawdwile, żmuj. Shaudwiłas 1. mko i dobra nad rz. Anczą, pow. rossieński, gm. i par. Skaudwile, o 35 w. od Rossień, przy trakcie poczt. z Rygi przez Mitawę, Szawle do Taurog. Ma 80 dm. , 712 mk, ko ściół katol. par. drewniany, kościół ewang. drewniany, dom modlitwy żydowski, szkołę wiejską. Kościół kat. p. w, św. Krzyża, na wzgórzu nad rz, Anczą, wzniesiony został w 1797 r. podług rubrycelli, w 1804 r. zaś podług Buszyńskiego przez Ignacego Micewicza, ówczesnego marszałka powiatowego i dziedzica Skand wił, który 1 włókę i 3 mr. ziemi oraz 3000 rs. na utrzymanie plebana zapisał. Par. kat. , dek. botockiego, 2755 wier nych. Gmina S. , należąca do 1 okr. pok. , do spraw włośc. , składa się z 5 okr. starostw wiejskich i obejmuje 131 wsi, zamieszkałych przez 3150 włościan. S. należą do Burzyń skich. 2. S. , wś, pow. szawelski, gm. Podubis, o 16 w. od Szawel. J. Krz, Skawa, rzeka, prawy dopływ Wisły, na górnym jej biegu, bierze początek we wsi Spytkowicach, w pow, myślenickim, z pod głównego działu wodnego europejskiego, tuż na granicy galicyjskowęgierskiej, pod nazwą Wsiowy potok. Płynie po płn. stronie gościńca z Orawy, z Podwicka, do Chabówki wiodącego, przez wś Spytkowice na płn. wschód Skaszyn Skaszyce Skaszewo Skastupole Skawa doliną podgórską, mad którą od płn. wznosi się I Maków Dział 693 mt. , a od płd. Łysa 805 mt. . Zabrawszy od praw. brzegu potok z pod góry Kasinowki 540 mt. płynący, wykręca się na płn. , a od ujścia doń pot. Podżagi ob. öd lew. brzegu, płynie na wschód przez obszar Skawy, od której to miejscowości przyjmuje swe miano. Tutaj pod folwarkiem skręca się na płn. zachód, wchodząc w dolinę bardziej zwartą i górzystszą, nad którą od wsch. wznoszą się działy rabczańskie, jak Rabka 644 mt. , Birłatowa 626 mt. , a w oddali działy Lubonia Wielka 1023 mt. i Mała 870 mt. . Od ujścia Stachorówki od praw. brz. szerszem korytem poddaje się w biegu swoim bardziej ku zach. , zraszając płd. obszar Malej owy. U zach. podnóża góry Hajdówki 534 mt. zabiera od prawego brz. pierwszy znaczniejszy dopływ Naprawkę ob. , a cokolwiek niżej potok ze wsi Toporzyska płynący od lew. brz. Odtąd przyjmuje niemal stały kierunek biegu płn. zachodni aż po Suchę. Mija za tym po drodze lub przepływa obszary osad następujących Jordanowa, Bystrej, Osielca, Koj Bzówki, Juszczyna, Białej, Makowa i Suchy. W obr. gm. Bystrej przyjmuje od lew. brz. pot. Bystrzankę al. Bystrą ob. . Tu dolina nagle się zwęża, wznosi się nad nią od płd. zachodu Łysa góra 630 mt. , aż dopiero w Osieku znaczniej się roztwiera. Od płd. zach. wznoszą się działy Naroża 1063 mt. , z bliższemi szczytami Burdelową górą 763 mi. Jaworem 857 mt. i Sarnią Skałą 514 mt. , u stóp której, w obr. wsi Białej, uchodzi do Skawy od lew, brzegu potężna górska rz. Skawica ob, ; między Bystrzankę a Skawicą uchodzi do 8. mnóstwo większych i mniejszych strug i potoków górskich, między niemi Czudyn al. Zadeńka ob. . Po płn. zaś stronie, t. j. praw. brzegu wznoszą się już grzbiety lesiste, już stożkowe góry, mknąc ku płn. , jużto pokryte lasami, już też gołe, a o stokach zoranych w pola i zasianych licznemi zabudowaniami wiejskiemi. Uwagi godne wzniesienia są Kamionka 562 mt. . Łysa 643 mt. , Przykrzec 738 mt. , Grzybkówka 711 mt. , Traglawa 710 mt. , Mozorowa górą 698 mt. , Kamienna 719 mt. . Na przestrzeni od Jordanowa po Maków zasila się S. od praw. brz. wodami mnóstwa potoków, z których Wieprzec i Żarnówka zasługują na uwagę. Od ujścia Skawicy i Źarnówki rozpościera się dolina Skawy na lew. brz. bardzo rozlegle, lecz wkrótce zwęża się. dochodząc zaledwie 1 2 klm. szerokości. Od Makowa po Suchę od płd. , t. j. lew. brz. , przyjmuje pot. Grzechyński i Stryszawkę; na tej przestrzeni przyparły płn. stoki działów górskich z czubkami Kudiówka 760 mt. , Ostra górka 610 mt. , Cyganówka 534 mt. ; od praw. brz. na tejże przestrzeni nie rozwinęły się dopływy; rzec można, że od Makowa aż po Suchę nie ma żadnych dopływów, chyba chwilowa strugi deszczowe. Od ujścia Stryszawki pod Suchę, Skawa z biegu płn. zach. wykręca się nagle na płn. aż po Mucharz, zraszając obszary Zembrzyc, Tarnawy Dolnej, Skawiec i Mucharza. Tutaj przyjmuje od pr. brz. wody Paleczki ob. . Od ujścia Stryszówki bieży na płn. zach. i zach. przez obszar Mucharza aż po Świnną Porębę, odkąd podąża na płn. przez Świnną Porębę, Jaroszowice, po pod Wadowice, których wschodni obszar zrasza. Tutaj kończy się jej górny bieg. Dolina dotąd wązka, bo 1 2 klm. szerokości, nagle się rozstępuje. Od Suchy począwszy, po wsch. stronie wieńczą ją góry lesiste, jak Działowskie 638 mt. , Chełm 581 mt. . Na linii 544 mt. , a od zach. Lipska góra 631 mt. , Prorokowa góra 584 mt. , Jedlicznik 549 mt. , Przysłoń 397 mt. , Upalisko 442 mt. , Suszyce 539 mt. , Żar 665 mt. , Iłowiec 477 mt. . Od źródeł aż po Wadowice dno kamieniste, wody nagłe i rwące; kamieńce obszerne. Od Wadowic płynie S. dalej na płn. zach, szeroką doliną przez obszary Rokowa, Tomic, Radoczy, Witanowic, Woźników, Graboszyc, Grodziska, Trzebięczyc, po pod Zator, wreszcie poniżej Podolsza, tuż pod Smolicami, naprzeciw Jankowic, wpada do Wisły z praw. brz. Od Wadowic aż po ujście zasilają Skawę od praw. brz. Kleczówka, Lgocki pot. i Czarzewka, od lew. zaś brz. Dąbrówka, Choczenka al. Kaczyna i Wieprzówka. Od Wadowic chociaż płynie krajem równiejszym, przecież brzegowiska i równiny żyzne pokrywa kamieńcem. Przy ujściu w dolinie Wisły tworzy wielkie zaspy kamieńca i zwiru. Długość Skawy wynosi 92 klm. ; z pr. brz. zasilają ją Stachorówka, Naprawka, Wieprzec, Żarnówka, Paleczka, Stryszówka, Kleczówka, Lgocki pot. , Czarzewka; z lew. zaś Podżaga, Toporzyski pot. , Bystrzanka, Zadeńka al. Czudyn, Skawica, Grzechiński pot. , Stryszawka, Tarnawka, Jaszczurówka, Ponikiewka, Dąbrówka, Choczenka, Wieprzówka. Spad wód podają następujące liczby 700 mt. źródło, 485 mt. powyżej ujścia Podżagi, 460 mt. powyżej ujścia Stachorówki, 436 mt. pod Jordanowem, 398 mt. ujście Wieprzca, 395 mt. most tuż niedaleko ujścia Zadeńki; 359 mt. most powyżej Makowa, 346 mt. ujście Grzechińskiego pot. , 330 mt. ujście Stryszawki, 317 mt. ujście Pałeczki, 292 mt. ujście potoku z Łękawicy płynącego, 265 mt. most pod Wadowicami, 235 mt. pod Graboszycami, 220 mt. ujście. W wodach Skawy żyją ryby brzanka żółta, brzana, cyrta, głowacz, jazgar, jaź, jelec, karp, kiełb, kleń, kolka, lipień, łosoś, miętus, okleja, okoń, piskorz, płoć, pstrąg, strzebla, szczu Skawducie Skawduliszki Skawdwile Skawdziele pak, śliz, świnka, węgórz, minog. Wody S. przedstawiają od Jordanowa aż po Zembrzyce krainę pstrąga, od Osielca aż po ujście krainę lipienia, od Zembrzyc po ujście krainę brza ny, jako też od ujścia pod Osielec krainę ło sosia. Ponieważ na górnym biegu S. łoże jej jest kamieniste i skaliste, dostarcza tarlisk rybom łososiowatym, cyrcie, śwince, kleniowi, brzance, ciągnącym tam z Wisły. Na dol nym biegu S. gospodarstwa stawowe. Dla Skawy istnieje w Suchy oddział krajowego towarzystwa rybackiego i używa pstrągami hr. Branickiego. W r. 1880 puszczono pod Suchą 10 marca w Skawie 100 łosiąt kalifor nijskich, 21 23 kwietnia 2000 narybku łoso sia bałtyckiego, wreszcie w Skawie, Skawicy i Strynawce 4379 pstrągów i 8066 łososiopstrągów. Na górnym biegu kola Jordanowa zwie się Czarną. Spławną poczyna być od ujścia rz. Skawicy, a więc od wsi Białej. Że glowną jednak wcale nie jest. Wody gościnne bywają na niej w tym samym czasie, co i na Solo, t. j. o św. Janie pierwsze, o św. Jakubie wtóre; prócz tego także często w czasie let nich nawałnic. Spławy chodzą na średniej wodzie. Czas pomyślny dla spławu trwa za ledwo 48 50 godzin, a od Makowa do Wisły odbywa się w przeciągu 18 godzin. Średnią wodę oznacza głębokość 30 40 cmt. Tratwy składają się 6 10 pni okrągłych, z sobą spojonych; ładują je drzewem tartem, jako to deskami, łatami, gątami. Częste jazy, dalej łomy skał i drzewa, przynoszone przez pobocz ne rzeczki, przeszkadzają głównie spławowi na S. ; oprócz tego po każdej znaczniejszej po wodzi zatyka się jej koryto, a woda wyrzyna sobie nowe prądy, pustosząc coraz więcej do linę. Największą jednak zawadą pozostaje trudność w uchwyceniu dogodnej chwili, któ ra trwa nader krotko. Po obudwu brzegach Skawy leży 26 wsi, 3 miast. Mieszkańcy tych okolic cierpią wiele przez wylewy tej rzeki, szczególniej na jej dolnym biegu. Na górnym zaś nie ma uprawnych ról w jej dolinie dla wielkich spustoszeń. Splaw jest głównem zatrudnieniem Górali. Jarmarki bywają w Jor danowie, Makowie, Suchy, Wadowicach i Za torze. Głównym artykułem spławu jest drze wo na opał i budowle; to idzie częścią do Krakowa i Podgórza, częścią pozostaje wśród drogi w Wadowicach. Doliną Skawy ciągnie się droga kolei żol. państwowej od Skawiec po Jordanów, ze stacyami w Skawcach, Suchy, Makowie, Osielcu, Jordanowie. Br. G, Skawa, wś, pow. myślenicki, w okolicy górzystej, nad górnym biegiem rz. Skawy, w pobliżu stacyi kolei transwersalnej w Chabówce i po zachodniej stronie gościńca z Jordanowa do Podwilka. Zbudowana w zwartej dolinie rzeki, opadającej ku północy z 485 na 460 mt. bezwzględnej wysokości, ale ku zachodowi i wschodowi podnosi się teren wdziały przekraczając 512 mt. npm. Parafia rzym. kat. w Rabie. We wsi piękne zabudowania gospodarcze na obszarze więk. pos. K. br. Borowskiego i szkoła ludowa, składa się zaś w ogóle z 284 dm. i 1713 mk. 820 męz. , 898 kob. , 1705 rz. kat. i 8 izrael. Gleba owsiana, z klimatem zimnym, jest kamienistą, mało urodzajną, prócz samego porzecza, mającego glebę napływową. Pos. więk. wynosi 191 mr. roli, 16 mr. łąk, 9 mr. pastw. i 22 mr. lasu; pos. mn. 2377 mr. roli, 167 mr. łąk, 317 mr. pastw. i 337 mr. łasu. Las jest świerkowy, po zbudowaniu kolei przetrzebiony. Skawa graniczy na zachód z Wysoką i Spytkowicami, na płn. ze Skomielną Białą, na wschód z Chabówką a na płd. z Rokicinami. U Długosza L. B. nie jest ta wieś wymieniona, ale w r. 1490 już istniała i należała do parafii w Mszanie, którą spis poborów Pawiński, Małop. , 448 nazywa Niszawa parva. W 1581 ibid. , 49 należała do tej samej parafii i miała 15 łanów kmiecych, 10 zagród z rolą, 3 zagr. bez roli, 9 kom. z bydłem, 6 kom. bez bydła, piekarza, trzech przekupniów i łan sołtysi. Mac, Skawce, wś, pow. wadowicki, par. rzym. kat. w Mucharzu. Leży w okolicy podgór skiej i lesistej, na lewym brzegu Skawy, przy gościńcu z Wadowic 15, 1 klm. do Suchy 9 klm. , ma stacyą kolei państwowej SuchaSkawina. Mała wieś 61 dm. , graniczy na płn. z Mucharzem, na zach. z Sleszowicami Górnymi a na płd. z Tarnawą Dolną. Wzniesienie jej nad poziom morza wynosi 310 mt. Wspomina o niej Długosz L. B. , I, 480 jako o własności prepozyta u św. Floryana, skła dającej się z 9 łanów km. W 1581 Pawiński, Małop. . 99 posiadał ją ks. Sokołowski. Wów czas miała 3 łany kmiece, 3 zagrody z rolą i 3 rzemieśln. Obecnie składa się ludność z 394 osób 199 męż, 195 kob. ; 379 rz. kat. i 15 izrael. Obszar więk. pos. H. Schanzera wy nosi 102 mr. roli, 3 mr. łąk, 23 mr. pastw. i 52 mr. lasu; pos. mn. 194 mr. roli, 11 mr. łąk i 75 mr. pastwisk, Gleba na porzeczu jest urodzajną, lasy zaś świerkowe. Mac, Skawducie, wś i dobra, pow. telszewski, w 1 okr. poL, o 14 w. od Telsz. Skawduliszki, pow. wileński, ob. Skaudoliszki. Skawdwile, ob. Skaudwile, Skawdziele, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 43 w. od Telsz. Skawica 1. rzeka górska, powstaje w obr. gm. Zawoi, w pow. myślenickim, z połączenia kilku potoków spływających z płn. stoku Babiej góry 1725 mt. , łączących się poniżej leśniczówki Ciatorzy 652 mt. . Ramię zachodnio Jałowiec, zwane niekiedy Skawicą, spły Skawce Skawa Skawica Skawa wa kilku ramionami z wsch. pochyłości góry Mądralowy 1170 mt. i z pod Golistego gronia, łączącymi się po zach, stronie Mokrego Kozuba 842 mt. ; wschodnie ramię zwie się Markowym potokiem ob. , płynie wprost na płn. , spływając ze znacznej wysokości z polany Markowej do Szczawin, na płn. pochyłości Babiej góry. Jałowiec i Markowy pot. al. Marków, połączywszy się poniżej leśniczówki Ciatorzy, płynie jako Skawica górską doliną przez Zawoję na płn. wsch. , następnie na niewielkiej przestrzeni tworzy granicę gm, Zawoi i Skawicy, dalej przepływa górny obszar Skawicy, wreszcie na przestrzemi 6400 mt. , aż do ujścia swego tworzy granicę gm. Białej z jednej a Skawicy i Juszczyna z drugiej strony. Uchodzi do Skawy z lew. brz. Od Zawoi począwszy aż do granicy Skawicy z Juszczynem płynie S. głębokim, skalistym jarem tworząc liczne wodospady, przedewszystkim w Skawicy i w Dolnej Zawoi. W Białej dopiero dolina jej od zach. się rozszerza; tutaj płynie S. równiejszym krajem, rozdzielając się na dwa ramienia, obejmujące obszerny kamieniec, 2 klm. długi, i czyniąc tutaj w czasie nawałnic wielkie spustoszenia. Przyjmuje liczne dopływy; prawe są Skawica Sołtysia, Rotnia; lewe zaś Wilcznawka i liczne krótkie bezimienne strugi. Żyją w niej ryby brzana, głowacz, jelec, kiełb, lipień, okoń, płet, pstrąg, strzebla, śliz, świnka, węgorz. Wody Skawicy przedstawiają krainę pstrąga i łososia, a na dolnym biegu krainę lipienia. Długość biegu 24 klm. Spad wód podają następujące liczby 640 mt. połączenie się Jałowca z Markowym p. ; 593 mt. leśniczówka dolna w Zawoi; 530 mt. pod kościołem w Zawoi, mostek; 491 mt. poniżej ujścia Skawicy Górnej; 413 mt. w Białej; 370 mt. ujście. Dolinę Skawicy zamykają dokoła działy babiogórskie. Od szczytu Babiej góry ciągnie się główny grzbiet granicą galicyjskowęgierską na płn. zach. przez Brane po Mądralową 1170 mt. , a na płn. wsch. po Palicę Policę, 1367 mt. . Od Mądralowy ciągnie się grzbiet górski poprzeczny ku płn. przez Czerniawę Suchą 1061 mt. po Jałowiec 1110 mt. , a stąd ku płn. wsch. przez Kiczerę 901 mt. , Surzynów 870 mt. po Cyganówkę 534 mt. nad Suchą i doliną Skawy. Bliżej Skawicy, od Surzynowa począwszy, wystrzeliły czubałki Lachów Groń, Urwisko 663 mt. , Skupnówka 652 mt. , Witkowka 760 mt. , Kudiówka 636 mi. Działy te stromo spadają ku lewemu brzegowi Skawicy, tworząc w niektórych miejscach brzegowiska przepaściste, pionowe na kilkadziesiąt metrów. Prawy brzeg doliny 8. od Palicy 1367 mt. począwszy jest daleko łagodniejszy, bo grzbiet górski w większej odległości bieży na płn. wsch. przez Krupową halą 1240 mt. , Urwanicę 1106 mt. i Naro że 1063 mt. . Bliżej doliny wzbiły się nad nią Krzywalówka 752 mt. , stożkowy Obłak 869 mt. , Jawor 857 mt. i Sarnia Skała 514 mt. . Dolina Skawicy należy do rzędu najpiękniejszych okolic w ziemi suskiej. 2. S. Górna al. Babiaków ob. , prawy dopływ Skawicy; do opisu tam podanego dodajemy, że wypływa na płn. zach. stoku Policy al. Palicy 1367 mt. ze źródeł leśnych na grani cy Zawoi i Skawicy, płynie górską dolinką na płn. zach. przez obszar Zawoi, gdzie naprzeciwko Lachowego Gronia wpada do Ska wicy. Od płd. zach. wznosi się nad nią dział Spalenicy 861 mt. , a od płn. wsch. działy na 780 mt. wysokie. Długośó biegu 5 1 4 klm. 3. S. Sołtysia, prawy dopływ Skawicy, w obrębie gm. Skawicy. Wypływa z pod Krupo wej hali 1240 mi. ; płynie nader górską do liną na płn. zach. Nad nią od zach. działy górskie na 780 mt. wys. , oddzielające ją od dol. Skawicy Górnej, a od wach. Krzywalów ka 752 mt. , Obłak 869 mt. , las Pacikówka 712 mt. . Długość biegu 6 klm. Wszystkich trzech Skawic dno kamieniste i skaliste; woda wśród wylewów wyrzuca zaspy kamieni i odtoku skalnego. Br. G. Skawica, wś, pow. myślenicki, nad rz. t. n. , przy drodze gminnej z Makowa doliną Skawicy i jej dopływów na Węgry. Domy stoją na wzniesieniu opadającem w kierunku płn. wschodnim z 491 na 413 mt. , ale ku płn. podnosi się naziom w szczycie Witkówce do 760 mt. , na południe zaś w lesiste stoki Ba biej góry. Parafia rz. kat. w Zawoi. Wś li czy 363 dm. i 1534 mk. 748 męż. , 786 kob. ; 1526 rz. kat. i 8 izrael. Obszar więk. pos. aro. Albrechta wynosi 29 mr. roli, 1 mr. łąk, 36 mr. pastw. i 1557 mr. lasu; pos. mn. ma 2166 mr. roli, 146 mr. łąk, 346 mr. past. i 461 mr. lasu. Według Długosza L. B. , II, 293 i I, 88 wieś Skawcze była królewską, jako attynencya zamku barwałdzkiego; na początku b. wieku wraz z innymi wsiami na leżącymi do tego klucza przeszła w posiada nie hr. St. Genois a w ostatnich latach nabył ją arcks. Albrecht. Graniczy na wschód z Jusz czynem i Białą, na płn. z Grzechinią, na zachód z Zawoją, na płd. zaś ma obszerne świerkowe lasy. Mac. Skawin, fol, pow. lubelski, gra. Bełżyce, par. Matczyn. Skawina, miasto w pow. wielickim, nad Skawiną, dopł. Wisły z lewego brzegu, Leży pod 37 3 wsch. dług. od Ferro i 49 58 płn. szer. Małe ale czyste i dobrze zabudowane, zajmuje obszerną kotlinę na prawym brzegu rzeki, wzn. 222 mt. npm. , otoczoną nieznacznymi pagórkami Kotlina ta zajmuje 2161 mr. Skawica Skawica Skawin Skawina obszaru. Zabudowane parterowemi domami, regularnie, liczy 202 dm. i 1243 mk. 577 męż. , 666 kob. ; 1155 rz. kat. , 1 gr. nieun. , i prot. i 86 izrael. Majątek miasta wynosi około 75, 600 zł. , w części w papierach wartościowych, w części w ziemi, wraz z innymi dochodami przynosi rocznie 12, 000 zł. w. aj dochodu. Miasto utrzymuje urząd gminny i lekarza. W S. znajduje się parafia rz. kat. . sąd powiatowy, notaryat, urząd pocztowy i szkoła ludowa trzechklasowa. Jest tutaj apteka i kilka sklepów z towarami mieszanymi, dla zaspokojenia codziennej potrzeby, albowiem bliskość Krakowa przeszkadza rozwinięciu się handlu, zwłaszcza towarami bławatnymi. Celom humanitarnym posługuje dom ubogich, założony w r. 1571 dla 9 podupadłych mieszczan a posiadający w realnościach i kapitale 5690 złr. Mieszkańcy trudnią sie uprawą roli, garbarstwem i sadownictwem. Miasto zostało założone przez Kazimierza W. w r. 1364 na 9 łanach, na których były przedtem trzy wsie opactwa tynieckiego Babice Stare i Nowe i Pisary. Miasto obdarzone prawem niemiecckiem, było otoczone murem i miało zamek. w którym mieszkał wójt. Według świadectwa Długosza L. B. , I, 190492 i II, 121 należało wójtowstwo do opata tynieckiego, który je w r. 1394 sprzedał Michałowi Berithowi zwanemu Puschnik herbu Doliwa za 300 grzywien. Razem z miastem założył Kazimierz W. parafią, z początku jako filią do Tyńca i wybudował kościół z białego kamienia, który istniał do r. 1704. W tym czasie zgorzało miasto wraz z kościołem i uratowano jedynie akta miejskie. Dopiero w r. 1720 odbudowano kościół, ale biały kamień zastąpiono cegłą. W roku następnym sekularyzowano parafią ale 1814 spłonął kościół powtórnie, dzisiejszy zaś zbudowano w 1826. Prócz parafialnego jest jeszcze kościół p. w. Nawiedzenia N. P. M. murowany, ale bez sklepienia. Parafia dyec. krakowskiej, dek. skawińskiego obejmuje Kopankę, Korabniki, Rzozow, Samborek i Sidzinę. Z S. prowadzą drogi na płn. do Tyńca i Liszek. na płn. wschód do Podgórza, na wschód przez Opatkowice do Wieliczki, na płd. do Radziszowa, na płd. zachód przez Przytkowice do Kalwaryi i na zachód do Wożnik, a ztąd do Wadowic. Prócz tego łączą się tutaj dwie koleje żelazne SuchaSkawina, 47 klm. długa i OświęcimPłaszów Podgórze, 65 klm. mająca. Odległość Skawiny od Oświęcima wynosi 49, od Płaszowa 16 klm. Z przeszłosci miasta niewiele można zanotować. Miasto było zawsze małe i ubogie. W r. 1581, zatem w epoce rozkwitu, zapłaciło szosu fl. 44 gr. 24, miało łanów kmiecych 15, garncarzów 6, szewców 5, piekarzow 5, rzeźników 5, płócienników, 8, krawców 2, kowali 3, komorników 5, komorników ubogich 6 i przekupnia. Summa fl. 81 gr. 6 Pawiński, Małop. , 154. Teraz posiadłość większa gminy wynosi 110 mr. roli, . 4 mr. łąk, 9 mr. past. i 6 mr. lasu; pos. mn. zas 1177 mr. roli, 205 mr. łąk, 173 mr, pastw. i 240 mr. lasu. Miasto otaczają od płn, Samborek, od zach. Kopanka i Borek Szlachecki, od płd. Rzozów i Radziszów a od wschodu Korabniki. Mac. Skawinka, mylnie Skawina, rzeczka podgórska w górnym, nizinna w dolnym biegu, powstaje z połączenia dwu potoków Skawinki Wschodniej i Zachodniej czyii Cedrońskiej al. Cedronki, na obszarze Radziszowa, tuż nad granicą Woli Radziszowskiej pow. myślenicid. Skawinka Wschodnia powstaje na granicy gmin Biertowic pow. myślenicki i Izdebnika pow. wadowicki z połączenia dwu strumieni Harbutowickiego ob, i Jastrzębskiego ob. ,. Tak powstała rzeka płynie dość szeroką dolinką, otoczoną średnimi pagórami, po nad 300 mt. wysokimi, granicą Krzywaczki i Woli Radziszowskiej na płn. wsch. , a potem na płn. na obszar Radziszowa. Skawinka Cedrońska zas, al. Cedronka, Cedron, wytryska w obr. gm. Palczy, w pow. wadowickim; płynie łąkami w kierunku przeważnie północnym bardzo kręto, tworząc granicę Skawinek i Lesnicy od zach. a Lanckorony od wsch. ; poczem płynie srodkiem wsi Brodów, przerzyna gosciniec mogilańskokalwaryjski, następnie Zebrzydowice, a na płn. granicy tej gminy z Przytkowicami zwraca się na wsch. i płd. wsch. , tworząc granicę między Zarzycami Wielkimi i Lesiczami Górnemi. Przybrawszy z pr. brz. na granicy tychże gmin z gm. Izdebnikiem bezimienny potok, skręca się na płn. wsch. i w tym kierunku płynąc zrazu granica Lesicz Górnych i Podolan z jednej a Izdebnika i Zarzyc Małych z drugiej strony, wchodzi w obręb gm. Pochybia i Woli Radziszowskiej. Minawszy obszar Woli Radziszowskiej, tuż za wschodnią jej granicą, na obszarze Radziszowa łączy sie ze Skawinką Wschodnią. Długośó Cedronki 26 klm. , Skawinki Wschodniej 8 1 4 klm. Powierzchnia wody Cedronki wLeśnicy, w odległości 3 3 klm. od źródeł, wzn. 329 mt. Skawinki Wsch. na granicy Krzywaczki, pod Ostrą górą, 245 mt. ; połaczenie się obu Skawinek 230 mt. Skawinka Wschodnia przyjmuje od pr. brz, Głogoczówkę Tob. , Cedronka zaś zabieia liczne mniejsze potoki, spływające z okolicznych wzgórzy, otaczających jej dolinę. Znaczniejsze czubałki na pr. brz. są Lanckorońska góra 550 mt. , Na piasku 362 mt. , Ostry dział 365 mt. , Pohow 397 mt. i Ostra góra 332 mt. ; na lew. zas brz. nad źrodłami Chełm 581 mt. , Zarek 527 mt. , Judka 369 mt. , Kiełek 337 mt, , Od połączenia się obu źródlanych ramion płynie Skawinka Skawinka Skąpa Skawszyn Skawinki S. wprost na płn. szerokim piaszczystym ło żyskiem przez Radziszów, popod mto Skawinę, a na obszarze Samborku w pow. wielickim wpada do Wisły z pr. brz. Powierzchnia wo dy w Radziszowie 226 mt. , w Skawinie 219, przy ujściu 215 mt. Przyjmuje od pr. brz. Stawiska i Rzepnik ob. , od lew. brz. Mogił kę ob. . Bługość biegu od połączenia się obu Skawinek 16 klm. Skawinka jest raczej wiel ką podgórską strugą aniżeli rzeką. W jej wodach żyją ryby brzana, brzanka, cyrta, jaź, jelec, karp, kiełb, kolka, miętus, okoń, piskorz, płotka, szczupak, śliz, świnka, ukle ja, węgórz. Wylewa dość znacznie. Br. G. Skawinki, wś uważana za przedmieście Lan ckorony, w pow. wadowickim, leży nad Ska winką, czyli Cedronem przy drodze z Lancko rony 4, 5 klm. do Suchy i składa się z 122 rozrzuconych domów i 719 mk. 343 męż. , 376 kob. , między którymi jest 7 izrael. Nale ży do kompleksu dóbr izdebnickich, ma dobre i piękne zabudowania gospodarcze większej posiadłości. Więk. pos. wynosi 202 mr. roli. 1 mr. łąk, 31 mr. pastw. i 28 mr. lasu; pos. mn. ma 535 mr. roli, 31 mr. łąk, 155 mr. past. i 180 mr. lasu. Parafia rz. kat. w Lanckoro nie. S. była attyn. , zamku lanckorońskiego i w 1581 Pawiński, Małop. , 47 miała 2 łany kmiece, 6 zagród z rolą, 2 komorników z by dłem, rzemieślnika, dudę, 3 pręty roli i łan sołtysi. Graniczy na płn. z Lanckoroną, na wschód z Harbutowicami, na płd. z Palczą i Zachełmną a na zachód ze Stroniem i Zakrzowem. Lud w okolicach wsi zwany Skawiniakami, nosi niebieskie sukmany, obszyte Czer wonemi taśmami. Sukmany przepasują zielo nymi lub pąsowymi skórzanymi pasami, na głowie zaś noszą stożkowaty wysoki kape lusz, lub tkane tynieckie czapki. Strój kobiet jest podobny, tylko sukmany noszą krótsze albo czerwone gorsety. Spodnice mają ja skrawo kolorowe. Lud ten jest rosły i doro dny, odznaczający się inteligencyą i praco witością. Mac. Skawszyn, wś poradziwiłłowska, pow. mozyrski, w 2 okr. poL petrykowskim, gmi nie Dziakowicze, ma 27 osad pełnonadziało wych; miejscowość nizinna, w ostatnich la tach skanalizowana. A. Jel. Skawuczyn al. Skawuszyn, nieistniejąca obecnie wś nad Bohem, w. pow. bracławskim; ob. Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. 1 23, 26. Skazanka, rzeczka, dopływ Taśminy z prawej strony. Skazdub, wś i kol. nad jez. Skazdubek, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 19 w. ; wś ma 69 dm. , 586 mk. , 74 os. , 1999 mr. ; kol. 2 dm. , 7 mk W 1827 r. było 77 dm. , 471 mk. par. Przerośl. S. wchodził w skład dóbr Czostków. Skazdubek, jezioro przy wsi Skazdub, w dobrach Czostków, pow. suwalskim, ma 41 mr. obszaru i 18 st. głęb. Wypływa z niego strumień wpadający do rzki Garbaś. Skażenica, grupa domów i folw. w Żukowie, pow. złoczowski. Skazińce 1. wś nad rz. Derłą, dopł. Dnie stru, pow. mohylowski, okr. pol. , Jaryszów, gm. Bronica o 7 w. , par. kat. Ozarzyńce, sąd w Mohylewie o 10 w. , przy trakcie poczt. z Mohylowa do Serbów. Ma 141 osad, 682 mk. , 806 dzies. ziemi włośc, 1364 dworskiej, 37 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św, Michała, wzniesiona w 1879 r. , ma 1109 parafian. Są tu pokłady fosforytów. Należała do Szołajskich, Rodokonakich, obecnie z Rodokonakich Franżepane. 2. S. , wś u źródeł rz. Czarnowódki, dopł. Smotrycza, pow. proskurowski, okr. poL, gmina, sąd i st. pocz. Jarmolińce o 7 w. ; o 53 w. od Kamieńca. Leży na plasz czyźnie, grunt ma równy, niebłotnisty, 275 osad, 926 mk. 43 jednodworców, 678 dzies. ziemi włośc, dworskiej na część Maryi z Ber natowiczów Kostkiewiczowej 514 dzies. , 74 dzies. lasu, na części Markowskich 647 dzies. ziemi, 131 lasu; 30 dzies. ziemi cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1750 r. , ma 792 parafian. Kościół katol. par. p. w. podwyższenia Krzyża św. , z muru wzniesiony w 1803 r. podług Marczyńskiego w 1806 r. przez Franciszka Markowskiego, kasztelana sanockiego. Par. katol. , dekanatu proskurowskiego, ma 2535 wiernych; kaplica w Sawińcach, dawniej także w Sokołówce No wej. Do parafii, oprócz S. , należy Franpol z przedm. Franówką i wsi Bałakiry, Kujawy z Marylówką, Mądrygłowy, Perelówka słob. , Sawińce i Sokołówka Stara i Nowa. 3. S. , wś nad rz. Żwanem Werbową, dopł. Dnie stru, pow. uszycki, okr. poL i sąd Letniowce Nowa Uszyca o 20 w. , gm. Kuryłowce Mu rowane, par. katol. i st. pocz. Wierzbowiec, ma 147 osad, 902 mk. 30 jednodworców, 669 dzies. ziemi włośc, 789 dworskiej, 44 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesiona w 1884 r. , ma 829 parafian. Wś należała do Kosakowskich, Komarów do klu cza kuryłowieckiego, obecnie drogą wiana, za Aleksandrą Komarówną, hr. Tyszkiewi czów. Dr. M. Skąpa, w XVI w. Skapa, Szkapa, wś i fol. , pow. noworadomski, gm. Zamoście, par. Sulmierzyce, odl. 21 w. od Radomska; wś ma 9 dm. , 115 mk. ; fol 4 dm. , 13 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 108 mk W 1871 r. fol. Skąpa rozl. mr. 551 gr. or. i ogr. mr. 479, łąk mr. 30, pastw. mr. 32, wody mr. 1, nieuż. mr. 5; bud. mur. 2 z drzewa 8. Wś S. os. 14, mr. 116. Na początku XVI w. nie było tu kmieci lecz same cząstki szlacheckie, dające dziesię Skawinki Skawuczyn Skazanka Skazdub Skazdubek Ska enica Skazińce Skąpska Wola Skąpe Skąpie Skąpiec cinę pleb. w Sulmierzycach Łaski, L. B. , I, 491. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 i 1553 Aleksy Skąpski miał 1 4 łanu, Marcin Południe i Stan. Piskuła 1 łan, Kacper 1 4 łanu Pawiński, Wielkp. , II, 284. Skąpe, jezioro na obszarze dóbr Kazimierz, w pow. słupeckim. Skąpe, w XVI w. Skamppe i Skappe, ws, fol. i os. leś. , pow. konecki, gm. Pijanów, par. Pilczyca, odl. od Końskich 28 w. , ma pokłady rudy i kamienia ciosowego, urząd gminny, gorzelnią, 36 dm. , 430 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 175 mk. W 1886 r. fol. Skąpo rozl. mr. 967 gr. or. i ogr. mr. 694, łąk mr. 136, pastw. mr. 36, lasu mr. 70, nieuż. mr. 31 bud. mur. 21, z drzewa 1; płodozmian 4, 6 i 10polowy; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 20, mr. 330; wś Wólka Paprotnia os. 48, mr. 534; wś Zaostrowie os. 21, mr. 272; wś Budzisławów os. 60, mr. 363; wś Gabryelin os. 12, mr. 39. Prócz tego należało do dóbr 2176 mr. lasu, który został oddzielony. W połowie XV w. własność Kobielskiego, miała łany kmiece, karczmę z rolą, z których dziesięcinę snopo wą i konopną, wartości 3 grzyw. , płacono pre bendzie św. Jerzego. Fol. rycerski płacił dzie sięcinę w Pilczycy Długosz, L. B. , I, 596. W 1466 Johannes Chrzelowsky z Goszyc, syn Krzesława z Kurozwęk, kaszt. lubel. , jest właścicielem wsi Skampe, Wola Skampska, Czostków, Przybrodów, Kietlin i Lagewnyky Helcel, II, 717. W 1480 r. Nobilis Jacobus de Skampe zastawia wieś swą Przybyradów dziś Przygrodów Janowi Zakrzewskiemu Wypis z ksiąg grodz. chęcińskich, w Hist. Praw. Słow. W. A. Maciejowskiego, VI, str. 18. Na początku XVI w. S. należało do par. Pilczyca, lecz łany dworskie dawały dziesię cinę, wartości do 18 gr. , pleb. w Łopusznie Łaski, L. B. , I, 594 i 604. Według reg. pob. pow, chęcińskiego z r. 1540 wś Skampe, własność Mikołaja Kobielskiego, miała 10 kmieci na pół łanach, 1 zagr. , dwór, fol. , sa dzawkę, lasy i zagajniki Pawiński, Małop. , 274, 580. Zbudowano tu w 1799 r. wielki piec. Br. Ch. Skąpe, jezioro w płd. wschod. zakątku pow. słonimskiego. Skąpe, urzęd. Skompe, majętność, w pow. wrzesińskim, o 5 klm. na wschódpołudnie od Mielżyna, na starym trakcie wiodącym na Mieczownicę do Kleczewa; par. Staw, poczta i st. dr. żel. w Strzałkowie o 6 klm. ; z Maryanowem 2 dm. , 35 mk. , z którym tworzy okr. dworski, ma 10 dm. , 181 mk. 180 kat. , 1 prot. i 688 ha 329 roli, 349 lasu; cz. doch. z ha roli wynosi 7, 05, z ha lasu 3, 92 mrk; młyn i fabryka krochmalu; chów i tucz bydła oldenburskiego; właścicielem był niedawna temu Paweł Zakrzewski. W r. 1393 6 pisali się z S. Jan i Wojciech Skąpscy; w r. 1578 posiadali tu Skąpscy Marusza 1 kwartę roli i 1 zagrodnika, Maciej Bodzanta 2 kwarty i 1 zagrodnika i Jakub Bodzanta 2 kwarty, a w r. 1618 Adam 2 kwarty czyli 1 2 śledzia osia dłego i 2 zagrodników, Jakub 1 ślad i 1 zagr. i Jan Bodzanta 1 2 śledzia, które po części sa mi uprawiali. Przy schylku zeszłego stulecia należało S. do Chmielewskich; odtąd zmieniają się właściciele Bieńkowscy, Niesiołowscy, Świnarscy i Zakrzewscy. W 1879 r. dobra S. z obszarem 2860 mr. nabył Paweł Zakrze wski ze Skolców od pomorskiego banku hypo tecznego w Koeslinie za 429, 000 mrk. Ob. Skąpskie Holendry E. Cal. Skąpe, dok. z r. 1341 Schampffen, 1754 Skompe, jezioro pod Niewałdem, pow. gru dziądzki. Kś. Fr. Skąpe 1. Nowe, niem. Neu Skompe, dok. Seampen, Schompen, wś nad jez. t. n. , pow. toruński, st. p. i par. kat. Chełmża o 3 8 mili; 498 ha 480 roli. W 1885 r. 60 dm. , 96 dym. , 477 mk. , 146 kat. , 331 ew. Za czasów krzyżackich należało do komturstwa papowskiego. 2. S. Stare, niem. Alt S. , wś, tamże; 1885 r. 25 dm. , 48 dym. , 237 mk. , 119 kat. , 118 ew. Szkoła 3klasowa symultanna liczyła 1887 r. 2 naucz. i 152 dzieci. Obie osady, stanowiące wś i folw. wraz z jeziorem były własnością kapituły chełmińskiej. Wizyt, Strzesza z r. 1667 opiewa, że dochody z S. pobierał kś. su fragan Maciej Bistram, jako pierwszy kano nik chełmiński. Włościan było dawniej 8, wówczas jeden; dawał mesznego 1 kor. żyta i tyleż owsa; dwór dawał 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 76. Kś. Fr. Skąpie, dawniejsza nazwa folwarku Kompie, w pow. szubińskim. Skąpiec, Skupiec, folw. , pow. słonimski, w 5 okr. poL, gm. Dobromyśl, o 42 w. od Słonima. Skąpiec, staw na rz. Homuli, w pow. elbląskim, pod wsią Rakowem. Ob. Homula. Skąpska Wola, wś i fol. , pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 12 w. , ma 15 dm. , 55 mk. , 776 mr. dwors. i 10 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Kotowszczyzna. Skąpskie Holendry, urzęd. SkompeHau land, dawniej Sarnowo, w pow. wrzesińskim, o 3 1 2 klm. na wschódpołudnie od Mielżyna, par. Staw, poczta i st. dr. żel. w Strzałkowie o 7 klm. ; mają 9 dym. , 58 mieszk. katol. i 98 ha obszaru, między któremi 95 ha roli z cz. doch. 9, 15 mrk z hektara. Skeja, potok, powstaje w obr. gm. Św. Ilie al. lilie, w pow. i obw. suczawskim, płynie na płn. , następnie na płn. wsch. po płn. stronie zabudowań wiejskich, następnie granicą Skąpe Skeja Skąpskie Holendry Skeja Skęczniewskie Młynki Skei i Suczawy, wreszcie przeszedłszy na płn, błonia suczawskie wpada do Suczawy z pr. brz. , powyżej mostu suczawskiego, na gościńcu sereckosuczawskim. Długość biegu 9 klm. Porusza 4 młyny. Br. G. Skeja al. Scheia, z wólką Rezuszką, wś kośc, pow. i obw. sąd. suczawski, na płn. zach. od Suczawy, graniczy na wsch. z Su czawą, od płn. z Ickanami Nowymi i Petrowcami, od płn. zach. z Bunincami, od zach. z płn. obszarem gm. Strojestie, a od płd. z św. lilie. Przez płn. obszar tuż nad granicą pły nie od zach. ku wsch. Suczawa; wsch. granicę tworzy pot. Skeja, dopł. Suczawy. Od płn. zach. ku płn. wsch. przechodzi gościniec rzą dowy z doliny Mołdawy od GóryHumory do dol. Suczawy do miasta Suczawy. Zabudo wania wsi legły na płn. wsch. stoku wzgórza, 374 mt. wzniesionego, nad doliną rz. Sucza wy 287 mt. . W 1869 r. miala 1974 hekt. 91 or. 68 mt. kw. ; było 267 dm. , 1423 mk. W r. 1880 było 298 dm. , 1426 mk. ; z tego na obszar dworski z wólką Rezuszka przypada 22 dm. , 164 mk. Co do wyznania było 106 kat. , 1279 gr. kat. , 32 żyd. , 9 innych wyzn. ; co do narodowości 66 Niemców, 67 Rusinów, . 1262 Rumun. , 39 innych narod. W miejscu jest cerkiew par. gr. orm. murowana, p. w. św. Mikołaja, zbudowana w latach 1840 1841 przez właściciela Ula Hagi Aritunowi cza i gminę parafialną. Według szem. duch. bukow. z r. 1885, parafia liczyła 289 familii, 1310 dusz. Gr. kat. należą do parafii w Su czawie. Szkoła ludowa jednoklasowa o 1 nau czycielu. W 1884 r. było 158 dzieci obowią zanych do szkoły, uczęszczało zaś 69. Na obszarze dworskim folwarki, gorzelnia, młyn i prywatny zaklad stadniczy. Urząd podatk. , sąd pow. , st p. i tel. w Suczawie. Własność braci Andrzeja, Ilii i Krzysztofa Aritonowiczów. Br. G. Skęczniew, w XVI w. Scacznow, wś i fol. nad rz. Wartą, pow. turecki, gm. Piekary, par. Skęczniew, odl. 14 w. od Warty, 10 w. od Uniejowa, posiada kościół par. murowany, szkolę początkową 126 dzieci, staranno gospodarstwo folwarczne, piękny ogród dworski, wiatrak. Wś z os. Zawady i Władzimirowka ma 23 dm. , 329 mk. ; fol, os, młyn. i prob. 15 dm. , 147 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 232 mk Istniała tu gorzelnia koło 1870 i kopalnia wapna. Dobra Skęczniew składały się w 1886 r. z fol. S. , Kościanki i Zborów, rozl. mr. 1330 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 465, łąk mr. 147, pastw. mr. 114, lasu mr. 128, nieuż. mr. 53; bud. mur. 11, z drzewa 22; płodozmian 6 i 11polowy; fol. Kościanki gr. or. i ogr. mr. 209, nieuż. mr. 3; bud. mur. 1, z drzewa 2; płodozmian 10polowy; fol. Zborów gr. or. i ogr. mr. 184, lasu mr. 24, nieuż. mr. 3; bud. mur. 1, z drzewa 2; płodozmian 9polowy. Wieś S. os. 47, mr. 341; wś Mły ny Skęczniewskie os. 9, mr. 134 Kościoł par. p. w. św. Trójcy istniał już w drugiej połowie XV w. Przy kościele był szpital i szkoły, które już w XVIII w. przestały istniec, jak świadczy wizyta z 1787 r. , W 1748 r. Wojc. Mączyński, kasztel. spicymierski, w miejscu starego wzniósł nowy kościół drewniany. W 1825 r. z funduszu zostawionego przez ks. Westerowskiego, jezuitę, w ilości 70, 000 złp. , rozpoczęto budowę obecnego murowanego kościoła, który w ostatnich cza sach odświeżony i przyozdobiony, został kon sekrowany w 1882 r. Przy kościele przecho wały się metryki chrztu od 1654 r. a ślubów od 1668 r. W XVI w. dziesięcinę z całej wsi dawano plebanowi miejscowemu. Uposażenia w ziemi nie było żadnego Łaski, L. B. , I, 404, 405 i przyp. . W XVI w. prócz S. istniał jeszcze Skęczniewek, który zapewne zlał się później z S. w jedną całość. S. par. , dek. tu recki, 2450 dusz. Br. Ch, Skęczniewskie Młynki, ob. Młynki 6 i Skęczniew. Skęczno al. Kęczno, kol. nad strum. Szadkówką, pow. sieradzki, gm. i par. Zadzim, odl. od Sieradza 29 w. , ma 16 dm. , 98 mk, W 1827 r. 11 dm. , 50 mk. Skępe, jezioro w pow, lipnowskim, w dobrach t. n. , brzegi bezleśne, przeważnie niskie. Wypływa z niego rzka Mień, Należy ono do grupy jezior ciągnących się łańcuchem i połączonych przez rzeczkę Mień, która ich wody uprowadza. Wody tych jezior uprowadza też rzeczka Czernica do Skrwy. Skępe 1. zwykle Skempe, w dok. Scampe, os. miejska, dawniej miasteczko, fol. i dobra, pow. lipnowski, gm. i par. Skępe. Leży na piaszczystym obszarze, otoczone dokoła przez jeziora Wilczyńskie, Czermińskie, Mielno, Skępe i Wielgie. Odl. 12 w. od Lipna. Osada miejska posiada kościół par. poklasztorny, synagogę, sąd gminny, seminaryum dla nauczycieli początkowych, szkołę początkową, kasę wkładowozaliczkową, urząd gminny, zajazd, 2 karczmy, garbarnią, dwie olejarnie, 138 dm. , 1576 mk, 1485 mr. ziemi użyt. i 858 mr. nieuż. Fol. Skępe al Skępska Wioska ma 10 dm. , 191 mk, staranne gospodarstwo, piękną rezydencyę, w ogrodzie budynek mieszczący bibliotekę liczącą do 20, 000 tomów, gorzelnią od 1887 r. , owczarnią do 4000 owiec liczącą. W 1827 rmiasteczko miało 130 dm. , 924 mk. ; fol S. 14 dm. , 122 mk. Dobra Skępe składały się w 1886 r. z fol. . Wioska Skępe, Wymyślin, Kierz, Zajezierze, Pokrzywnik, Rzuchowo, Obóz i Huta, rozl mr. 7995 fol. Wioska Skępska gr. or. i ogr. mr. 602, łąk mr. 131, pastw. mr. 4, łasu mr. 130. Skęczno Skępe Skęczniew Skeja Skępe wody mr. 207; os. Rybacka mr. 2, nieuż. , mr. 35; bud. mur. 15, z drzewa 11; płodozmian 8 i 9polowy; os. Wymyślin gr. or. i ogr. mr. 119, łąk mr. 5, w os. mr. 2, nieuż. mr. 19; bud. mur. 9. drzewa 5; fol. Kierz gr. or. i ogr. mr. 222, łąk mr. 104, pastw. mr. 56, w os. mr, 6, nieuż. mr. 15; bud. mur. 1, z drzewa 8; płodozmian 4 i 7polowy; fol. Rzuchowo gr. or. i ogr. mr. 289, łąk mr. 76, pastw. mr. 85, lasu mr. 60, nieuż. mr. 41; bud. mur. 3, z drzewa 14; fol. Pokrzywnik gr. or. i ogr. mr. 166, łąk mr. 41, pastw. mr 8, lasu mr. nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, z drzewa 7; os. Suradowo gr. or. i ogr. mr. 40, łąk mr. 29, pastw. mr 2, lasu mr. 46, wody mr. 24, nieuż, mr. 5; bud. mur. 1, z drzewa 9; fol. Zajeziorze gr. or. i ogr. mr. 343, łąk mr. 86, pastw. mr. 76, lasu mr. 27, nieuż. mr. 24; bud. mur. 2, z drzewa 13; fol. Huta gr. or. i ogr. mr. 37, łąk mr. 232, nieuż. mr. 2; bud. z drzewa 7; fol. Obóz gr. orn. i ogr. mr. 146, łąk mr. 40, pastw. mr. 23, lasu mr. 194 i mr. 261, nieuż. mr. 13; bud. mur. 1, z drzewa 13; pod lasami mr. 3874. Lasy starannie urządzone. W skład dóbr wchodziły poprzednio os. miejska Skępe os. 245, mr. 2343; wś Józefkowo os. 31, mr. 107; wś Suminek os. 12, mr. 277; ws Kierz os. 5, mr. 13; wś Wólka Mała os. 3, nar. 7; wś Koziołek os. 3, mr. 40; wś Wymyślin os. 13, mr. 193; wś Huta os. 27, mr. 154; wś Rzuchowo os. 41, mr. 128; wś Suradowo os. 9, mr. 290; wś Chodorąźek os. 43, mr. 100; wś Wioska os. 7, mr. 10; wś Żagno os. 5, mr. 99; wś Rumunków Obóz os. 24, mr. 419; wś Czermno os. 33, mr. 574; wś Rumunki Wilczyńskie os. 41, mr. 957; wś Pokrzywnik os. mr. 151; wś Kukowo os. 12, mr. 74; wś Jarczowo os. 35, mr. 498; wś Wólka Duża os. 21, mr. 654; wś Rumunków Chodroń os. 29, mr. 360; wś Łowiczek i Zajeziorze os. 21, mr. 550; os. Żuchowo os. 1, mr. 7. Własność rodziny Koścleleckich h, Ogończyk, którzy uzyskali wr. 1445 od Kazimierza Jagiellończyka przywilej, wynoszący wś S. na stopień miasta. Strykowski wspomina k. 616, iż w r. 1463 Ulryk Czerwonka, dowódzca na zamku golubskim, znosi pod Skępem zastęp, który wyruszył z Brodnicy dla grabieży ziemi dobrzyńskiej. Według inwentarza z r. 1571 mieszczanie S. płacą z 230 dm. po groszu, z ogrodów po gr. 1 1 2. Zygmunt August zwalnia mieszczan z opłaty cła na gościńcu toruńskim z Litwy, oraz zatwierdza cztery jarmarki do roku. W 1627 r. uprawiali mieszczanie tysiąc morgów roli. Na czele osady stał wójt z ławnikami, dopiero w inwentarzu z r. 1726 występuje burmistrz. Było wtedy 100 placów, roli pod uprawą, mr. 556 1 2, ogrodów mr. 53 1 2 Muzeum. Świdziń. , II, 116, 117. W Kole 21 lutego 1485 r. Kazim. Jagiel. poleca Spytkowi z Jarosławia, wwdzie sandomier. i stście general. ziem ruskich, odebrac zakład 2000 złp. od Jana ze Skępego, kaszt. dobrzyńskiego, w sprawie Zofii, żony wojewody brzeskokujaw. i starosty włocławskiego, Jana z Oporowa Akt. grodz. ziem. , t. X, 10. W r. zaś 1517 występuje Mikołaj ze Skępego, woj. brzesko kujawski V, 122. Akta podskarbińskie z 1564 r. wymieniają Sebastyana Mieleckiego h. Gryf, kaszt. wiślickiego, jako wlaściciela S. Według reg. pob. pow. lipnowskiego z 1564 r. S. miało 3 poddanych na 3 łanach. Reliqui combusti liberi; 7 poddanych, karczmarz i 2 zagr. należało do Sebastyana z Mielca, kaszt. wiślickiego. Płacono poboru 1 fl. 19 gr. 2 sz. Pawiński, Wielkp. , I, 314. Z czasem dobra te weszły w dom Działyńskich, na początku zaś zeszłego wieku przeszły do Zielińskich. R. 1789 dziedzic S. Ludwik Zieliński, kaszt. zakroczymski, wysiewał na wsi S. 88 kor. żyta, na Suradowie 20 kor. żyta, 2 kor. pszen, na Sudrogach 44 kor. żyta, 4 kor. pszen. , na Suminie 131 kor. żyta i 31 kor. pszen. Czynszu mu dawały Skępe 250 zł. , Wólka 292, Wymyślin 90, obóz 202, Suradowo 20, Sudragi 297, Sumin 1190 zł. Z tej rodziny pochodził i tu przemieszkiwał zacny obywatel i zdolny poeta, Gustaw Zieliński 1881. Przy nim zamieszkiwał współtowarzysz młodości Zygmunt Komamicki, znany tłumacz kronik Dytmara i Galla. Dziś S. należy do Władysława Zielińskiego. Kościół paraf. powstał zapewne wraz z miastem. Istniał on do 1800 r. Następnie parafią przeniesiono do kościoła klasztornego. Kościół teu stoi o pare tysięcy kroków na zachód od S. we wsi Wymyślinie. Znajduje się w nim słynąca cudami statua Matki Boskiej, którą według kroniki klasztornej nabyła w Poznaniu r. 1496 Zofia, córka Mikołaja Kościeleckiego, kaszt. kruszwickiego, i przywiózłszy umieściła takową w małej kapliczce. Mikołaj Kościelecki, bisk. chełmski, wystawił w 1498 r. obszerniejszy kościół i osadził przy nim ks, bernardynów, Antoni Zboiński, woj. płocki, wraz z żoną Salomejąku końcowi zeszłego stulecia wystawili przy kościele prezbiterym, gdzie też ciała ich spoczęły 1796 r. Odnowiony 1767 r. , zatracił cechę starożytną. Ołtarze w stylu rokoko. Wnętrze wymalowane al fresco przez braciszka zakonu Kazimierza Zebrzydowskiego. W r. 1755 za pozwoleniem Benedykta XIV odbyła się uroczysta koronacya figury Najśw. Panny; ceremonii tej dokonał ks. Fabijan Pląskowski, biskup sufragan płocki. Statua ta, drewniana, wyobraża Bogarodzicę w dziecinnym wieku, z koroną na głowie, otoczoną promiennemi gwiazdami; po bokach dwa aniołki i księżyc pod nogami. Wszystko to ze srebra Skibin Skibcze Skiba Skibińce Skępsk Skibice Skibicze Enc. Orgelb. więk. . Po zamknięciu klaszto ru w r. 1864, budynek klasztorny użyto na pomieszczenie seminaryum nauczycielskiego. Zabudowania te okala park. Między 1815 a 1840 r. istniała w S. szkoła obwodowa. Istnie je w druku Akt uroczysty zakończenia rocz nego biegu nauk w szkole obw. w S. r. 1835 Płock. Na polach miejskich znajdują się trzy okopy, z tych jeden, na wzgórzu między błotami, nazywają. , Górą Biskupią, gdyż służyła ona za miejsce schronienia Konst. Zielińskiemu, arcyb. lwow. , stronnikowi kró la Leszczyńskiego, który tu w r. 1700 od przeciwników schwytany został. Wojsko pol skie pod wodzą Rybińskiego, cofając się ku granicy pruskiej, przechodziło przez Skempe 1 paźdz. 1831 r. Puzyrewski, str. 385. Opis S. z rysunkiem podał Tyg. Illust. w r. 1860 t. I, Nr. 15. S. par. , dek. lipnowski, 3216 dusz. S. gm. należy do sąd. gm. IV okr. , obejmuje 26. 622 mr. w tem 2368 mr. nieuż. , ma 756 dm. , 8335 mk. W gm. znajduje się kościół katol. , synagoga, seminaryum nauczy cielskie, trzy szkoły, urząd leśny, urz. gmin ny, sąd gm. , 2 młyny wodne, 2 zajazdy, 9 karczem. W skład gm. wchodzą Babiełany, Bógzapłać, Chodorążek, Czarnylas, Czermno, Dziegciarka, Franciszkowo, Gęślowarka, Gra bowiec, Huta Łęcka, Huta Skępska, Jarczewo, Jazy, Józefkowo, Kierz, Koziołek, Kuko wo, Krzyżówki, Kujawy, Ławiczek, Łachita, Łempiczyzna, Łęg, Łąkie Łąkierumunki, Łąkie Nowe, Lubowice, Modrzywie, Moczadly, Obóz kol. , Piątki kol. , Podole, Pokrzywnik, Radziochy, Sarnowo, Skępe os. i wś, Starababa, Suminek, Suradowo, Sucza, Szczekarzewo, Wierzbick, Wólka Mała i Duża, Wólka rumunki, Wymyślin, Zajezierze, Żagno, Żuchowo. 2. S. , kol. , pow. kolski, gm. i par. Chełmno, odl. od Koła 9 w. , ma 8 dm. , 46 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Cheł mno. M. Raw. Wit Br. Ch. Skępsk, niem. Skemsk, wś niedaleko grani cy król. polskiego, nad strużką b. n. , st. p. i par. kat. Golub o 1 2 mili. W skład gm. wcho dzą jeszcze leśn. Skępsk Drewenz, młyn Fraksztyn, Kałdunek, os. Fraksztyn ReissFrankenstein, Słuchaj i Zafraksztyn; cały ob szar obejmuje 1003 ha, 75 lasu, 56 łąk i 734 roli or. W 1885 r. było tu 35 dm. , 75 dym. , 400 mk. , 234 kat. i 166 ew. Szkoła ew. miała 1887 r. 1 naucz. i 89 dzieci. Kś. Fr. Skiba al. Skibinia. rzeczka w pow. lipowieckim, lewy dopływ rz. Sobi, bierze początek na gruntach wsi Skibin, przepływa pod wsią Koszlany i uchodzi pod wsią Zadany, Skibcze, pow. kamieniecki, ob. Skipcza. Skibiaki al. Zające, grupa zabudowań w gm. Radawy, pow. jarosławski. Br. G. Skibice 1. wś i fol. , pow. włocławski, gm. i par. Śmiłowice, odl. 10 w. od Włocławka, ma 50 mk. W 1827 r. 10 dm. , 98 mk. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 466 gr. or. i ogr. mr. 410, łąk mr. 19, past. mr. 24, nieuż. mr. 13; bud. mur. 9, drewn. 6; płodozm. 12pol. Wś S. os. 13, mr. 15. Wodług reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 1566 Skibicze, wieś szlachecka, miała 5 posiadaczy, 4 łany, 3 zagrody Pawiński, Wielkp. , II, 14. 2. S. , wś i fol, pow. hrubieszowski, gm. i par. Grabowiec, odl. 20 w. od Hrubieszowa. Fol. S. , w r. 1873 oddzielony od dóbr Szystowice, rozl. mr. 383 gr. or. i ogr. mr, 319, łąk mr. 31, past. mr. 26, nieuż. mr. 7; bud. drewn. 10. Br. Ch, Skibicze, wś i dobra, pow. kobryński, w 4 okr. poL, gm. Drohiczyn, o 64 w. od Kobrynia. Skibin al. Skib no, wś i fol, pow. nieszawski, gm. Sędzin, par. Radziejów, odl 28 w. od Nieszawy. S. rozpadł się na dwie połowy nierozdzielone do 1885 r. hipotecznie; lsza ma 60 mk. , 2ga 63 mk. W 1827 r. 15 dm. , 84 mk. W 1885 r. fol S. rozl mr. 616 gr. or. i ogr. mr. 582, łąk mr. 13, nieuż. mr. 21; bud. mur. 5, z drzewa 9. Wś S. os. 18, mr. 18. W dokum. z 1103 r. występuje S. jako posiadłość klasztoru w Mogilnie Kod. Wielkp. . Według reg. pob. pow. radziejowskiego wieś S. w parafii Radziejów, własność Wacława i Sebastyana Krosińskich, miała 8 1 2 łanów, 1 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 27. Skibin 1. w dokum. Skibińce, Skibisza, wś u źródeł rzki Skiby al Skibini, dopł. Sobi, pow. lipowiecki, w 1 okr. pol, gm. Zadany, par. praw. Jabłonowica, kat. Ilińce; ma 605 mk. , wyłącznie szlachty czynszowej, obecnie wyzn. prawosŁ Plantacye buraków do Babina. Podług Pochilewicza S. stanowi północną część wsi Jabłonowicy ob. . Własność Jaro szyńskich. W końcu XVIII wieku wchodziła w skład klucza ilinieckiego, Sanguszków, któ ry Tekla Sanguszkówna wniosła Włodzimie rzowi Potockiemu. 2. S. , wś, pow. tara szczański, w 2 okr. pol, gm. Żaszków o 5 w. , o 38 w. od Taraszczy a 8 w. od Stawiszcz, ma 4278 mk. Podług Pochilewicza było tu w 1863 r. 2250 mk. 29 kat. , w większej po łowie pochodzenia szlacheckiego. Cerkiew p. w. św. Parascewii, wzniesiona przez mie szkańców w 1765 r. na miejsce dawniejszej z 1667 r. Należy do klucza stawiszczańskiego dóbr hr. Branickich. Podług podania na zwa wsi pochodzi od pierwszego osadnika Skiby, mieszkańca Stawiszcz. Podanie głosi również, że S. uległ zupełnej ruinie podczas jednego z napadów tatarskich. Wś otoczona była niegdyś lasami dębowemi, których obec nie zaledwo ślady pozostały. J. Krz. Skibińce 1. wś wchodząca niegdyś w skład klucza Przyłuka, w pow. berdyczowskim, należała w 1578 r. do działu ks. Jerzego Zbara Skępsk Skibiaki Skibinia skiego. 2. S. , mylnie Skibickie, dawniej Krasnopole, wś rząd. nad rz. Bohem, pow. hajsyński, okr. pol. Teplik, gm. , par, kat. i sąd Ładyżyn, ma 85 osad, 2622 mk. z Hubnikiem, 4646 dzies. ziemi włośc. Cerkiew p. w. św. Parascewii, wzniesiona w 1871 r. , ma 1791 parafian. Dobra niegdyś Słupiczów ob. t. IV, 874, następnie Sobańskich, Jełowieckich, którym po 1831 r. skonfiskowano. 3. S. , wś nad rzką Orechowatką al. Orechwatycą, pow. skwirski, w 1 okr. pol. , gm. Babin, o 28 w. od Skwiry a 3 w. od wsi Borszczahówki, ma 761 mk. Cerkiew p. w. św. Dymitra, drewniana, wzniesiona w 1748 r. a w 100 lat później z gruntu odnowiona, uposażona jest z zapisu Antoniego Orzeszki i Zacharyasza Hańskiego 52 dzies. ziemi z hutorem. S. należały do klucza borszczajowskiego, sprzedanego w 1757 r. przez Adama i Genowefę z Wiszniowieckich Brzostowskich Antoniemu Orzeszce, marszałkowi pińskiemu. Obecnie własność hr. Mniszchów, 4 S. , wś przy ujściu Rośki do Rosi, pow. taraszczański, wśród uroczej, żyznej okolicy, w 3 okr. poL, gm. Kaszperówka, o 60 w. od Taraszczy a 8 w. od Tetijowa odległa, ma 670 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1105 mk. , w tej liczbie 38 kat. i 4 żyd. Posiada cerkiew Pokrowską, z muru wzniesioną w 1825 r. przez właściciela, na miejscu dawnej unickiej, zbudowanej z drzewa w 1728 r. , która zgorzała. Rezydencya dziedziców murowana, z pięknym ogrodem angielskim. Obok niej wznosi się kształtna zegarowa wieża, dokoła dworskie budynki. Jest tu fabryka cukru, gorzelnia, cegielnia i młyny na rz. Rośce i Rosi. S. noszą nazwę Leśnych, albowiem ongi od strony Łobaczowa docierały tu wzniosłe i rozległe lasy. Podanie twierdzi, że miejsce to dawniej nazywało się Nowym Bracławiem, i że Tatarzy czy też hajdamacy go zniszczyli Był tu wtedy zameczek. S. oddawna należały do tak zwanej Tetijowszczyzny i wraz z nią z rąk do rąk przechodziły. W r. 1800 Ludwik Poraj Madejski kupił od hr. Ostrowskiego S. , Żydowczyk, Zrajki i Tajnice. Później dziedzicem ich został niedawno zmarły Leonard Madejski, b. marszałek gub. kijowskiej, który tu zamieszkawszy, okazałą wiejską urządził siedzibę. Zalegające w ziemi gruzowiska, kafle, wytwornie ze złoconemi wyrabiane ornamentami i inne przedmioty, dają świadectwo, że tu kiedyś musiała być znaczna osada. Z zabytków przeszłości na wzmiankę zasługuje starożytna pieczara ręką ludzką wyżłobiona, znajdująca się w ustronnym i głębokim jarze w pobliżu wsi. U wnijścia do niej na ścianach są jakieś napisy, ale do jej wnętrza żaden z włościan wejść się nie odważa, albowiem mniemanie ludu złożyło w nich niezmierne skarby, których strzegą czarci neczysta syła. Na polach zalega mnóstwo mogił. Jedną z nich, między S. a Kasperówką w 1854 r. rozkopano z polecenia dziedzica. Znaleziono w niej trzy warstwy archeologiczne, jedna nad drugą się piętrzące. W pierwszej warstwie, zaczynając od wierzchołka kurhanu, był grób, nad którym znaleziono garnek z węglem, dnem do góry wywrócony, a pod nim kościotrup człowieka, czaszką zwrócony na wschód, a obok garść kości dziecięcych strupieszałych. Przy nich znaleziono bransoletę bronzową, pięć łzawnic glinianych, młotek kamienny, oraz dłuto i nożyk krzemienne. W drugiej, niżej położonej warstwie, odkopano również grób, z kośćmi ludzkiemi, ale uległemi już zupełnemu rozkładowi, a obok nich pięć krążków z bardzo żółtej gliny, w kształcie bochenków zwyczajnego chleba i tyleż łzawnic, także glinianych. W trzeciej nareszcie warstwie, na samym spodzie kurhanu, natrafiono na trzeci grób, z dwoma szkieletami ludzkiemi, mającemi u głów łzawnice i krążki gliniane w kształcie bochenków. U samego poziomu spruchniałe kłody drzewne. Nadto w innem na polu miejscu znaleziono sporą glinianą urnę dla przechowania ziarna. Ciekawy ten okaz ma obwodu przy otworze 116 cnt. , przy szyi 103, w najszerszem wydęciu 1 mt. i 75 cnt. , u spodu zaś 55 cnt. Wysokość 82 cnt. Dr. M. Ed. Rulikowski. Skibinia, rzeczka, ob. Skiba. Skibitowszczyzna, wś, pow. wiłkomierski, wchodziła w skład ststwa Kurkle; w nowszych spisach niepodana. Skibniew, w 1476 r. Scubnyewo, trzy wsi t. n. , pow. sokołowski, gm. Olszew, par. Skib niew. a S. Podawce, ma kościół par. drewnia ny, erekcyi niewiadome 1723 r. odnowionej, zbudowany 1788 r. , szkołę począt. ogólną, 24 dm. , 185 mk. , 344 mr. W 1827 r. było 24 dm. , 140 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr Kostki. b S. Kurcze, wś, 12 dm. , 109 mk. , 394 mr. W 1827 r. 16 dm. , 75 mk. c S. Są gale, wś, 13 dm. , 150 mk. , 344 mr. W 1827 r. 12 dm. , 66 mk. W akcie z 1476 r. występuje Nicolaus de Scubnyewo Kod. Maz. , 271. S. par. , dek. sokołowski dawniej węgrowski, 2210 dusz. Br. Ch. Skibowe, dwie os. , pow. wieluński, gm. Skrzynki, par. Cieszęcin. Skibówka, polana z zabudowaniami gospodarskiemi, w obr. gm. Zakopanego, w pow. no wotarskim, na praw. brzegu Krzeptowskiego pot. , praw. dopływu Cichej wody, między tym potokiem od wschodu a Młyniczną al. Młyniskami od zachodu. Br, G. Skiby 1. fol. , pow. słupecki, gm. i par. Kazimierz, odl. od Słupcy 21 w. , 1 dm. , 27 mk. Wraz z fol. Nieświastów wchodził w skład Skibówka Skibowe Skiby Skibinia Skibitowszczyzna Skibniew Skieblewo Skieciuny Skiejby Skiejry Skiciaki Skidlanka Skic Skiby Skidelka Skidel Skiczaki Skiby dóbr Kazimierz. 2. S. , wś i fol. , pow. kielecki, gm. Korzecko, par. Chęciny, odl. 16 w. od Kielc, posiada pokłady marmuru popielatego z kolorowemi żyłkami. W 1827 r. 10 dm. , 94 mk. W 1875 r. fol. S. rozl. mr. 742 gr. or. i ogr. mr. 274, łąk mr. 31, past. mr. 103, lasu mr. 322, nieuż. mr. 13; bud. mur. 2, drewr. 7, las nieurządzony. Wś S. os. 16, mr. 182. Na początku XVI w. mieszkała tu przeważnie częściowa szlachta, dawała ona dziesięcinę pleb. w Chęcinach, lecz z powodu szlachectwa nie odwoziła jej i nie dawała dziesięciny konopnej. Kmiecie dawali plebanowi tylko kolędę po pół grosza i denarze od osoby Łaski, L. B. , I, 586. Według reg. pob. chęcińskiego z r. 1508, wś Skiby, w części własnośc Mikołaja Skibskiego, płaciła poboru 6 gr. W r. 1540 Jan i Stan. Skibscy et sororis corum patrueles, płacili od 2 kmieci na pół łanach i 2 zagr. z rolą, był dwor i folw. z małą sadzawką i lasy. Otaksowano na 100 grzyw. W r. 1573 Mat. Skibski płacił od 1 łanu Pawiń. , Małop. , 270, 484, 557. Br. Ch. Skiby, wś, pow. włodzimierski, wchodziła w skład ststwa lubomelskiego. Skic, u Kętrz. Skicz, niem. Skietz 1. wś, pow. złotowski, st. p. Kujan, par. kat. Sławia nowo o 1 2 mili, z kol. Kobylnikiem 11 dm, 96 mk. obejmuje 651 ha 92 lasu, 80 łąk, 412 roli or. . W 1885 r. 62 dm. , 89 dym. , 464 mk. , 363 kat, 101 ew. ; szkoła katol. liczyła 1887 r. 1 naucz. i 128 dzieci. R. 1695 należał S. , jako wś szlach, do woj. kaliskiego Działyń skiego, który ją dał w zastaw pani Skrzy dlewskiej. Dawniej istniał tu kościół katol. p. w. św. Andrzeja, przyłączony do Sławianowa był on drewniany i gontami kryty, miał 3 ołtarze. Proboszcz posiadał 2 wł. roli i jez. Popówko, Nabożeństwo odprawiał tu prob. ze Sławianowa, zwykle co trzecią nie dzielę. Około połowy XVII w. przyłączył dziedzic Andrzej Grudziński, wojew. kaliski. 2 włoki plebańskie do fol. skickiego i odstąpił za nie 2 inne w Sławianowie. W skutek tego kościołek, pozbawiony uposażenia i opieki, blizko 150 lat stał pusto. Na końcu przeszłego stulecia został rozebrany. W 1818 r. dziedzi cem S. był Ksaw. Grudziński ob. Utr. kośc. p. kś Fankidejskiego, str. 303 i wizyt. Jezier skiego z r. 1695, str. 656. 2. S. , dobra, tamże, 724 ha 168 lasu, 51 łąk, 406 roli or. . W 1885 r. 9 dm. , 30 dym. , 209 mk. , 141 kat. . 68 ew. 8. należy do klucza złotowskiego, który obecnie dzierży książę pruski Leopold. 3. S. , niem. Skietzheide, leśn. do Kujana, pow, złotowski. Kś. Fr. Skiciaki, grupa zabudowań w gm. Rycer ka Górna, pow. żywiecki, 3 dm. , 27 mk. Ob. Rycerka Górna, Br. G. Skiczaki, polanka w lasach rządowych wsi Rybna, w pow. częstochowskim, w pobliżu drogi prowadzącej do wsi Huty. Przepływa przez nią rzeczka Oksa. M. R. Wit. Skidel, mko nad Skidelką, lew. dopł. Kotry, pow. grodzieński, w 4 okr. poL, gm. Skidel, o 28 w. na płd. wschód od Grodna, przy b. trakcie handlowym GrodnoSłonim oraz przy trakcie poczt. wileńskim, między Strupinem a Milkowszczyzną. W 1878 r. było tu 1525 mk. 719 męż. i 806 kob, , w tej liczbie 1062 żyd. ; cerkiew par. , zarząd 4 okr. pol. dla 5 gmin powiatu S. , Źydomla, Kamionka, Dubno i Mosty zarząd gminy, gorzelnia, browar; targi odbywają się co wtorek. Par. praw. , dekanatu błahoczynia grodzieńskiego, ma 4467 wiernych; oprócz cerkwi paraf. , cerkiew filialną i cmentarną. Wchodziło niegdyś w skład dóbr ekonomii grodzieńskiej, następnie własność ks. Czetwertyńskich, Skidelka, Skidełka, Skidlica al Skidlanka, rzeczka, pow. grodzieński, lewy dopływ Kotry praw. dopł. Niemna. Przybiera rzeczkę Pyrę, płynącą z sześciu jezior od Rotniczanki. Skidlanka, ob. Skidelka, Skidlewo, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol, gm. Trofimówka, o 24 w. od Sokółki. Skidlica, ob. Skidelka. Skidzin, Skidzyn, Skiedzeń, w XV w. Skedzen, 1581 r. Skidzień Małop. , Pawiński, 97, wś, pow bialski, na lew. brzegu Soły, 12, 1 klm. na pld. od Oświęcima, w równinie 249 mt. npm. wzniesionej. Starożytna, u Długo sza L. B. , II, 224 Skedzen, u Pawińskiego Małop. , 97, z r. 1581 Skidzień zwana wioska, ma 51 dm. i 303 mk 140 męż. , 163 kob. , między którymi jest 294 rz. kat. a 9 izrael. Większa posiadł, w XV i XVI w. Skidzieńskich, należała później do klucza łodygowieckiego i z tym kluczem zostaje teraz w posia daniu arcyks. Albrechta. Ma ona 191 roli, 52 łąk, 26 past. i 134 mr. lasu; pos. mn wynosi 202 roli, 8 łąk, 45 past. i 37 mr. lasu. Par. rz. kat. w Oświęcimie. Graniczy na wschód przez rzekę z Grójcem, na północ z Wilczkowicami, na południe z Łękami a na zachód z Przeciszynem. Mac. Skieblewo, wś, pow. augustowski, gm. Kuryanki, par. Lipsk. Leży na krawędzi błot zakończających od płd. puszczę Augustowską, o 3 w. na płn. od Lipska a 38 w. od Augustowa, ma 52 dm. , 405 mk, 2236 mr. W 1827 r. 45 dm. . 288 mk Wś ta wchodziła w skład dóbr rządAdamowiczo por. Łabno. Skieciuny, wś, pow, szawelski, gm. Ligumy, o 14 w. od Szawel. Skiejby, dwór, pow szawelski, gm. Popielany, o 47 w. od Szawel. Skiejry, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 51 w, od Nowoaleksandrowska, Skidlica Skidzin Skidlewo Skiera Skiejtowskie Bzury Skierbieszów Skierańcie Skiepjowo Skienkowszczyzna Skiemy Skiemiany Skieldycze Skiełdy Skielnisty Skielek Skiejwany Skiejtowskie Bzury Skiejtowskie Bzury, pow. szczuczyński, ob. Bzury, Skiejwany, ob. Skajwany. Skielek al. Szkielek, góra na granicy gm. Łukowicy i Jastrzębia, w pow. limanowskimi na dziale wodnym pot. Jastrzębskiego i Łu kowicy, pod 38 8 40 wsch. dług. g. F. a 49 36 29 płn. szer. g. Wznosi się 753 mt. npm. szt. gen. . Br. G. Skielnisty, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Kurkle. o 29 w. od Wiłkomierza. Skiełdy, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 19 w. od Nowoaleksandrowska. Skieldycze, wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Dubicze, okr. wiejski Nowydwór, o 6 w. od gminy, 51 dusz rewiz. ; należała do dóbr Dubicze, Jankowskich. Skiemiany 1. wś i fol. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , par. Rakiszki, o 46 w. od Nowoaleksandrowska; awuls dóbr Rakiszki. dokupiony z dóbr Abel Pietkiewiczów przez Tyzenhauza. 2. S. , wś kośc. zwana mkiem, pow. wiłkomierski, par. Owanta, gm. Kurkle, o 39 w. od Wiłkomierza, przy trakcie poniewiesko malackim; ma 23 dm. , 249 mk. Posiada kościół drewniany filialny, p. w. N. M. P. , w 1500 r. niewiadomo przez kogo wzniesiony, będący dawniej w zawiadywaniu kś. augustyanów klasztoru widziniskiego. Dobra należą obecnie do Maleckich. Skiemy, wś, pow. szawelski, gm. Skiemy, o 57 w. od Szawel; posiada kaplicę katol. par. Bejsagoła. Skienkowszczyzna, wś włośc, pow, święciański, w 1 okr. pol. , gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra skarbowe Swirany, o 9 w. od gminy, 9 dusz rewiz. Skiepjowo al. Skipel ob. , parochia i cerkiew p. w. Przemienienia Pańskiego, w pow. słuckim. Paroch ma z dawnych zapisów 2 wł. i 3 mr. gruntu i łąk; około 1300 parafian. Skiera 1. młyn, w pow. ostrzeszowskim, o 7 klm. na płd. zach. od Grabowa, nad Rudnicą, dopł. Prosny; par. Doruchów, okr. wiejski Kuźnica Stara, poczta w Bukownicy, st. dr. żeL w Ostrzeszowie Schildberg o 11 1 2 klm. ; ma 1 dm. i 13 mk. 2. S. , ob. Zawada, w pow. ostrzeszowskim, pod Kobyłą Górą. Skierańcie, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 35 w. od Poniewieźa. Skierbieszów, wś, fol. i dobra po obu brzegach rzki Kalinówki Wołucza, Wotyka, pow. zamojski, gm. i par. t. n. , sąd gm. 2 okr. w Starym Zamościu, odl. o 20 w. na płn. od Zamościa, 25 w. od Krasnegostawu, 77 w. od Lublina, 42 w. od Rejowca st. dr. żeL i 46 w. od Hrubieszowa. Leży śród płaskowzgórza, w dolinie rzeki, składa się z trzech części oddzielonych przez rzekę a połączonych mostem, wzniesionym w 1876 r. Dokoła wsi ciągną się wzgórza pokryte lasami liściastemi buki, graby, dęby. Posiada kościół par. kat. , cerkiew, szkołę początkową, dom przytulku dla 4 starców, urząd gm. , młyn wodny, cegielnię, staw na rzece, 170 dm. , 1266 mk. 206 prawosl. , 56 żyd. . W 1827 r. było 161 dm. , 802 mk. S. był w XV w. własnością bisk. chełmskich, którzy tu często przebywali. Przy końcu XVII i na początku XVIII w. w skład dóbr stołowych bisk. chełmskich wchodzą Skierbieszów, Kumów, Pawłów i Sawin, oraz wsie Cieszyn, Kumów, Haliczany, Pobołowice, Wolawce, Koziagóra, Łyszyce i Siedlisko. Biskupi pewnie wznieśli tu obronny zamek. Na miejscu zamku stoi dziś murowany dwór właścicieli a pod nim znajdują się rozległe podziemia z chodnikami podziemnemi, w różnych kierunkach naokoł byłego zamku. Chodniki niektóre mają wyjścia dotąd zachowane w odl. 3 4 w. od dworu. Dotąd też przechowały się ślady dawnego wału otaczającego osadę. Parafię i kościół na lewym brzegu rzeki założyć miał Jan z Opatowic, biskup chełmski w 1426 r. według innych podań Jakub Buczacki w 1502 r. . Obecny murow. kościół, p. w. Wniebowz. Matki Boskiej, pochodzi zapewne z XVIII w. , konsekrowany został w 1743 r. przez bisk. Szembeka. Znajdował się tu także szpital dla ubogich, który spłonął na początku obecnego wieku. Maciej z Łomży, bisk. chełmski, uzyskał u Jana Olbrachta przywilej na lokacyę miasta na prawie niemieckiem, z targami tygodniowemi i jarmarkami. W 1540 r. Zygmunt I wydaje dla S. przywilej na pobor mostowego od wozu parokonnego 1 szeląg, w 3 konie i więcej 1 grosz, od wołu szeląg, od 3 owiec lub kóz 1 obol Lustr. II. , 62. Położona śród lasów, zdala od głównych traktów, nie mogła się ta osada rozwijać pomyślnie. Po pierwszym rozbiorze S. przeszedł pod panowanie austryackie. Dobra biskupie przeszły na własność rządu, a następnie Ś. został własnością hr. Dunin Borkowskich, którzy postarali się o zamianę S. na wieś. W 1885 r. fol. S. własność Mościckich rozl. mr. 1405 gr. or. i ogr. mr. 483, łak mr. 112. past. mr. 25, lasu mr. 766, nieuż. mr. 19; bud. mur. 4, drewn. 13; płodozm. 13polowy, las urządzony, pokłady kamienia wapiennego i budulcowego. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 177, mr. 1677; wś Podhuszczki os. 7, mr. 83; wś Majdan os. 27, mr. 275; wś Drewniki os. 14, mr. 233; wś Marcinówka os. 11, mr. 149; wś Suchodębe os. 5, mr. 40; wś Dulniki al. Adelina os. 3, mr. 10; wś Wójtowstwo os. 4, mr. 43. Par. S. dek. zamojski składają wsi pow. hrubieszowskiego Osiczyna i Wolica Uchańska; pow. zamojskiego Cieszyn, Dębowiec, Drewniki, Huszczka, Iłowiec, Lipiny, Łaziska, Mona Skiereje Skierdzimy Skierkowizna Skierki Skiereszewo Skierele Skierdziny styrek, Marcinówka, Podwysokie, Skierbieszów z Majdanami, Suchodębie, Sławęcin, Sulmice, Wiszenki, Wysokie i Zabytów. Liczy ogółem 2721 dusz; w 1874 r. było 3300 dusz. W skład gminy S. wchodzą Skierbieszów, Barszczówka przys. , Świdy leśnicz. i wsie Cieszyn, Drewniki, Dulnik, Hajowniki, Iłowiec, Lipiny, Łaziska; majdany S. , Żukowski i Szorcowiecki, Marcinówka, Podhuska, Podwysokie, S. , Sławęcin, Suchodębie Skierbieszowskie, Łaziski, Szorcówka, Wójtowstwo i Wysokie. Gmina należy do sądu gra. I okr. w Starym Zamościu, st. poczt. Zamość. Ma obszaru 14, 117 mr. ziemi orn. 6898 mr. , łąk 1781 mr. , pod budynkami 306 mr. , nieuż. 178 mr. , rzeki i błota 46 mr. i lasu 409 mr. . Gleba przeważnie gliniasta z piaskiem, potem popielatka i glina ceglasta. W gminie 2 cerkwie par. S. i Sulmice, kościół katol. , 3 szkoły począt. W niektórych wsiach są pasieki od 5 do 50 pniów. Dwa stawy Monastyrek i S. , 6 młynów wodnych zwyczajnych i 2 cegielnie. Ludność gminy wynosiła w 1879 r. około 3800 dusz 1200 prawosł. , 100 żyd. . T. Żuk. Skierby, fol. rząd. , pow. rossieński, gm. i par. Rossienie, o 1 2 w. od Rossień. Nadany niegdyś dominikanom rossieńskim wraz ze wsią Oleje przez Mikołaja i Adama Stankiewiczów. Skierdupie, wś włośc, pow, maryampolski, gm. Gudele, par. Wejwery, odl. od Maryampola 37 w. , ma 19 dm. , 84 mk. , 9 osad, 103 mr. Wchodziła w skład dóbr Freda. Skierdy, wś włośc. nad Wisłą, o 6 w. powyżej ujścia Narwi, pow. warszawski, gm. Góra, par. Nowydwór, posiada szkołę począt. ; ma 186 mk. , 293 mr. W 1827 r. 15 dm. , 144 mk. Wchodziła w skład dóbr Góra. Skierdzimy 1. fol. szL, pow. wileński, w 4 okr. poL, o 40 w. od Wilna, 1 dm. , 3 mk. kat. 2. S. , wś włośc. nad rz. Wisinczą, pow. wileński, w 5 okr. poL, o 27 w. od Wilna, 3 dm. , 25 mk. kat. 3. S. al. Skierdymy, zaśc, pow. wileński, w 5 okr. poL, gm. Soleczniki, okr. wiejski Jaszuny, o 10 w. od gminy, w 1864 r. 12 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podane 3 zaśc t. n. , o 28 w. od Wilna, mający 1 dm. i 6 mk. kat. ; o 30 w. od Wilna, 1 dm. i 4 mk. t. w. , oraz o 34 w. od Wilna, 1 dm. i 19 mk. t. w. Skierdziny 1. wś, pow. rossieński, gm. Konstantynowo, o 83 w. od Rossień. 2. S. , wś, pow. wilkomierski, gm. Żmujdki, o 27 w od Wiłkomierza. Skiereje, wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Uruskich, Żołądek, o 44 w. od Lidy, 17 dm. , 195 mk. w 1864 r. 67 dusz rewiz. . Skierele, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. Skiereszewo, Skwyryssewo i Skwyrossewo r. 1523, Squieroszewo r. 1579, Skwiroszewo r. 1618, Skierszewo r. 1793, wś i dwór, pow. gnieźnień ski, o 3 klm. na zach. płd. od m. powiat. , mię dzy bitym traktem poznańskim i drogą żela zną; par. kościół św. Wawrzyńca, poczta i st. dr. żel. w Gnieźnie. S. istniało już przed r. 1523; w r. 1579 było tu 4 1 2 łanów os. , 3 za grod. i 1 komor. , a w 1618 r. 9 łan. os. i 2 za grod. ; dziedzicami lub dzierżawcami byli wów czas Jan i Krzysztof Mielęccy; spisy miej scowości z XVIII w. wykazują S. między posiadłościami kapituły gnieźnieńskiej. Wieś ma 12 dym. , 101 mk. 99 kat. , 2 prot. i 205 ha 173 roli, 16 łąk; czysty doch. z ha roli wynosi 12, 14, z ha łąk 12, 92 mrk. Dwór ma 5 dym. , 84 mk. 77 kat. , 7 prot. i 238 ha obszaru 192 roli, 34 łąk; chów owiec i by dła; właścicielem jest Amandus Bloch, da wniej Baranowscy. E. Cal. Skierki, ws, pow. ciechanowski, gm. Bartołdy, par. Przasnysz, odl. 18 w. od Ciechanowa, ma 13 dm. , 83 mk. , 148 mr. W 1827 r. 12 dm. , 90 mk. Według danych z 1866 r. fol. Skierki Skierkowizna miał 409 mr. ; wś S, 38 os. , 208 mr. ; wś Ulatowo Gać 3 os. , 246 mr. Skierkowizna, fol. , pow. przasnyski, gm. KrzynowłogaWielka, par. Przasnysz odl. o 16 w. , ma 4 dm. , 45 mk. , 361 mr. W 1827 r. 1 dm. , 11 mk. Skierniewice, właściwie Skwierniewice, r. 1359 Squirnovicz i Squirznyewicze, 1388 Squirnevicze, miasto powiatowe gub. warszawskiej, nad rz. Skierniewką, zwaną też Jeżówka al. Łupia dopł. Bzury, leży pod 51 56 6 szer. płn. i 37 52 3 dłg. wsch. , odległe od Warszawy 63 w. Posiada kościół par. murowany, synagogę, szpital św. Stanisława na 12 łóżek, dom przytułku dla 12 starców i kalek, szkołę 2klas. męzką i lklas. żeńską, pensyę prywatną żeńską, sąd pokoju okr. VIII, sąd gminny okr. I, urząd powiatowy, straż ogniową ochotniczą, resursę, stacyę drogi żel. warsz. wiedeńskiej, urząd poczt. i telegr. , 388 dm. 80 murow. i 5279 mk. 2587 męż. i 2692 kob. . Z zakładów fabrycznych istnieją browar z prod. na 31, 000 rs. , dystylarnia 2500 rs. , fabryka octu 2732 rs. , fabryka świec i mydła 15, 625 rs. , 13 małych garbarni 70, 000 rs. , dwie fabryki grubego sukna włościańskiego 4250 rs. , cegielnia 3776 rs. . Dochód kasy miejskiej wynosił w 1881 r. 7651 rs. , rozchód 7635 rs. Szpital i dom przytułku miały kapitału zapasowego 31, 173 rs. i żelaznego 576 rs. Przy mieście na lewo od toru drogi żelaznej stoi śród rozległego parku palac cesarski, przy którym, jako w centrze dóbr stanowiących księstwo łowickie, mieści się zarząd tegoż księstwa. W odległości 2 wiorst od parku, pomiędzy rozchodzącemi się torami drogi żelaznej warsz. wiedeńskiej. Skierniewice Skierby Skierdupie Skierdy Skierby i warsz. bydgoskiej, znajduje się po za wsią Skierniewką rozległy zwierzyniec cesarski z dworem myśliwskim i bażantarnią. Stacya dr. żel. warsz. wiedeń. i bydgoskiej zajmuje znaczny obszar gruntów wsi Skierniewki, która stała się przedmieściem Skierniewic, ponieważ prócz domów na pomieszczenie licznej służby kolejowej, stanęło tu kilka willi i domów wynajmowanych na letnie mieszkania. S. zapewne nadane zostały arcybisk. gnieźnieńskim wraz z Łowiczem, jako przyległy obszar leśny. Potwierdzenie posiadłości arcybiskupich przez Innocentego II w 1136 r. wymienia Loviche cum decimis, cum villis et earum incolis Kod. Wielkop. , 7. Wzmagające się zaludnienie tego lesistego obszaru wywołuje rozdział dóbr na dwa klucze łowicki i skierniewicki. W 1359 r. w S. spisany został układ między Ziemowitem, synem Trojdena, ks. mazowieckim, a Jarosławem, arcybiskupem gnieźnień. Akt ten wylicza długi szereg wsi i osad składających klucz skierniewicki Kod. Wielkop. , 1402, 1403, 1404. S. nazwane są wsią. Mikołaj, proboszcz poznański, nadaje tu w 1373 r. wieś, , Voyuczino Jarandowi, kanon. gnieźn. W 1388 r. arcyb. Bodzanta wydaje w S. przywilej na młyn skierniewicki Piotrowi, synowi Mikołaja z Osieka. Dostaje on trzecią miarę i winien trzecią część wydatków na reparacyę ponosić Kod. Wielkop. , 1880. W 1463 r. otrzymuje arcyb. Jan ze Sprowy przywilej Kazimierza Jagiellończyka na założenie miasta na prawie niemieckiem. Pomyślniejszy rozwój drobnej osady poczyna się dopiero w XVII w. , gdy arcybiskupi urządzają tu swą główną niemal rezydencye i przemieszkując przeważnie a niekiedy stale, mogą opiekować się miastem i dawać ludności zarobek przez obsługiwanie licznego dworu i bywających tu gości. Szkołę, szpital i kościół zawdzięczało miasto arcybiskupom. W 1641 r. na prośbę posłów rawskich sejm nadał 4 jarmarki miastu i rozszerzył swobody handlowe mieszkańcom. W 1652 r. chroni się tu przed morowem powietrzem Jan Kazimierz. W 1800 r. było w S. pow. łowicki 164 dm. , 1020 mk. , 78 rzemieślników, w tej liczbie 5 sukienników. W 1827 r. 199 dm. , 1713 mk. ; 1858 r. 191 dm. 26 mur. , 3000 mk. 889 żyd. . Otworzenie kolei warsz. wiedeńskiej a jeszcze więcej pomieszczenie władz powiatowych w 1867 r. , spowodowało wzrost ludności i zamożności miasteczka. Kościół paraf. p. w. św. Jakuba powstał zapewne jeszcze w XIV w. Stał on przed dworem arcybiskupim zapewne tam, gdzie dziś znajduje się kaplica wpuszczona w sztachety parku Na miejsce pierwotnego, zapewne z drzewa, wzniósł w innem miejscu, przy wjeździe do miasta, nowy murowany Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 117. kościół Jakub z Sienna, arcyb. gnieźn. , w 1480 r. Przy kościele ustanowił prepozyturę i kollegium mansyonarzy. Prawo patronatu nadał administratorowi al. staroście klucza skierniewickiego gubernator seu Capitanous. Uposażenie proboszcza, prócz dziesięcin, stanowiły na początku XVI w. place, na których stało 14 domów. Mieszkańcy, choć było to za obrębem miasta, mieli prawo warzenia piwa, bicia bydła i sprzedaży mięsa, a także chleba. Płacili oni proboszczowi po 8 gr. czynszu a ci co warzyli piwo jeszcze po 4 gr. Dwu zagrodników, mających role i łąki, dawali czynszu 15 gr. , trzy kury i dwa dni na miesiąc odrabiali, inni tylko jeden dzień. Folwark arcybiskupi w S. dawał dziesięciny prepozyturze. Wś S. dawała dziesięcinę na stół arcybiskupi a probosz. meszne po 2 korce żyta i 2 korce owsa z łanu. Łany sołtysie dawały 18 gr. mansyonarzom, którzy, w liczbie sześciu, mieli przy kościele domki z placami i pobierali dziesięciny z wsi Długie, Jeziorko, Wągry a potem i Kamion. W skład par. S. w 1521 r. wchodzą miasto i wieś S. , Mokra, Sierakowice, Bełchów, Ruda, Samice, Kamion, Miedniewice, Pamiętna i młyn Dębski. Gdy w 1649 r. arcyb. Maciej Łubieński założył kościół i nową parafię w Bełchowie, oddzielił dla niej od par. skierniewickiej wsi Sierakowice, Polesie, Dzierzgów, Tarnówek, Borowiny, Stelnicę. Gdy kościół w S, popadł w ruinę, wzniósł w 1781 arcyb. Ostrowski nowy, obecny kościół, w stylu francuskiego klasycyzmu, z główną nawą w kształcie rotundy. Wnętrze starannie ozdobione i dobrze dotąd utrzymane. W trzech ołtarzach obrazy dobrego pędzla. W szczycie sklepienia malowidło przedstawiające Matkę Boską rozpościerającą płaszcz opiekuńczy. Przy wielkim ołtarzu portret Stanisława Augusta. Najwięcej na siebie zwraca uwagę okazały pomnik fundatora, umieszczony na prawo od wejscia. Na kamiennej podstawie, z grobową tablicą, stoi obelisk marmurowy, z oznakami godności arcybiskupiej a u stóp jego, obok urny stojącej na środku podstawy, archanioł z trąbą zmartwychwstania i drugi anioł opłakujący zgon zmarłego, którego serce mieści się w kamiennej trumnie stojącej pod kościołem. Przed kościołem stoi figura Matki Boskiej, umieszczona pierwotnie w 1731 r. przed pałacem przez arcyb. Potockiego a przeniesiona przez Ostrowskiego. Ten ostatni wystawił w pobliżu kościoła domki murowane dla księży. Jeden z nich obecnie stanowi pomieszczenie szkoły miejskiej. Ostrowski probostwo skierniewickie przeznaczył na uposażenie utworzonej przez siebie sufraganii łowickiej. Drugi kościół p. w. św. Stanisława, dziś cmentarny, fundował wraz ze szpitalem, arcyb. Zbigniew 43 Skierniewice Olesnicki. Przy kościele przebywał prebendarz. Obecny, murowany, pochodzi z 1720 r. Podobno arcyb. Łaski założył drugi szpital z kościołkiem św. Rocha. Fundacya ta jednak widocznie wkrótce upadła. Wizytacya z 1609 r. nie wspomina nic o tym kościołku. Szkołę założył przy kościele arcyb. Jan Przerębski i na kierownika jej powołał głośnego z nauki Benedykta Herbesta w 1560 r. O dalszem jej istnieniu brak wiadomości. Przeniesienie stolicy królewskiej do Warszawy spowodowało częstsze i dłuższe przebywanie arcybiskupów w tutejszym dworze i pobudziło ich następnie do wzniesienia okazalszej i wygodniejszej rezydencyi. Wojciech Baranowski rozpoczął budowę pałacu, który ukończył jego następca Wawrzyniec Gębicki 1619 r. . Gmach ten obszerny, mieszczący kaplicę, kilka sal i kilkanaście komnat, rozszerzył i odnowił w 1762 r. Władysław Łubieński. Pałac otaczały oficyny, kuchnie, wozownie, stajnie, austerya i rozległy ogród włoski. Najświetniejszą była ta rezydencya za Stanisława Szembeka 1721, Teodora Potockiego i Krzysztofa Szembeka. S. stają się wtedy niemal stolicą państwa, na dworze arcybiskupim rozstrzygają się nieraz sprawy kraju. Panowie i szlachta zapełniają komnaty pałacu. Ostatnim z prymasów zamieszkujących ten pałac był Ignacy Krasicki, który tu na schyłku życia redagował pisemko Co tydzień 1798 r. . Klucz skierniewicki dóbr arcybiskupich w dokum. z XV w. nosi nazwę tenuta Squiernyevicensis ob. Lib. Ben. Łaskiego, II, 523, 533, później występuje już jako, , clavis ibid. , II, 549. Miał on osobnych administratorów gubernatores, capitanei. W skład klucza tego wchodziły folwarki skierniewicki, topolski, stachlewski, korabski, makowski; wsi Skierniewicka Wieś, Miedniewice, Mokre, Stachlew, Makowska Wola, Maków, Sierakowice, Samice, Kawęczyn, Zapady, Godzianów; wójtowstwa Pamiętna, Krężce; wieś Płyćwia; wójtowstwa Świętne i Nowaki; wsi Dąbrowice i Słonków. W dobrach tych było do 300 włók ziemi ornej, prócz lasów, łąk i wielkich stawów. Zabrane przez rząd pruski, zostały następnie nadane przez Napoleona marszałkowi Davoust. W 1814 r. weszły znowu w skład dóbr narodowych a następnie wcielone zostały do dóbr księstwa łowickiego, nadanego w. ks. Konstantemu i jego małżonce. Jako własność cesarska, pałac skierniewicki został oddany czasowo na pomieszkanie feldmarszałkowi Barjatyńskiemu około 1870 r. , który przyczynił się wielce do upiększenia parku. W 1884 r. we wrześniu pałac tutejszy był miejscem głośnego podówczas zjazdu trzech cesarzów Rossyi, Austryi i Niemiec, którym towarzyszyli ministrowie i różni dostojnicy. Historye S. opracował Jul. Bartoszewicz w Księdze Świata 1859, II, 45, 117. Ob. Tyg. Illustr. z 1872 r. , Nr. 225. O szkołach pisze Łukaszewicz III, 513. Skierniewicki powiat gub. warszawskiej, utworzony w 1867 r. z części dawnego pow. rawskiego, ma 13, 86 mil al. 670, 5 wiorst kwadr. Graniczy od północy z pow. łowickim i błońskim, od wschodu z błońskim i częścią grójeckiego, od połud. z rawskim gub. piotrkowska, od zachodu z brzezińskim i łowickim. Obszar powiatu leży częścią północną w pasie środkowych dolin a południową wchodzi na obszar wyżyn małopolskich. Największe wzniesienia do 700 stóp i wyżej występują w zachodniej i połud. zachod. części powiatu, w postaci piaszczystogliniastych wzgórz pooddzielanych głębokiemi wąwozami, wyżłobionemi przez wody wiosenne. Śród tego wyniosłego tarasu, z ubogą glebą i roślinnością, mieści się wieś i st. dr. żel. Płyćwia. Wody wyżyny uprowadza Skierniewka i jej dopływ Jeżówka. Środkową częśó powiatu przerzynają w kierunku z połud. wschodu ku półn. zachodowi rzeczki Skierniewka i Rawka, płynące niemal równolegle w odległości 6 do 8 wiorst. Obszar cały pokrywały niegdyś wielkie puszcze bolimowska i korabiewska. Zachodnia i połud. zachodnia częśó obszaru należała od XII w. do arcybiskupów, gnieźnieńskich, puszcze półn. wschodniej połowy były własnością książęcą. Ztąd przeważna część osad jest późnego, najnowszego pochodzenia. Gleba żytnia, piaszczysta, w okolicach Płyćwi rozległy obszar nieużytków. Prócz lasów należących do dóbr cesarskich ks. łowickiego było w 1880 r. 3496 mr. lasów prywatnych nieurządzonych, 2085 mr. urządzonych, 735 mr. wyciętych i zasianych, 901 mr. niezadrzewionych po wycięciu, 435 mr. oddanych włościanom za serwituty, 23 mr. dawnych włościańskich. Sady dworskie zajmowały 96 mr. , włościańskie 103 mr. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty, stanowi właściwie tylko gałęź gospodarstwa rolnego. Około 1880 r. było w powiecie 4 gorzelnie z produkcyą na 230, 216 rs. , 7 olejarni z prod. na 2840 rs. i 34 młynów i wiatraków. Główną drogą komunikacyjną jest droga żel. warsz. wiedeńska, przerzynająca północnozachodnią część powiatu na długości 30 w. , ze stacyami w Skierniewicach i Płyćwi Radziwiłłów i Rogów w pobliżu granic powiatu. W Skierniewicach oddziela się od tej drogi odnoga do Łowicza, przedłużona następnie pod nazwą drogi żel. bydgoskiej. Prócz tego w kierunku z zachodu ku połud. wschodowi przecina powiat droga bita oddzielająca się od szosy warszawskołowickiej i dążąca na Łyszkowice, Skierniewice do Rawy. Przez połud. zachodnia Skierniewice Skiersynie Skiery Skierniewka Skierniewka Skierniewo Skierpiejewo Skiersabole Skiersielniki część obszaru przechodzi droga bita z Rawy na Głuchów do Jeżowa pow. brzeziński. Ludność powiatu z 32, 910 w 1867 r. wzrosła do 45, 297 1885 r. . W 1883 r. było w po wiecie, prócz dwóch szkół w Skierniewicach, jeszcze 19 we wsiach Białynin, Godzianów, Głuchów, Franciszkany, Janisławice, Kocha nów, Korabiewska Puszcza, Krzyżaki, Lipce, Maków, Miedniewice, Mokra, Pękoszewska Wola, Rawa Stara, Samice, Słupia, Wysokienice. Pod względem kościelnym powiat sta nowi dekanat dyecezyi warszawskiej, skła dający się z 13 parafii Białynin, Chojnata, Głuchów, Godzianów, Janisławice, Jeruzal, Lipce, Maków, Rawa Stara, Skierniewice, Słupia, Wysokienice i Żelazna. Pod wzglę dem sądowym dzieli się na jeden okrąg sądu pokoju w Skierniewicach i dwa okręgi sądów gminnych Dębowa Góra i Chrzczonowice. Kantor pocztowy i st. telegr. jedna w Skier niewicach, st. telegr. kolejowa w Płyćwi. Pod względem administracyjnym rozdziela się po wiat na jedno miasto i 8 gmin Dębowa Góra, Doleck, Głuchów, Grzymki, Korabiewice, Ko wiesy, Skierniewka, Słupia. Br. G. Skierniewka al. Łupia, rzeczka, powstaje śród wyżyny pod Głuchowem, w pow. skier niewickim na granicy rawskiego, płynie w kierunku półn. wschodnim pod Michowicami, Wolą Wysoką, Żelazną, Rzędkowem, Strzybogą; skręca ku zach. północnemu, pły nie pod Skierniewicami, Mokrą, wchodzi w po wiat łowicki, dążąc przez Sierakowice, Bełchów, Dzierzgów, Bobrowniki, Arkadyą da wniej Łupia, za Mysłakowem, na wschód od Łowicza, wpada do Bzury z prawego brzegu. Pod Wolą Wysoką przyjmuje z lewego brze gu Jeżówkę. Br. Ch. Skierniewka Prawa i Lewa, dwie wsi i os. dr. żel. warsz. wiedeń. , pow. skierniewicki, gm. Skierniewka, par. Skierniewice. S. Prawa leży nad rz. Skierniewką, na północ od Skierniewic, przy drodze bitej do Łowicza. Na jej obszarze znajduje się stacya dr. żel Skierniewice, przy której utworzyła się ludna osada, liczne wille i domki. Obszar włościański obejmuje 519 mr. , obszar gruntów należących do innych klas ludności 840 mr. Ludność przechodzi zapewne 1000 głów. Częśó położona pomiędzy miastem, parkiem a linią dr. żel. zapewne zostanie wcielona w obręb miasta, z którem się łączy. S. lewa leży o 2 wiorst od poprzedniej, na zachód od miasta, pomiędzy rozchodzącemi się liniami dróg żel. warsz. wiedeńs. i warsz. bydgos. a obszarem zwierzyńca cesarskiego, przy drodze bitej do Łyszkowic prowadzącej, ma 649 mr. włośc, 48 mr. innych właścicieli i do 600 mk. Mieści się tu urząd gm. W 1827 r. na obszarze obu wsi było 57 dm. , 487 mk. S. gmina należy do sądu gm. okr. i w Dębowej Górze, ma 29, 896 mr. obszaru i 7759 mk. 1867 r. . Br. Ch. Skierniewo, fol. szl. , pow, trocki, w 4 okr. poL, 70 w. od Trok, 1 dm. , 13 mk. katol. Skierpiejewo, kol. włośc, pow. wyłkowyski, gm. Bartniki, par. Łankieliszki, odl. od Wyłkowyszek 8 w. , ma 21 dm. , 163 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 191 mk. Pomiędzy osadami jest większa kolonia Skierpiejewo, powstała z połączenia uwłaszczonych osad, mająca 114 mr. 72 mr. roli i 8 budynków. Skiersabole al. Skiersaboła, okolica szlach. w spisie z 1864 r. zaśc, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Troki, okr. wiejski Michniszki, o 7 w. od Trok, ma 2 dm. , 13 mk. katol. W 1850 r. własność Kurmina, miała 100 dzies. obszaru. Skiersielniki, wś włośc, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. Sumiliszki, okr. wiejski Korkuciany, o 6 w. od gminy, 34 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Postrów. Skiersinie, wś, pow. wileński, w 1 okr. poL, gm. Rzesza, okr. wiejski i dobra spad kobierców ks. Witgensteina, Welki, o 6 w, od gminy a 7 w. od Wilna, ma 4 dm. , 26 mk. katol. podług spisu z 1864 r. 24 dusz re wiz. . J. Krz, Skiersobole 1. wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. od Maryam pola 35 w. , ma 36 dm. , 266 mk. W 1827 r. było 16 dm, 160 mk. 2. S. Rządowe, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwa rya, odl. od Kalwaryi 6 w. , ma 12 dm. , 64 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 93 mk. 3. S. Tatarskie, wś i fol. , pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya, odl. od Kalwaryi 9 w. ; wś ma 17 dm. , 121 mk. ; fol. 5 dm. , 63 mk. W 1827 r. . było 12 dm. , 121 mk. W 1888 rfol. Skiersobole rozl. mr. 420 gr. or. i ogr. mr. 335, łąk mr. 79, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 18. W skład dóbr poprzednio wcho dziły wś S. os. 16, mr. 116; wś Juniszki os. 6, mr. 167; wś Paleńszczyzna os. 6, mr. 195; wś Szarkowszczyzna os. 1, mr. 47; wś Troki Traki os. 4, mr. 2; wś Bruki os. 5, mr. 112. 4. S. , os. , pow. sejneński, gm. i par. Święto Jeziory. Br. Ch. Skiersobole, zaśc szlach. , pow. wileński, w 4 okr. poL, o 26 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. Skiersynie, ws, pow. wiłkomierski, par. Uciany, uwłaszczona od dóbr Syrutany; w najnowszym spisie niepodana. Skiertyniki, wś, pow. szawelski, gm. Popielany, o 46 w. od Szawel. Skiery 1. wś nad rz. Wilią, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki, okr. wiejski i dobra, dawniej Montwiłów, następnie Piłsudzkich, Ksaweryn, o 14 w. od gminy a 58 w. od Wilna, ma 6 dm. , 44 mk. katol. w 1864 r. Skiersinie Skiersobole Skiertyniki Skina Skierynie 19 dusz rewiz. . 2. S. , zaśc, pow. szawelski, gm. Żagory, o 67 w. od Szawel. 3. S. , wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 36 w. od Telsz. J. Krz. Skierynie, dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. Skieryszki, wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 22 w. od Rossień. Skierż, potok w pow. trockim, pod wsią Pogręda. Skieslauken, wieś, pow. labiewski, st. poczt. Mehlawischken, 163 ha, 17 dm. , 72 mk. 2. S. , wś, pow. nizinny, st. p. Skaisgirren, 105 ha, 14 dm. , 72 mk. Skietery 1. wś nad rz. Musą, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki, okr. wiejski i dobra hr. Platerów Bortkuszki, o 6 w. od gminy a 38 w. od Wilna, ma 11 dm. , 108 mk. w 1864 r. 42 dusz rewiz. . 2. S. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 38 w. od Poniewieźa. Skiknie, wś i dobra, pow. szawelski, gm. Kruki, o 56 w. od Szawel. Skilczyna, las nad pot. Korowym, w gm. Szeszor, pow. kosowski. na płn. wsch. pochy łości pasma Karmatury; na płn. wsch. nad la sem szczyt lesisty Pasieczny 694 mt. . Wzniesienie lasu 550 mt. npm. Br. G. Skilwiany 1. wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. 2. S. , wś, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 46 w. od Szawel. Skiłówka, ob. Szkilówka, Skina, osada fabryczna nad rz. Olszanką, pow. lepelski, posiada młyn wodny krupczatny i fabrykę tektur żółtych, założoną w 1886 r. przez właściciela Wincentego Wołodkowicza. S. stanowi attyn. obszernych dóbr Smolaniec. A. K. Ł. Skinajki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 32 w. od Nowoaleksandrowska. Skindeliszki, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 29 w. , ma 8 dm. , 46 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 88 mk. Skinder, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Trofimówka, o 30 w. od Sokółki. Skinderyszki 1. zaśc. szl. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 38 w. od Wilna, 2 dm. , 9 mk. katol. 2. S. , dobra i os. młyn. nad Szuszwą, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 53 w. od Kowna. Skipcza, mylnie Skibcze, w 1530 r. Skyepcze, wś nad Jaromirką, dopł. Smotrycza, pow. kamieniecki, okr. pol. i gm. Kupin, par. katol. i sąd Gródek, o 35 w. od Jarmoliniec, ma 165 osad, 1144 mk. wraz ze Słobódką, 1185 dzies. ziemi włośc, 2603 dworskiej, 45 cerkiewnej. Cerkiew p, w. Podwyższenia Krzyża Św. , wzniesiona w 1758 r. , ma 1058 parafian. Duże lasy, obecnie wyniszczone. W 1530 r. wś Skyepcze miała 3 łany uprawne; w 1565 r. należała do Herburtów i sukceso rów Swierzca Swyercz i miała 5 łanów uprawnych Jabłonowski, Źródła dziej. . Około 1725 r. część w S. należała do Radzimińskich. W 1743 r. Rudziński sprzedał ją ze Słobódką Skipecką Czartoryskiemu, wwdzie ruskiemu. W ostatnich czasach należała do Grabianków, Gejsmerów i Jaroszyńskich. Dr. M. Skipecka al. Skipczańska Słobódka, nad rz, Jaromirką, pow. kamieniecki, okr. poL i gm. Kupin, par. Smotrycz, ma 48 osad; cerkiew. Należała do Teresy Grabianczyny, sściny liwskiej. X M. O. Skipelj, fol. nad rz. Morocz, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm, i par. katol. Cim kowicze, o 4 w. na płn. od Cimkowicz, ma 45 1 3 włók; należy do ordynacyi nieświeskiej; grunta i łąki wyborne, miejscowość lekko fa liste. Por. Skiepiowo, A. Jel. Skipiecie, ws, pow. telszewski, w 2 okr. poL, o 50 w. od Telsz. Skipinie, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 64 w. od Nowoaleksandrowska. Skipirowicze, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna, o 28 w. od Słonima. Skiporowcy al. Sciporowcy, białoruskie Skiparoucy al. Siporaucy, zwane też Pohorełka, wś i fol. w pobliżu rz. Wołmy, pow. miński, w 2 okr. poL rakowskim, gm. Iwieniec, przy drodze z Iwieńca do Siwicy. Wieś ma os. 14; grunta lekkie. A. Jel. Skirała, dwór, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 31 w. od Poniewieża. Skirany 1. wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 70 w. od Poniewieża. 2. S. al. Kroszty, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Poniewieża. Skiraziame, w spisie mylnie Skirozieme, wś, pow. rossieński, gm. Sartyniki, par. Wojnuta, o 87 w. od Rossień. Skirbst 1. wyb. , pow. nizinny, st. pczt. Neukirch, 2 dm. , 18 mk. 2. S. Adl. Gr. , dobra ryc, tamże, 238 ha, 11 dm. , 66 mk. 3. S. Kl. , wś, tamże, 80 ha, 3 dm. , 33 mk. 4. S. Koellm, wś, tamże, 135 ha; 11 dm. , 61 mk, 5. S. Wiesen, wyb. przy wsi Stobingen, tamże, 4 dm. , 31 mk. Ad. N. Skirdojnie, wś, pow. rossieński, paraf. chwejdańska. Skirdyczna, rzeczka w pow. święciańskim, przepływa pod mkiem Korkorzyszki. Skirdysz, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 34 w. od Wiłkomierza. Skirdzimy 1. wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Kucewicze, okr. wiejski Skirdzimy, o 4 w. od gminy a 17 w. od Oszmia Skirdzimy Skirdysz Skirdyczna Skirdojnie Skirbst Skiraziame Skirany Skirała Skiporowcy Skipirowicze Skipinie Skipiecie Skipelj Skipecka Skipcza Skinderyszki Skinder Skindeliszki Skinajki Skiłówka Skilwiany Skilczyna Skiknie Skietery Skieslauken Skierż Skieryszki Skierynie Skirle ny, ma 6 dm. , 3 mk. prawosł. i 58 katol. w spisie z 1864 r. podano 18 dusz rewiz. w części należącej do Raczkiewiczów, w czę ści zaś należącej do dóbr Nowosiółki hr. Czapskich niepodane cyfry. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Skirdzimy, Czerkasy, Czyżyszki, Padziewicze, Kutorowszczyzna, Montuciszki, Mirkieliszki, Ordasza, Ponara, Waszynniki, Wojtasze i Zienowszczyzna, w ogóle 209 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. 2. S. , wś w spisie z 1866 r. zaśc, pow. wa loński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany, okr. wiejski i dobra Brzostowskich Podworańce, o 12 w. od gminy a 65 w. od Wilna, ma 3 dm. , 32 mk. katol. 17 dusz rewiz. . J. Krz. Skirele 1. wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Jasiewo, okr. wiejski Słowiki Sołowji, o 4 w. od gminy a 41 w. od Swięcian, ma 12 dm. , 2 mk. prawosŁ, 133 katol. i 5 starowier. w 1864 r. 43 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Zahacz. 2. S. al. Skirle, obręb, u Buszyńskiego wś, pow. rossieński, gm. Mańkuny, par. Girtakol, o 11 w. od Rossień. Skireliszki, wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. Hoduciszki, okr. wiejski Stojaciszki, o 20 w. od Święcian, ma 5 dm. , 32 mk. katol. w 1864 r. 13 dusz rewiz. . Skirkiszki, wś, pow. władysławowski, gm. Gryszkabuda, par. Pilwiszki, odl. od Władysławowa 22 w. , ma 4 dm. , 45 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 37 mk. Skirkuny, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka Buda, odl. od Władysławowa 31 w. , ma 5 dm. , 50 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 28 mk. , par. Sapieżyszki. Skirlack 1. Gross, ws, pow. darkiejmski, st. p. Trempen, 400 ha, 82 dm. , 341 mk. 2. S. Klein, wś, tamże, 370 ha, 55 dm. , 273 mk. Skirlany, wś włośc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Traszkuny, o 11 w. od gminy a 36 w. od Wilna, ma 8 dm. , 78 mk. katol. w 1864 r. 46 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Giejany. W 1769 r. własność Kazimierza i Franciszki z Hłasków Pakoszów, którzy sprzedają Leonowi Soroce, pułkow. oszmiańskiemu. Skirle, ob. Skirele. Skirmanówka, zaginiona osada we włości Zasławskiej, w dzisiejszym pow. zasławskim. Skirmentyszki, wś włośc, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra skarbo we Jewie, o 6 w. od gminy, 19 dusz rewiz. Skirmonty, folw. , pow. rossieński, gm. Mankuny, o 23 w. od Rossień. Skirmontyszki 1. dobra, pow. kowieński, w 2 okr. pol, o 78 w. od Kowna. 2. S. , obręb, u Buszyńskiego dwór, pow. rossieński, gm. Mańkuny, par. Betygoła, o 19 w. od Rossień, w 1862 r. własność Nowickiego. Skirmunciszki, fol. pryw. , pow. oszmiański, w okr. poL, o 17 w. od Oszmiany, 15 mk. Skirmuntowo 1. zaśc szl. , pow. oszmiań ski, w 1 okr. pol. , o 16 w. od Oszmiany, 1 dm. , 12 mk. katol. 2. S. , wś i fol. nad bezim. dopł. Usy, pow. miński, w okolicy pomiędzy wsią Wiertniki i fol. Janowo. Wś ma 11 os. ; folwark, od 1866 r. własność Czaj czyńskich, ma około 19 włók; propinacya czyni do 600 rs. Miejscowość mocno falista, grunta szczer kowe. A. Jel. Skirno, dobra, pow. nowoaleksandrowski, dawniej attyn. Dryświat Łopacińskich, dziś własność Adama Chodźki, mają 620 dzies. ziemi dworskiej. Skirpeławka, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Towiany, o 9 w. od Wiłkomierza. Skirpiecie, wś, pow. telszewski, w 1 okr. poL, o 16 1 2 w. od Telsz. Skirpstowa Papiszki, os. włośc, pow. maryampolski, gm. i par. Aleksota, odl. 54 w. od Maryampola, ma 176 mr. 75 mr. roli, 40 mr. lasu, 14 mr. łąk, 11 bud. drewn. Skirptyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny, odl. od Maryampola 27 w. , ma 26 dm. , 129 mk W 1827 r. było 7 dm. , 75 mk. Skirrabude, wyb. przy wsi Kowalkach, pow. gołdapski. Skirsa, rzeczka w gub. kowieńskiej, prawy dopływ rz, Sussej, praw. dopł. Niemna. Skirścinie al. Skirstyny, wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Polany, okr. wiejski Dziegieniewo, o 7 w. od gminy a 14 w. od Oszmiany, ma 5 dm, 31 mk. katol. w 1864 r. 17 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Tołociszki. Skirstymoń, żmujdz. Skirstimonis, mko rząd, nad Niemnem, pow. rossieński, gm. Jurburg, o 38 w. na płd. wschód od Rossień. W 1859 r. 55 dm. , 497 mk. , kościół katol. paraf. p. w. św. Jerzego, wzniesiony w 1636 r. przez Władysława IV. Par. katol. , dekanatu wielońskiego, 4558 dusz; kaplica na folw. Zamek Niegdyś S. stanowił sstwo niegrodowe, leżące w pow. wielońskim. Podług spisów podskarbińskich z 1569 r. pierwotnie dobra te należały do ekonomii stołu królewskiego, następnie przemienione na sstwo, były w 1771 r. w posiadaniu Medekszy, który opłacał z niego 1099 złp. 18 gr. kwarty. Składało się wówczas z mka S. z zamkiem i przyległościami. Na sejmie w 1717 r. Stany Rzpltej wyznaczyły oddzielną komisyą do ustalenia granic sstwa wielońskiego i skirstymońskiego. Jest to prawdopodobnie dawny zamek krzyżacki, zwany w kronikach Christmemel, Kirsmemel u Wiganda, Trismemel i Trinsteml, zbudowany w 1313 r. przez Karola Beffart z Trewiru, w. mistrza Krzyżaków. Po skończe Skirele Skireliszki Skirsa Skirrabude Skirptyszki Skirpstowa Papiszki Skirpiecie Skirpeławka Skirno Skirmuntowo Skirmunciszki Skirmontyszki Skirmonty Skirmentyszki Skirmanówka Skirkiszki Skirkuny Skirlack Skirlany Skirele Skirstymoń Skirścinie Skirwint Skirtiańska Rudnia Skirtiańska Rudnia niu budowy z wielką uroczystością poświęcony. Pierwszym komturem został brat zakonny Gondolf von Brundelen. Nowy ton zamek wytrzymał w 1314 r. siedmnastodniowe oblężenie przez w. ks. Witenesa, który w końcu musiał z niczem od niego odstąpić. W 1328 r. Krzyżacy opuścili zamek, bądź to dla niedogodności położenia, bądź dla mocnego trzęsienia ziemi, które w tym czasie miało się przytrafić, najpewniej jednak z powodu usunięcia się podmytej przez rzekę góry, i wznieśli warownią na innem miejscu. Później jednak miejsce to znowu było w posiadaniu Krzyżaków, tutaj bowiem zawarto w 1431 r. traktat między Swidrygajłą a w. mistrzem Pawłem Rusdorfem, potwierdzający granice Żmujdzi, ustanowione za Witolda. Dotychczas przechowały się szczątki zamku krzyżackiego, z wyniosłemi po rogach wieżami. Skirtiańska Rudnia, pow. żytomierski, ob. Rudnia 68. Skirucie, wś, pow. rossieński, par. lidowiańska. Skirwint, jedna z odnóg Rusy, ob. Skirwith. Skirwietell 1. wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Ruś, 770 ha, 274 dm. , 992 mk. 2 S. Krandt, wyb. , tamże, 5 dm. , 26 mk. Skirwith, rzeka, ramię Rusy, odłączająca się od niej w pobliżu wsi Ruś. Płynie w kierunku zach. półn. i wpada pięciu ujściami, przez co tworzy cztery wysepki żuławy, do Kuryjskiej zatoki. Ma dwie rzeczki poboczne Pokalnę i Warusę. Skirwith 1. wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Ruś, 744 ha, 170 dm. , 651 mk. 2. S. , leśn. , tamże, w nadleśnictwie Ibenhorst. Skirwojnie 1. okolica, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 71 w. od Kowna. 2. S. , wś i okolica szlachecka, pow. rossieński, par. betygolska. Skiry 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 69 w. od Nowoaleksandrowska. 2. S. , dobra, pow. rossieński, gm. Mankuny, par. Girtakol, o 11 w. od Rossień, w 1862 r. własność Billewiczów. Skiskelwicze, dwór, pow. szawelski, gm. Łukniki, o 57 w. od Szawel. Skitek 1. z Daniłówką i Dranówką al. Kożuchówką Małą, wś nad rzką Bobrycą, pow. kijowski. w 3 okr. poL, gm. Hlewacha. Wieś S. , odległa o 30 w. od Kijowa a 6 w. na płd. od Zaborza Zaborja, leży nad dopływem Bobrycy i ma 366 mk. podług Pochilewicza 600 mk. praw. i 40 żydów; Daniłówka, stanowiąca częśó wsi i oddzielona niewielką polaną, odl. o 29 w. od Kijowa, ma 416 mk. , Dranówka zaś al. Kożuchówka Mala, położona na lewym brzegu Bobrycy i odległa o 34 w. od Kijowa, ma 264 mk. Podług Pochilewicza wyd. z 1887 r. Daniłówka i Dranówka mają 790 mk. Włościanie w 8. uwłaszczeni zostali na 785 dzies. , z opłatą 754, 07 rs. rocznie, w Daniłówce na 825 dz. , z opłatą 856, 01 rs. , w Dranówce na 566 dz. , z opłatą 602, 37 rs. rocznie. W S. odbywa się nieznaczny jarmark w dzień św. Onufrego. Znajduje się tu również cerkiew paraf. drewniana p. w. św. Onufrego, wzniesiona w 1705 r. przez episk. perejasławskiego Zacharyasza Korniłowicza, uposażona 52 dzies. ziemi. Podług podania miejscowego na miejscu dzisiejszej Daniłówki znajdowało się niegdyś mto Daniłowo. Na wyniosłem miejscu na prawym brzegu Bobrycy stał klasztor dominikanów a w pobliżu, na równinie, cerkiew prawosławna, w miejscu zwanem dziś cerkowiszczem. Zarówno klasztor jak i cerkiew nieistniały już w 1667 r. O pół wiorsty na wschód od Daniłówki znajduje się pagórek śród błota, na którym są ślady okopów, sypanych ręką ludzką, niewiadomo jednak przez kogo i w jakim celu. W 1636 r. Daniłówkę wraz z Sołtanówką Małą sprzedał Jan Sołtan za 9000 złp. Stefanowi Aksakowi, sędziemu kijowskiemu. Za czasów Chmielnickiego wsie te zostały nadane monasterowi michajłowskiemu w Kijowie, co potwierdza uniwersał hetmana Mazepy z d. 25 sierpnia 1699 r. W tym czasie w Daniłowce staraniem b. ihumena michajłowskiego a późniejszego episkopa perejasławskiego Zacharyasza Korniłowicza założony został monaster skit, zależny od monasteru michajłowskiego w Kijowie, uposażony wsiami Daniłówką i Zaborzem i zamknięty w połowie zeszłego. wieku, przyczem znajdujących się w nim wówczas 30 monachów rozmieszczono po innych monasterach. Korniłowicz wzniósł w Skicie dwie cerkwie p. w. św. Zacharyasza, rozebraną w 1804 r. , oraz p. w. św. Onufrego, zamienioną na parafialną. 0 7 w. na zachód od S. , nad rzeką Irpeniem znajduje się uroczysko Kładowo, w którem podług podania również wzniesiony był monaster, niewiadomo jednak kiedy założony i kiedy przestał istnieć. Pozostały tylko rumowiska i pieczara dość rozległa. 2. S. al. Skitki, wś nad rzką Pohanką, pow. lipowiecki, w 2 okr. pol. , gm. Lipowiec, o 7 w. na wschód od Lipowca, ma 577 mk. podług Pochilewicza w 1863 r. 606 mk. ; ziemi wraz ze wsią Chorosza 1571 dzies. Posiada cerkiew drewnianą, Bohosłowską, wzniesioną w 1845 r. przez dziedzica Bartoszewickiego, na miejsce dawniejszej, popadłej w ruinę. Do parafii należą wsi Chorosza i Teklinówka. Własność niegdyś hr. Strutyńskich, następnie Bartoszewickich. J. Krz. Skitten, ws, pow. frydlądzki, st. p. Bartoszyce, 602 ha, 77 dm. , 372 mk. Skitten Skitek Skiskelwicze Skiry Skirwojnie Skirwith Skirwietell Skirucie Sklawcze Składana Skład Sklimeńce Sklęczki Sklęczka Sklewście Skleryszki Sklepowej Sklepisk Skleniec Sklenice Sklenarka Sklawście Sklarzyszki Sklarek Sklapów Skittlauken, wś, pow. morąski, st. p. Saalfeld, 201 ha, 10 dm. , 48 mk. Skitury, wś, pow. kalwaryjski, gm. Krasna, par. Simno, odl. od Kalwaryi 29 w. , ma 25 dm. , 143 mk. W 1827 r. było 24 dm. , 178 mk. Skiwiszki, zaśc. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. poL, o 29 w. od Szczuczyna, 6 mk. Skiwy, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Narojki, o 41 w. od Bielska. Skjarboszcz, wś z kośc. paraf. ewang. , na Dolnych Łużycach, w pow. kalawskim. Niemczenie czyni tu szybkie postępy. Sklapów, fol. , pow. mohylewski, posiada gorzelnię, zatrudniającą 6 ludzi, wyrabiającą 190, 530 st. spirytusu i dającą 1722 rs. dochodu; dziedzictwo niegdyś Dzierożyńskich, dziś własność Hrebnickich. Sklarek, os. , pow. wieluński, gm. i par. Czastary, odl. od Wielunia 19 w. Sklarzyszki al. Sklaryszki 1. wś, pow. wi leński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Nie menczyn, o 7 1 2 w. od gminy a 30 w. od Wil na, ma 8 dm. , 53 mk. katol. w 1864 r. 40 dusz rewiz. ; należy do dóbr Czarnydwór, Par czewskich. 2. S. , zaśc. nad jez. Styrnie, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. okr. wiejski Biebrusy, o 7 w. od gminy a 59 w. od Wilna, ma 2 dm. , 31 mk. kat. w 1864 r. 17 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbo wych Inturki. 3. S, zaśc. włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 71 w. od Wilna, 2 dm. , 14 mk. katol. J. Krz. Sklawcze, wś i fol. z przyl. Kobyliszki, pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. 13 w. od Wyłkowyszek. W 1853 r. fol. miał 359 mr. , obecnie jest 5 dm. , 71 mk. Sklawście 1. wś, pow. rossieński gm. Erżwiłek, o 28 w. od Rossień. 2. S. , wś, pow. telszewski, w 2 okr. poL, o 52 w. od Telsz. 3. S. , wś, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 16 w. od Telsz. Sklenarka al. Sklenarczyk, potok, ob. Szklenarka al. Szklenarczyk. Sklenice al. Szklenice, os. , pow. lipnowski, gm. Osówka, par. Czernikowo. Skleniec al, Szkleniec, potok, w opisie wsi Mikuszowic t V, str. 416 podany mylnie pod nazwą Suleniec, powstaje na płd. stoku góry Łysej 660 mt, ; płynie na płd. zach. wzdłuż granicy Mikuszowic i Wilkowic pow, bialski i wpada do potoku od Wilkowic nad pływającego a uchodzącego poniżej ujścia Skleńca do Białej. Ujście 400 mt. npm. szt. gen. . W czasie wylewów zrządza znaczne szkody. Długość biegu 2 klm. Br. G. Sklepisk, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol. gm, Romanówka, o 28 w. od Sokółki. Sklepowej niem. Kellersee, jezioro pod Smolągiem, pow. starogardzki, wym. w dok. z r. 1567 ob. Acta granicierum Bonorum Clavis Pelplinensis w Pelplinie. Kś. Fr. Skleryszki, zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 83 w. od Poniewieża. Sklewście, wś nad rz. Musą, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Podbrzeź Podberezie, okr. wiejski i dobra Jeleńskieh Glinciszki, o 3 w. od gminy a 32 w. od Wilna, ma 4 dm. , 8 mk. prawosł. i 63 katol. podług spisu z 1864 r. 11 dusz rewiz. . Sklęczka, rzeczka, ob. Pisia 4. Sklęczki, w XVI w. Skleczki, wś i fol. nad rzką Ochnią, pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Łąkoszyn, odl. 3 w. od Kutna, ma 7 dm. , 98 mk. W 1827 r. 9 dm. , 81 mk. , par. Nowe. W 1871 r. fol. Sklęczki rozl. mr. 523 gr. or. i ogr. mr. 298, łąk mr. 50, pastw. mr. 56, wody mr. 7, lasu mr. 59, nieuż. mr. 53; bud. mur. 2, z drzewa 18, las nieurządzony; wiatrak. Wś S. os. 5, mr. 5; wś Wyręby os. 7, mr. 5. Na początku XVI w. dziesięcinę z łanów dworskich pobierał pleb. w Łąkoszynie Łaski, L. B. , II, 483. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 Kassewski Sklieczka de sorte matris suae płacił z 1 4 łan. Jan Poddempski de sorte Andrzeja Gosławskiogo z 1 3 łan. , 1 zagr. Pawiński, Wielkp. , II, 139. Sklik, rzeczka w pow. pińskiem, w okolicy wsi Hlinna, niegdyś stanowiła granicę puszczy królewskiej Zarzeckiej ob. Rewizya Puszcz, wyd. Wil. Arch. Komis. , str. 12. Sklimeńce, Sklimińce al. Sklemińce, wś, pow. kaniowski, w 3 okr. poL, gm. Szenderówka, par. praw. Chyrówka, o 1 w na płd. od Chyrówki a 62 w. od Kaniowa, ma 474 mk 18 katol. , 859 dzies, ziemi, z której 237 dzies. wydzielono włościanom. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 336 mk. Własność Newlińskich. Skład 1. Solny al. Skład Baryckim wś, pow. przemyski, 19 klm. na płn. wsch. od Przemyśla, 10 klm. od st. kol. i urz. pocz. w Radymnie. Na wschód leży Stubienko, na płd. Barycz i Sośnica, na zach. Sośnica, na płn. Nienowice dwie ostatnie w pow. jarosławskim. Wś leży w dorzeczu Wisły. Zach. krawędź obszaru przepływa San od płd. na płn. ; wzdłuż granicy wschod. płynie Stubienka dopł. Wiszni. Zabudowania wiejskie leżą na praw. brzegu Sanu. W r. 1880 było 51 dm. , 263 mk. w gm. 254 mk. rzym. kat. , 9 izr. ; wszyscy Rusini. Par. rz. kat. w Michałówce, gr. kat. w Baryczu. Wieś tworzy wraz z Baryczom jedną gminę. 2. S. Torski, grupa domów w Terkach, pow. przemyski. Lu. Dz. Składana, potok, powstaje w płn. wsch. części gm. Żubrohławy, w hr. orawskiem Węgry, w pow. namiestowskim, na płd. Sklik Skittlauken Skłodzewo Skniłów Składów Skło Skłoba Sknaben Skłoby stoku góry Kiczery 783 mt. ; płynie na płd. i płd. zach. i po 2 1 2 klm. biegu wpada do Półhoranki z lew, brz. Źródło 700, ujście 624 mt. npm. Br. G. Składańce, wś włośc, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Raduń, o 5 w. od gminy, 22 w. od Lidy a 41 w. od Wasiliszek, ma 25 dm. , 204 mk. katol. w 1864 r. 81 dusz rewiz. . Składła, pow. stopnicki, gm. Grabki, par. Gnojno. Składów, ws, pow. nowoaleksandryjski, gm. Baranów, par. Michów. W 1827 r. było 12 dm. , 61 mk. Na obszarze wsi było około 1858 r. kilka jezior, zwanych ogólnie Wieprzyska. Są to pozostałości po wylewach Wieprza. Składy, grupa zabudowań w Ponikwi, przysiołku Międzybrodzia Lipnickiego, pow. bialski. Br. G. Składziste Pohruca, szczyt 736 mt wzn. Składziste, wś, pow. nowosądecki, leży w górach, nad pot. Felczynem, lew. dopł. Kamienicy. Należy do nowszych osad, W r. 1674 znajdujemy w parafii w Łabowy osadę Sadyszcze. z którego ta wioska powstać mogła. Liczy ona 44 dm. i 290 mk. 138 męż. , 152 kob. , 285 gr. kat. par. w Maciejowy i 5 izr. Rola jest tu owsiana, nieurodzajna. Pos. więk. Stadnickich hr. , jako attyn. dóbr nawojowskich, wynosi 9 mr. roli, 13 mr. łąk i 33 mr, lasu; pos. mn. ma 267 mr. roli, 18 mr. łąk, 9 mr. pastw. i 28 mr. lasu. Graniczy na płn. z Maciejową, na płd. z Rostoką Małą, na wschod z Łabowcem a na zach. z Czaczowem. Skło, rzeczka, ob. Szkło. Skłoba, rzeczka w pow. koneckim, prawy dopływ Jabłonnicy, Skłoby, wś włośc. pow. konecki, gm. i par. Chlewiska, odl. od Końskich 30 w. , ma 84 dm. , 594 mk. , 433 mr. W 1827 r. było 26 dm. , 253 mk. W połowie XV w. wś S. , w par. Chlewiska, własnośc Chlewickich, miała trzy łany km. , z których dziesięcinę płacono pleb. w Chlewiskach Długosz, L. B. , II, 519. Skłodnik łub Skotnik, wólka do Zbyltowskiej góry, w pow. tarnowskim, ma 12 dm. i 70 mk. Skłody 1. okolica szlach. nad rzką Broczysko, pow, ostrowski, gm. i par. Zaremby Kościelne. W obrębie jej leżą S. Piotrowice, mają 3 dm. , 33 mk. ; S. Stachy, 12 dm. , 88 mk. ; S. Średnie, 16 dm. , 182 mk. W 1827 r. S. Piotrowice 4 dm. , 27 mk. ; 8. Średnie 14 dm. , 78 mk. ; S. Stachy 13 dm. , 82 mk. 2. S. Przyrusy i S. Borowe, wsi szlach. , pow. mazowiecki, gm. i par. Piekuty. W 1827 r. S. Borowe miały 21 dm. , 109 mk. , S. Przyrusy 3 dm. , 25 mk. Fol. S. Przyrusy miały w 1862 r. 375 mr. Gloger, Ziemia bielska. 3. S. , fol. w dobrach Obrytte, pow. pułtuski, złączony został około 1846 r. z fol. Obrytte ob. . Skłodzewo, 1414 Sklodzaw, 1430 Schlodsee, Sclosaw, niem. Hohenhausen, dobra ryc, pow. toruński. W 1888 urządzono tu agent. pocz. ; par. kat. Łążyn o 3 4 mili. W skład gm. wchodzi leśn. Skłodzewo i fol. Gniazdowo. Cały obszar obejmuje 699 ha 65 lasu, 30 łąk, 587 roli orn. . W 1885 r. było tu 15 dm. , 32 dym. , 176 mk, , 132 kat. , 43 ew. , 1 żyd; wiatrak, hodowla bydła, mleczarnia, hodowla owiec i świń. Za czasów krzyżac kich należało S. do komturstwa starogrodz kiego. R. 1414 napotykamy tu ze szlachty pol. Dytryka i Pietrasza braci Ditrich und Petrasch; ob. Kętrz. , O ludn. poL, str. 130. W wizyt. Strzesza z r. 1667 czytamy Wieś S. , należąca do mta Torunia; we wojnie szwedzkiej zostały 3 posiadła spalone, a rola do dworu przyłączona; proboszcz pobiera z niej od dworu 3 kor. żyta i tyleż owsa. Dawniej dawał dwór od siebie 1 kor. żyta i tyleż owsa. W 1616 r. wś tę miasto Toruń odstąpiło drogą zamiany za Rychnowo ob. . R. 1786 dzierżył wś Albert Dorpowski ob. Wizyt. Potockiego, str. 285. Kś. Fr. Skłodziawy może Sklędziany, w 1564 r. Skliodziawy, wś nieistniejąca obecnie, w par. Skrwilno pow. rypiński. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 miała 2 poddanych Andrzeja Starorypińskiogo na 1 łanie. Stanisław Wieprzek, poddany Starorypińskiego. Płacono poboru 1 fl. 3 gr. i solid Pawiński, Wielkp. , I, 310. Skłóty, w XVI w. Sklothy, fol. , pow. kutnowski, gm. Krośniewice, par. Nowe, o 7 w, od Kutna, ma 5 dm. , 112 mk. W 1884 r. fol. Skłoty i Niegłoszew rozl. mr. 1003 gr. or. i ogr. mr. 806, łąk mr. 143, lasu mr. 14, nieuż. mr. 40; bud. mur. 15, z drzewa 4; płodozmian 7 i 13polowy; wiatrak. Same Ś. mają 356 mr. Na początku XVI w. w S. i przyległych wsiach mieszka prawie sama szlachta. Dziesięcinę dawali pleb. w Nowem Łaski, L. B. , II, 474. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 we wsi Skloty, par. Nowe, Jan Sklotowski żołnierz miał 1 łan, 1 zagr. ; Stan. Sklotowski 1 łan, 2 zagr. , młyn wietrzny i pustą karczmę; Piotr Luboński z części żony 1 2 łan. Pawiń. , Wielkp. , II, 137. Br. Ch. Sknaben, dobra prywatne, w okr. tukumskim, pow. talseński, paraf. kandawska Kurlandya. Skniłów 1. rus. Sknyliw, wś, pow. lwowski, 7 klm. na płd. zach. od sądu pow. , urzędu pocz. i telegr. we Lwowie. Na płn. leży Sygniówka, na wsch. Sknilówek, na płd. W. Sokolniki, na płd. zach. Basiówka, na zach. Zimnawódka. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem pot. Zimnowody, który Składy Składła Skłóty Składańce Skłodziawy Składziste Składańce Skłodnik Skłody Sknyt wchodzi ze Skniłówka a płynie do Zimnowódki. W dolinie potoku leżą zabudowania wiejskie. Płd. częśó obszaru lesista. Wśród lasu gajówki, , Na Uhirskim, Brzezina, Kozakówka. Środkowa częśó obszaru wzn. do 336 mt. , płn. do 327 mt. Wzdłuż granicy zach. biegnie droga kolei żelaznej. Własn. większa ma roli orn. 371, łąk i ogr. 65, past. 85, lasu 312 mr. ; wł. mn. roli or. 701, łąk i ogr. 111, pastw. 11, lasu 3 mr. W r. 1880 było 107 dm. , 630 mk. w gm. , U dm. , 84 na obsz. dwor. 527 gr. kat. , 136 rz. kat. , 40 izrael. , 11 innych wyzn. ; 537 Rusinów, 140 Polaków, 37 Niemców. Par. rz. kat. w Zubrzy, gr. kat. w miejscu, dek. lwowski miejski. Do paraf. należy Sknilówek. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. jednokl. , kasa pożyczk. gm. z kapit. 1907 złr. i młyn. Za czasów polskich należała wieś do dóbr koronnych. Przywilejem wydanym w Krakowie dnia 3 marca 1437 r. przyznaje król Władysław Janowi Zubrskiemu prawo osadzenia wsi S. i posiadania wójtowstwa tamże Liske, A. G. Z. , t. V, str. 85. W r. 1614 naznacza Stanisław Bonifacy Mniszek z Wielkich Knńczyc, ssta lwowski, grunt w S. dla zbudowania cerkwi Arch. Bern. we Lwowie, C, t. 443, str. 1407. W r. 1624 potwierdza Zygmunt III posiadanie S. szpitalowi św. Ducha we Lwowie 1. c, C, t. 481, str. 269. W r. 1665 zezwala Jan KazimierzTomaszowi Karczewskiemu, cześnikowi sanockiemu, na przelew dożywocia na wsiach Sokolniki i S. na żonę Barbarę Przerębską 1 c. , C, t. 416, str. 1605. W r. 1683 określa Jan III daninę S. i pozwala wręb w lesie 1. c, C. , t. 524, str. 2353. W r. 1685 nadaje Jan III sołtystwo w S. stście lwowskiemu Stanisławowi Kilianowi 1. c. , 448, str. 2823. Za przywilejem z d. 9 września 1744 r. była wieś w posiadaniu Katarzyny z Potockich Kossakowskiej. Według wykazu kwarty na r. 1770 posiadał wś Tomasz Tyborowski, miecznik podlaski. W r. 1776 sprzedany został przez rząd austryacki Janowi Kickiemu za 9, 600 złr. 2. S. , wś, pow. złoczowski, 22 klm. na płn. zach. od Złoczowa, 7 klm. od st. kol. , urz. pocz. i tel. w Krasnem. Na płn. leży Firlejówka i Olszanka Mała, na wsch. i płd. Bortków, na zach. Bałuczyn i Rusiłów wś pow. kamionecki. Środkiem wsi płynie Gołogórka. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie 235 mt. . Na zach. wznosi się wzgórze do 242 mt. npm. znak triang. Na płd. wsch. leży t. zw. Szydłowska Dolinka. Własn. więk. ma roli or. 296, łąk i ogr. 116, pastw. 150, lasu 86; wł. mn. roli or. 550, łąk i ogr. 401, pastw. 42 mr. W r. 1880 było 87 dm. , 592 mk. w gm. , 5 dm. , 34 mk. na obsz. dwor. 56 rz. kat. , 537 gr. kat. , 33 izr. ; 524 Rusinów, 101 Polaków, Parafia rz. kat. w Glinianach, gr. kat. w miejscu, dek. uniowski. Do par. należy Olszanka, We wsi cerkiew p. w. św. Koźmy i Damiana, szkoła fil. z jęz. wykład. ruskim od r. 1861 i kasa pożyczk. gm. z kapit. 607 złr. Jest także młyn wodny. Lu. Dz. Sknilówek al. Skniłowski potok, ob. Zimnawoda, Sknilówek, wś, pow. lwowski, 7 klm. na płd. zach. od sądu pow. , urzędu pocz. i telegr. we Lwowie. Na płn, leży Sygniówka, na wsch. i płd. Sokolniki, na zach. Skniłów. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem pot. Zimnowody, płynącego od wsch. ze Sokolnik na zach. do Skniłowa. Zabudowania wiejskie leżą w pobliżu granicy zach. Własn. większa funduszu kalek we Lwowie ma roli or. 56, łąk i ogr. 15, pastw. mr. 13; wł. mn. roli or. 167, łąk i ogr. 20, pastw. 6 mr. W r. 1880 było 24 dm. , 146 mk. w gm. , 1 dm. , 9 mk. na obsz. dwor. 14 mk. obrz. rz. kat. , 133 gr. kat. , 8 innych wyznań; 17 Polaków, 136 Rusinów, 2 Niemców. Par. rz. kat. w Zubrzy, gr. kat. w Skniłowie. W 1607 r. darował Zygmunt III szpitalowi św. Ducha we Lwowie ws Sknilówek, składającą się z 4 dworzyszcz. Administracya majątku szpitalnego należała do lwowskiego urzędu radzieckiego czyli do prowizorów tegoż szpitala, z pomiędzy władz miejskich corocznie wybieranych. Że zaś wioska Sknilówek przez Tatarów zupełnie spustoszoną została, a może też chcąc nadgrodzic Marcinowi Kampranowi poświęcenie się jego, że w r. 1623 wśród powietrza on jeden z radzców w mieście dla utrzymania porządku pozostał, sprzedano S. w r. 1624 z pewnymi zastrzeżeniami Kampianowi za pozwoleniem króla. Po śmierci Marcina Kampiana przechodziła wioska ta w różne ręce. Pozwało miasto w r. 1747 o zwrócenie jej Piotra Kupińskiego i w tym roku na rzecz szpitala odzyskaną została Zubrzycki, Kronika miasta Lwowa, str. 237, 260. Lu. Dz. Sknyt 1. Mały, wś nad bezim. dopływem Korczyka, pow. ostrogski, o 33 na płn. wschód od Ostroga, na starym trakcie żytomierskim. Wś ta, rzką przedzielona od wsi Szaterniki, z którą tworzy jakby jedną całość, posiada cerkiew parafialną i szkółkę ludową. Gleba nieszczególna V klasy. Włościanie trudnią się wyłącznie rolnictwem i są średnio zamożni. Własność niegdyś ks. Ostrogskich, następnie ks. Jabłonowskich, od których przeszła do Lenkiewiczów; w 1881 r. nabyta przez Sawkowa. 2. S. Wielki, wś nad bezim, dopływem Korczyka, pow. ostrogski, o 27 w. na płn. zachód od Ostroga, posiada cerkiew parafialną. Gleba glinkowata, urodzajna. Włościanie dobrze uposażeni ziemią, są zamożni, trudnią się uprawą roli; sieją przeważnie pszenicę i Skniłówek Sknilówek Skocze Skocza Góra Skociszewy Skobuldzie Skobrynka Skobryna Skobrówka Skobki Skobinki Skobina Skobierzec Skobiełka Skobiec Skobelice Skobejki Skobczanka Skoczki Filipy jęczmień, który zbywają do browaru w Sławucie. Z powodu obfitości łąk leśnych, sianożęci i pastwisk hodują dosyć koni, bydła rogatego, owiec i trzody chlewnej oraz ptactwa domowego i wodnego. Chaty budują porządne, z gankami i odmykającemi się oknami. Ubierają się lepiej jak w okolicznych wsiach. Własność niegdyś ks. Ostrogskich, następnie ks. Jabłonowskich. Ostatni z tej linii ks. Antoni w 1837 r. sprzedał S. pułkownikowi Józefowi Szumskiemu, po którym drogą spadku wziął brat jego Marek; obecnie własność syna jego również Marka, pułkownika inżynieryi. W dziale ks. Janusza i Aleksandra Ostrogskich wś ta nazwaną jest Sknyt Pawłowiczów, w zastawie będący. Z. Róż. , Skobczanka, rzeczka w pow. czehryńskim, dopływ Rosoty al. Osoty. Skobejki 1. fol. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 23 w. od Szczuczyna, 11 mk. 2 S. , wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Kucewicze, okr. wiejski Mostwiliszki, o 19 w. od gminy a 6 w. od Oszmiany, 4 dm. , 29 mk. katol. W 1864 r. w części należącej do Niekraszewiczów 6, w części zaś do Trofimowych 3 dusze rewiz. 3. S. , wś włośc, pow. troc ki, w 3 okr. poL, gm. Hanuszyszki, okr. wiej ski Skobejki, o 10 w. od gminy a 48 w. od Trok, ma 12 dm. , 122 mk. katol. i 3 żydów w 1864 r. 46 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. i Rakszcze, w ogóle 51 dusz rewiz. b. włośc. skarbowych. 4. S. , wś, pow. szawelski, gm. Popielany, o 59 w. od Szawel. 5. S. , dwie wsi, pow. wił komierski, gm. Towiany o 5 w. , par. Wiłkomierz o 10 w. , w pobliżu traktu pocz. z Poniewieża do Wiłkomierza; grunta słabe, ludność litewska. J, Krz. Skobelice, w XVI w. Szkowyelicze, kol. włośc. nad rz. Rgilówką, pow. kolski, gm. Chełmno, par. Grzegorzew, odl. od Koła 5 w. ; kol. ma 25 dm. , 176 mk. ; os. karcz. 1 dm. , 3 mk. W 1827 r. 17 dm. , 143 mk. Na początku XVI w. kmiecie dawali pleb. w Grzegorze wie tylko kolędę po groszu z łanu a zagrodni cy po pół grosza Łaski, L. B. , I, 219. We dług reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 S. , wś arcyb. gnieźn. , miała 8 łan. , 3 młyny dzie dziczne; Chrząszczyński, wójt, 2 łany, 7 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 52. Br. Ch. Skobiec, w spisie z 1866 r. Skubiacin, zaśc, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Krajsk, okr. wiejski i dobra skarbowe Hryniewicze, o 3 w. od gminy a 60 w. od Wilejki, 1 dm. , 7 mk. kat. 3 dusze rewiz. . Skobiełka, wś, pow. włodzimierski, okr. pol. horochowski, gm. S. , o 11 w. od Drużkopola, w pobliżu Horochowa; należy do dóbr Markowicze. Skobierzec, folw. , pow, wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce, okr. wiejski Zalesie, o 40 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Ilii do Radoszkowicz, ma 1 dm. , 15 mk. Niegdyś attyn. Ilii, własność Józefa i Barbary z Brzostowskich Wołodkowiczów, marszałków gub. mińskiej, syn których Wincenty w 1824 r. zapisuje Ludwikowi Wołodkowiczowi; później przeszedł do Lipskich. Skobina, wś nad rz. Czerniją, w gub. witebskiej. Skobinki, dobra, pow. szawelski, gm. Krupie, o 38 w. od Szawel. Skobki, wś. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 istniała wieś szlach. Skobki Pawiński, Małop. , 479. Skobrówka, białoruskie Skobrauka, wś, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Nowosiołki, o 10 w. od st. dr. żeL lipa woromeńskiej MarynaHorka, ma 30 osad pełnonadziałowych; grunta szczerkowe, uro dzajne. A. Jel, Skobryna al. Skobrina, potok, powstaje w gm. Orowa, pow. drohobycki, z działu górskiego Orowego, w lesie Długim Garbem 861 mt. zwanym; płynie na wsch, i po 2 1 2 klm. biegu wpada do Stynawki z lew. brz. Br. G, Skobrynka, Skobranka al. Skobrianka, rzeczka w gub. witebskiej, prawy dopływ Poloty. Skobuldzie, folw. , pow. rossieński, gm. Rossienie, o 36 w. od Rossień, Skociszewy, pow. włoszczowski, gm. Radków, par. Bebelno. Skocza Góra, niem. Springberg, wś, pow. wągrowiecki, o 4 1 2 klm. na zachódpółnoc od Łopienna par. katol. , poczta i st. dr. żeL; par. prot. Gole; 12 dym. , 77 mk. 22 kat. , 55 prot. i 160 ha 137 roli, 12 łąk, 1 lasn. Skocze, wś, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 28 w. od Szawel. Skoczka, młyn, w pow. szubińskim, o 11 klm. na zachód północ od Kcyni, nad strugą Smogulecką, dopł. Noteci; par. i poczta w Smogulcu, okr. wiejski Dobieszewo, st. dr. żeL w Osieku Netzthal i w Kcyni Exin; ma 2 dym. , 27 mk. Skoczki Filipy, pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo. W 1827 r. było 2 dm. , 13 mk. Skoczkowo, wś i fol. , pow. sierpecki, gm. Kossemin, par. Jeżewo, odl. o 9 w. od Sierpca, ma 17 dm. , 228 mk. W 1885 r. folw. Skoczkowo rozl. mr. 676 gr. or. i ogr. mr. 410, łąk mr. 102, past. mr. 4, lasu mr. 136, nieuż. mr. 22; bud. mur. 2, z drzewa 12; płodozmian 10polowy las nieurządzony. Wś S. os. 33, mr. 130. Skoczna Góra, niem. Grosse Springberg, wzgórze, w pow. międzychodzkim Skwirzy Skoczkowo Skoczna Góra Skobczanka Skoczka Skoczylasówka Skoczysk Skoczylas Skoczykłody Skoczuny Skoczów Skoczniówka Skoczna Góra Skoczna Góra na, o 11 klm. na zachód od Międzychodu i 2 klm. na północzachód od Goraja. Skoczna Góra, ob. Zawada. Skoczniówka, nazwa zabudowań w obr. gm. Mostków, pow. sądecki, wśród lasu Gaj, na wsch. od gościńca. Na Kummersberga mapie Galicyi sekc. 27 oznaczony, , Stocnówka. Skoczów, niem. Skotschau, miasto, pow. bielski, na Szląsku austr. , obw. sąd. skoczowski, na lew. brzegu Wisły, która wpływa z Harbutowic i płynie na płn. , przechodząc do Kiczyc, przy gościńcu bielskocieszyńskim, o 20 klm. na zach. od Bielska, a 14 klm. na płn. wsch. od Cieszyna. Graniczy od wsch. z Pogórzem, od płn. z Kowalami, Kiczycami i Wiślicą, od zach. z Szymoradzem, Wilamowicami i Międzyświecią, a od płd. z Harbutowicami i Górkami Małemi. Płn. wschodni obszar S. zraszają potoki Kowali i Bajerka, oba podążające ku płn. do Wisły. Potok Kowali w dalszym biegu zwie się Iłownicą. Pot. Bajerka powstaje w Harbutowicach i wkrótce przechodzi na obszar S. , płynie na płn. i pod Borem Dolnym wchodzi do Kiczyc. Wzdłuż zach. granicy płynie Błotnica, wchodząca po wsch. stronie miasta do Wisły. Wzniesienie 295 mt. npm. szt. gen. . Po wsch. stronie miasta rozpościera się równina, a po zach. stronie przypierają wzgórza, między niemi Wilamowicka góra 389 mt. wysoka. Od wsch. ku zach. przechodzi gościniec z Bielska do Cieszyna, a z płn. ku płd. gościniec ze Strumienia do Ustronia. S. należy do dóbr arcyksiążęcych kamera cieszyńska. W r. 1880 było 301 dm. , 3113 mk. 1404 męż, , 1709 kob. ; z tego przypada na wólkę Bajerkę 8 dm. , 79 mk. , na Bór Górny 26 dm. , 310 mk. , na Bór Dolny 22 dm. , 146 mk. Pod względem wyznania było 2405 kat. , 584 prot. , 124 żyd. ; co do języka 2136 Polaków, 909 Niemców, 68 Czechoszląz. Par. rz. kat. z kościołem p. w. apost. św. Piotra i Pawła, przy gościńcu do Cieszyna, na płd. stoku góry Wilamowickiej; kościół szpitalny p. w. Znalezienia św. Krzyża; na górze Wilamowickiej kaplica p. w. błog. Jana Sarkandra. Do parafii należą osady Pogórz, Kiczyce, Wiślica, Międzyświeć, Wilamowice, Harbutowice, Nierodzim z kośc. fil. p. w. św. Anny, Błotnica Dolna i Górna. Liczy 4405 dusz rz. kat. , 1969 prot. , 172 żyd. Dekanat skoczowski dyec. wrocławskiej ma 7 parafii w Dębowcu Baumgarten, Brennie, Grodźcu, Górkach Wielkich, Lipowcu, Pierśćcu niem. Perstetz i Skoczowie. W całym dekanacie 13, 252 rz. kat. , 4, 884 prot. , 286 żyd. Par. ewang. od 1862 r. ma 2260 wiernych. Obwód sąd. skoczowski, należący do pow. bielskiego, obejmuje 1 miasto, 1 miasteczko i 33 wsi w tej liczbie Ustroń i Wisła, z 3490 dm. , 30, 035 mk. 14, 319 męż. , 15, 716 kob. , między nimi 15, 760 kat. , 13, 838 prot. , 436 żyd. , 1 innego wyzn. ; 28, 198 Pola ków, 178 Czechoszląz. , 1659 Niemców. We dług podania miejscowego pierwotne miasto znajdowało się dalej na płd. , nad pot. Błotni ca, w miejscu zwanem dziś Młynem dyabelskim Teufelsmuehle. Podanie niesie, że wśród ostrej zimy przybyła do miasta stara kobieta z jajami na sprzedaż, aby za uzyska ne pieniądze nabyć żywności. Napróżno obe szła wszystkie domy a jaj nikt nie kupił. Gdy nadszedł wieczór zamierzała powrócić do domu. Skierowała więc kroki swe ku miej skiej studni, chcąc napić się wody. Naokoło studni z ściekającej wody utworzył się lód, na którym poślizgnęła się i rozbiła jaja. Do rozpaczy przywiedziona przeklęła miasto i zawołała Oby całe miasto, której mieszkań cy nie mają serca dla biednych, zapadło się w ziemię. I w tej chwili miasto runęło, po grzebawszy wszystkich mieszkańców. Kilku zaledwie nieobecnych w mieście ocalało i za łożyli nową osadę w miejscu, gdzie dziś mia sto się wznosi. A że miasto dzisiejsze legło na jeden skok niżej od dawniejszego, ztąd ma pochodzić nazwa jego Skoczów. Według in nego podania tu miała skoczyć Wanda w nur ty Wisły i znaleść śmierć. W tem podaniu szukają niektórzy pochodzenia nazwy miasta. S. jest miejscem urodzenia błogosł. Jana Sar kandra, proboszcza w Holleschau na Mora wach 1576, 1629. W miejscu fabryka sukna, cegielnia, szkoła ludowa, stacya pocz towa i telegraficzna. Br. G. Skoczuny, dobra nad Szeszołką, pow. wiłkomierski, gm. Żmujdki, o 12 w. od Wiłkomierza; własność Kupściów. Skoczykłody 1. wś włośc, pow. skier niewicki, gm. Głuchów, par. Wysokiennice, 218 mk. , 740 mr. W 1827 r. 29 dm. 149 mk. W XVI w. kmiecie dawali pleb. w Wysokienicach tylko meszne, wójt zaś za dziesięcinę dawał fertona Łaski, L. B. , II, 301. 2 S. , os. włośc. , pow. rawski, gm. i par. Rawa, ma 3 dm. , 19 mk. , 18 mr. Br. Ch. Skoczylas 1. al Jasień, kol, pow. wieluński, gm. Kiełczygłów, par. Rząśnia, odl. od Wielunia 32 w. , ma 30 dm. Jestto jedna z licznych kolonii założonych na obszarze Kiełczygłowa. W 1827 r. 14 dm. , 89 mk. , par. Pajęczno. 2. S. , wś włośc, pow. opatowski, gm. Malkowice, par. Kiełczyna, odl. od Opatowa 19 w. ; 5 dm. , 40 mk. , 38 mr. W 1827 r. 3 dm. , 19 mk. Należała do dóbr Kiełczyna. Skoczylasówka, leśniczówka na obszarze dwors. Pysznicy, pow. niski. Br. G. Skoczysk al. Skoczyszcze, wś nad Irpenią, pow. skwirski, w 3 okr. pol. , gm. i par. prawosł. i katol, Chodorków, o 50 w. od Skwiry. Stanowiła dawniej wschodnie przedmieście Chodorkowa, ma 632 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 556 mk. i 2115 dzies. ; wś należała do Emilii Marszyckiej. Skoczyszcze, uroczysko dolina, w pow. pińskim, w okolicy Połkotycz, wspomniane pod 1545 r. ob. Rewizya puszcz, wyd. Wil. arch. Komis. , str. 249. A. Jel. Skoczyszcze, uroczysko nad Horyniem, niedaleko Cepcewicz i Stepanhorodu. Piękne o niem podania ludowe zapisał J. I. Kraszewski w swoich Wspomnieniach Polesia, Wołynia i Litwy str. 20. Skodden 1. ob. Szkody. 2. S. , wyb. przy wsi Boegen, pow. frydlądzki, 2 dm. , 63 mk. Skodna 1. wś, w pow. ropczyckim, par. w Ropczyckiej Gorze, położona nad pot. Bu dziszem, dopł. Wielkopolki, w okolicy podgór skiej i lesistej, 352 mt. npm. , składa się z 124 dm. i 698 mk. 324 męż. , 374 kob. , mianowi cie 686 rz. kat. i 12 izrael. Obszar więk. pos. Jul. Steinborna wynosi 120 roli, 3 łąk, 10 past. i 10 mr. lasu; pos. mn. ma 811 roli, 55 łąk, 85 past. i 144 mr. lasu. W 1508 r. w spi sie poborów Pawiński, Małop. , 468 mamy zanotowane tylko sołtystwo; w 1581 r. ibid. , 251 była wieś Kaspra Dembińskiego, dosyó już osiadła, miała bowiem 24 kmieci na 10 ła nach, 2 zagrody z rolą, 4 komorn. z bydłem, 6 komorn. bez bydła, rzemieślnika, dudę i karczmę, do której należał pręt roli. S. gra niczy na płd. z Wielopolem, na zach. z Broniszowem, na płn. z Zagórzycami a na wschód z Budziszem. 2. S. , w pow. brzeskim par. w Olszynach nad Dunajem podana w spisie poborów z r. 1581 Pawiński, Małop. , 143 wś Bartłomieja Sremiechowskiego, jako ma jąca 2 łany kmiece i 7 zagrod z rolą. Takiej wsi obecnie tu nie ma, jest atoli góra zwana Skodną, należąca do obszaru Olszyn, pokryta lasem a leżąca na płn. zach. od Olszyn, na granicy Jaworska. Mac, Skodnianka, potok, ob. Szkodnianka. Skodorwa 1. wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Wiszniów, okr. wiejski i dobra hr. Chreptowiczów, Wójtowicze, o 4 w. od gminy a 45 w. od Oszmiany, ma 10 dm. , 90 mk. prawosł. i 8 katol. w 1864 r. 45 dusz rewiz. . 2. S. , wś, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. Horodźki, okr. wiejski Kobylczyce, o 5 w. od gminy, należy do dóbr Pieńkow szczyzna, Rodziewiczów. J. Krz. Skoduciszki 1. Skodutyszki, mko i dobra, pow. swięciański, w 2 okr. poL, gm. Kukuciszki, okr. wiejski Galiniszki, o 67 w. od Święcian a 94 w. od Wilna, ma 36 mk. ; własność Bronisza i Kurminów. W mku znajduje się kościół kat. p. w. św. Trójcy, filialny par. Malaty. 2. S. , dobra, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, par. Owanty, o 45 w. od Wiłkomierza; własność Kurminów. Był tu starożytny kościołek drewniany filialny, z obrazem Najśw. Maryi Panny, uważanym przez lud za cudowny. Pomiedzy ludem utrzymuje się podanie, że kto schronił się w czasie morowego powietrza do tej miejscowości, ten ocalał. Skodynia, rzeczka w gub. kowieńskiej, uchodzi od lew. brzegu do rz. Kupy lew dopł. Ławeny. Skoepen 1. wś i fol. w żuławach litews. , pow. nizinny, st. p. Neukirch, 374 ha, 70 dm. , 3S1 mk. 2. S. Alt, wś, pow. nizinny, nad traktem z Kaukekmen do Tylży, 4 klm. od Kaukehmen, nad Gilią, w urodzajnej okolicy. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, chowem bydła i koni. Urząd poczt. i tel. w miejscu; 16 dm. , 184 mk. 3. S. Neu, wś, pow. nizinny, 19 dm. , 197 mk. Skoeren 1. wś, pow. kłajpedzki, st. p. Proekuls, 171 ha, 15 dm. , 76 mk. 2. S. , wś, pow. nizinny, st. p. Skoepen, 636 ha, 90 dm. , 458 mk. 3. S. Baeuerl, wś, tamże, 48 dm. , 376 mk. 4. S. Hochzins, wyb. , tamże, 1 dm. , 7 mk. 5. S. Koellm, wś, tamże, 8 dm. , 75 mk. Skoeries Neusass, ob. Neusass. Skoetschen, wś, pow. gołdapski, st. p. i tel. Gołdap; 539 ha, 56 dm. , 278 mk. Skogale, wś, pow. rossieński, gm, Szydłowo, o 24 w. od Rossień. Skok, wyb. przy wsi Bobrówku, na pol. prus. Mazurach, 3 dm. 21 mk. Skoki 1. wś, pow. gostyński, gm. Szczawin Kościelny, par. Trąbki, ma 10 dm. , 83 mk. , ziemi orn. 146 mr. Jest tu młyn wodny i staw mający 20 mr. W 1827 r. 10 dm. , 68 mk. 2. S. Wielkie i Małe, wś, pow. włocławski, gm. Dobiegniewo, par. Duninów, mają 240 mk. , 557 mr. włośc. W 1827 r. 21 dm. , 177 mk. Według reg. pob. pow. kowalskiego z r. 1557, 1566 wś S. spiritualis, w par. Wistka major, miała 8 łanów. Należała do zakonnic płockich Pawiński, Wielkop. , II, 16. 3. S. Większe i Mniejsze, wś, pow. kielecki, gm. Mniów, par. Grzymałków. W 1827 r. S. Większe 18 dm. , 136 mk. ; S. Mniejsze 8 dm. , 42 mk. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wsi Skoki, Oblagóra i inne, własnośc Wolskiego i Sladowskiego, płaciły poboru 1 grzyw. 21 gr. W r. 1540 wś S. , w pow. chęcińskim, par. Chełmce, własność dziedzica z Kazanowa, miała 2 kmieci na łanach, płacących po 1 grzyw. , 1 zagr. , 1 karczmarza płacącego 1 seksagenę; lasy wystarczające. Otaksowana na 100 grzywien Pawiński, Małop. , 275, 483, 574. 4. S. , wś włośc, pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Gołąb. Leży pod Iwangrodem; na obszarze wsi stoi fort. Skogale Skok Skodna Skodynia Skoepen Skoeren Skoeries Skoetschen Skoki Skoczyszcze Skoczyszcze Skodden Skodnianka Skodorwa Skoduciszki W 1564 r. wchodziła w skład ststwa stężyckiego, z którego wydzieliło się gołębskie. Por, Gołąb W 1827 r. 16 dm. , 113 mk. 5. S. , wś włośc, pow. lubartowski, gm. i par. Czemierniki. Posiada szkołę począt. od 1881 r. , 38 os. i 1199 mr. Wchodziła w skład dóbr Czemierniki. W 1827 r. 39 dm. , 234 mk. Br. Ch. Skoki 1. sioło i dobra nad rz. Leśną, pow. brzeski gub, grodzieńskiej, w 3 okr. poL, gm. Motykały, o 10 1 2 w. od Brześcia. Urodził się tu w 1757 r. poeta i pisarz J. U. Niemcewicz. 2. S. , wś pryw. , pow. szawelski, o 49 w. od Szawel. Skoki, niem. ScockenSee, trzy jeziorka, Małe, Wielkie i Tylne, w pow. międzyrzeckim, na zachodniem wybrzeżu jez. Bukowieckiego, przez które płynie Paklica, dopł. Obry, leżą o 4 klm. na płd. wschód od Międzyrzecza. Skoki, niem. Schocken, dawniej Schokken, miasto i dwór, w pow. wągrowieckim, dekan. rogozińskim, o 15 klm. na płd. od Wągrowca, 34 klm. na płn. wschód od Poznania, 15 klm. na płd. wschód od st. dr. źel. poznańskopil skiej w Rogoźnie, na bitym trakcie wiodącym z Mieściska do Poznania, na wzgórzu, wśród łąk, jezior i lasów, między Wełnianką, dopł. Wełny, a jez. Rudno; ma urząd poczt. trzeciorzędny z 3 odchodzącemi dziennie i przychodzącemi pocztami, 4 jarmarki do roku, aptekarza, lekarza, 2 kościoły, jeden katolicki, drugi protestancki, synagogę, 133 dym. , 1318 mk. 660 kat. , 462 prot, , 196 żyd. ; 602 płci męz. , 716 żeń. i 241 ha obszaru 97 roli, 85 łąk; cz. dochód z ha roli wynosi 4, 31, z ha łąk 18, 80 mrk. W okolicy miasta znajdują się pokłady torfu i wapna; poblizkie jeziora obfitują w ryby i raki. Herb miasta wyobraża w polu błękitnem srebrną podkowę z złotym krzyżem w środku Lubicz, bez krzyża na podkowie. Kościół katol. par. , p. w. św. Mikołaja św. Wawrzyńca, wystawili w r. 1373 i uposażyli Jan z Podlesia i Jan Doliwa, bisk. poznański; w miejsce starego stanął następnie kosztem Mikołaja Latalskiego nowy kościół z drzewa, który, naprawiany kilkakrotnie przez późniejszych dziedziców, istnieje dotąd; Latalscy oddali go około r. 1565 braciom czeskim, w których ręku zostawał aż do r. 1645; wyrok trybunalski przywrócił go katolikom. Do kościoła tego zaprowadzono bractwa św. Krzyża w XVI w. i św. Barbary w 1757 r. Przy wchodzie do kościoła leży kamień grobowy Zofii, córki Mikołaja z Łabiszyna Latalskiego i Katarzyny z Więcborka Zebrzydowskiej, żony Andrzeja z Nagłowic Reja 1630, a w kościele nad prowadzącemi do sklepu schodami drugi kamień, którego napis już całkiem jest zatarty. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1710. Par. , liczącą 1896 dusz, składają Borówiec, Budziszewo, Budziszewskie Holendry, Gorzuchowo, Kaszary, Kasztelany, Kolędzin, Kostusin, Kurki, Maryanowo, Nadolnik, Peda, Piła, Potrzanowo, Rakojady, Roszków, Roszkówko, Skoki, Władyszyn i Włókna. Kościół filialny stoi w Budziszewic, dawniej znajdowała się kaplica w Potrzanowie. Szkoły paraf. są w Budziszewic i w Skokach. Bracia czescy utraciwszy kościół w r. 1645, odprawiali przez pewien czas nabożeństwo w domu dworskim, za miastem, na piasku położonym; w r. 1652 zaczęli stawiać sobie kościół na dziedzińcu zamkowym; wykończeniu jego oparł się bisk. poznański i kazał rozebrać rozpoczęty budynek. Bracia czescy wrócili tedy do swego domu na piasku; podczas wojny szwedzkiej za Jana Kazimierza przerzucili się na stronę Szwedów, za co następnie ukarani zostali cięźkiemi kontrybucyami, ,, kilku nawet życie utraciło. Przez trzy blizko lata nie odprawiało się w S. nabożeństwo braci czeskich. Po r. 1660 Władysław Rej, dziedzic miejscowy, wystawiwszy w S. pałac, ustąpił go braciom czeskim i lutrom, którzy naprzemian nabożeństwa swoje odprawiać tu mieli. Ale gorszące niezgody pomiędzy duchownymi obydwóch wyznań rozłączyły ich wkrótce, a bracia czescy, odstąpiwszy całkiem pałacu lutrom, przenieśli znowu nabożeństwo do owego domu dworskiego na piasku. Około r. 1668 Rej, wojewoda lubelski, uzyskał potwierdzenie królewskie na zbór braci czeskich, który teź niebawem stanął na piasku. W r. 1719 zaszły zatargi z proboszczem miejscowym Bajkowskim, kanonikiem poznańskim, który zabronił braciom śpiewać w ich kościele; wytoczona w skutek tego przed konsystorzem sprawa skończyła się wykonanym wyrokiem zaocznym, zalecającym zburzyć zbór skocki. Kościoł braci czeskich był polski, lubo niekiedy odprawiało się w nim nabożeństwo w językach polskim, czeskim i niemieckim; gmina skocka była jeszcze na początku XVIII w. dość liczną; samych komunikujących osób było w niej przeszło 200; z biegiem czasu topniała i zlała się w końcu z lutrami. Pierwszym ministrem braci czeskich w S. był Jan Fortunat, zmarły w r. 1596, a ostatnim Samuel Dawid Hanke, żyjący jeszcze około r. 1835; poczet ich w liczbie 24 zamieszcza J. Łukaszewicz O Kośc. Braci cz. w Wielk. , 343 8, któremu powyższe zawdzięczamy szczegóły. Kościół czeski runął; pozostały nagrobki Karczewskich i innych. Par. luterska liczyła w r. 1860 w 59 osadach 2142 dusz, obok 6545 katol. Szkoła katol. istniała w S. dawnemi czasy, lecz jej nie było między r. 1728 i 1778. Bracia czescy utrzymywali swoją szkołę. Szpital katol. zastała wizyta kościelna w r, 1728. Ludnośó skocka zajmuje Skoki Skoki Skokom Skoków Skokom się rolnictwem i drobnym przemysłem. W r, 1458 dostawiła na wyprawę malborską 3 żołnieszy pieszych, t. j. tyle co Bnin, Czempin, Kamionna i t. p. miasteczka; w r. 1579 płaciła 3 złp. soszu; było tu wówczas po 5 szewców i piekarzy, po 3 krawców i komorników, po 2 rzeźników, bednarzy, szkudlarzy, rybaków i przekupek, 1 kołodziej, kowal i ślusarz; dwór posiadał w mieście 2 łany osiadłe; w r. 1618 płacono 2 złp. 24 gr. soszu; różnych rzemieślników było 22, komorników 10; młyn wodny o 3 kołach; około r. 1660 przesiedliło się z Leszna do S. przeszło 120 rodzin wyznania braci czeskich; ztąd powstała może niepoparta należycie wiadomość, jakoby już w pierwszej połowie XVI w. ludność S. wynosiła 6000 dusz. Szkoci miejscowi spolszczyli się i zlali z narodem, który ich przyjął gościnnie. Żydzi skoccy płacili około 1770 r. 744 złp. W końcu zeszłego stulecia było w S. 857 mk. , między którymi 338 żydów, 32 sukienników, 30 szewców, 14 płócienników, 6 stolarzy, po 3 krawców i garncarzy; po 2 bednarzy, kuśnierzy, rymarzy, murarzy, powroźników i winiarzy, 1 tokarz, slusarz, farbiarz, karczmarz i muzykant; miasto utrzymywało stróża nocnego i kata; dochody roczne wynosiły 70 talarów; jarmarków odbywało się 5; było tu wówczas 85 dym. , ratusz, synagoga i 3 kościoły katolicki, czeski i luterski. W r. 1811 miały S. 128 dm. , 790 mk. ; 1831 r. 1. 38 dm. , 882 mk. 329 kai, 329 żyd. i 224 prot. ; 1843 r. 1227 mk. ; 1858 r. 1189 mk. ; 1871 r. 136 dm. , 1330 mk. 538 kai, 561 prot. , 231 żyd. . Dwór ma razem z Kaszarami 3 dm. , 27 mk. , Piłą 3 dm. , 23 mk. i Na dolnikiem 1 dm. , 9 mk. , z któremi tworzy okrąg dworski, 15 dm. ,. 230 mk. 199 kai, 31 prot. i 847 ha 387 roli, 165 łąk, 128 lasn; czysty doch. z ha roli 5, 48, z ha łąk 11, 75, z ha lasu 1, 57 mrk. ; gorzelnia parowa, 2 młyny i wapiarnia; chów bydła; właścicielem jest Ludwik Piątkowski, który niedawno temu nabył S. od banku koszalińskiego. Pierwotnymi dziedzicami dworu i miasta byli Skoccy h. Nowina; z nich Jan i Jakub sprzedali majętność skocką w r. 1536 Wojciechowi z Łabiszyna Latalskiemu, kasztel. lędzkiemu, za 1500 duk. węg. ; po Latalskich posiadali ją kolejno Bejowie około r. 1630 do ok. r. 1668, Unrugowie r. 1670, z nich Krzysztof w r. 1698, Andrzej Twardowski r. 1698, Raczyńscy r. 1737, Rogalińscy r. 1750, Wincenty Świnarski r. 1793, Skoraszewski Józef 1846 r. , Carl Cunow r. 1870, Paweł Zakrzewski ok. r. 1886. Przy schyłku XVIII w. składały majętność skocką Glinno, Kasztelany, Młynki, Niedarzyn, Peda, Rakojady, Rojewiec, Rościnno, Reszków, Skoki miasto i dwór, Stawiany i Szczodrochów, Jan de Scocov Kod. Wielkop. , n. 374 nie z tych zapewne pocho dził S. , prędzej w okolicy Swiebodzina mogła istnieć wieś t. n. Z większem prawdopodo bieństwem przyczepić można do S. kasztelana radzimskiego Wojciecha de Scotia r. 1379; w kilka lat później spotykamy piszących się z S. Skockich. Pierwotne dzieje tej osady nie są dotąd zbadane. H. Wuttke Staedteb. d. L. Posen dowiedział się np. że założycie lem S. miał być jakiś Naglowie; jest to oczywiste skażenie nazwy Nagłowic, w pe wnym związku z Rejami nagłowickimi, dzie dzicami majętności skockiej w XVII w. Ra czyński Wspomn. Wielkop. , II, 388 podaje, że S. już w r. 1367 były miastem, lecz pol skiem prawem się rządziły. Reichspostgebiet pochwyciwszy powyższą datę, zapisuje str. 206, że tegoż roku S. uzyskały prawo niemieckie. O prawie tem, nadanem przez Kazimierza W. za wstawieniem się Janusza z Podlesia, wspomina także Opisanie ks. poznańskiego wyd. Bobrowicza, str. 524. W 1373 r. stanął w S. kościół paraf. Miastem były S. w r. 1389; w tym bowiem czasie wy stępuje w aktach grodz. poznańskich wyd. 1888 r. mieszczanin skocki, a w r. 1399 dwaj wójtowie skoccy, bracia z Męki Grzebienickiej r. 688 i 2876. W r. 1632 pod d. 12 stycznia otrzymało miasto przywilej, ustanawiający stosunek jego do dziedzica; w r. 1710 morowe powietrze zmniejszyło ludność miejscową pra wie o połowę. Reichspostgebiet str. 206 twierdzi mylnie, jakoby Skoki już w r. 1772 przypadły Prusom. Przed r. 1793 wchodziły S. w skład pow. gnieźnieńskiego i leżały na pograniczu pow. poznańskiego; późniejsze ich losy są wspólne z dziejami w. ks. poznańskie go; w r. 1848 brały czynny udział w ruchach ówczesnych. Wykopaliska skockie, składające się z popielnic i naczyń glinianych, tudzież z przedmiotów bronzowych i żelaznych, znaj dują się w zbiorach poznań. Tow. Prz. Nauk. W nowszych czasach odkopano pod S. gro bowisko pokryte 7 kamieniami, ułożonemi w kształcie podkowy. E. Cal. Skokom, Skokum, w XVI w. Szkokom, 1565 r. Skokomie, wś włośc. nad rz. Czarną Strugą, pow. słupecki, gm. Emilienheim, par. Zagórów, odl. 17 w. od Słupcy, ma 50 dm. , 404 mk. Wchodziła w skład dóbr Kopojno. W r. 1827 było 21 dm. , 244 mk. Na początku XVI w. kmiecie dawali pleban. w Zagórowie tylko meszne po 4 gr. z łanu Łaski, L. B, I, 283. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś S. , w par. Zagórów, własność opactwa lędzkiego, miała 9 1 2 łan. , 2 zagr. bez roli, 2 komor, bez roli, 2 rzem. Pawiń. , Wlkp. I, 241. Skoków 1. pow. słupecki ob. Kopojno, mylnie zamiast Skokom. 2. S. , wś i fol. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Godów, par. Skokowa Skoków Opole, leży pod Opolem; posiada hutę szklaną, cegielnię, młyn wodny. W 1827 r. 32 dm. , 268 mk. W 1878 r. fol. S. rozl. mr. 974 gr. or. i ogr. mr. 527, łąk mr. 70, past. mr. 40, lasu mr. 288, nieuż. mr. 49; bud. murow. 5, drewn. mr. 21, las nieurządzony; z obszaru folwarcz. w 1879 r. odprzedano mr. 200 po wyciętym lesie. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 56, mr. 647; wś Puszno os. 29, mr. 335; wś Emilcin os. 22, mr. 357; wś Stanisławów os, 5, mr. 17; wś Leonin os. 6, mr. 25; wś Zosin os. 12, mr. 195; wś Lu dwików 08. 6, mr. 291. W połowie XV w. S. , wś w par. Opole, własność Skokowskiego h. Bończa, miała 8 łan. km. , z których dziesięci nę snopową, wartości 7 grzyw. , płacono kla sztorowi św. Krzyża. Fol. , młyn, 4 karczmy, 4 zagr. z rolami, płaciły dziesięcinę snopową plebanowi w Opolu Długosz, L. B. , II, 545. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś S. , w par. Opole, miała 2 1 2 łan. , 1 młyn Pawióski, Małop. , 356. Br. Ch. Skoków al. Skokowo, wś, pow. krotoszyński Koźmin, nad Pogoną, dopł. Obry, o 2 klm. na płn. wschód od Borku par. , poczta i st. dr. żeL, ma 33 dm. , 390 mk. 378 kat. , 12 prot. i 328 ha 300 roli, 10 łąk; czarnoziem iłowaty i kamień wapienny. S. był od niepamiętnych czasów wsią zarobną, która mieściła w sobie samych tylko kmieci i półśledników, odrabiających zaciąg po innych folwarkach klucza boreckiego. Co do r. 1259 ob. Skoki, w pow. wągrowieckim. W r. 1453 nabył Jan Bniński, dziedzic Borku, karczmę skokowską; r. 1469 stał na Pogonie młyn skokowski, ku piony w r. 1556 przez jednego z Bnińskich i sprzedany potem za 8 grzywien Janowi Plu cie. Sołtystwo miejscowe istniało jeszcze po r. 1787. Około r. 1564 płacono bisk. poznańskim z 9 łanów osiadłych po 12 gr. fertonów; w r. 1578 było tylko 6 1 2 łanów i 3 komorn. Panami Skokowa byli Andrzej z Bnina w r. 1482, Zygmunt Bniński r. 1578, Jędrzej Bo rzewski r. 1618, Józef Nieświastowski około r. 1793 i baronowie Graeve w nowszych cza sach. Bliższe szczegóły o S. podaje J. Łuka szewicz Opis miast i wsi pow, krotosz. , II, 128 i E. Kierski w III Roczniku pozn. Tow. Przyj. Nauk, 125. E. Cal. Skokowa, rzeczka, dopływ Wisły, ob. Grodarz, Skokówiec, cegielnia, w pow. szubińskim, z pocztą w Łabiszynie, nie jest wykazana w spisie gmin i okręgów. Skokówka, dawniej zamek w ziemi chełmskiej, obecnie wzgórze piaszczyste ze śladami i szczątkami budowli, na lew. brzegu rz. Topornicy Wieprzca, pod miastem Zamościem, przy gościńcu do Żdanowa, śród łąk na płd. od Zamościa. Od mostu na rz. Łabuńce Ka linowica, po za którym łączy się ona umyśl nie przekopanym kanałem z rz. Topornicą, kierując się obok tego kanału gościńcem żda nowskim w górę rz, Topornicy, w odległości 1000 kroków leży dawna Skokówka, której nazwisko dziś sie zaciera. Idąc dalej o 65 kroków od lewego brzegu rzeki spotykamy wschodni róg widocznego jeszcze nasypu, na którym stał parkan okalający zamek. Płd. zachodni róg leży w odległości 200 kroków od rzeki. Gdy Zamość był forteeą, rumowi sko S. znajdowało się w obwodzie twierdzy, a po zniesieniu tejże w r. 1867 przeszło pod zarząd inżynieryi wojennej. Jeśli ułożony obecnie 1888 r. plan rozparcelowania obsza ru pofortecznego zostanie zatwierdzonym, S. przejdzie na wyłączną własność miasta. Od lat kilkudziesięciu mieszkańcy korzystają z zasobów białego i miałkoziarnistego pia sku, z jakiego składa się wzgórze Skokówki. W wieku XVI rzeczka Topornicą Wieprzec przepływa koło Skokówki ze strony zachod. a Łabuńka Kalinowica od płn. wschodu, schodziły się one w obszernym stawie na płn. zachód od wzgórza. Na wzgórzu z trzech stron oblanym wodą wznieśli zamek dziedzice okolicznych dóbr, przybysze z sieradzkiego Zamościa, Zamojscy. Nazwę swego gniazda przenieśli na osadę założoną zapewne na ob szarze włości zwanej Skokówka. Z poszuki wań czynionych przez piszącego wnosić moż na, iż zamek był krytym różnobarwną da chówką, wypaloną w kwiaty a mur okalający zamek był wzniesiony z opoki i cegły, two rzył on kwadrat z 2 bocznemi od wschodu i zachodu, wystąpieniami w trójkąt na zewnątrz, wklęśnięciem od płd. do wnętrza. W Skokówce d. 1 kwietnia 1541 r. ujrzał światło dzien ne Jan Zamojski, kanclerz i hetman, założy ciel Zamościa Nowego, fundator wspaniałych świątyń i akademii. On to wzniósł nowy okazały zamek na S. , jak świadczy przywi lej lokacyjny zbudowawszy przeciw dawnego zamku nowy nad stawem, a jednocześnie osadził miasto na nowem zupełnie miejscu, na płn. zachód od zamku, po za stawem. Prze chodził tędy trakt, którym Erazm Otwinow ski, wracając z podróży poselskiej z Konstan tynopola w r. 1557, przejeżdżał od Bełza na S. i Turobin do Liśnik. Obecnie staw zamko wy stał się łąką, rzeka Topornicą płynie nie po zachodniej lecz po wschodniej stronie wzgórza Skokówki i przez kanał łączy się z Łabuńką. T. Żuk. Skokowko, fol. , pow. krotoszyński Koźmin, o 3 klm. na płn. od Borku, przy trakcie wiodącym do Jaraczewa, nad Pogoną, dopł. Obry; par. i st. dr. żel. w Borku, okr. dworski Karolewo, poczta w Jaraczewie; ma 4 dym. , Skoków Skokówiec Skokówka Skokowko Skole 150 mk. Bliższe szczegóły podaje E. Kierski w III Roczn. pozn. Tow. Prz. Nauk 125. Skolankowska Wola, wś i fol, pow. opatowski, gm. Malkowice, par. Iwaniska, odl. od Opatowa 20 w. , ma 10 dm. , 54 mk. W 1827 r. 12 dm. , 37 mk. W 1887 r. fol. rozl. mr. 399 gr. or. i ogr. mr. 71, łąk mr. 32, past. mr. 6, lasu mr. 193, nieuż. mr. 7; bud. drewn. 6; las nieurządzony. Wś S. Wola os. 12, mr. 79. Skoldycze 1. wś i fol. , pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Szydłowicze o 4 w. od Słomina. 2. S. , fol. , tamże, o 8 w. od Słonima. Skole, wś nad rzką Pozelwianką, pow. wileński, 2 okr. poL, o 69 w. od Wilna, ma 12 dm. , 97 mk. kat. We wsi kaplica kat. murowana 1866. Skole, mko w pow. stryjskim, 36 klm. na płd. zach. od Stryja, między 48 49 a 49 4 płn. szer. i 41 7 a 41 13 wsch. dłg. od F. posiada urz. poczt. , st. kol. i tel. Na płd. leży Hrebenów, na zach. Korostow, na płn. za chód Korczyn, na płn. wschód Synowódzko Wyżne, na wschód Pobuk i Kamionka pow. doliński. Miasteczko leży w dorzeczu Dniestru, w pięknej okolicy, u stoku Beskidu, środkiem obszaru płynie prawoboczny dopływ Stryja i Opór od płd. z Hrebenowa na płn. wschód do Synowódzka Wyżnego. Do Oporu wpadają w obrębie S. od praw. brzegu Świętosławczyk, Pawłów powstaje w lesie Pawłów na stoku góry Żełeminki, przyjmuje od lew. brzegu pot. Roztoczki i Czudyłów. Od lew. brzegu przyjmuje Opór i Orawę wchodzi od zach. z Korostowa, przepływa płd. kraniec mka z biegiem wschodnim, a wpada do Oporu tuż koło Świętosława, pod młynem, pot. za Dąbrową i Łośniczny. Wzdłuż granicy płn. zachod. płynie Rzeczka Mała i wchodzi potem do Korczyna, gdzie połączywszy się z Rzeczką wielką wpada do Stryja od prawego brzegu. Zabudowania leżą w środku obszaru w dolinie Oporu 437 mt. wzn, . Wzgórza okalające dolinę są lesiste. Na płd. granicy wznosi się Żelemin do 1177 mt. na wsch. granicy Korczanka do 1180 mt. O 3 klm. na połd. zachód od Skolego leży przedmieście Demnia Wyżna i Niżna; do mka przytyka wś Skole z grupą domów Świętosław. Środkiem obszaru przechodzi doliną Oporu gościniec węgierski i kolej stryjskomunkacka. Własn. więk. ma roli or. 43, łąk i ogr. 124, past. 204, lasu 6973 mr. ; wł. mn. roli or. 246, łąk i ogr. 839, past. 118, lasu 9 mr. W r. 1880 było 300 dm. , 2047 mk. w gminie, 37 dm. , 318 mk. na obszarze dwors. ; 518 rz. kat. , 453 gr. kat. , 1380 izrael. , 14 innych wyznań; 1730 Polaków, 490 Rusinów, 109 Niemców. We wsi było 222 dm. , 953 mk. w gminie, 13 dm. , 95 mk. na obsz. dwor. 102 rz. kat. , 689 gr. kat. , 290 izrael. ; 973 Rusinów, 50 Polaków, 9 Niemców. Parafia a raczej kapelania rz. kat. w miejscu, dekanat stryjski. Rok erekcyi niepewny, ale prawdopodobnie około r. 1660 utworzono osobną kapelanię z dawniejszej filii kościoła stryjskiego. Fundatorami byli Sieniawscy. Do parafii należą Chaszczowanie, Hołowiecko, Hrebenów, Huta Korostowska, Jamelnica, Jelenkowate, Kamionka, Korczyn, Korostow, Kozłowa, Kruszelnica, Libochora, Ławoczyn, Międzybrody, Oporzec, Orawa, Orawczyk, Pobuk, Podhorodce, Pohar, Rożanka Wyżna i Niżna, Ryków, Skole wieś, Sopot, Sławsko, Synowódzko, Tarnawka, Truchanów, Truchla, Tysowiec, Tyszownica, Urycz i Wołosianka. Kościół drewniany p. w. Siedmiu Boleści Najśw. M. P. Par. gr. kat. w miejscu, dek. skolski. Cerkiew p. w. Przemienienia Chr. Pana. Do dekanatu skolskiego należą parafie Chaszczowanie, Hutar, Hołowiecko, Hrebenów, Jamelnica, Jelenkowate, Korczyn, Korostów, Koziowa, Kruszelnica, Libochora, Ławoczne, Oporzec, Orawa, Orawczyk, Pławne, Podhorodce, Rożanka Wyzna, Seneczoł, Sławsko, Smorże, Sopot, Synowódzko, Niżne i Wyżne, Tuchla, Tucholka, Urycz, Wołosianka i Żupanie. W miasteczku jest szkoła etatowa 2klasowa i sąd powiatowy, do którego należą wsie Annaberg, Chaszczowanie, Felizienthal, Grabowiec skolski, Hołowiecko, Hrebenow, Hutar, Jamelnica, Jelenkowate, Kalne, Karlsdorf, Kliniec, Korczyn, Korostow, Koziowa, Kruszelnica, Ławoczne, Libochora, Międzybrody, Oporzec, Orawa, Orawczyk, Pławie, Pobuk, Podhorodce, Pohar, Rożanka Niżna i Wyżna, Ryków, Sławsko, Smorze Dolne i Górne, Smorze miasteczko, Stynawa Niżna i Wyżna, Synowódzko Niżne i Wyżne, Tarnawka, Truchanów, Tuchla, Tucholka, Tysowiec, Tyszownica, Urycz, Wołosianka, Wyżłów i Żupanie. W 8. jest fabryka zapałek Lipschuetza. Po drugiej stronie miasteczka, wzdłuż Oporu, ciągnie się cały szereg fabryk posługujących się siłą wody i przerabiających surowy materyał z gór sprowadzany. W Demni, tuż pod Skolem, jest tartak wyrabiający tarcice. Wyrabiają tu także drzewo rezonansowe do instrumentów muzycznych. Na Pohorylu jest fabryka łopat. Materyału dostarcza huta żelazna w Świętosławie, nieco wyżej położonym, gdzie z rudy z gór sprowadzonej i ze skupywanych starych odpadków wytapiają żelazo. Tuż obok była dawniej huta szklana. Na Hucie Korostowskiej jest destylarnia oleju skalnego. Miasteczko jest także stacyą klimatyczną ob. Przegląd lekarski 1881, Nr. 24. S. nazywało się dawniej Aleksandryą. Według Szaraniewicza Starodawnyj Hałycz szła tędy w XIII w. droga z Halicza do Węgier. Miejscowość, zwana i dziś jeszcze Świętosławiem, miała Skolankowska Wola Skolankowska Wola Skoldycze Skołąjcie Skoładyszcze Skoloban Skolniki Skolnik Skolna Skollwitten otrzymać swą nazwę od poległego tu w XI w. Świętosława. Kiedy na dworze Jana III panował wpływ francusczyzny, a równocze śnie i Węgry wchodziły w zakres tej polskiej polityki, aż do roku 1679, było to miastecz ko, położone na trakcie wiodącym ze Stryja do Węgier, stacyą, przez którą z Węgier do Polski i z Polski do Węgier przekradały się co chwila wybitne osobistości węgierskie, jak Wesselenyi, Nemezary, Teleky, by się poro zumiewać z ajentami francuskimi i przychyl nymi sobie panami polskimi. Przez Skole szły z Polski do Węgier transporty broni, przekradał się werbowany w granicach Rzeczypltej żołnierz ob. Jarochowski Epizod Rakoczowy w dziejach Augusta II, w dziele Z czasów saskich Poznań 1886, str. 190. W kwietniu r. 1703, kiedy Rakoczy z Berczenyim bawili w Brzeżanach, powstali wło ścianie dóbr jego munkackich przeciw wojsku cesarskiemu, a Rakoczy z nieliczną garstką zbrojnych, dostarczoną przez Marcina Kąt skiego, wojew. krakowskiego, puścił się z koń cem maja z Brzeżan dawnym szlakiem zacią gów węgierskich w Polsce przez Drohobycz i Skole ku Węgrom. D. 1 czerwca pod wsią Klimcem przekroczył granicę i znalazł się po drugiej stronie Karpat, pośród niedobitków chłopskich Jarochowski, l. c. , str. 215. Dnia 30 marca 1888 r. nawiedził miasteczko pożar i zniszczył 100 domów, a ofiarą ognia padły także kościół, urząd podatkowy, pocztowy, gminny i szkoła. Lu. Dz. Skolec, wzgórze lesiste na granicy gm. Kaczyny i Choczni, w pow. wadowickim, na praw. brzegu pot. Choczenki, między nim od płn. zach. a Ponikiewką od płd. wschodu, wznies. 564 mt. npm. szt. gen. . Na wschód od niego szczyt Łysa 554 mt. . Z północ nych stoków spływają strugi do Konówki, dopływu Choczenki. Br. G. Skolimów 1. wś i fol. , pow. warszawski, gm. Nowa Iwiczna, par. Słomczyn, odl. 12 w. od Warszawy, przy drodze z Piaseczna do Jeziorny, ma 68 mk. W 1827 r. 17 dm. , 138 mk. W 1873 r. ful. S. rozl. mr. 460 gr. or. i ogr. mr. 239, łąk mr. 24, past. mr. 32, lasu mr. 128, nieuż. mr. 37; bud. mur. 5, drewn. 7, las nieurządzony. Nomenkl. Karolina w posiadaniu wieczystoczynszowem rozl. mr. 120. Wś S. os. 19, mr. 187. 2. S, okolica szlach. , pow. siedlecki, gm. i par. Mordy, odl. 14 w. od Siedlec. W obrębie jej leżą a S. Starawieś, wś, ma 28 dm. , 201 mk. , 833 mr. W 1827 r. 27 dm. , 154 mk. b S. Ptaszki, wś, ma 21 dm. , 143 mk. , 726 mr. W 1827 r. 20 dm. , 101 mk. S. Roguziec, W 1827 r. 25 dm. , 180 mk. S. Wojnów, wś i fol. W 1870 r. fol. S. Wojnów rozl. mr. 536 gr. or. i ogr. mr. 249, łąk mr. 14, past. mr. 4, lasu mr. 249, zarośli mr. Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 117 7, nieuż. mr. 13; bud. drewn. 6; las nieurządzony. Wś S. Wojnów lit. A os. 9, mr. 50; wś S. Wojnów lit. B os. 18, mr. 143. W 1827 r. 16 dm. , 129 mk. e S. Cierpigórz, wś gm. Tarków Wielki, ma 18 dm. , 147 mk. , 587 mr. W 1827 r. 15 dm. , 76 mk. Br, Ch Skolin, wś, pow. jaworowski, 21 klm. na płn. zach. od Jaworowa, 5 klm. na płn. od są du pow. w Krakowcu, 2 klm. na płd. od urz. poczt. w Wielkich oczach. Na płd. leżą Czaplaki, na pld. wschód Świdnica, na pln. wsch. Futory, na płn. Wielkie Oczy, na zach. Kobylnica Wołoska wś pow. cieszanowskiego. Wsch. częśó obszaru przepływa mała struga podążająca na płd. do pot. Retyczyna, dopły wu Szkła. Zabudowania wiejskie leżą na pln. wschod. Własność więk. ma roli or. 5, łąk i ogr. 40, past. 2 mr. ; własn. mn. roli or. 208, łąk i ogr. 58, past. 112 mr. W r. 1880 było 43 dm. , 240 mk. w gminie, 2 dm. , 25 mk. na obsz. dwor. ; 219 gr. kat. , 27 rz. kat. , 7 mk. izrael. , 12 in. wyznań; 195 Rusinów, 70 Polaków. Par. rz. katol. w Wielkich Oczach, gr. katol. w Żmijowiskach. Lu. Dz. Skoliszki, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. poL, gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Bujwidy, o 18 w. od gminy a 38 w. od Wilna, ma 2 dm. , 4 mk. prawosł. i O katol. 4 dusze rewiz. w 1864 r. . Skollmen, fol. , pow. pr. holądzki, st. pocz. Gruenhagen; 282 ha, 14 dm. , 92 mk. Skollwitten, wś, pow. morąski, st. pocz. Miswalde; 214 ha, 12 dm. , 93 mk. Skolna, fol. na obszarze dwor. Malawy, w pow. rzeszowskim, tuż nad granicą gminy Słociny. Br. G. Skolnik, góra lesista, na granicy pow. nowosądeckiego i grybowskiego, a gm. Nawojowej i Kamionki, w dziale wodnym między Kamienicą a jej dopł. Królową, pod 38 27 wsch. dług. g. F. a 49 33 50 półn. szer. , wznies. 672 mt. n. p. m. szt. gen. . Na płd. wsch. Kania góra 697 mt. i Solisko 684 mt. . Skolniki, zaśc. rząd. , pow. wileński, w 6 okr. poL, o 12 w. od Wilna, 2 dm. , 12 mk. kat. Skoloban, potok, wytryska w obr. gm. Tureczki Wyżniej, pcw. turczański, z pod Kiczory Siańskiej 888 mt. , płynie na płn. wschód i wpada, ubiegłszy 4 klm. , z lewego brzegu do pot. Cichego, z którym tworzy potok Spisany, prawy dopł. Jabłonki. Br, G, Skólsk, ob. Skulsk. Skoładyszcze, pow. wilejski, ob. Skołubiszcze, Skołąjcie 1. wś i fol. , pow. szawelski, gm. Skiemie, o 59 w. od Szawel. 2. S. , zaśc, tamże, o 58 w. od Szawel. Skołatowo, wś wlośc. nad rz. Płonką, pow. płoński, gm. Sarnowo, par. Skołatowo, odl. o 13 w. od Płońska, posiada kościół par. 44 Skolimów Skollmen Skolec Skoliszki Skolec Skolin Skołatowo Skołubów Skołdycze Skomacko Skołubiszcze Skołozuby Skołoszyn Skołoszów Skołodzińska Skołodzinka Skołodynka Skołobów Skołdycze drewniany, 5 dm. , 53 mk. , 149 mr. Nomenkl S. bez wsi wchodziła w skład dóbr Gumino. W 1827 r. 5 dm. , 41 mk. W potwierdzeniu posiadłości klasztoru w Czerwińsku przez Adryana IV w 1155 r. wymieniono S. jako wś klasztorną. Kościół założyli tu zapewne zakonnicy; erekcyę parafii ponowioną do pełnił ks. Karol Ferdynand, biskup płocki, w 1640 r. Obecny kościół wzniesiony w 1837 r. przez prob. Łuk. Mieczyńskiego. S. par. , dek. płoński, 2906 dusz. Br. Ch. Skołdycze 1. okolica szlach. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. poL, gm. Turna, o 17 w. od Brześcia. 2. S. , fol. , tamże, o 16 w. od Brześcia. 3. S. , wś włośc. nad rz. Niewiszką, pow. lidzki, w 3 okr. poL, o 25 w. od Szczuczyna, 9 dm. , 90 mk. Skołobów, w dokum. Skołobowce, Skołoby, wś u źródeł rz. Irszy, dopł. Teterowa, pow. żytomierski, na płd. zach. od mka Horoszki, niegdyś we włości horoszkowskiej. Skołodynka, ob. Skołodzinka. Skołodzinka al. Skołodynka, rzką w pow. mozyrskim, prawy dopływ Prypeci, zaczyna się w moczarach lesistych pomiędzy zaśc. Zimowa Buda i Kamień, płynie w kierunku płn. zachod. na RudnięSkołodzińską młyn, odtąd zatacza półkole na wschód pod wś Hliniszcze i ta zasiliwszy się z prawej strony paru strugami, rozlewa się w jezioro na 1 2 w. prawie szerokie i na 3 w. długie; dalej płynie znowu wązkiem korytem pod wieś i tu wpa da dwoma ramionami do dwóch odnóg Prype ci, zwanych jeziorami Skołodzino i Turki. Długość biegu około 3 mil; rybna. Brzegi ob fitują w rudę żelazną. A. Jel. SkołodzińskaBuda, zaśc. nad rzką Skołodzinką, pow. mozyrski, gm. SkryhałowskaSłoboda, ma 2 osady; łąk dużo, grunta lekkie, urodzajne. A. Jel. SkołodzińskaRudnia, zaśc. nad rzką Skołodzinką, pow. mozyrski, przy drodze z Bujnowicz i Ostrożanki do Skryhałowa, w 1 okr. poL, skryhałowskim, gm. SkryhałowskaSło boda, ma 10 osad i lasy wielkie, łąk dużo, ruda żelazna nad brzegami rzeki i w błotach. Skołoszów z Zagrodami i Zasaniem, wś, pow. jarosławski, nad Radą, przy gościńcu z Radymna 1, 8 klm. do Przemyśla. Zajmuje urodzajną równinę 212 mt. npm. , którą przecina San, tworzący tu dawniej luk ku zachodowi wygięty, który po uregulowaniu rzeki stał się korytem suchem. Nad tem suchem korytem leży wólka Zagrody, na płn. wschód od S. , na praw. zaś brzegu Sanu wólka Zasanie. Pierwsza z nich ma 39 dm. i 196 mk. , druga 18 dm. i 105 mk. Cała wieś par. rz. kat. i gr. kat. w Radymnie składa się z 354 dm. i 1983 mk 944 męż. , 1039 kob. ; obszar więk. posiadłości biskupów rz. kat. przemyskich ma 4 dm. i 67 mk. Pod względem wy znania jest 650 rz. kat. , 1249 gr. kat. i 151 izrael. Wieś posiada szkołę ludową 2klas. i kasę pożyczk. z kapit. 3089 zł. w. a. Pos. więk wynosi 480 roli, 48 łąk, 15 past. i 24 mr. lasu; pos. mn. ma 2302 roli, 123 łąk, 169 past. i 7 mr. lasu. S. graniczy na płd. z Zamoyściem i Świętem, na zach. z Ostrowem, a Zasanie na pld. z Michałówką, na wschod z Duńkowicami Wielkiemi a na płn. z Wysockiem i Łazami. Mac. Skołoszyn z Lisówkiem, w XV w. Sthołoszyn, 1581 Skoliszin, wś, pow. jasielski, na le wym brzegu Ropy, wzdłuż małego jej dopły wu, przy gościńcu z Biecza do Jasła, ma st. kolei państwowej, na linii Nowy SączZwar doń, odl. 8 klm. od Biecza a 11 klm. od Jasła. Jest tu kaplica, szkoła ludowa i kasa pożycz. z kapit. 477 zł. w. a. Do wsi należy przys. Lisówek, składający się z folwarku, karczmy, browaru 10 dm. z 75 mk. i obszerny dwór na płd. od wsi 6 dm. . W ogóle 102 dm. , 617 mk. , 597 rz. kat. i 20 izrael. Obszar więk. pos. wynosi 404 roli, 35 łąk i ogr. , 55 past. i 11 mr. lasu; pos. mn. ma 406 roli, 35 łąk, 51 past. i 64 mr. lasu. Gleba napływowa, uro dzajna, okolica malowniczo się podnosi w lesi sto podgórza ku płn. i południowi. Długosz wymienia tę wś L. B. , I, 484 jako posiadłość królewską. Należała do par. w Sławęcinie, tak samo jak teraz. W 1581 Pawiński, Ma łop. , 116 S. posiadali Sułowscy; liczył 6 łan. km. , 2 zagr. z rolą, 3 zagr. bez roli, 4 komor. z bydłem, 8 komor. bez bydła i 1 rzemieśl. Dzisiaj pos. większa należy do K. Klobassy. S. graniczy na zach. z Siepietnicą, na płn. z Lisowem, na wschód ze Sławęcinem a na płd. przez rzekę z Kunową. Mac. Skołozuby, zaginiona osada we włości horoszkowskiej, t. j. w dzisiejszym pow. żytomierskim. Skołubiszcze, Skałubiszcze, w spisie z 1866 r. Skołodyszcze, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. gm. Chotenczyce, okr. wiejski Karpowicze, o 2 w. od gminy a 42 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, ma 8 dm. , 72 mk. prawosŁ; w 1864 r. należała do dóbr Zahorce, Hrehorowiczów. Skołubów al. Skołubowo, dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. poL, gm. Wiercieliszki, o 13 w. od Grodna. Skomacko, małe jezioro na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, niedaleko od granicy pow. jańsborskiego, 23 ha obszaru; leży między dwoma jeziorkami Okrągłem i Bielskiem. Skomacko 1. Małe, wś nad jeziorem t. n. , st. p. Wydminy, 178 ha, 12 dm. , 58 mk. Fryderyk V. Heidek, ststa piski, podaje do wiadomości, że pomiary okazały, iż wś S. posiada 8 włók, z których 4 dzierży Jan Skomacki; Skomętno Skombobole Skombobole wskutek tego sprzedaje Heidek za 28 kóp jeszcze 4 włóki Janowi Skomackiemu, Marci nowi Sokołowi i Marcinowi Koltscholt z Danowa na prawie magdeburskiem, z obowiąz kiem jednej służby. Dan w Lecu r. 1534. 2. S. , wś na prus. polskich Mazurach, pow. łecki, tuż nad granicą pow. leckiego, blizko jez. Orzeskiego; 1294 ha, 140 dm. , 666 mk. Rudolf V. Diepoltskirchen, komtur ryński, nadaje r. 1499 Janowi Grabnikowi na prawie chełmińskiem 68 włók, celem lokacyi wsi dan nickiej, zwanej Skomack, między jeziorami Czarne, Tałto, Milusze i Druglin; sołtys otrzy muje 6 włók. R. 1525 odnawia ks. Olbracht Piotrowi Skomackiemu, sołtysowi, powyższy list nadawczy. R. 1539 mieszkają w S. sami Polacy. 3. S. , domin. , tamże, 1439 ha, 41 dm. , 234 mk. Ad. N. Skombobole, os. , pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 41 w. , ma 3 dm. , 38 mk. W 1827 r. 6 dm. , 59 mk. Skomętno, jezioro, pow. łecki, przy wsi t. n. , ma 237 ha obszaru. Tuż przy niem wznosi się góra dosyć spadzista, leżąca między północnym końcem jeziora a bagnem. Opowiadają, że kiedyś stał tu zamek, a w nim mieszkał i bronił się Skumand, pan ziemi Crasime. Dotąd nazywają wzgórze to zamkiem Skomand Skomandburg. Nieco na płn. od jeziora, w okolicy Wierzbowa, wznosi się również góra wśród licznych wzgórz. Na górze tej są ślady fosy okrągłej, zdaje się, że służyła za miejsce dla wartowników, może i jako miejsce obronne. Znajdują tam różne przybory wojenne, między innemi wędzidła dla koni i strzemiona od siodeł; podanie mówi, że wódz Skumand tu się schronił i tu się bronił; inni mówią, że stał tu kiedyś kościół. W całej okolicy pełno podań o tym wodzu. Tam, gdzie dziś wioska Haurszen, miał stać jego zamek. Skomątno 1. Wielkie, wś na pol. pruskich Mazurach, pow. łecki, st. p. Pisanica, o milę na zachód od granicy królestwa, nad rzeką przepływającą przez jezioro t. n. ; 594 ha, 46 dm. , 263 rak. Walter Kiekierzyc, wójt łecki, nadaje r. 1474 Piotrowi Sekelowi 2 służby nad jeziorem S. na prawie magdeb. 2. S. Małe, wś, tamże; 152 ha, 8 dm. , 43 mk. Ad. N. Skomielna, potok, powstaje w obr. Skomielny Białej, pow. myślenicki, z pod Lubonia Małego 870 mt. ; płynie na płd. wsch. między domostwami Skomielny Białej, po połudn. stronie gościńca rządowego do Tymbarku, i na obszarze Rabki wpada do Raby z lew, brzegu, naprzeciw wzgórza Pilnej 607 mt. . Na praw. brzegu, między pot. a gościńcem nowotarskim, wznosi się góra Rabka 644 mt. . Długość biegu blisko 6 klm. Skomielna 1. Biała, wś, pow. myślenicki, w okolicy górzystej, nad pot. Skomielna, płynącym z Lubonia Małego do Raby. Roz rzucona w dolinie potoku, zwartej stromemi działami, o cienkiej warstwie jałowej ziemi, pokrytemi świerkowym lasem. Domy stoją na wzn. 509 mt. , wyżej zaś, w punkcie przecięcia się gościńca z Myślenic do Nowego Targu, z gościńcem z Jordanowa do Mszany, znajduje się dom pocztowy i karczma. Z tego punktu roztacza się rozległy widok na Tatry, Babią Górę i w kotlinie leżący Jordanów. Wś ma 232 dm. i 1339 mk. rz. katol. 6 izrael. . Do wsi należą 3 chaty na Luboniu tworzące wólkę Polany. Par. . rz. kat. w Rabce. We wsi szkoła ludowa. Obszar mn. pos. wynosi 1507 mr. roli, 63 mr. łąk, 308 mr. pastw. i 457 mr. lasu. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 49 S. była własnością Jordana Spytka, kaszt. krak. , i składała się z 9 łan. km. , 3 zagr. bez roli, 2 komorn. z bydłem, 3 komor. bez bydła, rzemieślnika, 4 zaręb. i łanu soł tysiego. Graniczy na płd. z Rabką, na zachód ze Skawą, na płn. z Naprawą a na wschód z Zarytem. Od płn. zasłania wś pasmo Lubo nia Małego, sięgające 870 mt. npm. 2. S, Czarna, wś, pow. myślenicki, nad pot. dopł. Krzczonówki, spływającym z Koszkowej góry 874 mt. . Składa się z 175 dm. w dolinie po toku, wznies. od 634 do 456 mt. npm. Gleba jałowa, górska, wydaje owies i kartofle a przy starannej uprawie żyto i jęczmień. Wś, mają ca 928 mk. rz. kat. , należy do par. w Łęto wni. Pos. więk. Konst. br. Gostkowskiego wynosi 48 mr. roli, 5 mr. łąk, 55 mr. pastw. i 110 mr. lasu; pos. mn. ma 619 mr. roli, 75 mr. łąk, 1008 pastw. i 295 mr. lasu. S. istnia ła w 1581 r. Pawiński, Małop. , 46 i była własnością Jordana Spytka, kaszt. krak. Pła cił on od 6 łanów km. , 10 zagr. z rolą, 5 kom. z bydłem, 15 komor. bez bydła i 1 łanu soł tysiego. Górska wś, graniczy na płd. z To karnią i Bogdanówkż, na zachód z Wieprzcem, a na płd. z Łętownią. Na wschód od dziela ją od Lubienia gniazdo górskie ZembaIowa 859 mt. , pokryte świerkowym borem a oblane od zachodu Łętówką, od płn. Krzczonówką, od połudn. Krzeczówką a od wschodu Rabą. Mac. Skomielno, jezioro w pobliżu wsi Orzechów, w pow. włodawskim, leży w zlewie Wieprza, w zaklęsłej nizinie, śród bagien. Woda rudawej barwy. Ma do 100 mr. obszaru i 10 do 16 st. głęb. Skominele, wś, pow. wiłkomierski, gm. Wojtkuny, o 5 w. od Wiłkomierza. Skominy, wś, pow. wiłkomierski, gm. Wojtkuny, o 8 w. od Wiłkomierza. Skomlin i S. Poduchowny, wś i fol. , pow. wieluński, gm. i par. Skomlin, odl. od Wielunia 12 w. , leży na granicy od Szląska Pruskiego, posiada kościół par. drewniany, szko Skomlin Skominy Skominele Skomielno Skomielna Skomątno Skomonty Skomorochy Skomonty łę początkową, młyn wodny, wiatrak. Wś ma 167 dm. ludności nie podaje spis urzędowy; fol. zaś 7 dm. , 38 mk. S. Poduchowny, wś, ma 9 dm. , 40 mk. ; pięć osad mają 5 dm. , 22 mk. W 1827 r. było 94 dm. , 867 mk. Dobra Skomlin składały się w 1885 r. z folw. S. , Bolkowszczyzna, Toplin, Walenczyzna i Klassak, os. młyn. Ług, rozl. mr. 2037 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 586, łąk mr. 98, pastw. mr. 66, nieuż. mr. 26; bud. mur. 18, z drzewa 13; płodozmian 13polowy; fol. Walenczyzna gr. on i ogr. mr. 182, łąk mr. 78, past. mr. 133, lasu mr. 115, nieuż. mr. 15; bud. mur. 2, z drzewa 1; płodozmian 8polowy; fol. Bol kowszczyzna gr. or. i ogr. mr. 271, nieuż. mr. 8; bud. mur. 4, z drzewa 4; płodozmian 6po lowy; fol. Toplin gr. or. i ogr. mr. 222, łąk mr. 92, pastw. mr. 28, nieuż. mr. 13; bud. mur. 3, z drzewa 8; płodozmian 8polowy; fol. Klassak gr. or. i ogr. mr. 78, łąk mr. 25, nieuż. mr. 1; bud. mur. 3. Wś S. os. 169, mr. 2012; wś Klassak os. 11, mr. 143; wś Toplin os. 42, mr. 464. S. par. , dek. wieluń ski, 1690 dusz. S. gm. należy do s. gm. okr. VI w Bugaju, st. p. Wieluń, ma 13, 055 mr. obszaru i 3137 mk. Już w 1210 r. ofiarowany był S. przez niejakiego Zbramira dla kla sztoru cystersów, który miał być wtedy za łożony. W 1245 r. S. wraz z innemi wsiami nadany został klasztorowi cystersek w Łubnicy. W 1250 r. klasztor uzyskał pozwole nie na osadzenie S. na prawie niemieckiem por. Olobok, t. VII, 523 i t. VIII, 666. Na początku XVI w. wś składa się z cząstek szlacheckich. Kościół par. , drewniany, p. w. św. Filipa i Jakuba, patronatu świeckiego. Proboszcz miał dwa łany roli z łąką, dziesię cinę z łanów szlach. i meszne po mierze owsa i żyta z łanu. Parafią składała sama wieś Skomlin, należał do niej jednak już niepra wnie widać Toplin. Była szkoła. W 1720 r. kościół odbudował Władysław Zawadzki, dziedzic S. Gdy w 20 lat potem spłonął, Wła dysław Bartochowski, kaszt. wieluński, dzie dzic większej części S. , wzniósł nowy, przy udziale parafian Łaski, L. B. , II, 141, przyp. . Według reg. pob. pow. wieluńskiego z r. 1552 i 1553 część Scheffofa miała 10 osad. , 10 łan; część Jana Wolickiego 21 osad. ; Krzykowski 1 łan, karczmę bez roli Pawiński, Wielkp. , II, 297. Br. Ch. Skomonty, wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 125 w. od Rossień, Skomorochy 1. Wielkie, wś i fol. lit. A. i B. nad rzką Czechówką, pow. hrubieszowski, gm. i par. Grabowiec, odl. 28 w. od Hrubieszowa, posiada młyn wodny. W 1827 r. S. Wielkie miały 26 dm. , 164 mk. W 1872 r. fol. Skomorochy Wielkie lit. A. i Filipin rozl. mr. 441 gr. or. i ogr. mr. 245, łąk mr. 69, wody mr. 2, lasu mr. 116, nieuż. mr. 8; bud. z drze wa 21; las urządzony. Wś S. Wielkie os. 18, mr. 139. W 1878 r. fol. S. Wielkie lit. B. rozl. mr. 316 gr. or. i ogr. mr. 210, łąk mr. 22, lasu mr. 76, nieuż. mr. 8; bud. z drzewa 12; płodozmian 8polowy; las nieurządzony. Wś S. Wielkie os. 7, mr. 69. 2. S. Małe, wś i fol. , pow. hrubieszowski, gm. i par. Grabo wiec, odl. 35 w. od Hrubieszowa, młyn wo dny. W 1827 r. 38 dm. , 188 mk. W 1888 r. fol. S. Mało lit. A. rozl. mr. 381 gr. or. i ogr. mr. 295, łąk mr. 41, lasu mr. 9, w odpadkach mr. 32, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 10. Wieś S. Małe os. 15, mr. 104. Fol. S. Małe lit. B. D. F. C. rozl. w 1875 r. mr. 314 gr. or. i ogr. mr. 253, łąk mr. 22, pastw. mr. 1, lasu mr. 34, zarośli mr. 2, nieuż. mr. 2; bud. z drze wa 6. A. Pol Skomorochy 1. wś cerkiewna rząd. nad rz. Hujwą, dopł. Teterowa, pow. żytomierski, par. katol. Leszczyn, przy trakcie z Horodyszcz do Staniszówki, na płd. wschd od Żytomierza. Była tu dawniej cerkiew unicka p. w. św. Józefa i Jana Chrz. Własność niegdyś karmelitów bosych w Berdyczowie. 2. S. , nazwa lasu dębowego w pow. lipowieckim, we wsi Iwachny, nad Tykiczem, 1100 mr. rozl. 3. S. , chutor, pow. lipowiecki, w 3 okr. poL, gm. Cybulów, o 65 w. od Lipowca, ma 36 mk. Skomorochy 1. grupa domów w Narajowie, pow. brzeżański. 2. S. z Romuszen, wś, pow. sokalski, 9 klm. na płn. wsch. od sądu pow. , st. kol. , urz. pocz. i tel. w Sokalu. Na wschód leżą Baranie Peretoki i Steniatyn, na płd. Switarzów i Ilkowice, na zach. Ulwówek i Dżarki, na płn. Iwonicze dwie ostatnie w pow. włodzimierskim. Wzdłuż granicy zach. płynie Bug od płd. na płn. ; krańca płd. zach. dotyka Karbów dopływ Bugu. Zabudowania wiejskie leżą na płd. zach. Na płn. leży fol. Romusz. Północna część obszaru lesista las Cielężki. Najwyższe wznios. na płn. 234 mt. . Własn. więk. hr. Włodzimierza Dzieduszyckiego ma roli or. 660, łąk i ogr. 32, pastw. 3, lasu 1818 mr. ; wł. mn. roli or. 1283, łąk i ogr. 130, pastw. 156, lasu 2 mr. W r. 1880 było 111 dm. , 633 mk w gm. , 12 dm. , 159 mk. na obsz. dwor. 117 rz. kat. , 644 gr. kat. , 31 izrael. ; 643 Rusinów, 147 Polaków, 2 Niemców. Par. rz. kat. w Sokalu, gr. kat. w miejscu, dek. sokalski. Do par. należy Poturzyca. We wsi jest cerkiew, szkoła etat. jednokl. i kasa pożycz. gm. z kapit. 645 złr. Za czasów Rzpltej wś należała do dóbr koronnych, stwa sokalskiego, w pow. bełzkiem. 3. S. , wś, pow. buczacki, o 4 klm. od Potoku Złotego par. rz. kat. , urz. pocz. i tel. . Obszar dwor. 1525 mr. , włośc. 798 mr. W W 1870 r. 999 mk. ; w 1880 r. w gm. 884, na Skomoroka obsz. dwor. 76. Gr. kat. par. w miejscu, dek. buczacki. Cerkiew p. w. św, Mikołaja, muro wana, z 1883 r. , metryki ma od r. 1785. Na leży do niej 844 gr. kat. ; w przyłączonym do par. Rusiłowie cerkiew p. w. N. P. Maryi, gr. kat. 466. Szkoła etat. o 1 naucz. , syste mizowana 1875 r. Kasa pożyczk. gm. z kapit. 126 złr. Właśc. posiadł. dworskiej Jan i Anto nina Bołoz Antoniewiczowie 4 S. , wś, pow. tarnopolski, o 5 klm. na południe od Baworowa rzym. katol. par. i urz. pocz. . Gra nice wschód Kozówka, połudn. Suszczyn z Ostalcem, zachód Mikulińce, północ. Smo lanka. Obszar dworski 2528 mr. , włośc. 666 mr. W 1870 r. 663 mk. ; w 1880 r. w gm. 679 mk. , na obsz. dwor. 141. Gr. kat. par. Proszowa. Szkoła filialna. Kasa pożyczk. gm. z kapit. 495 złr. Właśc. pos. dwor. Włady sław hr. Baworowski. 5. S. Nowe z Rakową, wś, pow. rohatyński, o 8 klm. od Bołszowca pocz. , tel. i par. rz. kat. . Granice wschód Skomorochy Stare, płd. Herbutów, zach. Żelibory i Sarnki Dolne, płn. Podszumlańce. Obszar dwor. 871 mr. , włośc. 888 mr. W 1870 r. 767 mk. ; w 1880 r. w gm. 753, na obsz. dwor. 19. Gr. kat. par. w miejscu, dek. rohatyński. Cerkiew p. w. św. Michała gr. kat. w S. 697, w przyłączonym Herbutowie cerkiew p. w. N. P. Maryi, 549 dusz, razem 1246. Szkoła etat. o 1 naucz. , młyn wodny na pot. Narajówka, dzielącym S. Nowe od Starych. Właścic. pos. dwor. Helena ze Su chodolskich Krzeczunowiczowa. 6. S. Stare z Kamieniem, wś, pow. rohatyński, o 9 klm. na płn. od Bołszowca. Granice wschód Bybło, płd. Zagórze, zach. Skomorochy Nowe, płn. Podszumlańce. Obszar dwor. 726 mr. , włośc. 915 mr. W 1870 r. 583 mk. ; w 1880 r. w gm. 629, na obsz. dwor. 53. Gr. kat. par. w miej scu, dek. rohatyński. Cerkiew p. w. św. Mi chała, gr. kat. w miejscu 521, w przyłączo nych Podszumlańcach 390, razem 911. Właśc. pos. dwor. Kornela Krzeczunowicza spadko biercy. Lu. Dz. B. R. Skomoroka, dwor, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 67 w. od Kowna. Skomoroki 1 i 2, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 49 w. od Poniewieża. Skomorosze, wś nad rz. Seret przy ujściu pot. od Laskowic i Wierzbowca śród gór lesistych, pow. trembowelski, o 4 klm. na płd. od Budzanowa poczta i rz. kat. par. . Granice wschod, góry i lasy należące do Budzanowa a za niemi Papiernia, przys. do Kobyłowlók, płd. Tudorów i Byczkowce, zach. Zwiniacz, płn. Budzanów. Obszar dwor. 244 mr. , włośc. 447 mr. W 1870 r. 353 mk. ; w 1880 w gm. 379, na obsz. dwor. 32. Gr. kat. par. Zwiniacz, do której S. przyłączonem zostało w 1780 r. Cerkiew podwyższenia św. Krzyża, murowana, wystawiona w 1853 r. kosztem ks. Michała Kulczyckiego, byłego rz. kat. kanonika i proboszcza w Budzanowie, liczy 294 gr. kat. zaś rzym. kat. 123. Szkoła etat. o 1 naucz. , dzieci szkol. w 1888 r. 60. Kasa pożyczk. gm. z kapit. 720 złr. Właśc. pos. dwor. probostwo rz. kat. w Budzanowie. B. R. Skomoroszki, wś nad bezim. lewobocznym dopł. Rośki, pow. taraszczański, w 3 okr. poL, gm. Żywotów, par. praw. Skała, o 95 w. od Taraszczy, 30 w. od Lipowca a 4 w. od Skały, przy drodze do Czołnowicy, ma 472 mk. podług Pochilewicza w 1863 r. 716 mk. , 1641 dzies. ziemi; cukrownia założona w 1860 r. Własność dawniej Zbyszewskich, następnie Fudakowskich. Podług wizyty dziekana tetyjowskiego z 1741 r. S. należały do par. czołnowickiej i miały 5 chat. Skomoroszki 1. wś poradziwiłłowska nad bezim. dopł. Niemna, pow. nowogródzki, w 4 okr. poL i gm. Mir, w pobliżu gośc. poczt. z Mińska przez Kojdanow do Mira i Nowogródka, ma 46 osad; grunta urodzajne, miejscowość falista, bezleśna. 2, S, fol. poradziwiłłowski, pow. słucki, obecnie ks. Hohenlohe, około 15 włók. 3 S. , wś, pow. grodzieński, w 1 okr. poL, gm. Górnica, o 4 w. od Grodna, na prawo od linii dr. żeL warszawskopeter sburskiej. 4. S. , fol. i dobra nad Kamionką, dopł. Łosośny, tamże, o 8 w. od Grodna. Skomucha, pow. lipnowski, ob. Kiełpiny 1. Skonał, leśn. przy wsi Nidzie, na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, st. p. Rudozany, 2 dm. , 15 mk. Skop, wś na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, o 1 milę na wsch. od Rynu, o 3 4 mili od jeziora Niewocińskiego, st. p. i tel. Ryn; 737 ha, 69 dm. , 337 mk. Jerzy y. Debes, ssta ryński, sprzedaje r. 1553 Janowi Prosu 5 wł. sołeckich za 135 grzywien celem założenia wsi dannickiej na 50 włókach; 12 lat wol ności. Ad. N. Skopanie, wś, pow. tarnobrzeski, przy gościńcu z Baranowa 3. 7 klm. do Tarnobrzegu i kolei z Dębicy do Nadbrzezia, w równinie, wzn. 190 mt. npm. Graniczy na pln. z Suchorzowem, na zachód z Baranowem, na płd. z Gołego Wolą a na wschód z Dąbrowicą. Dwór na większym obszarze nosi nazwę Międzybrodzie. Wś gęsto zabudowana, w glebie urodzajnej, ma 132 dm. 9 w Międzybrodziu i 617 mk. 329 męż. , 318 kob. ; 589 rz. kat. i 28 izrael. S. opisuje Długosz L. B. , II, 310 jako należącą do par. w Baranowie, własnośc Jana Baranowskiego Grzymality. W 1508 Pawiński, Małop. , 457 posiadał ją z kluczem baranowskim Stanisław Kurozwęcki a 1578 ibid. , 200 Andrzej Leszczyńsku W tym czasie liczyła wieś 23 kmieci na 11 1 2 łanach, Skopanie Skop Skonał Skomoroka Skomoroszki 1 Skomucha Skomoroszki Skomorosze Skomoroki Skopiszki miała 1 1 2 opuszczonego łana, 4 zagrody, 1 komorn. z bydłem i 5 bez bydła. Obecnie po siadaczem większej własności jest p. Feliks Dolański. Mac. Skopce, wś, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Noski, o 13 w. od Prużany. Skopcy, wś nad rz. Altą, pow. perejasławski gub. poltawskiej, o 22 w. na płn. zachód od Perejasławia, ma 360 dm. , 2981 mk. Małorusinów, cerkiew, szkoła wiejska, zarząd gminny. Skoperszczak, potok, wypływa z pod Olszanowa 1043 mt. , szczytu w paśmie Seku ła ob. , na granicy Mizunia i Seneczowa pow. doliński, a Różanki Wyżniej pow. stryjski. Płynie zrazu na płn. wschód, a po tem na płd. wsch. doliną górską, nad którą od pln. wznosi się Krasna 1136 mt. , a od płd. szczyt lesisty bezimienny 932 mt. . Wpada w obr. gm. Seneczowa do Mizuńki z lew, brzegu. Bługość biegu 5 klm. Dno ka mieniste. Zabiera wody z połud, pochyłości Krasnej góry. Br, G. Skopin, pierwotnie Ostróżek, mto pow. gub. riazańskiej, na lewym brzegu rz. Werdy, o 87 w. na południe od Riazania, połączone z Riażskiem drogą żelazną, 35 w. długą. W 1839 r. było tu 1258 dm. 56 murow. , 11, 294 mk. , 9 cerkwi murow. , 4 szkoły, szpital, 2 przytułki dla starców; w 1867 r. 1511 dm. 223 murow. , 9511 mk. , 8 cerkwi mur. , 337 sklepów 144 murow. , szpital miejski, szkoły powiat. duchowna i świecka, szkoła paraf. , biblioteka publiczna, bank miejski, założony w 1863 r. z kapitałem zakł. 10, 103 rs Własność miasta stanowi 2 domy, 21 sklepów i 2254 dzies. ; dochód miejski w 1867 r. wynosił 46, 625 rs. Miasto ma ważne znaczenie pod względem handlowym, prowadzi zwłaszcza wielki handel zbożem, olejem konopnym, bydłem rogatem i trzodą chlewną. Przemysł rękodzielniczy i fabryczny dość rozwinięty. W 1870 r. było w mieście 724 rzemieślników 427 majstrów, w tej liczbie 129 kowalów. W 1866 r. . było 27 fabryk, produkujących na 105, 436 rs. Dwa jarmarki doroczne w dzień św. Trójcy i 14 września. S. , pod nazwą Ostrożka, stanowił rodowe dziedzictwo bojara Nikity Romanowa. Za Aleksego Michałowicza otrzymał nazwę Skopińskiej Słobody; znajdował się tu wówczas zamek drewniany z basztami. Od 1778 r. mto powiat. namiestnictwa a od 1796 r. gub. riazańskiej. W 1840 r. mto zostało nawiedzone przez wielki pożar. Skopiński powiat, położony w południowozachodniej części gubernii, podług pułkow, Strelbickiego ma 50, 31 mil al. 2434, 5 w. kw. , podług zaś Schweizera tylko 48, 95 mil kw. Powierzchnia przeważnie stepowa, tylko w południowozachodniej części przechodzi dział wodny pomiędzy dopływami Oki i Donu. Najwyżej wzniesioną miejscowością jest wś Dmitriewskoje, leżąca na lew. brz. Werdy. Glebę stanowi czarnoziem, miejscami pomieszany z gliną. Z ciał kopalnych najważniejsza glina garncarska, pochodzenia jurajskiego. Znajdują się także w niewielkiej ilości piaskowiec i kamień wapienny. W ostatnich latach odkryto tu dość bogate pokłady węgla kamiennego. Powiat zroszony jest rzekami należącemi do systematu Oki i Donu. Ważniejsze z nich Gallina, Mołwa z Maryną i Ranowa z Połotebną, Pitomszą, Werdą i Moszą wszystkie dopływy Proni. Do systematu rz. Donu należy Toboła z Mszarą. Jezior mało, wszystkie nieznaczne. Błota znajdują się w dolinie rz. Werdy i Mszary. Lasy stanowią 14 ogólnej przestrzeni. W 1867 r. było w powiecie bez miasta 118, 281 mk. , prawie wyłącznie prawosł. , zamieszkałych w 169 osadach. W 1870 r. było w powiecie 77 cerkwi 26 murow. i 2 monastery męzkie. Mieszkańcy zajmują się prawie wyłącznie rolnictwem. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty; w 1866 r. znajdowało się 34 fabryk, które wyprodukowały za 90, 584 rs. J. Krz, Skopiszki 1. dobra, pow. szawelski, gm. Skiemie, o 64 w. od Szawel. 2. S. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 100 w. od Wiłkomierza. 3. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Kurkle, o 29 w. od Wiłkomierza. 4. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Kowarsk, o 25 w. od Wiłkomierza. 5. S. , żmujdz. Skapiszkis, mko nad jez. Mitowo, pow. nowoaleksandrowski, na samej granicy z pow. wiłkomierskim, do którego w połowie należy, w 5 okr. poL, gm. Skopiszki, o 87 w. od Nowoaleksandrowska i tyleż prawie od Wiłkomierza odległe. Ma 60 dm. , 422 mk. , dwa kościoły katol. , synagogę, dom modlitwy żydowski, koszary wojskowe, zarząd gminy, szkołę wiejską, targi tygodniowe co poniedziałek. W części należy do hr. Choiseuilów, reszta do rządu. Kościół paraf, dawniej dominikanów, p. w. św. Trójcy, z muru wzniesiony w 1752 r. kosztem bisk. inflanckiego Józefa Dominika Puzyny. Par. katol. , dok. abelskiego, 6022 wiernych. Na cmentarzu kaplica murowana p. w. św. Wawrzyńca, dawniej zbór aryański, fundacya którego odnosi się do XVI w. Gmina S. składa się z 3 okr. wiejskich, obejmuje 41 wsi, zamieszkałych przez 1335 włościan. Mieszkańcy zajmują się uprawą lnu, poszukiwanego na targach. 6. S. , wś, pow. rossieński, gm. Mańkuny, par. Ejragołą, o 22 w. od Rossień. 7. S. , dwa dwory, tamże, o 21 w. od Rossień; w 1862 r. własność Dowgirdowej i Godwojsza. 8. S. 1, fol. , tamże, o 21 1 2 w. od Rossień. Skopce Skopcy Skoperszczak Skopin Skopce Skoraczew 9. S. 2, fol. , tamże, o 20 w. od Rossień. 10. S. , okolica, pow. rossieński, gm. Mankuny, o 24 w. od Rosień, J. Krz. Skopki, wś, pow. wołkowyski, w 4. okr. poL, gm. Szydłowicze Szyłowicze, o 19 w. od Wołkowyska. Skopłajcie, wś, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 20 w. od Telsz. Skopów, rus. Skopiw, wś, pow. przemyski, 23 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Prze myślu, 3 klm. na płn. wsch. od urzędu poczt. w Babicach. Na wschód i płd. wschód leżą Ruszelczyce, na płd. zach. i zach. Babice, na płn. Kramarzówka i Wola Węgierska osta tnie w pow. jarosławskim. Na płn. zach. powstaje w Skopowskim lesie potok i płynie do Babic, gdzie wpada do Sanu. Od lewego brzegu przyjmuje w obrębie wsi dopływ od płn. wschodu. W dolinach obu potoków leżą zabudowania wiejskie. Na granicy płn. wzno si się obszar najwyżej 396 mt. . Włas. więk. hr. Zdzisława Dembińskiego ma roli or. 53, łąk i ogr. 13, past. 12, lasu 333 mr. ; wł. mn. roli or. 765, łąk i ogr. 109, past. 91, lasu 206 mr. W r. 1880 było 113 dm. , 619 mk. w gm. 99 obrz. rz. kat. , 509 gr. kat. , U izr. ; 509 Rusinów, 110 Polaków. Par. rz. kat. w Ba bicach, gr. kat w miejscu, dek. próchnicki. Do par. należą Ruszelczyce i Babice. We wsi jest cerkiew. Lu. Dz. Skopówka, potok, wypływa w lesie skopowskim, w obr. Skopowa, pow, przemyskim, z pod wzgórza 443 mt. ; płynie pomiędzy domostwami Skopowa na pld. wsch. a przyjąwszy od lew. brzegu pot. t. n. zwraca się na płd. i pod Zawadą wpada do Sanu z lew. brzegu. Długość biegu 4 1 2 klm. Br. G. Skopówka, wś, pow. nadworniański, odl. 7 klm. na płd. od Ottyni par. rz. kat. , poczta i tel. . Granice wschodnia Chlebiczyn Leśny i Czeremchów, połud. i zachod. Mołodyłów, północ. Strupków i Hołosków. Obszar dwor. 527 mr. , włośc. 271 mr. W 1870 r. 270 mk; w 1880 r. w gminie 275, na obsz. dwor. 21; rz. kat. 20, par. Ottynia, gr. kat. par. w miej scu, dek. tłumacki. Cerkiew p. w. Wniebo wstąpienia, drewniana, wystawiona i poświę cona 1876 r. Metryki ma od 1784 r. gr. kat. 315. W aktach parafialnych znajduje się erekcya z 10 maja 1763 r. , w której kś. Szy mon Wolczyński, fundator, nadając grunta i prawo wolnego wrębu drzewa na opał, za strzega, aby paroch trzymał pasiekę na grun tach cerkiewnych a nie na dworskich albo gromadzkich. Szkoła filialna o 1 nauczycielu. Właściciel posiadł. dwor. rz. kat. proboszcz w Ottyni. B. R. Skopowo 1. fol. , pow. słonimski, w 5 okr. poL, gm. Bytoń, o 34 w. od Słonima. 2. S. , wś, pow. siebieski, należała do dóbr Swierzno, własność Żabów. Skopy, pow. siedlecki, ob. Szkopy. Skopyta, Skopyła, fol. , wraz z Dzietrzkowicami należy do dóbr Łubnice, w pow. wieluńskim. Skóra, os. młyn. nad strum. Pichną, pow. sieradzki, gm. i par. Szadek, odl. od Sieradza 22 w. Skora, rzka w pow. proskurowskim, lewy dopływ Skwiły. Bierze początek na gruntach wsi Niemierzyniec, płynie z północy na połu dnie i pod wsią Żurawlińcami ma ujście. Dłu gość biegu 5 wiorst. X M. O. Skoraczew 1. al. Skoraczewo, wś i folw. , pow. kościański Szmigiel, o 6 klm. na płn. od Szmigla, przy trakcie z Kościana do Wielichowa, w pobliżu kanału obrzańskiego; par. Białcz, poczta w Czaczu, st. dr. żeL w Starem Bojanowie o 9 klm. . W r. 1399 pisał się Piotr ze S. Akta grodz. pozn. , n. 1399; 1580 r, posiadał tu Bartłomiej Jączyński 2 łany osiadłe, 3 zagr. z rolą i 3 komor. Około 1793 r. należał S. do Winc. Zbijewskiego na Białczu, później do Żółtowskich. Wś ma 8 dm. , 58 mk. i wchodzi w skład okr. wiejs. Nowy Białcz; fol. ma 2 dm. , 53 mk. , należy do okr. dworskiego Stary Białcz. 2. S. , wś i dwór, pow. pleszewski Jarocin, o 6 1 2 klm. na płn. od Jaraczewa i tyle na płd. wschód od Książa; par. Panienka, poczta i st. dr. żeL w Chociczy Falkstaedt. Około r. 1390 pisali się Skoraczewscy z S. Akta gr. pozn. ; w r. 1564 było tu 2 1 2 łan. osiadł. , z których płacono bisk. poznańskim po 12 gr. fertonów; r. 1580 było tylko l 1 2 łan. i 1 zagr. Dziedzicami S. byli, Jerzy Chwałkowski r. 1603, Władysław Kosiński r. 1693, Hieronim Czyżewski r. 1754, Tomasz Wierusz Kowalski r. 1761, Michał Dramiński r. 1773, Józef Sczaniecki r. 1798 i Błeszyńscy około r. 1870. Wś ma 6 dm. , 43 mk. kat. i 59 na 58 roli. Dwór ma 8 dm. , gorzelnię, 133 mk. 130 kat. , 3 prot. i 349 ha 323 roli, 8 łąk, 12 lasu; czysty dochód z ha roli 7, 44, z ha łąk 9, 40, z ha lasn 2, 74 mrk; właścicielem jest Celestyn Krajewski. 3. S. al. Skoraczewo, czasem Skoraszewo, niem. Wiesenthal, Scoraschovo w r. 1288, wś, pow. wyrzyski, o 7 klm. na płn. od Mroczy, przy granicy pow. złotowskiego, wznies. 122 do 125 mt. npm. ; par. kat, Wąwelno, protest. Mrocza, poczta w Sitnie Sittnow, st. dr. żeL w Nakle o 18 klm. ; ma 43 dm. , 309 mk. 39 kat. , 270 prot. i 399 ha 300 roli, 49 łąk, 2 lasn. W r. 1288 arcyb. gnieźn. Jakub zamienił dziesięciny z S. i osad leżących w kasztelanii nakielskiej na pobierane przez klasztor byszewski dziesięciny z okolicy Koła kaliskiego; r. 1578 było na S. 10 łan. osiadł. , 2 zagrod. i 1 komor. , a w r. Skopki Skopów Skopki Skopłajcie Skopy Skopowo Skopówka Skopyta Skora Skorby Skorcz Skorbnakowicz Skorbnica Skorbuciany Skorbura Skorc 1618 leżały 2 łany pustkami. S. zabrany przez rząd pruski, wcielony został do domeny Mrocza. Na obszarze 8. powstały w nowszych czasach os. Gruenfelde i fol. Annafeld, niekiedy Skoraczewem zwane. Os. Gruenfelde rozłożyła się między wsią i folw. , ma 17 dm, 122 mk. 114 kat. , 8 prot. i 314 ha 230 roli, 65 łąk, 1 lasu; czysty doch. z ha roli 9, 01, z łąk 12, 92, z lasu 0, 78 mrk. Annafeld leży o 2 1 2 klm. od Skoraczewa, wznies. 143 mt. npm. ; wchodzi w skład okr. dwors. Ostrówek; 1 dm. , 6 mk. i 120, 51 ba obszaru. E. Cal. Skoraczewko, mylnie Skoraszewko, niem. Gruenwalde, wś, pow. wyrzyski, o 5 klm. na płn. od Mroczy, w okolicy wznies. 125 133 mt. npm. ; par. prot. Mrocza, poczta w Sitnie Sittnow, st. dr. źel. w Nakie o 16 klm. ; 3 dm. , 20 mk. prot. i 136 ha 93 roli, 7 łąk, 15 lasu. S. zabrane przez rząd pruski, wcielone zostało do domeny Mrocza. E. Cal. Skoraszewice, Curascowicz r. 1310, Scorossevicz r, 1315, Skoroschewicze r. 1580, Skoraszowice r. 1791, wś kośc. i dwór, pow. krobski Gostyń, o 7 klm. na pld. wschód od Krobi; par. w miejscu, poczta w Dłoni Dlonie, st. dr. żel. w Kobylinie o 12 klm. Kościół w S. p. w. św. Katarzyny zgorzał w r. 1597; Melchior Konarzewski, dziedzic, wystawił w r. 1639 nowy kościół, dla którego Adam Konarzewski sprowadził z Rzymu obraz św. Trzech Króli, znajdujący się dotąd w wielkim ołtarzu; Marya z Kęszyckich Bojanowska odnowiła kościół w r. 1836. Przechowują się 2 skromne nagrobki Bogusława Bojanowskiego i córki jego Apolonii 1816. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1676. S. tworzą same w sobie parafię 410 dusz; w r. 1310 wchodziły w skład pow. ponieckiego; r. 1315 pisał się z S. Skarbimirz, a w r. 1397 Mścich Skoraszewski Sczorosefszky. Około r. 1564 były tu dwa działy po 1 2 łanie i dwa po 2 1 2 łan. , z których bisk. poznańskim płacono po 12 gr. fertonów; regestra pobor. z r, 1580 wykazują 6 działów, których właścicielami byli Stanisław Węgierski 1 osad. , zagrod. i komorn. , Maciej Domaracki 3 łany os. , 2 zagrod. i wiatrak, Wojciech Skoraszewski 1 łan pusty, 3 zagr. i 2 komor. , Stanisław Skoraszewski 2 łany, 10 owiec, 2 zagr. 1 komor. , ten sam lub inny Stanisław S. 1 łan, 4 zagrod. , 1 komor. i rzemieśl. i Stanisław S. zwany Barabaszem 1 osad. i zagrod. . Po Skoraszewskich posiadali tę majętność Konarzewscy, Krzyżanowscy, Bojanowscy i inni. W r. 1710 srożyło się tu powietrze morowe. Do r. 1791 należały S. do pow. kościańskiego, następnie do wschowskiego. Wś ma 28 dm. , 253 mk. 246 kat. , 7 prot. i 318 ha 295 roli, 7 łąk, 3 lasn; czysty doch. z ha roli 14, 10, z ha łąk 19, 58, z ha lasu 1, 17 mrk. Dwór ma 14 dm. , 164 mk. kat. i 578 ha 409 roli, 35 łąk, 119 łasu; właścicielem jest Walenty Modliborski. E. Cal Skorbicze, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. poL, gm. Kosicze, o 9 w. od Brześcia. Skorbino al. Skorbinie, wś, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Worniany, okr. wiejski i dobra Minejków Dubniki, o 5 w. od gminy a 41 w. od Wilna, ma 2 dm. , 24 mk. katol. w 1864 r. 13 dusz rewiz. . Skorbiszki 1. zaśc. , pow, święciański, w 1 okr. poL, ma 3 dm. , 21 mk. kat. i 7 starow. 2. S. , wś, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Kronie, należy do dóbr Kowale. Skorbnakowicz, fol. , pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Rubieżewicze; wziął nazwę od gospodarza. A. Jel. Skorbnica, odnoga Buzułuka, praw. dopł. Dniepru. Skorbuciany, wś, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Międzyrzecze, okr. wiejski Skorbuciany, o 14 w. od Trok, ma 18 dm. , 114 mk. kat. ; młyn wodny i browar. Była tu kaplica kat. par. Stare Troki. Podług spisu z 1864 r. należy w części 23 dusz do dóbr skarbow. Międzyrzecze, w części zaś 68 dusz do dóbr Skorbuciany, Jeleńskich. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi S. , Czarnobyl, Gudełki, Kajszałaki, Kazaklary, Mielachowicze, Miereszlany, zaśc. Ligojnie oraz okolica szlach. Sorok Tatary, w ogóle 23 dusze rewiz. włościan skarbowych i 247 włościan uwłaszczonych. W 1850 r. dobra S. , własność Jeleńskich, w parafii Stare Troki, składały się z folw. , 2 wsi i 26 zaścianków. Skorbura, szczyt lesisty w Karpatach bu kowińskich, na granicy gm. Putny, Straży i Karlsbergu, pow. radowiecki, na praw. brze gu Suczawy, pod 43 13 30 wsch. dłg. g. F. a 47 54 płn. szer. Wznies. 996 mt. n. p. m. szt. gen. . Br. G. Skorby, wś włośc, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. i okr. wiejski Pokrowy Sobakińce, o 5 w. od gminy, 50 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Ostrzyno. Skorc, według wizyt. Strzesza z r. 1667 wś w par. chełmińskiej; dawała mesznego 3 korce jęczmienia i była przez olędrów zamieszkała str. 786; istniała jeszcze r. 1706 ob. Wizyt. Potockiego, str. 193. Skorcz, ob. Skarcz, Skórcz, dziś zwykle Skurcz kaszubskie skóre znaczy szpak, w dokum. z r. 1623, 1710 i 1780 Skorcz, niem. Schortz r. 1339, wś kośc. , w pow. starogardzkim, nad Szorycą ozy nie Liszką, 21 klm. na pld. od Starogardu, przy bitym trakcie, na krańcu borów tucholskich; okolica tu pagórkowata, gleba dosyć urodzajna. S, posiada urząd poczt. 3 klasy, Skoraczewko Skoraczewko Skoraszewice Skorbicze Skorbino Skorbiszki st. tel. i telefoniczną, aptekę i lekarza i kościół ew. zbudowany r. 1855. Poczta osobowa idzie do Starogardu. Co rok odbywają się tu dwa jarmarki, a co sobotę targ. Co miesiąc zjeżdża tu komisya na roki sądowe. Nad stawem za wsią dwa wiatraki. Przy S. powstaje struga Węgiermuca, uchodząca do Wierzycy. W skład gminy wchodzi Skórcz 56 posiadeł włośc. i 85 zagród, os. leś. Boraszewo 1885 r. 3 dm. , 27 mk. , kol. Skórcz 6 dm. , 42 mk. , Krąg, dobra ryc. . 30 dm. , 213 mk. , wś Miliczek 13 dm. , 86 mk. i fol Rysowo 6 dm. , 93 mk. . Cały obszar obejmuje 1816 ha 22 lasu, 64 łąk, 1619 roli or. . W 1885 r. było w okręgu 241 dm. , 391 dm. , 2016 mk. , 1604 kat. , 376 ew. , 36 żyd. ; na Skórcz sam przypada 183 dm. , 1555 mk. , a na Skórcz i Rysowo 6653, 18 mr. We wsi są dwie szkoły katol. 5klas. z 4 nauczyc, i 302 dzieci 1887 r. i lklas ewang. 84 dzieci. Kościół par. kat. dek. nowski murowany, p. w. WW. SS. , patronatu rządowego; przy nim są 3 bractwa trzeźwości od r. 1856, szkaplerzne od 1790, Miłosierdzia Boskiego od 1686. Szpital dla 4 ubogich. Do par. należą S. , Wielbrandowo, Miliczek, Czarne, Głucha, Boraszewo i Zajączek, oprócz tego kościół fil. w Grabowie. W 1867 r. było 2272 dusz; 1888 r. 2935. Rysunek i opis kościoła podał Heise w dziele Bauund Kunstdaenkmaeler d. Prow. Westpreussen str. 236 239. Według niego świątynia pochodzi z połowy XIV w. , czworoboczna wieża nieco późniejsza. Nowa kopuła wieży pochodzi z r. 1883, przedsionek z XVII w. Kościół ten należy do najpiękniejszych zabytków architektury kościelnej w dyec. chełmińskiej. Do parafii 8. należał dawniej Osiek. W XVI w. kościół przeszło 30 lat zostawał w ręku innowierców. Ówczesny ststa osiecki i starogardzki Marcin Borzewicz sprzyjał luteranizmowi i szerzył reformacyę w obu starostwach. Był on przedtem kanclerzem Stefana Batorego w Siedmiogrodzie. Dopiero po śmierci ststy żona Katarzyna Wojanowska z Wojanowa pod Gdańskiem oddała kościoły katolikom. Kościół w Skórcu odnowiła i zaopatrzyła w potrzebne aparaty; nadto sprawiła nowy relikwiarz dla głowy św. Katarzyny. Relikwię tę skryto w miejscu, gdzie chowają oleje święte, tak że długo o niej nikt nic wiedział. Dopiero bisk. Szembek 1720 1738 odszukał ją i pieczęcią swoją zatwierdził. R. 1765 znajdowala się ta relikwia w bocznym ołtarzu N. M. Panny ob. Utrac. kośc. p. kś. Fankidejskiego, str. 185. Niektórzy upatrują w S. Ptolemeuszowe Skurgon, kędy szła starożytna droga handlowa do wybrzeży bursztynowych. Sadowski utrzymuje, że to raczej jest Czersk ob. Drogi handlowe greckie i rzymskie, 1876, str. 25. Ale za Skórczem przemawia uderzające podobień stwo nazwy i liczne tu odkryte starożytne zabytki. Przedhistoryczne cmentarzysko le ży na lewej stronie wąwozu, którym płynie rzka Liszka, na posiadłości włościanina Wi śniewskiego. R. 1830 r. odkopano tu grób skrzynkowy, w którym było 6 8 urn. W r, 1874 i 1876 znaleziono groby skrzynkowe z urnami i r. 1876 ustawiane kamienie pod ziemne. Groby skrzynkowe natrafiono także na wzgórzu po lewej stronie żwirówki wio dącej do Pionków Wollenthal, tak samo r. 1859 po lewej stronie źwirówki do Mirotek prowadzącej, z których wydobyto popielnice, zawierające wewnątrz kółka z drutu bronzowego ob. Objaśn. do mapy Ossowskiego, str. 43, 44 i 81. R. 1875 wreszcie znaleziono tu młot starożytny str. 102. Pierwsza wzmian ka w dokum. o S. pochodzi z r. 1339, w któ rym zakon krzyżacki wystawia przywilej lokacyjny dla tej wsi. My Konrad v. Dartav, komtur na Pokrzywnic Engelsburg w pow. grudziądzkim naszą wieś Skórcz z 88 włó kami dziedzicznie na prawie chełmiń. obsa dziliśmy, odmierzyli i dali uczciwemu Hen rykowi z Dalwina i potomkom jego. Z tych włók dajemy 8 temuż Henrykowi wolnych; także urząd sołtyski z trzecią częścią sądo wych akcydencyi; przytem wolność ryb ło wienia z małym niewodem, oprócz wędów na Szczuki i z innemi wielkiemi niewodami na jeziorze, które się Czarno nazywa. Daje my także z tych pomienionych włók 6 wol nych na uposażenie kościoła tej wsi. Od reszty 74 włók chcemy, aby każdy obywatel albo dzierżawca z każdej włóki co rok nam dawał na dzień N. P. Gromnicznej 17 skopów, a biskupowi pół wiardunka zamiast dziesięci ny, do tego nam dwa dni szarwarkował przy swej strawie, gdy mu się nakaże. Dan w dzień św, Katarzyny ob. Documenta varia, ma nuskrypt w Peplinic, str. 183; na str. 182 jest także tekst niem. . Przywilej ten po twierdza Władysław król w Warszawie d. 6 lipca r. 1645 tamże, str. 183 b. R. 1458 d. 31 grudnia pobili tu Polacy zaciężny hufiec krzyżacki. Polacy w liczbie 300 ciągnęli z Malborka do Świecia; Krzyżacy z Gnicwia w liczbie 100 wyruszyli przeciw nim, zabie rając jeszcze włościan z okolicy. W walce zginęło około 50 Krzyżaków, 30 wzięto w nie wolę, między niemi 4 rycerzy; tych odsta wiono do świecia. Potem posunęli się pod Gniew i byliby to miasto zajęli, jak powiada kronikarz, gdyby noc nie była zapadła ob. Script. rer. Pruss. , IV, str. 550. Akta sądu gniewskiego z d. 13 lipca 1623 r. podają o S. co następuje W tej wsi jest włók 88, z któ rych wytrąciwszy sołtys. wolnych 8, a ple bańskich 6, zostaje 74, na których gburów 24 Skórcz Skorczewo osiadlych siedzi, płacą z włóki czynszu, okrom młynarskiej, która się niżej położy, po fl. 1 gr. 13 den. 16, co uczyni zł. 81 gr. 13 den. 16. Item z każdej włóki 1 kapłona i kurę, rachując kapłona po gr. 6 a kurę po gr. 3, uczyni 21 fl. 27 gr. Owsa gajowego al. borowego z każdej włóki gburskiej po 4 ćwiertnie a sołtyskich włók 8 po 3 ćwiertnie, czyni łasztów 5 i korcy 16, każdy łaszt rachując po fl. 30, czyni fl. 158. Za który owies wolno im będzie brać w boru drwa leżące suche, a nie ze pnia, na własną potrzebę domową, to jest na opał nie na przedaż, a na poprawę budynków tylko za wiadomością pana dzierżawcy. Młyn na stawku w tej wsi, który trzyma Michał Pączek, karczmarz; do niego włóka roli należy; czynszu tak z młyna jako i z włóki żyta łasztów 1 1 2, jęczmienia łaszt i kładąc żyta łaszt po fl. 50 a jęczmienia po złot. 40, uczyni złot. 115. Item wieprzów 3 karmić powinien, uczyni pożytku fl. 24. Stawek błotem zalazł, niespustny, na potrzebę dworską łowić może. Karczmarz Michał Pączek od warzenia piwa, które w swym browarze robi i na karczmę w S. daje i od wolnego brania w puszczy drew leżących, także od ozdowni olszowych i grabowych starego drzewa daje fl. 250. Budników albo hakarzów, co chleb pieką i gorzałkę zamkową szynkują, jest trzech, płacą czynszu każdy z nich po złp. 4, czyni fl. 12. Wachlarz, który bednarską robotę robi z drzewa sosnowego, wyrabia na rok sosny 2, sosnę fl. 1, czyni złot. 2. Bartników 10, z których 8 daje po fl. 20, a dwaj po fl. 26, czyni zł. 212. Ciż bartnicy puszcze przestrzegać powinni, jakoby szkoda tak od smolników jako i inszych ludzi w niej nie była, także szarwarki odprawować jak insi ogrodnicy, to jest budynki odprawować, okrom toporowej roboty, pleć, żąć, ryć i cokolwiek się jeno pokaże roboty ręcznej. Powinność poddanych Sołtys roboty doglądać, podwody dawać powinien w granicach tylko pruskich, według zwyczajów w inszych ststwach tylko pruskich. Gburzy mają zdawna role wymierzone na folwarkach dworskich na części pewne, które kawłami nazywają, tę zarabiać wedle włók swoich powinni, tak na oziminę i na jarzynę, pożąć, do gumna zwieść; łąki także mają wydzielone swoje, które posiec, siano sprzątnąć, zwieść, zboże do portu Gniewskiego albo Newskiego odwieść powinni. Drew do zamku do pieców, do kuchni, browaru, ozdowni, palenia gorzałki co potrzeba nawieśc powinni jako każą. Płoty w polach także i około ogrodów, pastewników wedle swoich trybów i wydziałów grodzić. Na poprawę parkanów i mostów zamkowych i budowanie drzewa wedle potrzeby nawieść i według umiętności swej dylów naczynionych mają budo wać. A gdzieby rzemieślnika potrzeba było do budynków, któremu poddani wydołać nie mogli, pan dzierżawca rzemieślnika wynająć powinien. Ogrodników wiejskich w tej wsi 10; czynszu żadnego nie płacą, robotę jednak wszelką ręczną odprawują kiedy im każą, okrom jednego Falki Prześcia, który rodzice schorzało i stare swą opatrznością żywi i do żywota pomienionych rodziców swoich wolen ma być od szarwarku. Zosobna jest ogrodników, którzy na gburskich gruntach siedzą, 24, którzy przeciwko wiejskim osiadłym ogrodni kom dzień trzeci odprawiać powinni to, co im nakażą. Strawę jednak czasu żniwa, siecze nia łąk, grabienia siana w zamku im dać po winni. Extractum ex originali revisione tenutae osiecensis diebus Augusti anno Dni 1621 ob. Varia acta, manuskrypt w Peplinie, str. 65. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwa lono pobór podwójny a akcyzę potrójną, pła cili poddani w S. summatim 210 fl. 14 gr. ob. Roczn. Tow. Prz. Nauk w Pozn. 1871, str. 177. S. należał wówczas do ststwa osieckie go. Lud tutejszy opowiada, że nad Węgiermucą stał gród starosty osieckiego; miejsce to jeszcze dziś bulwarek Bollwerk się zowie. W pobliżu wykopano wiele urn starożytnych. Mesznego dawał S. r. 1710 40 korcy żyta i tyleż owsa. Parafia liczyła wówczas około 500 dusz; organista był nauczycielem. Prob. był Jakub Stanisław Mantecki; do prob. nale żało 6 włók ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 205. R 1780 należały do par. skóreckiej wsi S. 396 kat. 1 innowierca, Wielbrądowo 227 mk. kat. , Grabowo z fil. kośc. 182, Osiek z kaplicą publiczną 202 kat. , 15 ew. , Wycinki 40 kat. , 6 ew. , Wymysłowo 5 kat. , Radogoszcz 22 kat. , Trzebiechowo 5, Dę bie Góry 7, Łuby 11, Pieczyska 5, Sucho Brzeźnica 18, Błędno 7 kat. , 4 ew. , Kasperus 94 kat. , Szlaga 13 kat. , 6 ew. , Skrzynia 9, Kozie 37 kat. , Głuche 10, Karszenek 24 kat. , 8 ew. , Wierzbiny 12, Zajączek 25 i Cisyny U; razem 1382 kat. , 40 ew. Proboszczem był Jan Łabiński ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 232. Kś. Fr. Skórczański, futor, ob. Skałopol. Skorczewo, wś, pow. człuchowski, par. kat. Przechlewo, fil. Polonica o 1 3 4 mili odl. , st. p. Ciecholewy, 480, 26 magd. mr. W 1868 r. 7 bud. , 4 dm. , 31 mk. kai, 22 ew. W najnowszym spisie niewymieniona. Kś. Fr. Skórczów, wś i fol. nad rzką Łaszówką dopł. Nidzicy, pow. pińczowski, gm. Boszczynek, par. Kazimierza Wielka. Leży na lewo od drogi bitej ze Skalbmierza do Proszowic, o 24 w. od Pińczowa; posiada młyn wodny. W 1827 r. miała 30 dm. , 203 mk. W r. 1884 fol S. rozl. mr. 507 grunta or. i ogr. Skórczański Skorczyce Skordjów Skordjówka mr. 411, łąk mr. 48, past. mr. 3, lasu mr. 16, nieuż. mr. 29; bud. mur. 5, drewn. H; płodozmian 18pol. Wś S. os. 34, mr. 113. W połowie XV w. wś ta par. Kazimierza była własnością Stanisława Ligenzy h. Półkozic, który miał 8 łan. km. , 3 karczmy z rolą. Dziesięcinę snopową i konopną płacono prebendzie krakowskiej Długosz, L. B. , II, 144. Według reg. pob, z r. 1490 wś S. miała 6 łan. W r. 1581 własność Jana Ligęzy, miała 6 łan. km. , 3 puste, 1 karcz. , 3 zagr. z rolą, 4 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 13, 442. Br. Ch. Skorczyce, wś i fol. nad rzką Urzędówką, pow. janowski, gm. Urzędów, par. Popkowice, odl. 3 w. od Urzędowa, 38 w. od Janowa. S. mają 42 dm. , 511 mk. rz. kat. , młyn wodny i tartak. W 1888 r. fol. S. rozl. mr. 1447 gr. or. i ogr. mr. 716, łąk mr. 66, past. mr. 8, lasu mr. 574 sosnowy i liściasty, wody mr. 11, nieuż. mr. 74; bud. drewn. 16, las nie urządzony. Wś S. os. 18, mr. 398; wś Maj dan Leszczyno os. 47, mr. 713. W 1827 r. było 27 dm. , 175 mk. Gleba gliniasta uro dzajna, z podłożom marglowatem. S. wraz z sąsiedniemi Popkowicami ob. w połowie XV w. były własnością Jana Ciszowskiego, miały 136 łan. płacących po 6 gr. scholaste ryi sandomierskiej. Był tam folwark rycer ski, z którego płacono dziesięcinę plebanowi w Dzierzkowicach, także karczma i zagrodni cy Długosz, L. B. , I, 342 i 513. Następnie należały w części do Bystramów. Ostatni z tego rodu Paweł Bystram, podstoli urzę dowski, ustąpił tych dóbr Mikołajowi Rejowi z Nagłowic, który urządziwszy dla siebie zameczek myśliwski, zjeżdżał tu na łowy. Według reg. pob. pow. urzędowskiego z 1531 r. wsi Skorczyce i Popkowice płacą od 4 łan. Część Jakuba Skorczyckiego stat inter carentibus colonis; miała młyn o 1 kole. W r. 1569 Jakub Skorczycki płaci od 1 łanu Pa wiński, Małop. , 373, 374. W XVIII w. na leżały do Skorupskich, na początku bieżącego stulecia przez małżeństwo przeszły w dom Hemplów. W 1657 r. Karol Gustaw, król szwedzki, naciskany przez Czarnieckiego i Je rzego Lubomirskiego, przybył tu z nad Sanu i zająwszy Kraśnik oraz Urzędów, okopał się na górze skorczyckiej zwanej Psia górka i przez parę tygodni oczekiwał na przybycie Rakoczego. Z tej epoki pozostały szczątki oko pów, Szwedzkiemi zwanych. R. Prz. Skordjów 1. Skordyów, fol. i wś, pow. chełmski, gm. Turka, par. Swierze, odl, 16 w. od Chełma. Fol, S. , w r. 1877 oddzielony od dóbr Dorohusk, rozl. mr. 405 gr. or. i ogr. mr. 167, łąk mr. 147, past. mr. 16, lasn mr. 75; bud. drewn. 14; płodozm. 7pol. , las nieurządzony, pokłady marglu wapiennego, torfu. Wś S, Ostrów 12 os. , 69 mr. ; wchodziła w skład dóbr Dorohusk. 2. S. Majdan, ws i fol. , pow. chełmski, gm. Turka, par. r. 1. Dorohusk, r. g. Berdyszcze. W 1827 r. 23 dm. , 145 mk. Skordjówka, rzka w pow. chełmskim, płynie pod wsiami Skordjów i Klesztów, uchodzi do rzki Udal, lew. dopł. Bugu. Skordunie, fol. , pow. rossieński, gm. Mańkuny, o 25 w. od Rossień. Skordupiany 1. wś, pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki, odl. od Wył kowyszek 21 w. , ma 24 dm. , 255 mk. W 1827 r. miała 24 dm. , 239 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Karkliny. 2. S. , fol. i wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grażyszki, odl. od Wyłkowyszek 23 w. , ma 20 dm. , 188 mk. W 1827 r. 11 dm. , 125 mk. , par. Poje woń. Dobra S. i Łankupiany wydzielone zo stały w r. 1837 z dóbr rządowych Królowe Krzesło i nadane jako majorat gener. Adlerbergowi. Składały się z fol. i wsi S. i Łan kupiany, rozl. mr. 1675 fol. S. mr. 351; fol. Łankupiany mr. 569, lasu mr. 623, w osadach i odpadkach mr. 132. Wś S. os. 14, mr. 493; wś Łankupiany os. 24, mr. 750; wś Łanku piany Nowe os. 21, mr. 33. 3. S. , wś i fol, , pow. wyłkowyski, gm. i par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 10 w. , niedaleko przyst. Bobłówka, na dr. żel. warsz. petersb. , między Wyłkowyszkami a Wierzbołowem, ma 13 dm. , 75 mk. W 1827 r. 11 dm. , 114 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 290 gr. or. i ogr. mr. 213, łąk mr. 61, wody mr. 2, nieuż. mr. 14; bud. mur. 3, drewn. 7; płodozm. 4pol. Wś S. os. 14, mr. 147; wś Kregzdzie os. 4, mr. 126. 4. S. , wś włośc, pow. władysławow ski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. od Wła dysławowa 19 w. , ma 7 dm. , 46 mk. , 286 mr. W 1827 r. 7 dm. , 53 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. 5. S. i Podskordupiany, wchodziły także w skład dóbr rząd. Ludwi nów. Zapewne odnosi się ta nazwa do jednej z powyżej podanych wsi. Br. Ch. Skordupie, rzeczka, dopływ rz. Datnówki dopł. Niewiaży. Skordupie al. Nowy Dwór, wś nad rz. Pentą, dopł. Szeszupy, pow. władysławowski, ma 141 mr. Wchodziła w skład dóbr. rządowych Kidule. Skore, pow. wilejski, ob. Skory. Skorejniki, wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 52 w. od Wilna, 5 dm. , 53 mk. 5 prawosł, 48 katol. . Skorenicze, wś i fol, pow. miński, gm. Siennica, par. kat. Wołczkiewicze, o 15 w. na płd. od Mińska, na trakcie ze Stańkowa do Mińska. Fol. S. , z zaściankami Zieziołówka i Zabołocie, ma 1098 dzies. , mianowicie fol. S. pod bud. i ogrod. 6 dz. , gr. or. 166 dz. , łąk 17 dz. , lasu 486 dz. , wody i nieuż. 23 dz. , ogó Skorczyce Skorenicze Skorejniki Skore Skordupie Skordupiany Skordunie Skorków Skorki Skorhorodek Skorgel Skoreniszki łom 698 dz. ; zaśc. Zabołocie 10 gospodarzy około 200 dz. i zaśc. Zicziolówka 6 gospod. . około 200 dz. Do majątku należały dawniej wsi Skorenicze i Bobozowszczyzna. S. nabyte w 1876 r. przez hr. Emeryka Czapskiego, przyłączone zostały do dóbr Przyłuki, których folwark obecnie stanowią ob. Przyłuki. J. E. W. Skoreniszki, wś, pow. wileński, w 3 okr, Pol. , gm. Giedrojcie, okr. wiejski i dobra, Jeleńskich, Wielki Dwor, o 8 w. od gminy, 16 dusz rewiz, Skorgel dok. , ob. Skurgwy. Skorhorodek al. Skorogródek, zameczek zbudowany przez Kiryka Rużyńskiego na posadzie Wielkich Źerdelów w pow. berdyczowskim, ob. Chałaimgródek. Skórka, fol. , pow. łęczycki, gm. Dalików, par. Leżnica Wielka, odl. od Łęczycy 11 w. , ma 4 dm. , 21 mk. , 217 mr. 176 mr. roli, 29 mr. łąk, 9 mr. lasu. Na początku XVI w. w S. i kilku przyległych wsiach były wy łącznie szlacheckie łany folwarczne, dające dziesięcinę plebanowi w Domaniewic Łaski, L. B. , II, 369. Br. Ch. Skorki, wś, pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Pniewo. W 1827 r. 4 dm. , 68 mk. Skórki, urzęd. Skurki, majętność, pow. wągrowiecki Żnin, o 4 1 2 klm. na płd. wsch. od Żernik, na płd. zach. wybrzeżu jez. Tonowskiego, naprzeciw Wiewiórczyna, i o 2 klm. od jez. Kołdrąbskiego; par. Kołdrąb, poczta w Rogowie, st. dr. źel. w Janówcu o 7 1 2 klm. ; z Niedźwiadami 6 dm. , 145 mk. , Kralką 1 dm. , 18 mk. , leśniczówką 1 dm. , 6 mk. i Amsee 1 dm. , 20 mk. , tworzą okrąg dworski, mający 15 dm. , 350 mk. 344 kat. . 6 prot. i 1113 ha 848 roli, 49 łąk, 35 lasu; S. same miały w 1884 r. 587, 63 ha 278, 95 roli, 33, 09 łąk, 30, 88 past. , 153, 87 lasu, 6, 82 nieuż. i 84, 02 wody; cz. doch. grunt. 4181 mrk. właścicielką jest komisya kolonizacyjna niemiecka. Kościół p. w. św. Katarzyny, niegdyś parafialny, istniał już przed r. 1420; z powodu szczupłego uposażenia Łaski, L. B. , I, 165 i 86 afiliowany został w r. 1677 do Koldrąbia. Herbarz Paprockiego wyd. Turowskiego, 308 przechował napis nagrobku, który Filip Padniewski, proboszcz gnieźn. , później bisk. krakowski wystawił tu rodzicom swoim Wojciechowi i Małgorzacie z Żernik. W r. 1579 posiadał Marcin Padniewski na S. 3 1 2 łan. osiadł. i 3 zagr. ; w r. 1618 należała majętność do Filipa Padniewskiego. Późniejszymi dziedzicami byli Dominik Trąmpczyński i Franciszek Koszutski około r. 1793, Maksym. Moszczeński 1840 r. i w końcu hr. Mycielska na Smogorzewie. E. Cal. Skórkiszki, pow. dzisieński, ob. Skurtyszki. Skorków, wś włośc, pow. jędrzejowski, gm. i par, Małogoszcz. Posiada szkołę początkową. W 1827 r. było 35 dm. , 207 mk. Na początku XVI w. S. należał do par. Małogoszcz. Dziesięcinę, wartości do 5 grzyw, , pobierała prebenda zamku chęcińskiego. Łaski, L. B. , I, 587. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1508 ze wsi Skorków, Małogoszcz, Leśnicza i in, . Piotr i Mikołaj Siankowie płacili poboru 3 grzyw. 12 gr. W r. 1590 wieś królewska Skorków, należąca do Małogoszczy, dzierżawiona była przez Piotra Slankę. Było tam 10 łanów osiadł. , 2 łany puste, karczma, role fol. 4 do 5 łanów, lasy i łąki. W r. 1573 płacono od 10 łan. , 1 zagr. , 2 łanówpustych Pawiń. , Małop. , 276, 484, 562. Br. Ch. Skorków, 1416 Scorkaw, Skorkau, wś, pow. olesiński, par. kat. Olesno, ew. Kluczbork. W 1861 r. była szkoła, 30 dm. , 309 mk. 73 ew. , 750 mr. obszaru dwor. , 587 mr. wiejskich. Skorkowice i S. Poduchowne, w XVI w. Skorkovicze, wś i fol. nad rz. Czarną, pow. opoczyński, gm. Machory, par. Skorkowice, odl. 21 w. od Opoczna, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, 54 dm. , 521 mk. W 1827 r. było 45 dm. , 438 mk. W 1886 r. fol. S. lit. A. rozl. mr. 384 gr. or, i ogr. mr. 161, łąk mr. 143, past. mr. 56, nieuż. mr. 24; bud. mur. 10, z drzewa 5; płodozmian 6polowy. Wś S. os. 64, mr. 659; wś Wolica os. 10, mr. 64; S. Poduchowne, wś utworzona po 1867 r. , ma 11 dm. , 182 mr. włośc. 1 mr. rząd. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś S. i Wola, własność Jana i Mikołaja ze Skorkowic, płaciły poboru 4 grzyw. 18 gr. W r. 1577 Wacław i Jakub Skorkowscy płacili od 1 1 2 łan. , 5 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 288, 482. Kościół i parafia powtały podobno na początku XIV w. 1313 r. ; fundatorami byli dziedzice wsi Jelitczykowie. Około 1521 r. na miejscu starego stanął nowy kościół drewniany, W 1639 r. Stanisław Skorkowski wzniósł kościół murowany. Kościół ten, zniszczony przez pożar, odnowiony został w 1817 r. W XVI w. istniała przy kościele szkoła; pleban utrzymywał dwu wikarych. Do plebana należało 7 zagrodn. Poprzednio trzem z nich proboszcz dawniejszy wydzielił po pół łanu, z czego płacili czynszu po 18 gr. , odrabiali jeden dzień sprzężajny w tygodniu inni zaś płacili po 6 gr. i odrabiali dzień pieszy. Jeden z zagrodników trzymał karczmę i sam warzył piwo lub sprowadzał takowe. Dziesięciny ze wszystkich ról w S. , wartości do 5 grzyw. , szły dla plebana; za konopną po 2 gr. z łanu. S. par. , dek. opoczyński dawniej konecki, 3342 dusz. Br. Ch, Skórkowizna, os. , pow. nowomiński, gm, Ładzyń, par. Stanisławów, ma 4 mk. Skórkówka, wś włośc, pow. opoczyński, gm. Kuniczki, par. Kunice, odl. od Opoczna Skoreniszki Skorkowice Skórkowska Wola Skorobohatowszczyzna Skorocice Skoroda Skorodistik Skorodki Skorodna Skorochody Guzy Skorochody Skorodne 11 w. , ma 16 dm. , 189 mk. , 22 os. , 312 mr. Wchodziła w skład dóbr Kuniczki. Skórkowska Wola, ob. Wolica. Skórnica, u Długosza Skornycze, w XVI w. Skornica i Skorwicza, wś, fol. i os. fabr. nad rz. Czarną, pow. konecki, gm. Czermno, par. Falków, odl. od Końskich 25 w. , posiada wiel ki piec, 58 dm. , 397 mk. , 4469 mr. dwor. , 307 mr. włośc. W 1827 r. było 25 dm. , 192 mk. Wielki piec został wzniesiony po 1815 r. Około 1870 r. pracowało tu 50 robot. , produ kowano za 15, 000 rs. W 1880 wielki piec wydał 2760 centn, surowca. Fol. S. z przyl. Pikule stanowi dobra Czermno, 4469 mr. obszaru, w tem 588 roli, 317 łąk, 3280 mr. lasu, 221 bagna i nieuż. W polowie XV w. S. własność Jana Gizickiego, miała łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną da wano kantoryi sandomierskiej Długosz, L. B. , I, 324. W XVI w. S. należały do par. Fałków. Dziesięcina z części ról, wartości do 3 grzyw. , szła dla jednego wikaryusza kurzelowskiej kollegiaty, z innych ról dla dru giego. Inne dochody szły do podziału między wikaryuszów Łaski, L. B. , I, 555. Wedlug reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś Skornica, Myśliborz i inne, własność Andrze ja Giżyckiego, płaciła poboru 7 grzyw. 20 gr. W r. 1577 Skorwicza Kietliński Albert Ba dowski płacił od 4 łan. , 1 zagr. Pawiński, Małop. , 290, 483. Br. Ch. Skorobohatowszczyzna, wś, pow. miń ski, przy gośc. z Kojdanowa do Wołmy, w 3 okr. poL kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, ma 11 osad; miejscowość mocno wzgórzysta, grunta szczerkowe. A. Jel. Skorochód, zaśc, pow. bobrujski, o 4 w. ku północy od jeziora Wieczora, w 3 okr. pol. hłuskim, par. katol. Słuck, ma 3 osady. Skorochody, ws, pow. orszański, gm. Rudnia, w pobliżu błota Borysowo. Skorochody Guzy, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej w dawnej ziemi bielskiej, miejsce urodzenia w 1764 r. Walentogo Skorochoda Majewskiego, prawnika i lingwisty prace o sanskrycie i in. . Skorocice, wś i fol. , pow. pińczowski, gm. Chotel Czerwony, par. Zagość, odl. 12 w. öd Pińczowa, leży w pobliżu Buska. Na obszarze S. znajdują się ciekawe groty w pokładach gipsu, występujących tu na powierzchnią. W 1827 r. było tu 20 dm. , 196 mk. W 1886 r. fol. Skorocice, z nomenkl. Aleksandrów, rozl. mr. 1148 gr. or. i ogr. mr. 693, łąk mr. 53, past. mr. 361, nieuż. mr. 41; bud. mur. 7, z drzewa 7. Wś S. os. 36, mr. 190. Gleba pszenna. W połowie XV w. S. , w par. Zagość, własność Jana z Tenczyna al. z Kraśnika h. Topor, miały 9 łan. km. , karczmę i zagr. z rolą. Dawano dziesięcinę, wartości 12 grzyw. , prepozyturze wiślickiej. Był tam dwór rycerski i fol. , z których dziesięcinę snopową oddawano do zamku tenczyńskiego Długosz, L. B. , T, 406. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 S, własność Leksickiego, płaciły poboru 1 grzyw. 24 gr. W r. 1579 Andrzej Gołuchowski, wojski sando mierski, miał 14 osad. , 7 łan. , 3 zagr. z rolą, 2 chał, 1 komor. , 2 biednych Pawiński, Ma łop. , 210, 488. Br. Ch. Skoroda, wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk, okr. wiejski i dobra Kamieńskich Rogozin, o 5 w. od gminy a 50 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Dołhinowa do Dzisny, ma 10 dm. , 93 mk. w 1864 r. 33 dusz rewiz. . Skorodistik, wś nad rzką Irkleją, pow. zołotonoski gub. połtawskiej, o 28 w. od Zołotonoszy, ma 293 dm. , 1788 mk. Małorusinów, cerkiew. Skorodki, zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, par. katol. Chotajewicze; miejscowość falista, grunta lekkie. A. Jel. Skorodna, rzeczka w pow. mińskim, prawy dopływ Piereczutej, uchodzącej z Jałówką do Usy. Przyjmuje jako dopływ Komylankę. Skorodna, góra i las w obr. gm. Ilemni, pow. doliniański, nad źródłami rz. Ilemki, w płd. stronie obszaru a w płn. wysłannikach pasma górskiego Gorganu ilemskiego al. Ar szycy, pod 41 36 40 wsch. dłg. g. F. , a 48 44 41 płn. sz. g. ; wznies. 1195 mt. npm. Na płd. szczyt Słobuśnica 1290 mt. , a na płn. Magóra 1164 mt. i Lipowica al. Syhlos 1318 mt. . Por. Skorodny. Br. G. Skorodne, wś, pow. liski, w zwartej doli nie potoku uchodzącego do Czarnej rzeki dopł. Sanu. Dolinę ścieśniają pasma lesiste od północy Ostre wznies. do 731 mt. , od pld. Odryt 853 mt. . Koło cerkwi we wsi wzn. 526 mt. Oddzielne grupy chat noszą na zwy Szambelanówka, Konarszczyzna, Karczmarówki i Pawłówki, folwark zaś Chodak. Wschod. granicy wsi dotyka gościniec z Lu towisk 4 5 klm. do Ustrzyk Dolnych. We wsi jest 109 dm. i 708 mk. ; 627 gr. kat. , 12 rz. kat. , 7 prot. i 62 izrael. Obszar więk. pos. Otona Brauna ma 645 mr. roli, 114 mr. łąk, 270 mr. past. i 802 mr. lasu; pos. mn. wynosi 1226 mr. roli, 222 mr. łąk, 706 mr. past. i 33 mr. lasu. Rz. kat. par. w Polanie, gr. kat. w miejscu, z cerkwią drewnianą. Jestto da wna wieś wołoska w ekonomii Samborskiej. Wymienia ją, wraz z innemi, akt działów ma jątkowych po zgonie starosty Piotra Kmity w 1580 r. jej fundatora. S. graniczy na płd. wsch. z Lutowiskami, na zachód z Rosocha tem. Mac. Skorodne 1. wś, pow. starooskolski gub. kurskiej, o 55 w. od mta powiat. , ma 283 Skorochód dm. , 2469 mk. , zarząd policyjny. 2. S. , wś, pow. nowosilski gub. tulskiej, o 20 w. od mta powiat. , ma 402 dm. , 3281 mk. , jarmark. Skorodne Góry, uroczysko nad jez. Stobychowem, w pobliżu sioła Karasina, w pow. kowelskim. Skorodno, zaśc, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i par. katol. Hłusk, gm. Osowiec, ma 3 osady; grunta lekkie, miejscowość odludna. Skorodno, 1. własność ziemska, pow. miński, należy do szlacheckiej rodziny Filipowiczów. Podzielona na dwie schedy, jedna ma 182 dzies. , druga zaś 124 dzies. 2. S. , wś nad bezim. dopł. Piereczutej, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Stańków, o 6 w. od st. dr. żel. moskiewskobrzeskiej Niehorełe, ma 9 osad; grunta szczerkowe, urodzajne, łąki obfite. 3. S. , wś z zarządem gminnym i dobra nad rz. Sławeczną, przy ujściu do niej rzki Jasieniec, pow. mozyrski, na pograniczu pow. owruckiego, przy gośc. pocz. mozyrskoowruckim, w 1 okr. pol. skryhałowskim, par. kat. Kojdanów, o 66 1 2 w. od Mozyrza a 34 w. od Owrucza odległa. Wś ma 10 osad pełnonadziałowych, , szkołę gminną, st. p. , miejsce pobytu strażnika policyjnego i felczera gminnego. Cerkiew parochialna p. w. św. Dymitra, z 1765 r. , około 1200 parafian. Kaplice Zmartwychwstania w Waławsku; św. Trójcy w Kuźmiczach. Paroch z dawnych zapisów ma 1 1 2 włók ziemi i łąk na 30 wozów siana. Gmina S. składa sią z 9 okręgów wiejskich starostw, ma 317 osad pelnonadziałowych, 1811 włościan płci męzkiej, z nadziałem 8921 dzies. Dobra, dziedzictwo Adamowiczów, około 92 włók; wyrób smoły w puszczy, propinacya, rybołówstwo, grunta lekkie, łąk obfitość. Około 1550 r. dziedzictwo Tyszkiewiczów, którzy 3 dm. we wsi S. zapisali monasterowi Pustynnemu zapewne ks. bazylianów w Owruczu, ob. Dr. Antoniego J. Opowiadania historyczne, serya IV, 243, 254. W połowie bieżącego stulecia była własnością Dom. Raw. Witanowskiego, wice prezes izby cyw. mińskiej. A. Jel. Skorodny 1. potok, wypływa w obr. gm. Komańczy, pow. sanocki, po płn. wsch. stronie góry Popowego Wierchu 648 mt. , tuż nad granicą jawornicką; płynie na płd. i pomiędzy domostwami Komańczy, poniżej kościoła uchodzi z lew. brz. do pot. Komanieckiego. Długość biegu 3 klm. 2. S. al. Głuchy, potok, wypływa w obr. gm. Skorodnego, pow. liski, w wsch. części jej obszaru, na płd. stoku działu górskiego Ostrego 804 mt. ; płynie na płd. , a koło zabudowań Karczmarówki zwraca się na płn. zach. , płynąc między domostwami Skorodnego, następnie granicą Rosochatego a Skorodnego i Polany, wreszcie przez obszar Polany, w obrębie której, poniżej kościoła, wpada do Czarnej z lew. brz. Dolina pot. jest zwartą od płn. pasmem Ostrego a od płd. Odrytem, którego płn. wysłannikiem dział Łokaniów 618 mt. . Długość biegu 11 1 2 klm. Por. Skorodno. Br. G. Skorody 1. wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Miadzioł, okr. wiejski Piotrowo, o 7 w. od gminy a 43 w. od Wilejki, ma 8 dm. , 74 mk. prawosł. i 2 katol. w 1864 r. 36 dusz rewiz. . 2. S. zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. poL łohojskim, par. kat. Chotajewicze, gm. Pleszczenice, ma 3 osady; miejscowość mocno falista i kamienista. 3. S. cztery pobliskie zaśc; , pow. borysowski, w 2 okr. poL łohojskim, par. kat. Chotajewicze, gm. Pleszczenice, mają razem 12 osad; miejscowość mocno falista. A. Jel. Skorodyckie, niewielkie jezioro, pow. słucki, pomiędzy rz. Łań i Morocz, w obrębie gm. Zaostrowicze, ma około 20 mr. ; należy do ordynacyi nieświeskiej. A. Jel. Skorodyńce, wś nad rz. Seret, pow. czortkowski, o 11, 5 klm. na płn. zach. od Czortkowa st. pocz. , tel. i dr. źel. podkarpackiej. Granice wschód Majdan, płd. Biała, zach. Białypotok, płn. Byczkowce i Tudorów. Obszar dwor. ról, łąk i past. 132, lasu. 445, włośc. 1108 mr. S. leży wśród gór lesistych, chociaż znajduje się w głębi Podola. W 1870 r. 912 mk. ; 1880 r. w gm. 947, na obszarze dwor. 55. Rz. kat. 276, par. Chomiakówka o 8 klm. , gr. kat. 790; cerkiew św. Michała, drewniana, wystawiona przed r. 1700, filia par. Byczkowce o 5 klm. . Kasa pożyczk. gm. z kapit. 991 złr. Młyn wodny na Serecie. Właśc. pos. dwor. Salomon Rozenkranz. Skorodzieńce, wś i dobra, pow. słonimski, w 5 okr. poL, gm. Luszniewo, o 30 w. od Słonima. Skorojtyszki, dobra, , pow rossieński, gm. Szydłowo, o 12 w. od Rossień, w 1862 r. własność Billewiczowej. Skorosze 1. kol. , pow. warszawski, gm. Pruszków, par. Raszyn, leży na płd. wschód od wsi Włochy st. dr, żeL warsz. wied. , ma szkołę początkową. 141 mk. , 484 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 90 mk. 2. S. , wś i fol. , pow. pułtuski, gm. i par. Winnica, odl. 16 w. od Pułtuska. W 1827 r. było 7 dm. , 51 mk W 1886 r. fol. Skorosze, w r. 1883 oddzielony od dóbr Poniaty Kamienna rozl. mr. 427. gr. or. i ogr. mr. 345, łąk mr. 64, past. mr. 2, nieuż. mr. 16; bud. z drzewa 10. Wś ma 6 os. , 13 mr. Br. Ch. Skoroszki, ws, pow. pułtuski, gm. i par. Winnica. W 1827 r. było 9 dm. , 63 mk. Skoroszyce, niem. Gurschdorf, wś paraf. , pow. frywałdzki, obw. sąd. widyniowski, na Szląsku austr. , w okolicy górzystej, w dolinie pot. Mittelgrund dopł. pot. Widyniow Skoroszyce Skorodne Góry Skorodno Skorodny Skorody Skorodyckie Skorodyńce Skorodzieńce Skorojtyszki Skorodne Góry Skorosze Skoroszki Skorusz skiego, z siołami Siedm Łanów Siebenhuben i Kamienną Steingrund, na zach. od Friedebergu, na płn. wsch. pochyłości pasma gór skiego Reichenstein. Ma 350 dm. , 1881 mk. 848 meż. , 1033 kob. , z czego na Kamienną przypada 47 dm. , 258 mk. a na Siedm Łanów 15 dm. , 80 mk. W miejscu par. rz. kat. z ko ściołem p. w. św. Marcina i kaplicą św. Józe fa w Kamiennej. Do par. należą Tomikowi ce Domsdorf, Piotrowice Petersdorf, z kośc. filial. św. Magdaleny, i Niesnersberg. Dusz rz. kat. 4121, prot. 6, żyd. 2; wszyscy narod. niemiec. Szkoła ludowa. St. p. Friedeberg. Miejsce urodzenia Józefa Latzel 7 grudnia 1813, przemysłowca i rolnika szląskiego, za łożyciela gospodarczorolniczego zakładu w Bernarczycach Barzdorf, jakoteż towarzy stwa rolniczego i leśnego dla płn. zach. Szlą ska. Mieszkańcy S. trudnią się hodowlą lnu. Znakomite przędzalnie. Br. G. Skorpowce, wś, pow. święciański, odl. 30 w. od Święcian, ma 11 dm. , 86 mk. katol. Ob. Skarpowce. Skorsow al. Scorevo dok. , wś zaginiona pod Patułami, pow. kościerski. Leżała w zie mi Piersznej. Kś. Fr. Skoruchów, dział górski lesisty, w Kar patach wschodnich, w obr. gm. Hryniawy, pow. kosowski, na dziale wodnym górnych Czeremoszów Białego i Czarnego, jakoteż mię dzy pot. Hostowcem a Srebrnym al. Moskalinem, dopływami Czeremoszu białego. Naj wyższy punkt Hostin ob. , 1583 mt. npm. szt. gen. . Ku płn. polana Stentuchiu 1443 mt. , a nad Czeremoszem czubek lesisty Skoruchowa, 1179 mt. npm. Ob. Hostin i Srebrnik. Br. G. Skorudnica, wś włośc. , pow. włodowski, gm. Turno, par. Wola r. gr. , ma 57 dm. , 143 mk. , 935 mr. Skorule 1. wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. 2. S. , Skoruli, żmujdz. Skorulej, wś kościelna zwana mkiem i fol. na lew. brz. Wilii, przy ujściu strum. Lipki, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , gm. , st. pocz. i dr. żel. Janów o 2 w. , o 32 w. od Kowna, przy linii dr. żel. lipaworomeńskiej, pomiędzy st. Gajżuny i Janów. Ma 27 dm. , 247 mk. , kościół par. katol. p. w. św. Anny. Pierwotny fundusz na tutejsze probostwo uczyniony był w 1522 r. przez Wacława i Grzegorza Andrzejewiczów, Macieja Pietruszkiewicza i Stanisława Bohdanowicza, za potwierdzeniem króla Zygmunta I i biskupa wileńskiego. Obecny kościół, w stylu gotyckim, wymurowany zostoł w 1662 r. przez Andrzeja Skorulskiego, marszałka kowieńskiego, dziedzica wsi. Jest on bez wieży i przysionka, 48 łokci długi a 24 wysoki, ozdobiony cennemi obrazami pędzla włoskiego oraz Smuglewicza. Kościół ten miał być przez pewien czas zborem aryańskim. Parafia katol. , dekanatu kowieńskiego, zwana SkoruleJanowo, ma 2 filie, w Jano wic i Kulwie i 6234 wiernych. Gleba piasz czysta, ludność białoruska śród otaczającej ze wszech stron ludności litewskiej. Dziedzic two niegdyś Skorulskich, dziś własność Sie maszków. J. Krz, Skorupki 1. al. Skorupy, wś włośc, pow. nowomiński, gm. i par. Kołbiel, ma 80 mk. , 8 os. , 155 mr. Wchodziła w skład dóbr Kołbiel. 2. S. , wś włośc, pow. sokołowski, gm. i par. Wyrozęby, ma 19 dm. , 145 mk. , 456 mr. W 1827 r. było 36 dm. , 194 mk. , par. Kożuchówek. 3. S. , pow. sokołowski, ob. KobylanyS. 4. S. , pow. sierpecki, ob. Kowalewo S, 5. S. , pow. przasnyski, ob. Grabowo S. Skorupki, wś na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, tuż nad jez. RyńskoTałtowskiem, o 1 milę na płd. od Rynu st. p. i tel; 586 ha, 52 dm. , 266 mk. Rudolf t. Diepoltskirchen, komtur ryński, nadaje Maciejowi Wei tung w Rybicalu na prawie magdeburskiem 15 włók wolnych od czynszu i tłoki między jeziorami Dohengost i Tałto, oraz niższe są downictwo. Dan w Bynie r. 1494. Por. Rybical, Skorupków al. Skorupki, fol. dóbr Klimontów, pow. jędrzejowski, gm. i par. Mstyczów. Zapewne jestto dawniejsza wieś Skorupice, w par. Piotrkowice, w której 1581 r. kaszt. krakowski miał 8 1 2 łan. km. , 1 zagr. bez roli, 1 kom. z bydłem, 3 kom. bez bydła, 1 rzem. , Łuczycki zaś 1 łan, 2 zagr. bez roli, 1 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 84, 439. Skorupniki, wś, pow. lubelski ob. Jastków; nazwa wątpliwa, niepomieszczona w spisach urzędow. i ua mapie wojen. topogr. Może tylko część wsi Jastków. Skorupowizna, os. , pow. wieluński, gm. Galewice, par. Cieszęcin, odl. od Wielunia 30 w. Skorupy, wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Dojlidy, o 1 w. od Białegostoku; fabryka kortów Herbsta o 40 warsztatach ręcznych oraz fabryka farb. Skorusz, potok, wypływa z połoniny Suchard, na granicy gm. Jakoben i Czokanestie, pow. kimpoluński, płynie na płn. wsch. le śnym parowem i po 6 klm. biegu w obr. Czo kanestie wpada do Bystrzycy Złotej od praw. brzegu, naprzeciwko grupy zabudowań Oraciki. Br. G. Skoruszet, szczyt w Karpatach bukowińskich, wznies. 1225 mt. ; ob. Obczyna 15. Skoruszki, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 53 w. od Grodna. Skoruszkowice, wś, której część w 1234 r. nabył klasztor w Jędrzejowie za 20 grzyw. Kod. Małop. , I, 23, jestto zapewnie mylnie Skorpowce Skorpowce Skorsow Skoruchów Skorudnica Skorule Skorupki Skorupków Skorupniki Skorupowizna Skoruszet Skoruszki Skoruszkowice Skoruszny Skoruszyna Skorwodziszki Skorusznik Skorynki Skorynicze Skoryna Skoryki odczytana a może zmieniona z czasem w nazwie wieś Starzeszkowice ob. , w par. Piotrkowice. Skorusznik al. Skoruśnik, szczyt w Ta trach spiskich, najczęściej Młynarzem ob. zwany, w ścianie oddzielającej dolinę Żabich stawów od doliny Czeskiego stawu. Od Ry sów, szczytu wzbijającego się w głównym paśmie Tatr 2508 mt. , wybiega ku pln. ra mię górskie po szczyt Żabi 2262 mt. . Tu roz dziela się na dwie odnogi, zach. bieży wprost ku płn. , oddzielając dolinę Rybiego pot. od doliny Żabich stawów, i kończy się nad uj ściem Rybiego pot. do Białej Wody. Wscho dnio zaś ramię wybiega zrazu ku wsch. , a potem skręciwszy się ku płn. , zamyka od pld. i wsch. dolinę Żabich stawów i oddziela ją od doliny Czeskiego stawu ob. . W tym ramieniu górskim, na załomie ku pln. wznosi się turnia S. al. Młynarz, wzn. 2175 rat. szt. gen. Ramię to kończy się nad uj ściem pot. z Żabich stawów płynącego do Białej Wody. Br. G. Skoruszny, góra, las i dwa potoki górskie, w obr. gm. Żabiego, pow. kossowski, w Kar patach wschodnich, dziale czarnohorskim. Na lew. brzegu Czeremoszu Czarnego, od pot. Dzembroni, dopływu Czeremoszu, aż po pot. Podorowaty, wpadający również do Cz. , roz pościera się grzbiet lesisty, równoległy do granicznego grzbietu czarnohorskiego, długi 8 klm. W nim szczyt Skoruszny, wzn. 1566 mt. szt. gen. . Las na wschod. stoku, stromo opadającym do Czeremoszu, zowie się także Skorusznym. Z pod szczytu S. , na wsch. po chyłości, wypływa pot. S. , płynący w kie runku wsch. do Czeremoszu; na pln. od niego las Jasienowid, ze szczytem 1226 mt. wyso kim. Na zach zaś stoku S. szczytu wypływa drugi potok tejże nazwy, płynący na płn. i wpadający do pot. Dzembroni od praw. brz. Wzdłuż grzbietu S. Hala Skoruszna z zabu dowaniami halnymi szałasami. Z pasma te go ku płn. do Drembroni spływają pot. Drestunka Mała i Wielka, a ku płd. pot. Podoro waty do Czeremoszu. Ku zach. za pot. Podo rowatym, między nim a Pohorylcem, szczyty Smotreż 1901 mt. i Stajki 1749 mt. ; wresz cie za Pohorylcem ku zach. szczyt Czarnahora 2026 mt. . Br. G. Skoruszyna al. Skorusina, szczyt nad Orawicą, w hr. orawskiem Węgry, na zach. od wsi Orawic, pod 37 21 41 wsch. dłg. g. F. a 49 17 52 płn. sz. g. Wznies. 1312 mt. npm. szt. gen. . Miejsce znaku triang. Br. G. Skorwodziszki, wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino, okr wiejski Słoboda, o 12 w. od gminy a 22 w. od Wilna, ma 3 dm. ., 30 mk. katol. ; należy do dóbr skarbowych Świrany. Skory al. Skore, wś nad jez. Miadzioł, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł, okr. wiejski Ostrów, o 6 w. od gminy a 56 w. od Wilejki, ma 6 dm. , 56 mk. prawosł. i 2 katol. 27 dusz rewiz. w 1864 r. ; należała do dóbr Stefanpol Hałków. Znajduje się tu cerkiew drewniana, należąca do pow. święciańskiego. Skorycze, wś i fol. nad rzeką Uszą, pow. nowogródzki, w 4 okr. poL mirskim, gm. Jeremicze, wś ma 24 osad; fol. , dawna własność Śliwowskich, 3 włóki; grunta szczerkowoglinkowate, urodzajne, łąki wyborne, miej scowość za Uszą od północy dość leśna, od południa bezleśna. A. Jel. Skorydoły, wś i fol. , pow. skierniewicki, ob. Głuchów, mylnie zamiast Skoczykłody. Skoryki, wś, pow. zbaraski, o 7, 5 klm. na północ od Podwołoczysk st. kol. żel. Karola Ludwika. Wś leży śród jaru, nad potoczkiem tworzącym stawek między Skorykami i Pieńkowcami, i wpadającym do Zbrucza na grun tach Pieńkowiec. Granice wschód Zbrucz a za nim gub. wołyńska, płd. Staromiejszczy zna i Korzyłówka, zach. Klimkowce, płn. Me dyń, płn. wsch. Pieńkowce. Obszar dwors. 1091, włośc. 1607 mr. Gleba urodzajna, głę boki podolski czarnoziem. Osada leży w pa rowie W 1870 r. 952 mk. ; w 1880 r. w gm 1037, na obsz. dwor. 93. Rzym. katol. 389 par. Toki; gr. kat. 754, par. w miejscu, dek. zbaraski Cerkiew p. w. św. Jana. Do parafii należą Prosowce 229 dusz, razem 983 gr. kat. Kasa pożyczk. gm, z kapit. 735 złp. Właśc. posiadłości dwor. Kazimierz Tu czyński. Na obszarze folwarcznym staranne gospodarstwo. B. R. Skoryna, jezioro w pow. pińskiem, stano wiło granicę puszczy królewskiej Kurzeliczyńskiej ob. Rewizya Puszcz, wyd. Wil. Arch. Kom. , str. 12. A. Jel. Skorynicze. 1. pow. wilejski, ob. S. Skorynowicze. 2. S. wś i folw. , pow, miński, gm. Siennica, przy gośc. pocztowym mińskokojdanowskim, o 15 w. od Mińska. Wieś ma 12 os. ; fol. 20 1 4 włók. Na początku bieżące go wieku Kostrowickich, później w ciągu lat kilkunastu należał do duchownego prawosł. Bobarykina, który tu miał porządno gospo darstwo i w końcu zamordowany został przoz zbrodniarzy. Jedyna córka jego wyszła za urzędnika Stolarewskiego; w 1876 r. nabył S. hr. Emeryk Czapski i przyłączył do domin. Przyłuki ob. ; grunta faliste szczerkowogli niaste, urodzajne. We wsi cerkiewka parafii siennickiej, p. w. Wniebowstąpienia, z 1825 r. , fundacyi Kostrowickich. A. Jle. Skorynki, wś i dobra, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Dobromyśl, o 57 w. od Słonima. Skorydoły Skorycze Skory Skorusznik Skórzewka Skorzewinko Skórzewiec Skórzewa Skorynowicze Skorynowicze, w spisie z 1866 r. Skorynicze, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Lebiedziewo, okr. wiejski Skoworodki, o 9 w. od gminy, a 34 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Wilna do Mińska, ma 4 dm. , 35 mk. prawosŁ 15 dusz rewiz. ; w 1864 r. należała do dobr Teolin Kotowiczów. Skoryszewo, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Łosinka, o 21 w. od Bielska. Skórze, pow. ciechanowski, ob. Konarzewo S. Skórzec, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, par. Pobikry dawniej Pierlejewo. Skorzenno, ob. Skorzyn, Skorzeszyce, w XV w. Szkorzeschycze, wś, pow. kielecki, gm. Górno, par. Daleszyce. W 1827 r. było 65 dm. , 345 mk. W połowie XV w. S. , wś bisk. krakowskich, w par. Dale szyce, miała 11 łan. km. , sołtystwo, dające z części ról dziesięcinę wartości do 6 grzyw. biskup. krakowskiemu; z drugiej części ról, należących dawniej do wsi Daleszyce, pobie rał tameczny proboszcz, wartości też 6 grzyw. Długosz, L. B. , II, 448. Według reg. pob, pow. chęcińskiego z r. 1540 wś S. , własność bisk. krakowskiego, należąca do klucza kieleckiego, miała 3 lany, z których 2 osiadłe, 1 pusty, 2 łany sołtysie. W r. 1573 były 4 łany, 2 łany sołtysie, 1 łan pusty Pawiński, Małop. , 277, 584, 586. Br. Ch. Skórzewa al. Skórzewo, wś i fol. , pow. ku tnowski, gm. Oporów, par. Mnich, ma 11 dm. , 216 mk. W 1875 r. fol. S. rozl. mr. 385 gr. or. i ogr. mr. 334, łąk mr. 6, past. mr. 35, nieuż. mr. 10; bud. mur. 4, z drzewa 3. Wieś S. os. 22, mr. 142. W 1462 r. wś S. należała w połowie do ziemi gostyńskiej Kod. Maz. , 23. Na początku XVI wieś S. w par. Mnich dyec. płocka dawała dziesięcinę ze wszy stkich ról kmiecych pleb. w Kaszewach Ła ski, L. B. , II, 485. Br. Ch. Skórzewiec al. Zdrój, młyn niegdyś, pow. pleszewski, w pobliżu Jarocina, wspomniany w akt. dominialnych z r. 1554, zniesiony został około 1750 r. Jest tam źródło, które nigdy nie wysycha, ponieważ, jak mówi podanie, sięga pod samą Częstochowę. E. Cal. Skorzewinko, niem. Fingershuette, wyb. do Wieprznicy, pow. kościerski, st. p. Kościerzyna o 1 milę. Jest to włośc. posiadło, r. 1752 w wieczystą dzierżawę puszczone; 490, 82 mr. obszaru. W 1885 r. 2 dm, 26 mk. Komisya pruska w 1772 r. podaje Właściciel Krystyan Finger Niemiec luteranin, posiada majętność dziedzicznie. Wielkość jez. nieznana. Rola piaszczysta. Wysiew 24 kor. żyta, 4 jęczm. , 4 owsa, 7 tatarki, 2 grochu; zbiór 2 3 ziarn. Ma wolne pastwisko w DąSłownik Geograficzny T. X, Zeszyt 117. browie i tamże wolne drzewo budulcewe i opałowe. Obowiązany do jednej podwody do Gdańska po zboże. Czynszuje 10 fl. 15 gr. , kwarty płaci 6 fl Ponieważ to pustkowie le ży w granicach Skórzewa, dla tego płaci tam hyberny 7 fl. , łanowego 2 fl. 6 gr. , pogłównego 8 fl. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver XV, 111. Kś. Fr. Skórzewka, wś włośc, pow. kutnowski, gm. Oporów, par. Mnich, ma 7 dm. , 67 mk. 126 mr. Należała poprzednio do folw. JawoSkórzewo 1. wś kośc. i dwór, pow. poznański, o 9 klm. na płd. zach. od Poznania u źródeł Rudnicy dopł. Warty; par. w miejscu, poczta w Poznaniu, st. dr. żel. na Dąbrówce o 3 1 2 klm. Pierwszym znanym dziedzicem S. był Drogosław h. Abdank, ojciec Pietrzyka proboszcza katedral. , wybranego bisk. poznańskim w r. 1265. W 1306 r. pisał się ztąd Czerniec Cirnechus w Kod. Wielkop. , n. 902, a później Skórzewscy Akta gr. pozn. wyd. r. 1888; w r. 1464 posiadali S. Jakub i Wincenty Skórzewscy, r. 1580 Sebastyan Dąbrowski, Jan i Wawrzyniec Skórzewscy, około r. 1785 Floryan Wysogota Zakrzewski a potem Antoni Chłapowski. W r. 1580 składało się S. z Wielkiego S. i Małego Skórzewko, które dopiero w nowszych czasach zlały się w jedną całość; na Wielkiem S. miał Sebastyan Dąbrowski 4 2 łan. osiadł. , 1 łan pusty, 4 zagrod. , 3 komor. , 1 kowala i krawca, a na Skórzewku 1 1 2 łana os. i 1 komorn. ; drugi dział Skórzewka 3 1 2 łan. os. , 2 zagrod. i 1 osadn. posiadali Jan i Wawrzyniec Skórzewscy. Kościół p. w. śś. Marcina i Wincentego istniał już przed r. 1300; w miejscu starego drewnianego stał w r. 1663 nowy kościół z cegły palonej, w stylu gotyckim, odnowiony i ozdobiony w r. 1785 przez F. W. Zakrzewskiego, podczaszego wschowskiego, dziedzica. Znajdują się tu groby Skórzewskich i 6 portretów bez napisów. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1618. Parafią liczącą 2011 dusz składają Dąbrowskie Huby, Dąbrówka, Edwardowo, Gurowo, Ławica, Marcelin, Piaski czyli Cztery Wiatraki, Skórzewo, Sobiesiernie, Wysogotowo i Zakrzewo. Szkoła znajduje się w Skórzewie; zastała ją już wizyta kościelna w r. 1663. Wieś ma 38 dm. , 256 mk. 236 kat. , 20 prot. i 306 ha 272 roli, 6 łąk. Dwór ma 6 dm. , 160 mk. katol. i 530 ha 501 roli, 6 łąk, 2 lasu czysty doch. z ha roli 1409, z ha łąk 13, 66, z ha lasu 7, 51 mrk; właścicielem jest Michał Waligórski. 2. S. , wś, pow. szubiński, o 4 klm. na płd. od Rynarzewa, wzn. 102 mt. npm. ; par. i poczta w Rynarzewie, st. dr. żel. na Chmielnikach Hopfengarten o 15 klm. ; ma z Zastawiem 23 dm. , 150 mk. 5 kat. , 145 45 Skorzeszyce Skorzenno Skórzec Skoryszewo Skorynowicze Skórze Skórzewo prot. i 182 ha 79 roli, 47 łak, 12 lasu. 3. S. , ob. Skorzewska karczma. F. Cal. Skorzewo, jezioro pod Garczynkiem, pow. kościerski. Skórzewo 1. niem. Skorzewen, dok. 1224 Scorewe, Scorevo, Scurevo, Zkorevo, wś włośc. pow. kartuski, st. p. i par. kat. Kościerzyna o 3 4 mili z os. młyń. ma 1731 ha 4 lasu, 35 łąk, 899 roli. W 1885 r. 84 dm. , 126 dym. , 675 mk. , 636 kat. , 39 ew. Szkoła kat. liczyła 1887 r. 167 dzieci. R. 1224 potwier dza ks. Świętopełk norbertankom w Żukowie darowizny Mestwina, między któremi jest wy mienione i S. które dawało 5 garncy miodu klasztorowi ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 23. R. 1284 nadaje Mestwin 22 wsi w ziemi Piersznej, między niemi i S. Zkorevo ciotce Giertrudzie. Schuch ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver. , X, 109 utrzymuje, że Skorevo nie jest dzisiejszem Skórzewo, lecz wś zagi niona na obszarze Szymbarku. Według przy wileju Patuł z r. 1432, leżało S. na wschód od tej wsi, podczas kiedy dzisiejsze S. leży na płd. zach. od Patuł. Od r. 1311 należy do wójtowstwa tczewskiego, później dostaje pra wo niemieckie; czynsz wynosi 12 skojców od włóki; młyn płacił 3 grz. Za czasów Rzpltej należało S. do pow. mirachowskiego; r. 1780 było tu w os. młyn. 132 kat. i 4 innowier ców ob, wizyt. Rybińskiego, str. 117. 2. S. , fol. do Stolna, pow. chełmiński, st, p. M. Czy ste, par. kat. Wabcz. Kś. Fr. Skórzewo, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. tel. i kol. Potęgowo. Skórzewska al. Skórzewo, os. karczemna, w pow. szubińskim, o 8 klm. na wschód. płn. od Kcyni, na płd. krańcu lasu Skórzewskiego; par. Szaradowo, okr. dworski i poczta w Zalesiu Kcyńskim, 1 dm. , 16 mk. 2. S. Wola, pow. gnieźnieński, oh. Wola Skórzewska. Skorzęcin, niem. Skorzencin 1. wś, pow. gnieźnieński Witkowo, o 6 klm. na wschódpółnoc od Witkowa i 1 klm. od jeziora t. n. ; par. Ostrowite Prymasowskie, szkoła i poczta w miejscu, st. dr. źel. w Odrowążu o 10 klm. ; 24 dm. , 260 mk. 252 kat, 8 prot. i 473 ha 317 roli, 47 łąk. Właścicielem folw. z ob Szarem 25355 ha jest Stanisław Moszczeński. S. był własnością klasztoru lędzkiego, nadaną przez króla Władysława 13 paździoru. 1392 r. Kod. Wielkop. , n. 1927; w r. 1399 przybyła klasztorowi Mąkownica, a przy schyłku zeszłego wieku składał się klucz skorzęciński z osad Skorzęcin 473 ha, leśnictwo 6335 ha, Huta 107 ha, Mąkownica 459 ha, Rybaki 105 ha, Sokołowo 167 ha i Smolniki, wcielone obecnie do Piły i Piłki. Cały majątek obejmował 7646 ha. Rząd pruski złączywszy z S. przyległe starostwo powidzkie i inne majątki kościelne, utworzył domenę skorzęcińską, którą nastę pnie przeniósł do Gniezna i zaokrąglił innemi jeszcze dobrami. Domena ta sięgała przed r. 1831 od Powidza pod Witkowo, Trzemeszno i Gniezno i obejmowała 20, 545 ha; składały ją Bonikowo i Bonikówko 75 ha, Braunsfold 275 ha, Charbin 171 ha, Folwark 440 ha. Gaj z Brzozówką, Kordosem, Miatkami, Rud kami, Zalesiem i Zazdrością 411 ha, Ka mionka 189 ha, Kawiary z Konikowem 334 ha, Kąkolewo 71 ha, Kędzierzyn 645 ba, Kiernia al. holendry Skorzęcińskie 105 ha, Krzyżówka 37 ha, Lubochnia z Kujawkami i Zdrojami 551 ha, Ługi 112 ha, Mąko wnica 495 ha. Malenin 302 ha, Miaty 559 ha; Ostrow Stary Huttawerder, 138 ha, Ostrowite Prymasowskie 687 ba, Pia ski 91 ha. Piła z Piłką i Smolnikami 165 ha, Polanowo 191 ha, Powidz 2725 ha. Powidzka Kępa 120 ha, Powidzka Kępa 120 ha, Przybrodzie 257 ha, Raszew 201 ha, Ruszyn 97 ha, Rybaki 105 ha, Rzemiechów 205 ha, Sautersbrunn 34 ha, Sko rzęcin z Hutą i nadleśnictwem 6915 ha, Smolniki Powidzkie 202 ha, Sokołowo 389 ha, Strzyżewo Skorzęcińskie 274 ha, Stu dzieniec Powidzki 115 ha, Szczytniki Sko rzęcińskie 1030 ha, Szydłowiec 435 ha, Trzuskołoń 445 ha, Wierzbiczany 323 ha. Wola Skorzęcińską 350 ha i Żele źnica 195 ha. W r. 1580 było w S. 1 1 2 łana, 1 półłanek spust. , 5 zagrod. i 2 komorn. , a w r. 1618 łanów 2 1 2, zagr. 3 i rzemieśln. 2. S. , ob. Hutta 8. 3. S. , urzęd. Skorzencin, Curenczino r. 1238, Curancins r. 1305, Curecino r. 1335, Curszancino i Curzaucino r. 1340 1353, Kurzęczino r. 1580, Kurzęcin, wś, pow. poznański, o 11 klm. na zachód północ od Pobiedzisk i o 10 klm. ku wschodowi od Owińsk; par. Wierzenica, pocz ta i st. dr. żel. w Kobylnicy Kobelnitz; 7 dm. , 52 mk. 30 kat. , 22 prot. i 131 ha 101 roli, 14 łąk; fol. z obszarem 65 ha posiada Fredrich. W r. 1238 Władysław Odonicz po twierdzając nadane około 1170 r. poznań skim Kawalerom św. Jana włości, wymienia między niemi S. Kod. Wielkop. , n. 213 i Długosz pod r. 1235. W 1305 r. bisk. po znański Jan przekazał dziesięciny ztąd cy stersom w Owińskach; około 1335 znajdował się S. w ręku Kowalskich; r. 1340 poświad czył arcyb. gnieźn. Janisław, że król Kazi mierz odkupił i zwrócił klasztorowi S. z Barcinkiem, które klasztor był sprzedał Kowal skim. S. wchodził w skład dóbr klasztornych, zabranych przez rząd pruski i sprzedanych Treskowowi. W r. 1580 było na S. 5 półłan ków osiadł. , 1 łan sołtyski, 2 ćwierci karcz. i 1 zagrod, F. Cal. Skorzęcin Skorzewo Skorzewo Skorz ska Skorzęcińska Huta Skorzęcińska Huta, ob. Hutta 8. , S. Wola, ob. Wola Skorzęcińska. Skorzęcińskie Jezioro, właściwie Niedzięgiel, mylnie Niedziagiel i Skorzęcin, dok. Nedzangyel r. 1362, Nedzangel, Nyedzyangel, jezioro w pow. gnieźnieńskim Witkowo, na zach. płn. od Powidza. Część wschodnia ma 6 1 2 klm. długości i 1 1 2 klm. szer. , a zachodnia około 3 klm. dług. i 2 klm. szeroka. Obie części łączy cieśnina utworzona przez dwa cyple zbliżona o 0, 3 klm. , miasto Powidz leży o 3 klm. od połudn. kończyny jeziora, na wysokości Przybrodzina zbliża się wschodnie wybrzeże jego do jez. powidzkiego na 2 1 2 klm. Na połud. wschodniej części głównego jeziora sterczy wysepka Schnitzer Insel, Znicz mająca około 300 mt. kwadr. ; na wybrzeżach rozłożyły się osady Rybaki, Wiekówko, Charbin, Słoszewo, Wylatkowo i Zielątkowo; nadto oznaczają dawniejsze mapy na połudn. wschodniej kończynie Syberyę i Strączyznę Pstrączyznę. Wś Skorzęcin, leży o 1 1 2 klm. na zachód od zachodniej części jeziora; półn. wybrzeża obu części pokryte lasami, wśród których znajdują się dwa jeziora Białe pod Smolnikami bez wyraźnego odpływu i Czarne pod Popielarzami, którem odpływa zachodnia część jez. Skorzęcińskiego. Na strudze ztąd wychodzącej, która pod Kinnem łączy się z głównym odpływem, stoją młyny Piła, Piłka i Socha; wschodnia część jeziora odpływa w Zielątkowie ku północy na Okręglicę, Skubarczewo, Słowikowe, Rękawczyn, Kątno, Marcinkowo, Gębice, Kwieciszew. Kunowo, Górę i Bronisław do jez. Pakoskiego Trląg, gdzie miesza swe wody z Notecią odpływem Gopła. Odpływ ten zowie się właściwie Kwieciszewicą, Kwieciszewką, od miasta Kwieciszewa i stanowił niegdyś pewną część granicy kujawskowielkopolskiej ob. Rożanna, IX, 856; mapografowie nowsi przezwali go Małą Notecią, a obecnie Niemcy zwą wprost Notecią. Kwieciszewica zlawszy się z odpływem jeziora Czarnego w Kinnie, przyjmuje w Słowikowie spływające od Mogilna, t. j. od północy, wody długiego pasma jezior i łączy się w Rękawczynie z jez. Łosośnickiem, z którego wydobywszy się, przjmuje z praw. brzegu Rożannę, Trzciankę i inne drobne wodocieki; w Kwieciszewie zasila się z lew. brzegu Żabionką, którą spływają do niej jeziora Wiecanowskie i Mogilnickie Żabno; minąwszy Kunowo, odlewa znaczny staw między Górą a Bronisławiem i wpływa do jez. Pakoskiego o 5 klm. na płn. zachód od Strzelna; długość biegu Kwieciszewicy czyli odpływu Skorzęcińskiego wynosi przeszło 22 klm. Około r. 1362 król Kazimierz nadał proboszczom powidzkim wolne rybołówstwo na jeziorach Powidzkiem, Skorzęcińskiem, Białem i Czarnem, tudzież 2 łąki na niscepe wysepce vulgariter dicendo Domanova lanka, a w r. 1365 pozwolił Marcinowi z Piotrowic założyć wś na prawie niemieckiem w lesie Stawki, dodając mu wolne rybołówstwo na jeziorze N. i Sta wek z wielką łąką, zwaną Kleszczowym Kierzem. Na miejscu tem stanęła wieś Zielątkowo; woda Stawek ma być odpływem jez. Sko rzęcińskiego Kod. Wielkop. , n. 1551. Przy wilejem z 13 paźdz. 1392 r. oddał król jezio ro S. na własność klasztorowi lędzkiemu pra wo rybołówstwa na niem służyło proboszczom powidzkim jeszcze za arcyb. Łaskiego L. B. , I, 320. W nowszych czasach wyłowiono tu kilka kawałów bursztynu. E. Cal. Skorzęcińskie 1. nadleśnictwo, Skorzęcin, niem. Korschin, w pow. gnieźnieńskim Witkowo, o 6 klm. na wsch. płn. od Witkowa, tuż pod Skorzęcinem ku północy; par. kat. Ostrowite Prymasowskie, protest. Witkowo, poczta w Skorzęcinie, st. dr. żel. w Odrowążu o 10 klm. Powstało ono na obszarze dóbr klasztoru lędzkiego, jest obecnie własnością rządową; ma 8 dm. , 66 mk. 21 kat. , 45 prot. i 6335 ha 183 roli, 27 łąk, 5110 lasu przeważnie sosnowego; składają je leśnictwa Klausthal, Krzyżówka Kruesau, Popielarze Aschheim, Radłowskie, Skorzęcińskie Korschin, Stary Dwór Althof, Szydłowieckie Huettchen i Wyrobki Raszewskie Roschau. 2. S. , ob. Smolniki Skorzęcińskie, 3. S. Holendry, Tak zowie się także Kiernia pod Witkowem, w pow. gnieźnieńskim. Ob. Kiernie, E. Cal. Skorznice, wś włośc, pow. pułtuski, starożytna osada, wymieniona jako posiadłość bisk. płockich w dok. Konrada z 1203 r. S. wchodziły w skład dóbr Golądkowo, niegdyś biskupich, następnie rządowych ekonomia. Włościanie byli oczynszowani na mocy przywileju wydanego przez bisk. płockiego Dembowskiego, Jędrzejowi Kordek, Pawł. Olbryt i Maciejowi Węgrowskiemu, gospodarzom ze wsi S. Przywilejem tym zostali zwolnieni od prestacyi i obowiązani opłacać czynsz po 50 złp. z włóki chełm. Gdy przywilej ten spłonął, wtedy kanonik Piotr Gościcki, komisarz dóbr biskupich, upełnomocniony przez bisk. Szembeka wydaje nowy przywilej z dnia 30 września 1791 r. na imię Krzysztofa Możdżenia, Mikołaja, Jakóba i Piotra Kordków, Jana, Adama i Waleryana Olbrytów, Jacka i Pilipa Węgrowskich, Rocha i Tomasza Czyżewskich i Michała Piotrowskiego, gospodarzy wsi S. W 1819 r. siedzi tu 13 czynszowników posiadających po 40 mórg, wysiewających po 5 korcy jarzyny i tyleż oziminy i opłacających 25 zł. 10 gr. czynszu i 4 zł. 22 1 2 gr. hyberny; 1 strzelec gajowy. Znajdowało się tu wójtowstwo. Po śmierci Alberta Zielińskiego Skorznice Skorzęcińskie Skościerzyn Skórzno bisk. Michał Poniatowski przywilejem z 23 grudnia 1777 r. oddaje wójtowstwo synowi Alberta, Stanisławowi dożywotnio. W 1819 r. kanon z wójtowstwa wynosił 30 zł. 29 gr. , hyberna 4 złp. ; znajdowało tu się wtedy 4 kopiarzy, szynkarz i chałupnik. Razem we wsi było 59 męż. , 49 kob. ; 16 koni, 28 wołów, 17 krów, 7 jałowic, 18 świń. W 1827 r. było 19 dm. , 132 mk. W 1853 r. włościan oczynszowano na nowo; kolonialne urządzenie wło ścianie odrzucili. W 1855 r. jednak urządze nie nastąpiło; na 461 mr. 80 pręt. utworzono osady po 22 25 mr. ; 163 mr. oddzielono na wspólny paśnik, po 1 2 mr. na osady karczem ną i kowalską. Pod folwark wyznaczono 271 1 2 mr. Dziesięcina wynosiła 14 korcy 20 garncy żyta do kapituły w Pułtusku; czynsz 170 rs. 49 kop. od 1857 r. Było wtedy we wsi 1855 r. 39 męż. , 41 kob. ; 28 koni, 24 wołów, 27 krów, 18 jałowic, 61 świń, 16 uli pszczół, 13 kutych wozów, 13 pługów, 20 bron, 162 drzew owocowych, 43 dzikich. Por. Grodek i Obrytte. Lu, Krz. Skórzno, wś i fol. , pow. lipnowski, gm. i par. Szpetal, odl. 20 w. od Lipna; ma 12 dm. , 102 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 91 mk. , par. Świedziebna. Fol. S. w 1885 r. rozl. mr. 361 gr. or. i ogr. mr. 282, łąk mr. 33, past. mr. 31, nieuż. mr. 15; bud. mur. 2, drewn. 6; płodozm. 8pol. Wś S. os. 15, mr. 40. Skórzów, wś i fol. , pow. stopnicki, gm. i par. Szaniec, odl. 14 w. od Stopnicy. W 1827 r. było 14 dm. , 90 mk. W 1883 r. fol. S, rozl. mr. 539 gr. or. i ogr. mr. 333, łąk mr. 35, past. mr. 156, nieuż. mr. 15; bud. drewn. 5. Wś S. os. 19, mr. 127. Według reg. pobor. pow. wiślickiego z r. 1508 wś Skorzow, Szaniec, Młyny i inne, własność Stanisława z Kurozwęk płaciły poboru 9 grzyw. 18 gr. W r. 1579 we wsi S. , par. Szaniec Albert Padniewski, ststa dybowski płacił od 5 osad, 2 zagr. , 2 biedn. Pawiń. , Małop. , 223, 487. Br. Ch. Skorzyce 1. w opisie dóbr Obrytte mylnie, zamiast Skórznice, 2. S, ob. Rejowiec mylnie, zamiast Skórczyce, Skórzyn al. Skarzyn, w r. 1308 Scorin, niem. Skyren, na mapie sztab. Scyren, wś, pow. kro śnieński, w Brandeburgii, o 9 klm. na płn. zachód od Krośna Crossen i o 5 1 2 klm. na na płd. zachód od Będziechowa Baudach, st. dr. żel. wrocław. szczecińskiej. Należała nie gdyś do dyec. poznańskiej. W r. 1308 bisk. lubuski Fryderyk wyznał, że do S. i innych osad okolicznych żadnego nie ma prawa Kod. Wielkop. , n. 916. E. Cal. Skorzyn al. Kozy, niem. Skorzenno, wś, pow. starogardzki, st. p. i par. kat. Osiek, pół mili odl. , gm. Karzynki; zawiera 7 posiadeł włośc, 15 zagród, 585, 03 mr. W 1869 r. 157 mk. , 149 kat. , 8 ew. , 23 dm. ; 1885 r. 25 dm. , 173 mk. , odl. od Starogardu 4 1 4 mili. Kś Fr. Skorzyno, niem. Schorin, dobra ryc. w Pomeranii, pow, słupski, st. p. Główczyce; dziedzic v. Stojenthin. Skościerzyn, ob. Kościerzyn. Skosowo, ob. Skoszowski zamek. Skoszewka, rzka, prawy dopływ Moszczenicy, w pow. brzezińskim. Skoszewka, kol. nad rzeczką Skoszewką, pow. brzeziński, gm. Niesułków, par. Skoszewy, ma 6 dm. , 56 mk. , 163 mr. W 1827 r. 8 dm. , 55 mk. Skoszewko, pow. chojnicki, w nowych spisach niewymienione. Szematyzm dyecez. z r. 1867 podaje, że ma 63 dusz, należy do par w Leśnie o 1 1 2 mili. Kś. Fr. Skoszewo, niem. GrenzSee, jezioro na gra nicy pow. człuchowskiego i bytowskiego, cią gnie się z zach. na wschód; ma 3 10 mili długości, bardzo wązkie. Spływa do jeziora Su mińskiego ob. Kassubei und Tuchler Haide von Pernin, str. 44. Kś. Fr. Skoszewo, wś, pow. chojnicki, st. p. Stu dzienica, par. kat. Leśno o 2 mile, 590 ha 1 lasu, 11 łąk, 308 roli or. . W 1885 r. 17 dm. , 24 dym. , 134 kai, 22 ew. ; lklas. szkoła kat. S. leży na półn. krańcu jez. Sumińskiego, nad półn. granicą pow. chojnickiego, na płn. cią gnie się jez. Skoszewskie. Wizyt. Szaniaw skiego z r. 1710 donosi, że S. dawało meszne go 2 korce tatarki str. 69. W przywileju Waldemara z r. 1313, rozgraniczającym zie mię słupską od pomorskiej, zachodzi struga Zcossow przy Skoszewie jako granica ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 617. Według lustr. ststwa tucholskiego z r. 1664 płaciło S. 36 fl. 20 gr. Kś. Fr. Skoszewy 1. wś i fol. nad rz. Moszczenicą, pow. brzeziński, gm. Niesułków, par. Skoszewy, leżą na lewo od drogi bitej z Brzezin do Niesułkowa, o 8 w. od Brzezin, posiadają kościół par. drewniany, szkołę początkową i dwa młyny. Ws ma 9 dm. , 122 mk. ; fol. 4 dm. , 25 mk. ; os. 1 dm. , 5 mk. ; prob. 2 dm. , 10 mk. , 8 mr. W 1827 r. 25 dm. , 161 mk. W r. 1873 fol. S. rozl. mr. 206 gr. or. i ogr. mr. 155, łąk mr. 12, past. mr. 3, wody mr. 3, w osadach młyn. mr. 20, nieuż. mr. 12; bud. mur. 1, drewn. 12. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 12, mr. 148; wś Głąbie os. 13, mr. 169; wś Boginin os. 9, mr. 197; wś Skoszewy Nowe os. 20, mr. 270; wś Głogowiec os. 17, mr. 270; wś Skoszewko os. 7, mr. 99. Na początku XVI w. S. były miasteczkiem. Kościół par. p. w. Wniebow. P. Maryi, patronatu dziedziców S. , Buczka i Byszew, już w końcu XV w. Akta kapit. gnieź. był uważany za dawny. Przy kościele było 2 wikarych i szkoła. Pleban miał folwark z 3 łanów, łąki, gaj i sadzawkę na strumieniu. Skorzyce Skorzyn Skorzyno Skosowo Skoszewka Skoszewko Skoszewo Skoszewy Skoszowski Skotarewa Skotnica Skotnia Skolnik Skotniki Z łanów folw. i kmiecych dawali oppidani świeżo widać z kmieci na mieszczan prze mianowani dziesięcinę i kolędę po groszu z łanu. Zdaje sie, że par. S. wydzieloną zo stała z par. Brzeziny. Obecny kościół z 1750 r. był odnowiony w 1846 r. Łaski, L. B. , II, 397. S. par. , dek. brzeziński, 1584 dusz. 2. S. Nowe, kol. nad rz. Stawki, pow. brze ziński, gm. Niesułków, par. Skoszewy; ma 9 dm. , 194 mk. , 270 mr. Br. Ch. Skoszowski Zamek, dok. 1274 Scossow, nie stał ani pod Smolągiem. ani pod Skórczem w pow, starogardzkim, lecz na połn. granicy Grabowa, gdzie się wznosi pagórek, o którym podanie głosi, że tam stał zamek i kościół, które się zapadły wraz ze wszystkiemi skar bami i dzwonami ob. Altpreuss. Monatschr. 1881, str. 489. Por. Grabowo. Kś. Fr. Skoszyn, wś i fol, pow. opatowski, gm. Grzegorzewice, par. Słupia Nowa, odl. od Opatowa 18 w. ; ma 232 mk. W 1827 r. 11 dm. , 86 mk. W 1885 r. fol. S. rozl mr. 524 gr. or. i ogr. mr. 305, łąk mr. 29, past. mr. 6, lasu mr. 173, nieuż. mr. 10; bud. mur. 1, drewnian. 12; las nieurządzony. Wa S. os. 12, mr. 160. Według reg. pob. pow. sandomier skiego z r. 1508 wś S. , Konin, Podleszany, własność Daniela z Konina płaciły poboru gr. 29. W r. 1578 we wsi Skoszyn, w par. Słu pia, Stanisław Kochowski płaci od 1 os. , 1 1 4 łan. , 2 zagr. z rolą, 1 komor. biedny; Kacper Sobiekurski 3 os. , 1 2 łan. , 2 komor. biednych Pawiński, Małop. , 191, 459. Br. Ch. Skotarewa al. Skotarewo, wś nad bezim. dopł. Szpołki, pow. zwinogródzki, w 1 okr. pol. , gm. Stecówka, o 30 w. od Zwinogródki, ma 776 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 550 mk. i 1332 dzies. ziemi. Posiada cerkiew Wozdwiżeńska, drewnianą, wzniesioną w 1797 r. Nazwę otrzymała wś od osadnego kozaka Skotara, który założył futor śród lasów, do dziś niewytrzebionych w zupełności. Należała niegdyś do Smilańszczyzny, następnie własność Łopuchinych, którzy przyjmowali tu w 1824 r. cesarza Aleksandra I, poczem generałowej Skorodzli, od której w 1848 r. nabył Maciej Bielecki. Skotnia 1. mylnie Skotina, zabudowania dworskie i karczma, na obszarze Słociny, pow. rzeszowski. 2. S. , przys. gm. Krzywaczki, pow. myśl micki. 3. S. , przedmieście Brzostka, pow. pilźneński, 81 dm. , 247 mk. Br. G. Skotnica, wś nad rzką Smierdząca, pow. wieluński, gm. i par. Praszka, odl. od Wielunia 22 w. , ma 36 dm. , 263 mk. Skotnica, nazwa dolnego biegu pot. Ja strzębskiego, pow. wadowicki. Br. G. Skotnica 1. wólka Woli Zabierzewskiej, pow. bocheński, 50 dm. , 280 mk. 2. S. , wólka, gm. Chełmka, pow. chrzanowski. 3. S. , wólka, gm. Kościelca w tymże powiecie, 12 dm. , 44 mk. 4. S. , przedmieście Brzozowa, ma 31 dm. , 247 mk. Br. G. Skotnica, pole, na Międzychodzie, w pow. szremskim. Skotnicka, kol. włośc, pow. łódzki, gm. Łagiewniki, par. Zgierz; kol. ma 39 dm. , 369 mk. , 313 mr. ; karcz. 2 dm. , 4 mk. , 2 mr. , dwor. Skotnicka Wola, Skothnyczska Wolya, wś nieistniejąca obecnie, w par. Skorkowice powiat opoczyński. W połowie XV w. własność Jana Wspinka, miała 10 łan. , z których dziesięcinę snopową i konopną wartości 4 grzyw. płacono kantoryi sandomierskiej. Była tam karczma i zagrodnicy Długosz, L. B. , I, 325. Według reg. pobor. z r. 1508 wieś S. i Wola, własność Mikołaja Skotnickiego płaciły 4 grzyw. Pawiński, Małop. , 482. Br. Ch. Skolnik 1. przys. gm. Rodatycz, pow. gródecki. 2. S. , zabudowania dworskie i karczma na obszarze Hermanowej, pow. rze szowski. 3. S. , mylnie Skłotnik, wólka gm. Zbyłtowskiej góry, pow. tarnowski, 12 dm, 70 mk. Br. G. Skotniki 1. fol. i dobra nad rzką Pisią, pow. sochaczewski, gm. Szymanów, par. Mikołajew, odl. 9 w. od Sochaczewa, posiadają owczarnię 1500 sztuk, 165 mk. W 1827 r. 17 dm. , 94 mk. Dobra S. składały się w 1884 r. z fol. S. i Hannibalów rozl. mr. 773 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 463, łąk mr. 64, nieuż. mr. 23; bud. mur. 16, drewn. 12; płodozm. 7polowy; fol. Hannibalów gr. or. i ogr. mr. 184, łąk mr. 31, nieuż. mr. 7; bud. mur. 1, drewn. 1; wiatrak. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Nowa Wieś os. 18, mr. 125; wś Witoldów os. 10, mr. 188. 2. S. , w XVI w. Skothnyky duplex, wś i fol. w pobliżu rzeki Warty, pow. turecki, gm. Skotniki, par. Uniejów, odl. od Turka 26 w. ; wś ma 17 dm. , 225 mk. ; fol. 3 dm. , 66 mk. W 1827 r. 14 dm. , 85 mk. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol. S. , Wilamów i Myszki, rozl. mr. 1720 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 412, łąk mr. 130, past. mr. 149, lasu mr. 159, nieuż. mr. 115; bud. mur. 4, drewn. 8; płodoz. 12pol. ; fol. Wiliamów gr. or. i ogr. mr. 176, łąk mr. 113, past. mr. 147, nieuż. mr. 18; bud. mur. 1, drewn. 2; płodozm. 10pol. ; fol. Myszki gr. or. i ogr. mr. 58, łąk mr. 59, past. mr. 132, lasu mr. 48, nieuż. mr. 4; bud. drewn. 3; lasy nieurządzone, pokłady torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 23, mr. 82; wś Wiliamów os. 88, mr. 535; wś Kuczki os. 51, mr. 333; wś Góry os. 41, mr. 318; wś Myszki os. 2, mr. 6; wś Grabowa os. 4, mr. 26; wś Sowiniec os. 2, mr. 19; os. Przewóz mr. 8. Na początku XVI w. S. są dwojakie S. duplex, mieszka w nich częściowa szlachta i kmiecie. Dziesięcinę pobiera prepozytura uniejowska. Skoszowski Zamek Skotnicka Skoszyn Skotniki Kmiecie prócz tego dawali wikaryuszowi na kolędę po groszu, zagrodnicy pół grosza, tyleż rybacy mieszkający przy młynie Łaski, L. B. , I, 342, 344. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 w S. . z części zwanej Liść płacono od 1 łanu, w części zaś zwanej S. Głąbowe, od 1 łanu i 1 os. Inna część S. wraz z Kuczkami miała 6 os. , 1 2 łanu i młyn Pawiński, Wielkop. , II, 232. S. gm. należy do sądu gm. okr. I w Świnicach, st. p. Unie jów, ma 6711 mr. obszaru i 3587 mk. 1867 r. . 3. S. , wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Leśmierz, par. Góra Św. Małgorzaty, odl od Łęczycy 10 w. ; wś ma 12 dm. , 185 mk. ; fol. 7 dm. , 77 mk. W 1886 r. fol. S. z attyn. Mrowiny, Dziękowy i Chrabków rozl. mr. 1059 gr. or. i ogr. mr. 694, łąk mr. 65, past. mr. 231, lasu mr. 17, nieuż. mr. 52; bud. mur. 9, drewn. 4; płodoz. 10pol. Wś S. os. 33, mr. 109. Na początku XVI w. łany folw. zdawna odrębne, płaciły dziesięcinę prob. w Górze, kmiecie zaś archidyakonowi kollegiaty łęczyckiej Łaski, L. B. , II, 253, 416. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 Albert Skotnicki płacił tu od 4 łan. , 2 zagr. , 10 osad, Jan Skotnicki od 3 łan. , 2 zagr. , pustej karczmy, Melchior Szliatkowski od 2 łan. , 2 zagr. , 1 łanu pust. , pustej karczmy, 1 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 55. 4. S. , wś i os. młyn. nad rz. Bzurą, pow. łódzki, gm. Łagiewniki, par. Zgierz; wś ma 10 dm. , 134 mk. , 165 mr. ; os. młyn. , i dm. , 8 mk. , 27 mr. dwor. W 1827 r. 6 dm, , 36 mk. Wchodziła w skład dóbr Łagiewniki ob. . Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576, ws S. , w par. Zgierz, własność Stan. Skotnickiego, miała 3 1 2 łan. , karczmę, młyn, sartor deseruit, 13 os. Pawiński, Wielkp. , II, 63. 5. S. , wś, fol. i dobra nad rz. Pilicą, pow. konecki, gm. i par. Skotniki, odl. od Końskich 35 w. , posiada kościół par. drewn. , szkołę począt. , urząd gm. , gorzelnię 1871 r. , fryszerkę, młyn wodny, pokłady kamienia ciosowego i rudy żelaznej. Dobra S. składały się w 1871 r. z folw. S. , Wólka Skotnicka i Roczków, nomenkl. Ojrzyn i Papiernia, rozl. mr. 6969 gr. or. i ogr. mr. 807, łąk mr. 180, past. mr. 51, wody mr. 38, lasu mr. 5852, nieuż. mr. 41; bud. mur. 4, drewn. 45; płodoz. 6 i 7pol. ; las urządzony. W skład dóbr po przednio wchodziły wś S. os. 34, mr. 374; wś Jozefów os. 30, mr. 384; wś Papiernia os. 6, mr. 44; wś Wólka Skotnicka os. 20, mr. 339; wś Ojrzeń os. 5, mr. 53; wś Justynów os. 5, mr. 90; wś Reczków os. 21, mr. 265; wś Wacławów os. 23, mr. 315. Na początku XVI w. dwór z fol. i rolą zwaną Dolna Niwa, płacą dziesięcinę pleb. w Ręcznie, kmiecie zaś kantoryi sandomierskiej, plebanowi zaś tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 197. S. wś, w par. Ręczno, własność Jana Wspinka, miała 6 łan. kra. , z których dziesięcinę snopową i konopną wartości 6 grzyw. płacono kantoryi sandomierskiej. Była tam karczma, zagr. , folw. , z których płacono dziesięcinę Długosz, L. B. , I, 325. Wodług reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508, Mikołaj Skotnicki płacił poboru 4 grzyw. W r. 1577 ze Skotnik i Woli płaci Stanisław Dobrzykowski od 6 1 2 łan. , 4 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 295, 482. Kościoł drewniany wystawił tu 1531 r. Mikołaj Spinek, dziedzic S. Był on początkowo filią Ręczna; od 1604 r. stał się parafialnym. S. par. , dek. konecki, 1280 dusz. S. gmina ma 2233 mk. i 11, 607 mr. , w tem ziemi dwor. 8120 mr. Sąd gm. okr. V w Falkowie, st. p. w Przedborzu. W skład gminy wchodzą; Dąbrówka, Faliszów, Justynów, Józefów, Ojrzeń, Papiernia, Beczków, Skotniki, Stara, Szarbsko, Wacławów, Wólka Skotnicka i Zygmuntów. 6. S. , wś i fol. , pow. sandomierski, gm. Samborzec, par. Skotniki, odl. od Sandomierza 10 w. , posiada kościół par. murow. , 69 dm. , 456 mk. W 1827 r. 45 dm. , 315 mk. W 1886 r. fol. S. z nomenkl. Adolfin rozl. mr. 465 gr. or. i ogr. mr. 324, łąk mr. 62, past. mr. 50, nieuż. mr. 29; bud. drewn. 14; płodoz. 7 i 8polowy, wiatrak. Wś S. os. 63, mr. 401 413. W potwierdzeniu dochodów klasztoru pokrzywnickiego w 1279 r. przez Filipa legata papieskiego wymienione są dziesięciny de Scotenik. Zdaje się, źe z części tych S. parvm Scotnik nadaje z rol folwarcznych dziesięciny temuż klasztorowi Paweł z Bogoryi Kod. Małop. , II, 144, 256. W 1376 r. dziedziczka S. wdowa po Parkoszu z synem Paszkonem, prowadzi spór z klasztorem koprzywnickim o wystawienie młyna nad rz, Koprzywnicą. Klasztor udowodnił swe prawo do obu brzegów rzeki na pewnej przestrzeni, lecz dozwolił, z zastrzeżeniom swych praw, na wystawienie i osadzenie młyna w miejscu zwanem Tuczmań, pod warunkiem iż żadne szkody ztąd nie wynikną dla dóbr klasztornych Kod. Małop. , III, 300, 313. Kościół i parafię erygował w 1372 r. Bogorya Skotnicki, arcyb. gnieźn. W połowie XV w. stoi tu kościół murowany. Ws należy do Skotnickich, h. Bogorya, ma kmieci, 2 karczmy rycerskie z rolą, płaci dziesięcinę snopową i konopną klasztorowi koprzywnickiemu. Fol. rycerski i karczma księża z rolą, płaciły też dziesięcinę Długosz, L. B. , III, 376, 387, 394, 396. Według. reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 wś S. w połowie, Krzykosy i inne, własność Krzykowskiego płaciły poboru 4 grzyw. 37 gr. W r. 1578 w S. Stanisław Skotnicki płacił od 13 osad, 6 1 2 łan, 2 zagr. , 2 komor. , 5 biednych, Krzysztof Rzesowski miał 5 osad, 2 komor. , 3 biednych Pawiński, Małop. , 166, 457. S. par. . Skotniki Skotniki dek. sandomierski dawniej koprzywnicki, 1042 dusz. 7. S. Małe i Wielkie, wś, pow, stopnicki, gm. Pęczelice, par, Szczaworyź, posiada szkołę początkową gminną. W 1827 r. S. Wielkie miały 16 dm. , 142 mk. , S. Małe 30 dm. , 198 mk W połowie XV w. S. w pa rafii Szczaworyź, miały 4 szlachciców, qui agros per so colunt. Byli tu zagrodnicy z ro lą. Dziesięcinę wartości 6 grzyw. pobierał klasztor w Busku Długosz, L. B. , III, 97. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś królewska S. Wielkie, w par. Szczaworyź, miała 14 osad, 7 łan. , 2 zagr. z rolą, 4 biedn. , 1 rzem. Pawiński, Małop. , 211. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 wś S. Małe w części i Konary, własność Jana Postromeńskiego płaciły poboru gr. 30. W r. 1579 w S. Małych Mikołaj Łukowski miał 4 osad, 2 ła ny, 3 zagr. z rolą, 5 biedn. , 2 rzem. Pawiń ski, Małop. , 211, 486. Królewszczyzna płaci około 1771 r. kwarty zł. 325. 8. S. Białe, wś i fol. nad rz. Nidą, pow. pińczowski, gm. i par. Zagość, odl. 14 w. od Pińczowa. W 1827 r. 95 dm. , 315 mk. W 1873 r. fol. S. Białe rozl. mr. 157 gr. or. i ogr. mr. 125 łąk mr. 29, wody mr. 1, nieuż. mr. 2; bud. drewn. 9. W połowie XV w. S. w par. Zagość, wś kró lewska miała 15 łan. kmiec, karczmę z rolą, z których dziesięcinę snopową i konopną war tości około 20 grzyw. płacono prob. w Zago ści. Proboszcz miał 1 łan wolny z łąką i po lem. Młyn z rolą należał do klasztoru w Bu sku Długosz, L. B. , II, 375, 376, . III, 94. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś królewska S. Białe miała 12 osad, 5 1 2 łan. , 5 chał. , 2 komor. , 10 biednych Pawiń ski, Małop. 210. Br. Ch. Skotniki 1. wś, pow. wielicki, par. rz. kat, w Tyńcu, urząd poczt, w Skawinie o 6, 1 klm. . Leży na pagórku wznies. 261 mt. npm. , przy drodze ze Skawiny do Podgórza. Wzgó rze to otaczają od płn. , zach. i południa pod mokłe łąki. Wś graniczy na płn. z Kostrzem i Pychowicami, na zach. z Tyńcem, na płd. z Sidziną a na wschód z Kobierzynem. Zabu dowana w ulicę ciągnącą się z pln. ku płd. , liczy 222 dm. i 1205 mk. 591 męż. , 614 kob. , 1182 rz. kat. i 22 izrael. We wsi szkoła lu dowa. Pos. więk. Ign. Ostrzeszewicza wy nosi 233 roli, 65 łąk i 382 mr. past. ; pos. , mn. 591 roli, 196 łąk i 21 mr. past. W połowie XV w. Długosz, L. B. , I, 60, 245, III, 191 była wsią królewską na 30 łanach km. , miała karczmę z rolą i młyn z rolą, a dziesięciny ceniono na 20 grzyw. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 42 było 13 łan. km. , 3 komor. z by dłem i 7 komor. bez bydła. 2. S. , przedmie ście mta powiat. Gródka. Mac. Skotniki 1. Królewskie, urzęd. Koeniglich Skotnik, majętność w pow, inowrocławskim Strzelno, o 10 klm. na wsch. płn. od Kruszwicy, przy granicy król. polskiego, w pobliżu łęgów Bachorzy; par. Piaski, dawniej Bronisław, poczta w Paprosiu, st. dr. żel. w Inowrocławiu o 20 klm. ; ma 12 dm. , cegielnię, 167 mk. kat. i 539 ha 412 roli, 26 łąk; czysty doch. z ha roli 12, 14, z ha łąk 15, 67 mrk. ; chów i tucz bydła holenderskiego; właścicielem jest Józef Grabski. S. wchodziły w skład starostwa radziejowskiego; zabrane przez rząd pruski, wcielone zostały do rent amtu w Strzelnie. D. 13 grudnia 1303 r. nadali książęta kujawscy S. prawo niemieckie; r. 1500 zastawione były z innemi osadami Rafałowi z Leszna Kod. Dypl. Pol. Rzyszcz. , I, 166 i II, 968; około 1560 r. było tu 9 łanów osiadłych, 4 sołtyskie i 1 zagr. Sołtystwo Skotnickie opłacało w 1771 r. 35 złp. 6 gr. kwarty i 19 złp. 1 gr. hyberny; trzymał jo wówczas Stefan Cieński, miecznik brzeskokujawski. 2. S. Zabłotne, wś, pow. inowrocławski Strzelno, o 4 klm. na wschód od Kruszwicy, śród łęgów Bachorzy, par. Piaski, poczta w Kruszwicy, st. dr. żel. w Inowrocławiu o 17 klm. ; 4 dm. , 45 mk. i 155 ha 127 roli, 9 łąk. S. były własnością kapituły włocławskiej w r. 1489 M. Borucki, Ziem. Kuj. ,163; zabrane przez rząd pruski, wcielone zostały do rentamtu w Strzelnie. Regestra pobor. z XVI w. Pawiński, II, 31 wykazują w S. 4 łany osiadłe i 1 rzemieśl. Zachodzące w nadaniu ks. kujawskiego Kazimierza z r. 1235 item decimum caseum apud Scornichos zdaje się być błędem pisarskim, zamiast Scotnichos, co dałoby się odnieść do tych S. ob. Kod. Dypl. Pol. , Rzyszcz. , II, 593. 3. S. , urzęd. Skotnik, wś i dwór, pow. wrzesiński, o 5 klm. na płn. wschód od Miłosławia poczta i st. dr. żel. na trakcie wrzesińskim, par. Biechowo. W r. 1392 93 pisał się z S. Mikołaj Wercziky; r. 1469 Piotr i Magdalena Miłosławscy sprzedali S. Jakubowi Kotowi, dziekanowi katedralnemu; poźniejszymi dziedzicami byli Gostomscy w r. 1578, Mikołaj z Miłosławia Górski r. 1618, Karol Bieńkowski około 1793 i następnie Sierakowscy. W r. 1578 zarządzał S. Wojciech Zborowski; było wówczas 2 1 2 łan. osiadł. , 1 rzemieś. , i komor. , a w 1618 r. 3 łany osiadłe i 2 zagrodn. W spuszczonem niedawno jeziorze skotnickiem odkryto ślady nawodnych siedzib. Przy przebijaniu kanału napotkano na pale stojące rzędami, a wśród nich znaleziono skorupy naczyń glinianych i czaszkę kozy. Dr. Koehler badający te zabytki, ogłosił list J. Łukomskiego dziedzica Siechowa, w którym czytamy Pale stały wertykalnie w kwadrat o boku mniej więcej trzymetrowym a dawniej już, kiedy jezioro przy nizkim stanie wody było zamarzło, widzieć ich było można wiol Skottau Skowarcz Skowdwile Skowiatyn ką liczbę. Gdy na wiosnę woda przybrała. nagle i lód się podniósł, powyrywał prawic wszystkie z ziemi, a pływające potem dębowe pale lud na opał pozabierał. Rozkład tych pali w wielkiej części jeziora dowodzi, że nic ostrokół tworzyły, lecz były podstawą budowli. Za mit szkaniami dalej przemawia i to, że w torfie, w głębości półtora metra, znaleziono wielkę ilość kości. Wś ma obecnie 28 dm. , 133 mk. kat. i 160 ha 151 roli. Dwór ma 6 dm. , 123 mk 115 kat. , 8 prot. i 336 ha 261 roli, 31 łąk, torfowiska; właścicielem jest Jan N. Rembowski. 4. S. , dok. Skothnicze, jeden z 4 działów nadanych w r. 1255, odn. po r. 1258, miastu Kłecku, w pow. gnieźnieńskim, przy zaprowadzaniu prawa niemieckiego Kod. Wielkop. , n. 330. E. Cal Skotowa, struga, w pow. niborskim, ob. Lipowo 4. t. V, 293. Skotowate, wś nad rz. Krzywy Torec i Skotowatą, pow. bachmucki gub. ekaterynosławskiej, przy dr. poczt. z Bachmuta o 45 w. do Maryupola, ma 334 dm. , 2212 mk. , cerkiew, st. poczt. , 3 nieznaczne jarmarki. Znajduje się tu kolonia osadników polskich, licząca kilkadziesiąt dusz. Skotówko, niem. Schottofske, dobra rycer. w Pomeranii, pow. słupski, st. p. Nożyno. Skotschau, ob. Skoczów. Skottau, ob. Szkotowo. Skotyniany, w 1565 r. Skotiniszcze, wś u źródeł rz. Żwańca Żwańczyka, dopływ Dnie stru, pow. kamieniecki, okr. pol. , gm i sąd Gródek o 15 w. , par. kat. Kutkowce, o 40 w. od Jarmoliniec, ma 227 osad, 718 mk. , 1694 dz. ziemi włośc, 59 cerkiewnej, dwor skiej należącej do Wejdlichów 851, Balic kiej 137, Korewickich 60, Małni 144, Przyłuskich 120, Tołhaczów w dwu częściach 837 dzies. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1868 r. , ma 1459 parafian. W 1565 r. wś Skotiniszcze należała do Her burtów i miała 4 łany uprawne; około 1745 r. własność Jeżewskich. Wieś bezleśna, grunt pagórkowaty. Dr. M. Skowarcz, niem. Schoenwarling, dok. 1215 Scowarnicow, 1291 Scowarnichowe, Scowarnicza, Scowernichow, wś włośc. przy szosie i kolei tczewskogdańskiej, pow. gdański górny, st. poczt. i kol. Pszczółki, par. kat. Łęgowo. Zawiera 23 osad włośc. i 19 zagród, 944 ha 62 lasu, 88 łąk, 582 roli or. . W 1885 r. 72 dm. ,. 146 dym. , 742 mk. , 659 kat. , 75 ew. , 8 żyd We wsi szkoła 2klas. , kat. 1887 r. 2 naucz. i 154 dusz. W pobliżu wsi płyną strugi; Biała i Ziegengraben. W 1215 r. ks. Subisław nadaje S. cystersom w Oliwie i uwalnia od wszelkich ciężarów ob. P. U, B. v. Perlbach, str. 16. R. 1307 zeznaje Święca, wojewoda i Bogusz, sędzia pomorski, że spór cystersów cum Tsrebeborio o granice S. i Pszczółek już został załatwiony tamże, 575. Mesznego dawała wś 1710 r. 20 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 150. R. 1780 liczył S. 232 kat. i 8 innowierców ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 334. Po sekularyzacyi została wś około r. 1790 puszczona w wieczystą dzierżawę. Cystersi utrzymywali kaplicę zbudowaną w pruski mur; na obszernym cmentarzu grzebano przy niej umarłych. Wizyt. Szembeka r. 1702 podaje że zupełnie podupadła. Starzy ludzie dziś jeszcze powiadają, że dopiero w czasie wojny francuskiej ostatecznie zaginęła ob. Utrac. kośc. kś. Fankidejskiego, str. 193. Ks. Fr, Skowdwile, dobra, pow. szawelski, gm. błagowieszczeńska, o 54 w. od Szawel. Skowiatyn. wś, pow. borszczowski, o 4 klm. na płd. wschód od Korolówki poczta i tel. , nad pot. Nieczławą. Granico wschod. Sapahów, połud. Szyszkowce, zachod. i półn. Korolówka. Obszar dwor. 977 mr. , włośc. 1207 mr. W 1870 r. 1024 mk. ; 1880 w gm. 988, na obszarze dwor. 67; rz. kat. 120, par. Krzywcze o 8 klm. , gr. kat. par. w miejscu, dok. kudryniecki. Cerkiew p. w. św. Michała murowana, wystawiona 1824 r. ; metryki ma od 1784 r, ; gr. kat. dusz 915. Kapelania ta należała dawniej do dyecezyi kamienieckiej. Szkoła etat. systemizowana 1886 r. dzieci gr. kat. w wieku szkolnym 64; kasa pożyczk. z kapit. 420 złr. Właściciele posiadł. dwor. Mikołaj i Rudolfina Piotrowscy. S. , Koro lówka i Juryampol były własnością Alfreda hrab. Dunina Borkowskiego Złota Księga, VII, 296. B. R. Skowierzyn, wś, pow. tarnobrzeski, na lew. brzegu Sanu, naprzeciw Radomyśla w równinie wzn. 151 mt. npm. Na praw. brzegu Sanu leży wólka Nowiny 81 dm. , 306 mk. którą Ortsrepertorium zwie wsią, na le wym zaś Glinik 23 dm. , 92 mk. i osady Wólka 15 dm. , 58 mk. i Pasternik 10 dm. , 43 mk. . Cała gmina składa się z 204 dm. i 1019 mk. a obsz. więk. pos. Horodyńskich z 16 dm, i 167 mk. Pod względem wyznania 1122 rz. kat. i 63 izrael Pos. większa wyno si 600 mr. roli, 101 mr. łąk, 503 mr. pastw. i 751 mr. lasu, pos. mn. ma 543 mr. roli, 58 mr. łąk, 16 mr. past. i 28 mr. lasu. Role nad Sanem są średnio urodzajne piaski, dalej zaś ciągną się sapy i pustkowia, które obecnie zalesiają. Lasy sosnowe. Za Długosza L. B. , II, 313 i 361 dzieliła się wieś na dwie czę ści, z których większa była własnością Stani sława Skowierzyńskiego. mniejsza zaś za Sa nem, Mroczka. Obecnie należy do par. rz. kat. w Zaleszanach. Graniczy na płn, z Sadowiem, na zach. z Motyczem Duchownem a na płd. z Zaleszanami, Mac. Skowierzyn Skotowa Skotowa Skotowate Skotówko Skotschau Skotyniany Skoworodki Skowieszyn 1. wś, też Skowierzyn, w XV w. Szkowyrzin, 1531 Skowyessin, pow. nowoalekgandryjski, gm. Karczmiska, par. Kazimierz, ma 22 os. , 81 mr. Wchodziła w skład dóbr Kazimierz. Dawniej wieś królewska. Podo bno na obszarze S. założone zostało miasto Kazimierz. Według reg. pob. pow. urzędowskiego z r. 1531 wś Skowieszyn i Skowierzynek miała 1 łan Pawiński, Małop. 375. 2. S. al. Kowieszyn, al. Sobielżyce, wś, pow. nowo aleksandryjski, gm. Nowa Aleksandrya, par. Włostowice. W 1827 r. było 51 dm. , 319 mk. W połowie XV w. S. wś w par. Jaro szyn, własność Jana Mikołaja h. Kawa, miała 11 łan, km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 9 grzyw. płacono klaszt. św. Krzyża. Karczma, zagrodnicy, folwark, płaciły ze wszystkich ról dziesięcinę in gonithwam klasztorowi św. Krzyża. Dziedzic usunąwszy kmieci urządził na ich rolach fol wark Długosz, L. B. , II, 563, III, 59, 71, 72, 245. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś S. i Parchowathka Parchatka w par. Jarossin, własność Marcina Skowieskiego miały 3 łany Pawióski, Małop. , 359. Br. Ch. Skowliwka al. Skóblówka, wzgórze, w obr. gm. Arłamowskiej Woli, pow. mościski, na lew. brzegu pot. Czarnego dopł. Wiszni, for macyi alluwialnej, wzn. 234 mt. npm. szt. gen. . Na zach. od niego, na pr. brz. Czarnego pot. wzgórze Iwa 218 mt. . Br. G, Skowogole, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno, odl. od Kalwaryi 29 w. , ma 45 dm. , 335 mk. , 30 os. , 969 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 162 mk. Wchodziła w skład dóbr Koleśniki. Skoworodki 1. wś, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 64 w. od Oszmiany, 4 dm. , 34 mk. katol. 2. S. , w spisie z 1866 r. Skoworodniki, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Lebiedziewo, okr. wiejski Skoworodki, o 5 w. od gminy a 35 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, ma 11 dm. , 103 mk. prawosł. podług spisu z 1864 w części należącej do dóbr Markowo, Plewaków, miała 30, w części Hryhorowiczów 16, w części zaś skarbowej 32 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. , Bojary, Turec, Jukowicze, Kowalce, Kuczki, Skorynowicze, Wiażucie i Zapolaki, w ogóle 285 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych i 32 włośc. skarbo wych. 3. S. , wś pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. okr. pol. , o 34 w. od Wilejki, przy b. dr. pocztowej z Wilna do Mińska, 4 dm. , 75 mk. prawosł. J. Krz. Skoworodki, w dokum. także Skowrodki, wś cerkiewna u źródeł rz. Ikwy, pow. starokonstantynowski, okr. pol. starokonstatynowski, gm. S. , o 15 w. na płd. od St. Konstantynowa a 16 w. od Krasiłowa, na płd. wsch. od mka Kuźmina, ma 205 dm. ; kaplica katol. par. Stary Konstantynów. Skoworodniki, pow. wilejski, ob. Skoworodki, Skoworodszczyzna 1. al. Mała Borkówszczyzna, wś, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Bienica, okr. wiejski Borkowszczyzna, o 7 w. od gminy, 23 dusz rewiz; w 1864 r. należała do dobr Malinowszczyzna, Swiętorzeckich. 2. S. , zaśc. pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Lebiedziewo, o 3 w. od gminy, 26 dusz rewiz. ; w 1864 r. należał do dóbr Malinowszczyzna, Świętorzeckich. Skowroda 1. wś włośc, pow. łowicki, gm. Jeziorko, par. Kocierzew, odl. 12 w. od Łowicza, 7 w. od Kocierzewa, ma 48 dm. , 368 mk. , 1275 mr. ziemi urodz. i 36 mr. nieuż. W 1827 r. było 30 dm. , 223 mk. Na początku XVI w. kmiecie dawali dziesięcinę na stół arcybiskupi, wójtowskie tylko łany dawały pleb. w Kocierzewie po 16 gr. za dziesięcinę. Prócz tego kmiecie dawali pleb. kolędę po groszu Łaski, L. B. , II, 262. Wś ta była własnością arcyb. gnieźn. Dziesięciny wyty czne liczyły się do gracyi czyli łask przez ar cybiskupów, zasłużonym członkom kapituły metropolitalnej rozdawanym. W 1605 r. otrzymał te dziesięciny od arcyb. Karnkow skiego Ocz c Wincenty, kanon. gnieźn. i łowic ki, doktór medycyny i filozofii Przed urzą dzeniem dóbr księstwa łowickiego dziesięciny z tej wsi do kościoła w Bednarach czyniły złp. 131 gr. 8, a z folw. złp. 215 gr. 20. Na stępnie należała do klucza Kompina ekonomii łowickiej. 2. S. , os. , pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Strzelce, ma 3 mk. , 5 mr. dwors. W 1827 r. było 8 dm. , 39 mk. R. O. Skowrody, wś włośc, pow. lidzki, w 1 okr. pol, gm. i okr. wiejski Żyrmuny, o 1 w. od gminy a 15 w. od Lidy, ma 21 dm. , 181 mk. w 1864 r. 86 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Pliki. Skowrody 1. zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, o 42 w. od Wiłkomierza. 2. S. , dobra, pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 38 w. od Wiłkomierza. 3. S. , folw. , tamże, własność Dymkiewiczów. 4. S. , folw. , tamże, własność Giedrojciów, oba o 38 w. od Wiłkomierza. 5. S. , folw, , tamże, własnośc Marcinkiewiczów. 6. S. , folw. , tamże, własność Chmielewskich. 7. S. , folw. , tamże, własność Kortowtów; wszystkie trzy o 39 w. od Wiłkomierza. 8. S. al. Kurtyn, folw. , tamże, o 38 w. od Wiłkomierza. 9. S. , wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty, okr. wiejski i dobra. Jasieńskich, Olany, o 11 w. od gminy a 61 w. od Wilna, ma 5 dm. , 63 mk. katol. w 1864 r. 20 dusz rewiz. . J. Krz, Skowronek 1. grupa zabudowań, w obr. Skowierzyn XV Szkowyrzin Skowyessin S Kowieszyn Sobielżyce XV grzyw Skowliwka Skowogole Skoworodniki Skoworodszczyzna Skowroda Skowrody Skowronek Skowieszyn Skraby Skraciszki Skradale Skragi Skrahlówka Skowroniszki gm. Dworów, pow. bialski, w płd. zach. czę ści obszaru. 2. S. , wólka Poręby Żegoty, pow. chrzanowski. 3. S. , grupa zabudowań wiejskich, w obr. gm. Kobierzyna, pow. wie licki. 4. S. al. Lerchenfeld, karczma w obr. gm. Lipnika, pow. bialski, przy drodze do Halcnowa. Br, G. Skowroniszki 1. folw. pryw. , pow. lidzki, w 1 okr. pol. , o 6 w. od Lidy, 13 mk. 2. S. , folw. pryw. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 57 w. od Lidy, 1 dm. , 7 mk. Skowronka, grupa zabudowań w Starej wsi Górnej, pow. bialski, nad granicą wilamowicką. Br, G. Skowronki 1. os. , pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Hoża Sylwanówce, odl. od Augustowa 56 w. , ma 1 dm. , 25 mk. 2. S. , wś i folw. , pow. łomżyński, gm. Kupiski, par. Łomża. W 1827 r. było 8 dm. , 44 mk. Jestto obecnie przedmieście Łomży. Skowronki, pustkowie, w pow. ostrzeszowskim, o 4 klm. na południowschód od Miksztata, na starym trakcie, wiodącym z Ostrzeszowa na Przedborów i Kaliszkowice Kaliskie do Ołoboku; okr. wiejski Chlewo; 1 dym i 5 mk. Skowronków, mylnie Skowrówkow, mor. Skrzywanków, niem. Lerchenfeld, , sioło na ob szarze gm. Cukmantla, w pow. frywałdzkim, obw, sąd. cukmantelskim, na płn. od miasta, nad pot. Grube, nad granicą Szląska pruskie go, posiada 23 dm. , 130 mk. rz. katol. , niem ców. Br, G. Skowronkowo, wś nieistniejąca obecnie. Według reg, pob. pow. brzeskiego z r. 1557 wś S. w par. Zgowiątka 1582 Zgłowiątka miała 3 łany, z których płacił Jakób Nieszczewski Pawiński, Wielkp. , II, 10. Skowronno, w 1174 r. Scowrodne, 1256 r. Scöwrodlno, 1579 r. Skowrodlno, wś na wyniosłym brzegu doliny Nidy, pow. pińczowski, gm, i par. Pińczów, na prawo od drogi z Pińczowa do Jędrzejowa. W 1827 r. było 33 dm. , 289 mk. Dziesięcinę z S. nadaje Jan arcyb. gnieźn. klasztorowi w Jędrzejowie 1174 r. Bolesław Wstydliwy uwalniając mieszkańców wsi klasztoru jędrzejowskiego od daniny stan zwanej, wymienia w liczbie wsi i S. Kod. Małop. , I, 51. W połowie XV w. S. wś w par. Pinczów miała 8 półłanów kmiecych, z których płacono po pół grzyw. , 15 jaj, 2 koguty, 3 sery. Dawano powabę, osyp z każdego łanu 3 korce jęczmienia i 3 korce owsa. Karczma z rolą płaciła klasztorowi 1 grzywnę, 2 zagrodn. odrabiało 1 dzień pieszy w tygodniu. Młyn płacił 1 grzywnę. Wszystkie role płaciły dziesięcinę klasztorowi jędrzejowskiemu, wartości 8 grzywien. Za spław po Nidzie płacono czynszu 1 seksagenę Długosz, L. B. , III, 319, 362, 366. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś S. w par. Pasczorka w XVIII w. Paszczorka, dziś Pasterka własność Laurentego Łagow skiego, miała 12 osad, 6 łan. , 4 zagr. z rolą, 1 chał, 2 komorn. , 3 biednych Pawióski, Małop. , 220. Br, Ch, Skowronów 1. wś i fol. , pow. częstochowski, gm. i par. Potok Zloty, odl. 21 w. od Częstochowy. Wś ma 13 dm. , 145 mk. , 119 mr. włośc; fol. 3 dm. , 37 mk. , 400 mr. dwors. W 1827 r. było 19 dm, 130 mk. W połowie XV w. S. wś w par. Złoty Potok, własność Jana Zaremby, woj. kaliskiego miała łany km. z których dziesięcinę płacono bisk. krakowskiemu; z innych ról kmiecych dawano dziesięcinę pleb. w Potoku Długosz, L. B. , II, 218. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś S. , własność Przerębskich miała 2 1 2 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 2 komor. bez bydła, 1 rzem. Pawiński, Małop. , 75. 2. S. al. Borówka, os. i fol. , pow. częstochowski, gm. i par. Potok Złoty, 1 dm. , 6 mk. 3. S. , os. młyń. nad rz. Oksą, pow. częstochowski, gm. i par. Miedzno, odl. 18 w. od Częstochowy, ma 1 dm. , 4 mk. , 104 mr. dwor. Oddzieloną została od dóbr Borowe. Br, Ch. Skowyrowa al. Zagroda Skowyrowa, gru pa zabudowań w obr, Gliczarowa, pow. nowo tarski. Br, G. Skrable, wś, pow. rossieński, gm. Łabardzie, par. Retów, o 92 w. od Rossien. Skrablińce, zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr. wiejski Bijuciszki, o 13 w. od gminy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Skrabory, wś, pow. rossieński, gm. Łabardzie, par. Ławków, o 69 w. od Rossień. Skrabule, wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty, okr, wiejski Bijuciszki, o 9 w. od gminy a 57 w. od Wilna, ma 5 dm. , 64 mk. , w tej liczbie 3 praw. i 61 kat. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Skraby al. Skrabie, wś, pow. rossieński, gm. Łabardzie, par. Retów, o 84 w. od Rossień. Skraciszki, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Poniewieża. Skradale, wś, pow. rzeżycki, zamieszkała przez starowierców, należy do dóbr Prezma. Skragi, wś nad Spuszanką, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Szczuczyn, okr. wiejski Krasne, o 11 w. od Szczuczyna, ma 16 dm. , 170 mk. w 1864 r. 78 dusz rewiz. ; należała do dóbr Andruszowce, Moraczewskich. Skrahlówka 1. wś rząd. nad Hnyłopiatem, pow. berdyczowski, w 1 okr. pol. , gm. Bystrzyk, par. kat. Berdyczów o 6 w. , przy linii dr. żel. kijowskobrzeskiej, otoczona z trzech stron lasami, ma 992 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 905 mk. Skowroniszki Skowronka Skowronki Skowronków Skowronkowo Skowronno Skowronów Skowyrowa Skrable Skrablińce Skrabory Skrabule Skrajny Skranden Skrażyno Skrbenski Skrebhen Skrebelicze Skrebbudicken Skrebieniszki Skrebiny Skrebiszki Skrebły Skrebysze Skrejciany Skrejczany Skrejdagoła prawosł. i 75 katol. Posiada cerkiew p. w. św. Jana Ewangielisty, z muru wzniosioną w połowic zeszłego wieku przez oficyała unickiego Michała Prymowicza i uposażoną 40 dzies, ziemi i chutorem, oraz kaplicę katolicką. Do par. praw. należy wś Hryszkowce. Wś ta należała dawniej do ks. karmelitów berdyczowskich, nadana im w 1630 r. przez woj. Janusza Tyszkiewicza; w 1843 r. przeszła na skarb. 2. S. u Pochilewicza, Skreszlówka w spisie urzęd. z 1885 r. , wś rząd. nad bezim. dopł. Irpenia, pow. wasylkowski, w 2 okr. poL, gm. i par. Wepryk Wieprzyk o 6 w. a 49 w. od Wasylkowa, ma 612 mk. Należy do chwastowskiego klucza dóbr państwa. Skrajnia 1. al. Skrajne, fol, pow. kaliski, gm. Pamięcin, par. Rychnów, odl. od Kalisza w. Fol. ten oddzielony od dóbr Rychnów, rozl. mr. 479 gr. or. i ogr. mr. 456, łąk mr. 2, nieuż. mr. 22; bud. mur. 4, z drzewa 1; płodozmian 11polowy. 2. S. , os. , pow. kaliski, gm. Brudzew Kaliski, par. Blizanów, ocl. od Kalisza 16 w. , 1 dm. , 20 mk. 3. S. al. Skrajne, kol. wlośc. , nad rzką b. n. , pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par. Drużbice, ma dm. , 113 mk. , 317 mr. Wchodziła w skład dóbr Grabica. Br. Ch. Skrajnica i S. Wójtowstwo, kol. i fol, pow. częstochowski, gm. i par. Olsztyn; kol. ma 4 dm. , 42 mk. , 19 mr. włośc. ; fol. 2 dm. , 10 mk. , 219 mr. dwors, W 1827 r. było 5 dm. , 33 mk. Fol S. oddzielony od dóbr rządow. Olsztyn. Skrajniwa, fol, pow. włoszczowski, gm Drochlin, par. Podlesie. w Trzcianie, pow. Br. G. Ilgegahnen. , pow. kłajpedzki, st. p. Carlsberg; 151 ha, 12 dm. , 54 mk. Skrandupie, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Giże, odl od Wyłkowyszek 9 w, , ma 17 dm. , 153 mk. W 1827 r. 1 dm. , 16 mk, par, Wyłkowyszki. Skrandupis, strumień wpływający do Dubissy blisko Ziełupisu. Skrasdienen al. Ischdaggen, wś, pow. labiewski, st. p. Laukischken; 12 dm. , 73 mk. Skrasdin, wybud. przy wsi Nidden st. pocz. ; 14 dm. , 184 mk. Skrawdzie, wś, pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 28 w. , leży na płd. od st. dr. źel. warsz. petersb. Kliniszki, posiada kościół par. murowany, 53 dm. , 590 mk W 1827 r. było 38 dm. , 397 mk. Przed 1759 r, stała tu kaplica należąca do par. Wyłkowyski. W 1802 r kosztem rządu i parafian wzniesiono kościół drewniany i urządzono parafią. W 1812 r w czasie przejścia armii francuskiej kościół Skrajny Dwór, folw. mielecki. SkrandenGeorge, ob. SkrandenNiklau, wś, spłonął; 1832 r. stanął nowy murowany. S. par. , dek. maryampolski dawniej sapieżyski, 6565 dusz. Br. Ch. Skrażyno, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra, Bernowiczów, w 1864 r. Czerniewicze, o 26 w, od Dzisny, ma 7 dm. , 60 mk. 28 dusz rewiz. . Skrbenski, kol. pow. rybnicki, par. kat Godowa. W 1861 r. było 59 dm. , 361 mk 28 ew. 452 mr. Należy do Gołkowic. Skrebhen, wś na prus. Litwie, pow. ragnecki, st. pocz. Rautenberg; 6 dm. , 46 mk, Skrebbudicken al. Dykinnen, wś, pow. ragnecki, st. pocz. Szillen; 147 ha, 16 dm. , 68 mk. Skrebelicze al. Szkrebelicze, wś, pow. owrucki, na pln. wschód od Wielednik, niedaleko drogi ze Sławeczna do Owrucza; niegdyś wo włości wielednickiej. Skrebieniszki, zaśc, pow. kowieński, w 3 okr. pol, o 20 w. od Kowna, Skrebiny, wś i dwór nad Wilią, pow. kowieński, w 4 okr. pol, gm. , st. pocz. i dr, żel. w Janowie o 8 w. , par. Skorule, 48 w. od Kowna; gleba pszenna, ludnośó litewska. Dawniej własność Policyi Nowickiej, następnie Danembergów, W zeszłym wieku stanowiła sstwo, opłacające 227 złp. kwarty. Skrebiszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 48 w. od Wiłkomierza. Skrebiszki, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 60 w. od Poniewieża. Skrebły, wś i dobra, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol, gm. Tołoczmany, o 14 w. od Wołkowyska. Skrebysze al Skrebesze, wś nad Protoką al Rotoką, pow. wasylkowski, w 1 okr. pol, gm. Hrebenki, par. praw. Chrapacze, o 41 w. od Wasylkowa, ma 866 mk. Należy do klucza białocerkiewskiego dobr hr. Branickich. Skrejciany, wś włośc. i dobra skarb. , pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Butrymańce, okr, wiejski Skrejciany, o 10 w. od gminy a 86 w. od Trok, ma 25 dm. , 188 mk. katol i 3 żydów w 1864 r. 96 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. , Dosznino, Gierwiany, Kiedańce, Norgieliszki, Nowo Alek sandrówka, Podworzyszki, Raubańce i Żeszajgiele, oraz zaśc. Jociszki, w ogóle 363 dusz rewiz. włośc skarb. i 13 osadników w. rossyjskich. J. Krz. Skrejczany 1. wś włośc, pow. oszmiański, w 3 okr, pol, gm. i dobra skarbowe Dziewieniszki, okr, wiejski Stołhany, o 3 w. od Dziewieniszek a 33 w. od Oszmiany, ma 7 dm. , 84 mk. katol. w spisie z 1864 r. podano 34 dusz rewiz. . 2. S. , zaśc, tamże, o 2 w. od Dziewieniszek, 14 dusz rewiz. Skrejdagoła, jezioro w pow. wileńskim, w dobrach Orniany. Skrajnia Skrajnia Skrajnica Skrajniwa Skrandupie Skrandupis Skrasdienen Skrasdin Skrawdzie Skrobia Skroblienen Skroblis Skrobliszki Skrendowicze Skrobocin Skrendowicze, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Kozłowszczyzna, o 25 w. od Słonima. Skretlog dok. około r. 1400, ob. Trzebieluch. Skrihwere łotew. , ob. Roemershof, Skripisechen niem. , wś, pow. gąbiński, st. p. Nemmersdorf; 128 ha, 7 dm. , 46 mk. Skripstienen 1. Gross, wś, pow. wystru cki, st. p. Didlacken; 529 ha, 37 dm. , 200 mk. 2. S. Klein, dobra, tamże; 53 ha, 6 dm. , 34 mk. Ad. N. Skrobacki staw, w pow. lubartowskim, ob. Lipniak 2. Skrobacya, fol. do Komorowa, pow. brodnicki, st. p. Brodnica, par. kat. Jastrzębie; 1885 r. 1 dm. , 19 mk. Skrobacz 1. os. młyńska, pow. szremski, o 3 klm. na płd. zachód od Szremu, przy strudze spływającej do jez. Połczyńskiego; par. i st. dr. żel. w Szremie, okr. wiejski Nochowo; 3 dm. , 16 mk. ; wschodziła w skład domeny szremskiej. 2. S. al. Skrobaczek, młyn, pow. szremski, o 3 klm. na płd. wschód od Szremu; na odpływie jez. Połczyńskiego, należał do majętności Łęg; w nowszych spisach nie wykazany. 3. S. , dok. Scrobacz, młyn, w pow. niegdyś kościańskim, w okolicy Szmigla i Leszna, nadany w r. 1376 sołtysowi Targowiska przez opata lubińskiego Sobiesława. 4. S. , dok. Scrobach, młyn, w pow. niegdyś kościańskim, pod Starym Gostyniem, nadany w r. 1301 szpitalowi gostyńskiemu przez wwdę kaliskiego Mikołaja Przedpełkowicza. E. Cal. Skrobacz 1. fol. należący do Turznic, pow. grudziądzki. Własność benedyktynek w Grudziądzu, które go nabyły razem z Turznicami ob. Klasztory żeńskie przez ks. Fankidejskiego. W 1885 r. 2 dm. , 21 mk. 2. S. , młyn. w pow. toruńskim, ob. Muehlenthal. Skrobaczów al. Skrobaczowizna, os. , pow. będziński, gm. Choroń, par. Przybyszów, ma 2 dm. . 13 mk. , 60 mr. włośc. 2 S. , wś i fol. , pow. stopnicki, gm Szczytniki, par. Stopnica, odl. 2 w. od Stopnicy, przy drodze do Chmielnika, posiada szkolę początkową, cegielnią. W 1827 r. było 39 dm. , 329 mk. Dobra Skrobaczów składały się w 1885 r. z fol. S. i Prusy, attyn. Podlesie rozl. mr. 1593 fol. S. gr or. i ogr. mr. 369, łąk mr. 112, past. mr. 63, lasu mr. 738, nieuż. mr. 31; bud. mur. 5, z drzewa 8; płodozmian 7 i 10polowy; las nieurządzony; fol. S. Prusy gr. or. i ogr. mr. 171 pastw. mr. 3, lasu mr. 99, nieuż. mr. 7; bud. z drzewa 7; płodozmian 7 i 10polowy. Wies S. os. 81, mr. 340; wś Prusy os. 25, mr. 105. W połowie XV w. S. był własnością Jana z Rytwian, woj. krakowskiego i Jana Kulki, miał łany km. , z których dziesięcinę płacono częścią bisk. krakowskiemu, częścią mansyonarzom w Stobnicy Długosz, L. B. , II, 442. Według reg. pob, pow. wiślickiego z r. 1508 Sandziwoj płacił z S. poboru gr. 5, a Mikołaj Kulka gr. 7. W r. 1579 woj. krakowski płacił od 15 osad. , 7 1 2 łan. , 2 kom. Część zaś należała do Krzysztofa Sędziwoja Pawiński, Małop. , 223, 486, 487. Por. Prusy, w pow. opatowskim. Br. Ch. Skrobaka, os. młyn. pow. lubartowski, gm. Chudowola, par. Michow. Według Lib. Ben. Łaskiego I, 354 młyn ten na bagnie, założony był i podarowany kollegiacie uniejowskiej przez Piotra, plebana uniejowskiego i wikaryusza archidyakonatu. Skrobatyszki, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 42 w. od Poniewieża. Skrobek, os. , pow. ostrzeszowski Kępno; okr. wiejski Weronikopol, 2 dm. , 16 mk. Skrobieniec, os. szlach. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 61 1 2 w. od Dzisny, 1 dm. 8 mk. Skrobiszcza, zaśc. rządowy, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 44 w, od Oszmiany a 20 w. od Dziewieniszek, 8 mk. katol. A. T. Skrobiszki, fol. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , par. Komaje, o 58 w. od Nowoaleksandrowska; należy do dóbr Rakiszki, Tyzenbauzów. Skrobia, rzeczka, przyjmuje z lewej strony rz. Szakałę, uchodzi do rz. Okmiany. Skroblaki 1. okolica szlach. , pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Zubrzyca, o 10 w. od Sokółki. 2. S. , wś i dobra, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gra. Hołynka, o 62 w. od Grodna. Skroblienen 1. wś, pow. labiewski, st, p. Gr. Baum; 71 ha, 43 dm, 149 mk. 2. S. poczta Heinrichswalde, wś, pow. nizinny; 192 ha, 60 dm. , 262 mk. 3. S. poczta Skaisgirren, wś, tamże; 31 ha, 5 dm. , 22 mk. 4. S. , wś, pow. pilkałowski; st. p. Willuhnen; 142 ha, 12 dm. , 55 mk. 5. S. , wś, pow. gębiński, st. p. Niedbuszen; 180 ha, 12 dm. , 73 mk. 6. S. , fol. do dóbr Eszerningken należą cy, pow. darkiejmski, blisko mta powiat. , 1 dm, 15 mk. Ad. N. Skroblis, rzeczka w pow. trockim, przepływa pod wsiami Dubieniki i Kopieniszki. Skrobliszki, wś, pow. rossieński, par. szydłowska. Skrobnica, zaśc, pow. oszmiański, w 3 okr, pol. , gm. Lipniszki, okr. wiejski Kładniki, o 4 w. od gminy, 3 dusze rewiz, ; należy do dóbr skarbowych Lipniszki. Skrobno, fol. , pow. sandomierski, gm. i par. Łoniów, odl. od Sandomierza 20 w. , ma 1 dm. , 5 mk. , 118 mr. Wchodzi w skład dóbr Łoniów. Skrobocin, wś i fol. , pow. ciechanowski, gm. i par. Sońsk, odl, o 14 w. od Ciechanowa, Skrobno Skrobnica Skrendowicze Skretlog Skrihwere Skripisechen Skripstienen Skrobacki Skrobacya Skrobacz Skrobaczów Skrobaka Skrobatyszki Skrobek Skrobieniec Skrobiszcza Skrobiszki Skroblaki Skrodle Skrochowice Skroby ma 5 dm. , 40 mk. , 444 mr. w tem 6 mr. włośc. W 1827 r. było 7 dm. , 67 mk, par. Łopacin. Fol. S. należy do dóbr Łopacin. Skrobotuny al. Skrabatuny, wś i folw. nad jez. Sto, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Prozoroki, o 15 w. od gminy a 56 w. od Dzisny. Fol. ma 1 dm. , 4 mk. , wś zaś 8 dm. , 65 mk. W 1864 r. w części należącej do dóbr Janopol, Kandybów, było 14 dusz, w części zaś Sokołowskich 6 dusz rewiz. Skrobonosz, wś i fol. , pow. chełmski, gm. Staw. ob. Krobonosza, Skrobotowo, dok, 1277 Scrobotouo, wś zaginiona pod Wytominem, w pow. wejherowskim; Quandt widzi w niej mylnie dzisiejsze Trąbki. R. 1277 nadaje ks. Mestwin bisk. kujawskiemu Alberowi wsie Świekatowo i Skrobotowo, wolne od wszelkich ciężarów ob. Perlbach P. U. B. , str. 244 i Kujot Majątki biskupie, str. 32. R. 1283 nadaje ks. Mestwin wsie Skrobotowo i Wytomin, które dawniejsi ich posiadacze za karę, iż się połączyli z margrabiami brandenb. , byli utracili, biskupowi Alberowi. Ban w Świeciu ob. Perlbach 1. c, str. 331. Darowiznę tę potwierdza książę r. 1290 str. 475. Kś. Fr. Skrobotuny al. Skrabatuny, wś, pow. dzisieński, ob. Prozoroki, Skrobów, wś i fol. , pow. lubartowski, gm. i par. Kamionka. Wś ma 29 os. , 808 mr. , fol. należy do dóbr Kozłówka. W 1827 r. było 25 dm. , 227 mk. Skrobówka, zaśc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino, okr. wiejski Szkodziszki, o 6 w. od gminy a 13 w. od Wilna, w 1864 r. 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jarmoliszki. Podług spisu z 1866 r. ma 6 dm. , 93 mk. 35 prawosł. i 58 katol. . Skrobowo al. Skrobów, dwie pobliskie wsi i dwa folw. nad bezim. dopł. Serwecza, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Cyryn, do niedawna par. katol. Horo dyszcze, o milę na pln. od mka Horodyszcza. Jedna wś ma 18 osad, druga 14 osad; jeden folwark od 1849 r. własność Danejków, włók 24, młyn; drugi folw. 5 włók, od 1860 r. wła sność Ancutów. Grunta wyborne pszenne, łą ki dobre, miejscowość falista. A. Jel. Skrobowszczyzua, wś, pow. drysieński, należy do domin. Kazulin, Justyniana Szczyta. Skrobszyszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, par. Popiel, posiada kaplicę na cmentarzu grzebalnym. Skrobuna, zaśc; pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 71 w. od Wiłkomierza. Skrobuny, zaśc. pryw. nad rz. Berezwicą, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Dzisny, 2 dm. , 19 mk. kat. Skroby, wś nad jez. Synowem, pow. kowelski, na pln. zachód od mka Milce. Skrochowice al. Szkrochowice, niem. Skrochowitz, wś, pow. i obw. sąd. opawski, na Szląsku austr. , tuż nad granicą Szląska pru skiego, na praw. brzegu Opy, przy dr. żel. OpawaKarniów. Ma 64 dm. , 525 mk. , 522 rz. kat. , 3 żyd. ; 445 Niemców, 74 Czechośl. , 6 Polaków. W miejscu szkoła lud. ; st. p. i kolei żel. Par. łac. w Brunowicach Braun sdorf. Br. G. Skroda, rzeczka, bierze początek w pow, szczuczyńskim śród błot, między wsiami Łebki i Bagieńskie i pod wsią Konopki łączy się ze strumieniami od wsi Chełchy i Dzięgiele. Płynie ku płd. wschodowi przez Skrodę, Dobki, wchodzi w pow. kolneński, płynie pod Wścieklicami, Zaskrodą, Borkowem, Janowem, Łosiewem i Niksowizną. Pod Rudkami uchodzi do Pisy z lew. brzegu. Długa przeszło 30 w. Przyjmuje z praw. brzegu Łabnę, z lew. Sokolichę. Prócz tego uchodzi do niej struga Dzierzbia z Mogilną. Brzegi ma niskie, po obu stronach, zwłaszcza od Rakowa do Niksowizny, ciągną się rozległe błota, mające koło wsi Zabiele około 6 w. szerokości od płd. ku płn. i tyleż długości. S. stanowiła kiedyś granicę między pruską prowincyą Galindya ob. a Mazowszem. J. Bl. Br. Ch, Skroda 1. Wielka i 2. S. Mała, dwie wsi przyległe nad rzką t. n. , pow. szczuczyński, gm. i par. Grabowo. S. Wielka liczy 40 dm. S. Mała 31. W 1827 r. S. Wielka miała 30 dm. , 175 mk. S. Mała 39 dm. , 192 mk. Wsi te, gniazdo Skrodzkich, występują w dok. z 1432 r. Gloger, ziemia łomż. 3. S. Ruda, ob. Ruda 85. 4. S. Rudka, wś i fol. , pow. kolneński, gm. Mały Płock, odl. 17 1 2 w. od Kolna, o 26 w. od Łomży, nad Skrodą, o 2 w. poniżej Rudy Skrody. Młyn wodny. Włościanie dawni i ogrodnicy mają 139 mr. , w tem 80 mr. ornej ziemi. Folw. należy do dóbr Korzeniste. Fol. Skroda Rudka rozl. mr. 833 gr. or, i ogr. mr. 37, łąk mr. 258, past. mr. 56, lasu mr. 366, nieuż. mr. 116; bud. mur. 1, z drzewa 6; las nieurządzony. R. 1827 dm. 7, mk. 38. Już w XV w. dobywano tu rudę żelazną ob. t. VI, 203 a w XVII w. istniała kuźnica żelaza. 5. S. , por. Skruda, Br. Ch. Skrodczyzna, zaśc. szlach. , pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 108 w. od Oszmiany, 6 dm. , 64 mk. kat. Skrodle al. Giegrany, wś, pow. telszewski. Za Zygmunta Augusta wraz z wojtowstwem Giegrany nadana rodzinie Rennów. Skrodlen, wś na prus. Litwie, pow. tylżycki, st. pocz, Coadjuthen; 166 ha, 22 dm. , 91 mk. Skrodne, może Skorodne, część wsi Ocho tnicy, pow. nowotarski, Br. G. Skrobów Skrobówka Skrobowo Skrobowszczyzua Skrobszyszki Skrobuna Skrobuny Skrobotuny Skrodne Skrodlen Skroda Skrobotuny Skrobonosz Skrobotowo Skronina Skrody Szczepkowo, wś, pow. mławski, gm. Szczepkowo, par. Janowiec Skrodziszkl, zaśc. szlach. ,, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 53 ód Wilna, 1 dm. , 12 mk. katol. Skrodzkie, wś szl. i włośc, pow. szczuczyński, gm. Bełda, par. Rajgród. W 1827 r. było 25 dm, , 160 mk. Skrodzkie, wś na pol. prus. Mazurach, pow. jańsborski, st, p. Rożyńsk; 217 ha, 8 dm. , 40 mk. Zygfryd Flack v. Schwarzburg, komtur baldzki, nadaje Szymonowi Butticher na prawie magdeburskiem 16 włók nad strumykiem Borówką. Dan w Baldze r. 1472. Skromnica, kol. nad rzką b. n. , pow. łę czycki, gm. Tkaczew, par. Leźnica Wielka, odl. 4 w. od Łęczycy, ma 27 dm. , 205 mk. W 1827 r. było 25 dm, 160 mk. Na początku XVI w. S. własność kapituły łęczyckiej dawały dziesięcinę proboszczowi kapituły, zaś pleb. w Leżnicy tylko kolędę po groszu z ła nu Łaski, L. B. , II, 361. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576, wś duchowna mia ła 6 łan, 1 zagr. , 6 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 53. Br. Ch. Skromowice, wś i fol. , pow. lubartowski, gm. Firlej, par. Kock. W 1827 r. było 20 dm. , 128 mk. Fol. S. oddzielony został przed 1873 r. od dóbr Skromowska Wola. Wspomina tę wieś Długosz jako leżącą w par. Kocko L. B. , II, 567. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531, Stan. Skromowski płacił tu od 1 łanu Pawiński, Małop. . 349. S. wchodziły w skład dóbr Kocko. Skromowska Wola, wś i fol. nad rz. Wie przem, pow. lubartowski, gm. Firlej, par. Kock, odl. 18 w. od Lubartowa, graniczy z osadami Firlejem i Kockiem, posiada szkołę początkową ogólną, gorzelnią, wiatrak, ce gielnią, pokłady torfu, przewóz na rzece. W 1885 r fol. Skromowska Wola i Rozwadówek rozl. mr. 1801 gr. or. i ogr. mr. 834, łąk mr. 355, pastw. mr. 122, lasu mr, 404, nieuż. mr. 86; bud. mur. 6, z drzewa 37; płodozmian 6 i 7polowy; las nieurządzony. Wś Wola Skr. os. 68, mr. 982; wś Sułoszyn os. 42, mr. 552; wś Łukowiec os. 68, mr. 814; wś Pożarów os. 36 mr. 553. Poprzednio w skład dóbr wcho dził folw. Skromowice; ogólny obszar wyno sił 2364 mr. 1064 mr. roli, 534 mr. łąk, 555 mr. lasu. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531, ze wsi S. Wola, Sulosin, Łuko wiec, Piotr Krakowczyk, kaszt. chełmski pła cił od 3 łan. , 1 2 młyna. Sympark od 1 łan. , 1 2 młyna Pawiński, Małop. , 349. Dobra te stanowiły część dóbr Kockich. W 1844 r. wykopano tu starożytno pieniądze polskie z XI w. Br. Ch. Skrondziany, folw. , pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 39 w. od Telsz. Skronina, wś i fol. nad rz. Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. Białaczów, par. Petry kozy, odl od Opoczna 9 w. , ma 27 dm. , 342 mk. , 629 mr. dwors. , 302 mr. włośc. W 1827 r. było 36 dm. , 308 mk. W połowie XV w. S. wś w par. Gowarczow, własność Zuzanny córki Krystyna Magero, miała 11 łan. , z któ rych dziesięcinę snopową i konopną wartości 3 grzyw. płacono prebendzie Dziwkowskiej. Karczma i zagr. z rolą płaciły dziesięcinę pre bendzie Sandomierskiej; folw. rycerski pleb. w Gowarczowie. Z jednego pola dziesięcinę pobierał arcyb. gnieźnieński Długosz, L. B. , I, 366, 376. Na początku XVI w. S. choć w par. Petrykozy położona, dawała dziesięci nę wartości około 1 2 grzyw. pleban. w Biała czowie Łaski, L. B. , I, 708, 710. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508, wś Skronina i 8 innych folw. własność Szmigiel skich, płaciły poboru 14 grzyw. 15 gr. W r. 1577 we wsi S. w par. Petrykozy, Mikołaj Szmigielski płaci od 5 łan. , 3 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 285, 480. Br. Ch. Skroniów, 1174 r. Skroniow, wś i fol. , pow. jędrzejowski, gm. Prząstaw, par. Jędrzejów odl. 4 w. . W 1827 r. 30 dm. , 245 mk. W 1886 r. fol. S. i Księże rozl. mr. 631 gr. or. i ogr. mr. 605, past. mr. 6, lasu mr. 9, nieuż. mr. 11; bud. mur. 2, drewn. 22. Wś ta, część jej zapewne, była nadana klasztorowi jędrzejowskiemu, jak świadczy akt uposażenia z 1174 r. Kod. Małop. , II, 9. Następnie klasztor skupuje części od drobnych dziedziców. W 1335 r. Stanislaus Maugunscus Adam et Wloscibor fratres germani heredes de Skroniów sprzedają swe części klasztorowi jędrzejowskiemu za 80 grzyw. Kod. Małop. , I, 285. Sprzedaż ta wywołuje opozycyę zo strony dalszych krewnych. Andrzej z Mojkowic upomina się o jakąś cząstkę particula hereditatis in parvo Skroniów ale następnie zrzeka się przed sądem królewskim swej pretensyi w 1363 r. Współcześnie Mikołaj i Niemsta, synowie Andrzeja upominają się o trzecią część dziedzictwa in parvo Skroniów, lecz występujący w imieniu klasztoru Wlosciborius heros do Potok udowodnił, iz klasztor tę część zakupił i zapłacił. Inni członkowie rodu występują w dalszym ciągu z pretensyami do klasztoru, który jednocześnie nie przestaje skupywać cząstek dla uwolnienia się od kłótliwych sąsiadów. Cały szereg aktów i wyroków mieści Kod. Małop. t. I. W połowie XV w. S. wś w par. Andrzejów, własność w połowie klasztoru jędrzejowskiego, w połowie rycerska Gozdzieckiego h. Doliwa. W części duchownej były łany kmiece, które dawały czynsz, kury, sery, jaja, powabę, osep. Była tam karczma, zagrodnicy, folw. duchowny i młyn. Wszystkie role płaciły dziesięcinę Skromowska Skrodzkie Skrodziszkl Skroniów Skrody Szczepkowo Skrody Skrondziany Skromowice Skromnica Skronsków Skronsków snopową i konopną klasztorowi jędrzejowskiemu Długosz, L. B. , III, 362, 370, 375. We dług reg. pob. pow. krakowskiego z 1581 r. we wsi S. opactwo jędrzejowskie miało 7 1 2 łan. km. 3 zagr. bez roli, 1 komor. bez bydła. 1 2 karczm. Stan. Strzeskowski 1 2 łan. km. , 1 zagr. bez roli. Rakowski 1 łan, 1 zagr. bez roli Pawiński, Małop. , 87, 439. Po zniesie niu klasztoru S. wchodził w skład dóbr rzą dowych Jędrzejów. Br. Ch. Skronsków, niem. Skronskau, dobra ryc. i fol, pow. olesiński, par. ew. Biskupice, kat. kościół w Zarzysku par. Biskupice. W 1861 r. było 35 dm. , 345 mk. 39 ew. , 1500 mr. obszaru, zamek, szkoła kat. , gorzelnia, cegielnia Do S. należy fol. Duczów. Skropieliszki, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 41 w. od Poniewieża. Skruda 1. właściwie Skroda, wś, pow. nowomiński, gm. Kuflew, par. Oleksin, ma 135 mk. , 922 mr. dwor. , 179 mr. włośc. W r. 1827 było 7 dm. , 63 mk. dwie części. Fol. wchodzi w skład dóbr Kuflew. 2. S. , fol. dóbr Długa Kościelna, w pow. nowomińskim. 3. S. , wś włośc, pow. garwoliński, gm. Trojanów, par. Korytnica, ma 13 dm. , 87 mk. , 266 mr. W 1827 r. 10 dm. , 64 mk. Wchodziła w 1564 r. w skład dóbr ststwa stężyckiego a następnie ryckiego Ryki. 4. S. , fol. Czemierniki, w pow. lubartowskim. Br. Ch. Skrudany, wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła, okr. wiejski i dobra ks. Giedrojciów, Korwie, o 6 w. od gminy, 26 dusz rewiz. Skrudelina, słoboda, w okr. selburskim, pow. iłukszteński, par. ueberlautzka Kurlandya. Skrudki, wś, pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Żyżyn. Skrudlak, potok, wypływa w dolince, nad którą od płn. wznosi się Ostra 767 mt. a od płd. Łysa 785 mt. , na płn. obszarze Mor darki, pow. limanowski; przechodzi wkrótce do Sowlin, płynąc w kierunku zachodnim i uchodzi do Sowliny, dopł. Łososiny. Dłu gość biegu 5 klm. Br. G. Skrudnik, , las, pow. Nisko, ob. Majdan 9. , t. V, 917. Skrudniewszczyzna 1. al. Skrundziewszczyzna, fol. , pow. miński, od 1829 r. wła sność Szyszków, około 7 włók, młyn wodny. 2. S. , nad bezim. dopł. Isłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Pierszaje, ma 5 osad; miejscowość falista, dość leśna, grun ta szczerkowe. A. Jel. Skrudszen al. Ischlauken, wś, pow. stołupiański, blizko mta powiat. poczta, tel. ; 347 ha, 86 dm. , 330 mk. Skrudzina, w 1293 r. Skrozina, 1307 r. Skrudznia, w XV w. Skrudzyna. , wś, pow. nowosądecki, niegdyś własność klasztoru staro sądeckiego, teraz funduszu religijnego, leży w dolinie sandeckiej na płd. zachód od Stare go Sącza 11, 3 klm. , nad potokiem dopł. Dunajca. Wzn. 408 mt. npm. ; ku pld. pod nosi się teren nagle w lesiste pasmo rozdzielające dopływy Dunajca i Popradu, sięgające w szczycie Tylowskie 1031 mt. na płd. od Skrudziny. Wś ta granicząca na zach. z Gaboniem, na płn. z Gołkowicami polskiemi a na wschód z Moszczenicą Wyżnią, należy do najdawniejszych w tej ziemi. Wymienia ją przywilej Gryfiny, wdowy po Leszku Czar nym z r. 1293 Kod. Małop. , 190, 200. Za Długosza L. B. , 1, 551 i III, 340 343 mia ła 3 łany km. , zagrodę, sołtystwo na łanie i karczmę, w 1581 r. Pawiński, Małop. , 129 łan km. , łan sołtysi i zagrodę z rolą. Obecnie należy do par. rz. kat. w Podegrodziu i skła da się z 57 dm. i 363 mk. ; 338 rz. kat. , 17 protest. , potomków kolonistów niemieckich z czasów Józefa II i 8 izrael. Więk. pos. ma 3 roli, 2 past. i 294 lasu; pos. mn, 315 roli, 65 łąk, 150 past. i 69 mr. lasu. Mac. Skrundy, wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. i par. Komaje, okr. wiejski Syrenczany, o 11 w. od gminy a 21 w. od Święcian, ma 6 dm. , 55 mk. kat. w 1864 r. 13 dusz rewiz; należała do dóbr Abramowszczyzna, Abramowiczów. Skrundzie, wś nad rz. Szczarą, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna, o 31 w. od Słonima. Była tu filia par. kat, w Będzinowszczyźnie. Skruniszki, wś, pow. święciański, w 1 okr. poL, ma 5 dm. , 30 mk. kat. Skrusden, wś, pow. ragnecki, st. p. Kraupischken; 249 ha, 18 dm. , 92 mk. Skrusdienen, ob. Ischdaggen. Skrusdin, os. , pow. kłajpedzki, ob. Nidden. Skruzdy, dwór, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 69 w. od Kowna. Skruzdziele al. Skruzdzieły, zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki, okr. wiejski Norwidziski, o 5 w. od gminy a 47 w. od Wilna, ma 3 dm. , 22 mk. kat. 14 dusz rewiz. , należy do dóbr Pomusze, Kwiatkowskich. Skruzdzielinie, fol. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 64 w. od Poniewieża. Skruzdzieniszki, dwór, pow. szawelski, gm. Łukniki, o 54 w. od Szawel. Skrwa 1. rzeczka, bierze początek we wschodniej części pow. rypińskiego z błot lesistych koło wsi Okalewa, dalej w kierunku południowym przepływa krętym biegiem pod Skrwilnem, Rudą, stanowi granicę pow. sierpeckiego z rypińskim i sierpeckiego z lipnowskim. Płynie przez Malanowo, Rochal, Brudzeń, Sikorz i pod Biskupicami poniżej Płocka uchodzi do Wisły z praw. brzegu, na granicy Skropieliszki Skruda Skrudany Skrudelina Skrudki Skrudlak Skrudnik Skru Skrudszen Skrudzina Skrundy Skrundzie Skruniszki Skrusden Skrusdienen Skrusdin Skruzdy Skruzdziele Skruzdzielinie Skruzdzieniszki Skrwa Skrwilno Skrybaki Skrwilno Skrybicze Skrybły Skrybowo Skrybowszczyzna Skryduliszki Skryhałów pow. płockiego i lipnowskiego. Długa prze szło 50 w. Brzegi ma przeważnie lesiste lub pokryte torfiastemi łąkami; koryto proste, nurt leniwy, ztąd mało młynów nad brzega mi. Z prawego brzegu przyjmuje Maciczne, Czernicę, Bobrownicę pod Kłobukowem od Orłowa i Turzy, pod Sułocinkiem Gozdawnicę, oraz dwa strumienie b. n. pod Dobaczewem i Tłuchówkiem; z lewego brzegu Sierpienicę, i dwa strumienie b. n. pod Żurawinom i Kobiernikami. Od źródeł do Rudy zwana by wa też Płosznicą. . Tworzyła granicę ziemi dobrzyńskiej. 2. S. , ob. Osetnica. 3. S. , ob. Szkwa, J. Bliz. Skrwilno, jezioro w pow. rypińskim przy wsi t. n. , ciągnie się w kierunku od zach. ku płn. wschodowi na długości 2 1 2 w. , przy szerokości od 1 2 do 1 w. Obszaru ma 540 mr. , przy głębokości 5 do 10 stop. Przepływa przez nie rzka Skrwa. W pobliżu płd. zach. krańca jeziora nad Skrwą, leży wś Skrwilno, na płn. wschod. brzegu Szczawno. Północny brzeg i południowy przedstawiają podmokłą nizinę. Od wschodu występują wzniesienia. Skrwilno, wś, fol. i dobra nad jeziorem t. n. i rzką Skrwą, pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno. Leży przy drodze z Bieżunia do Rypina odl. 16 w. , w malowniczem położeniu śród lasów, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, urząd gm. , kasę wkładowozaliczkową, karczmę, 7 sklepów, 56 dm. , 532 mk. W 1827 r. 36 dm. , 279 mk. Na obszarze dworskim znajduje się obszerny pałac z pięknym parkiem i starannie prowadzonym ogrodem. Gospodarstwo folwarczne staranne i zamożne. Piękne inwentarze, produkcya nabiału, gorzelnia parowa, olejarnia, młyn parowy, młocarnia parowa. Tartak parowy przerabia drzewo wielkich lasów 6000 mr. . Włościanie zamożni i przemyślni. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol. S. i Szczawno rozl. mr. 9353 fol S. gr. or. i ogr. mr. 641, łąk mr. 426, past. mr. 256, wody mr. 166, lasu mr. 6568, zarośli mr. 129, nieuż. mr. 307; bud. mur. 11 z drzewa 22; płodozm. 17pol. , las nieurządzony; fol. Szczawno gr. or. i ogr. mr. 586, łąk mr. 110, past. mr. 90, zarośli mr. 40, nieuż, mr. 33; bud. z drzewa 9; płodozm. 10 poL; pokłady torfu. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S. os. 104, mr. 725; wś Szczawno os. 39, mr. 250; wś Baba z Rumunkami os. 20, mr. 689; wś Ruda os. 25, mr. 377; wś Zambrzyce os. 26, mr. 457; wś Rak z Rumunkami os. 21, mr. 543. O starożytności osady świadczy grodzisko usypane na połudn. brzegu jeziora. Okopy te porosłe trawą, mają kształt wydłużonego czworoboku o 690 stop. obwodu, przy 40 stop. wysokości. W 1885 r. wykopano tu popielnicę. Dostęp trudny w skutek otaczających trzęsawisk, nasyp zaś utworzony z piasku. Miejscowość ta nosi u ludu zwykłą nazwę Okopów Szwedz kich. Dziś istniejący kościół murowany z r. 1852 powstał na miejscu dawnej świątyni niewiadomej erekcyi, z której pozostał tyl ko ołtarz pomieszczony obecnie w bocznej nawie. Wedle tradycyi Szwedzi zamordowali tu kapłana odprawiającego mszę św. W 1564 r. wś kościelna Skrwilno posiada karczmarza, 4 zagrodników, oraz 8 poddanych Pawła, Wojciecha i Jana Rościszewskich. Opłaca czynszu 2 fl 2 gr. Pawiński, Wielkop. , I, 310. Według lustracyi pow. sierpeckiego z 1789 r. dobra S. , własność Mikołaja Cheł mickiego, przynosiły czynszu ogólnego z dóbr 3145 złp. 12 gr. Ziemia Kujaw. , Boruckiego, str. 43. Dziś własność Jeżewskich. S. par. , dek. rypiński, 5987 dasz. S. gmina, należy do sądu gm. III okr. , obejmuje 462 dm. , 4551 mk. , 15, 778 mr. obszaru 316 mr. nieużyt. . W gm. znajduje się kościół, 3 szkoły, 2 ce gielnie, tartak, 2 olejarnie, 4 wiatraki i młyn. W skład gm. wchodzą Baba, Boguszewiec, Chrapoń, CzarniaDuża, CzarniaMała, Dę bówka, Klepczarnia, Mościska, NowaGrobla, Otocznia, Osina, Pietrzyk, Przylasek, Psota, Ruda, Rak, Rogatka, Rudziska, Skrwilno, Starcz, Sokółka, Szoniec, Szuce, Szczawno, Szczypiorna, Toki. M. Wit Br. Ch. Skrybaki, wś, pow. szawelski, gm. Poszwityń, o 50 w. od Szawel. Skrybicze 1. wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol, gm. Zabłudów, o 14 w. od Białegostoku. 2. S. , dobra tamże, o 10 w. od Białegostoku. Skrybły, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 38 w. od Nowoaleksandrowska. Skrybowo, wś i dobra, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Tarnopol, o 17 w. od Wołkowyska. Skrybowszczyzna, chutor, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Bajki, o 13 1 2 w. od Prużany. Skryduliszki, zaśc, pow. szawelski, gm. Żagory, o 57 w. od Szawel. Skryhałów, mko i dobra na praw. brzegu Prypcci, przy ujściu do niej rz. Buklowki, pow. mozyrski, o 5 mil od Mozyrza par, kat. , przy trakcie pińskomozyrskim. Niegdyś królewszczyzna, następnie własność Kmitów, Słuszków, Denhoffow, Czartoryskich, którzy sprzedają Petroneli z Zawiszów 1mo voto Wołodkiewiczowej, 2do voto Chełchowskiej, następnie w XVIII w. dziedzictwo możnej rodziny Oskierków, h. Murdelio; w 1874 r. nabyte przez ryskiego kupca Karola Szepellera. Miasteczko ma 102 osad i do 1000 mk. przeważnie żydów; targi tygodniowe a na mocy przywileju Stanisława Augusta z d, 28 maja Skryhałowska Skryl 1782 r. , dwa jarmarki 9 maja i 6 grudnia. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, drewniana, fun dacyi Kazimierza Oskierki; przeszło 1200 pa rafian; kaplica św. Paraskiewii w Lesznej. Paroch ma z dawnych zapisów 1 1 2 włóki po la, obręb lasu na wyspie i jezioro. rybne. Do niedawna była tu kaplica katol. Znajduje się tu zarząd okr. policyjnego stanu, w skład którego wchodzą gminy SłobodaSkryhałow ska, Michałki, Skorodno, Bujnowicze i Mieliszkiewicze. W okolicy jest dużo kurhanów i okopisk przedhistorycznych ob. Skryhałowska Słoboda. Mieszkańcy żydzi trudnią się handlem, chrześcianie zaś rolnictwem, rybac twem, ciesiołką flisaczą, innemi rzemiosłami i w części flisactwem. Dobra mają około 760 włók; rybołówstwo znaczne, łąk niezmierna obfitość, lasy olbrzymie, grunta urodzajne. Z wspomnień historycznych przechowaną zo stała wiadomość o najściu sioła S. przez Tata rów krymskich w 1497 r. , przyczem zamor dowany został metropolita kijowski Makary Czort ob. Skarbiec Daniłowicza, II, Nr. 2099, str. 247. A. Jel. Skryhałowska Słoboda al. Michałowska Słoboda, wś z zarządem gminnym i dobra nad rz. Prudok, prawym dopł. Prypeci, pow. mo zyrski, w 1 okr. skryhałowskim, par. katol. Mozyrz o 18 w. . Wś ma 51 osad pełnona działowych, cerkiew z 1755 r. , fundacyi Ka zimierza Oskierki, około 1900 parafian; pa roch ma z dawnych zapisów do 2 włok ziemi i łąkę na 50 wozów siana; filie w Prudku pod wez. św. Mikołaja i w Zahoranach z 1823 r. , fundacyi obywatela Jerzego Lenkiewicza, uposażona 17 mr. roli i łąką na 25 wozów. Dobra, niegdyś królewskie, z kolei Oskier ków, należały do klucza skryhałowskiego Drogą wiana za Antoniną Oskierczanką prze szły na własność Aloizego Sulistrowskiego, pisarza w. ks. litew. , następnie, również jako wiano za Antoniną Sulistrowską do Józefa Śniadeckiego; obecnie należą do Kazimierza Śniadeckiego, wnuka Jędrzeja. Mają 4245 dzies. ; gorzelnia, rybołówstwo, propinacya. Grunta urodzajne, łąk obfitość, lasy niegdyś wielkie, obecnie zniszczone. Gmina skryha łowska składa się z 22 okręgów wiejskich starostw, ma 742 osad włościańskich, 3842 włościan płci męzkiej z nadziałem 15, 917 dz. ; szkółka wiejska. W okolicy, na przestrzeni włóki, okopy olbrzymie, zawalone cegłą i mu rem, nawet szczątkami marmuru. Tradycya ludowa zwie to miejsce Horodok, lecz nie ma śladu o tej dohistorycznej osadzie. Cała miej scowość, usiana tysiącami kurhanów, świad czących, że tu się spełniły wypadki starsze od zapisanych w historyi, dla archeologów przedstawia wielki interes, niebadana jednak przez nikogo naukowo. A. Jel, Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 118 Skryhiczyn, wś i fol. nad Bugiem, pow. hrubieszowski, gm. Białopole, par. Horodło r. 1. i Dubienka r. gr. ;, odl. 24 w. od Hrubieszowa. We wsi jezioro Paszkoł. W 1827 r. było 29 dm. , 173 mk. W 1874 r. fol Skryhiczyn rozl. mr. 3092 gr. or. i ogr. mr. 416, łąk mr. 269, pastw. mr. 136, lasu mr. 2213, nieuż. mr. 58; bud. mur. 1, z drzewa 38; las nieurządzony. Wś S. os. 44, mr. 635; wś Józefów os. 10, mr. 80. Skryl, wś i dobra nad rz. Citewką, prawym dopł. Świsłoczy, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Citwa, par. kat. poprzednio Dukora, teraz Błoń, par. prawosł. Citwa; dość dawne dziedzictwo Janiszewskich. Wieś ma 9 osad pełnonadziałowych; cerkiewka filialna z 1857 r. , pod wezw. św. Jana Złotoustego, fundacyi Augusta Janiszewskiego, ówczesne go dziedzica. Dobra należały do domin. Ci twa, odziedziczonego przez Janiszewskich po Szwyjkowskich. Przy podziale pomiędzy Lu dwikiem i Augustem Janiszewskimi, ostatnie mu dostał się S. z przyległościami i folw. Antonowem. August Janiszewski, marszałek pow. ihumeńskiego, nadwerężył fortunę i umarł w 1863 r. Obecnie dobra są własnością jego dzieci. Po odseparowaniu włościan do minium S. ma około 124 włók a fol. Antonów około 40 włók; grunta lekkie. ; szczerkowe, urodzajne, lasu dostatek, łąki wyborne. W ostatnich latach skanalizowaną została rz. Citewka w kierunku Ptycza. A. Jel. Skryniki, wś, pow. augustowski, gm. Balla Wielka, par. Teolin, odl. od Augustowa 52 w. , ma 27 dm. , 215 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 122 mk. Skrynupie 1. wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Syntowty, odl. od Władysławowa 19 w. , ma 5 dm. , 64 mk. , 268 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. W 1827 r. 9 dm. , 82 mk. 2. S. , wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 22 w. , ma 8 dm. , 73 mk. Skrypajewo, wś nad rz. Hnyłuszką, pow. zmijewski gub. charkowskiej, o 23 w. na płn. wschód od Iziuma, ma 462 dm. , 2225 mk, cerkiew, szkołę i dwa jarmarki. Istniała już w XVII w. Skrypczyno, wś, pow. dzisieński; w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, okr. wiejski Sanniki, o 3 w. od gminy a 35 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 59 mk w 1864 r. 18 dusz rewiz. ; należała do dóbr Dutki, dawniej Doboszyńskich, następnie Karpowych. Skrypica 1. potok w pow. święciańskim, przepływa pod wsią Michałowo. 2. S. al. Skrzypica, rz. w pow. mozyrskim, lewy dopływ Prypeci, zaczyna się pod osadą Łohowoszcza, w gminie Żytkowicze, płynie w kierunku południowym, przeciąwszy linię drogi 46 Skryhałowska Słoboda Skrypica Skrypczyno Skrypajewo Skrynupie Skryniki Skryhiczyn Skrzany Skrypiele Skrypki Skryplica Skryptele Skryszewo Skryszowo Skrywieliszki Skrzebowa Skrzeczeniec Skrzeczkowice żelaznej pińskorzeczyckiej koło folw. Bronisławów, nieco niżej zwraca się na wschód ku wsi Kolno i o 8 w. poniżej ma ujście naprzeciwko wsi Piererow. Długość biegu przeszło 5 mil. Z obu stron zasila się kilku drobnemi rzeczkami i w dalszym biegu ma łączność z jez. Orechowo. Na wiosnę spławia drzewo z lasów okolicznych ku Prypeci. A. Jel. Skrypiele, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowieskoaleksandrowska, o 69 w. od Prużany. Skrypka, wś, pow. połocki. Pomiędzy wsią S. a Tradowiczami, w pobliżu jez. Drysieńskiego ciągnie się pasmo wyniosłości. Skrypki, zaginione sioło we włości czarnobylskiej, na lewym brzegu Prypeci, w płn. wschodnim zaąttku dzisiejszego pow. radomyskiego, na pograniczu gub. mińskiej, w sąsiedztwie wsi Krasna i Maszów, na płn. zchd od mka Czarnobyla; ob. Arch. J. Z. R. , cz. . III, t. 2 105, 107, 109, 305. Skryplica, rzeczka w pow. bobrujskim, drobny prawy dopł. Dobośni, w obrębie gm. Koczerycze. Zaczyna się w lesistych moczarach za wsią Komarowo, płynie w kierunku wschodnim ku wsi Skryplicy i po za nią ma ujście. Długość biegu około 1 mili; przyjmuje w siebie z obu stron kilka strug. A. Jel. Skryplica, wś nad rzką t. n. , pow. bobruj ski, w 1 okr. pol. , gm. Koczerycze, ma 44 osad; grunta lekkie, miejscowość dzika, lud trudni się rolnictwem, pszczolnictwem, łowiec twem; brak komunikacyi. A. Jel. Skryptele, wś. pow. kowieński, w 4 okr. pol. , gm. i par. Żejmy o 2 w. , o 45 w. od Kowna; gleba średnia, ludność litewska. Skryszewo, wś, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Rajcy, ma 9 osad; miejscowość wzgórzysta, bezleśna, grunta urodzajne, pszenne. A. Jel. Skryszowo al. Skryszowa, wś nad bezim. lewobocznym dopł. Wołośni, pow. nowogródz ki, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. Lubcz, ma 39 osad pełnonadziałowych; grunta urodzaj ne, lud rolniczy i flisaczy, miejscowość bez leśna. A. Jel. Skrywieliszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Skrzany, w dok. z 1462 r. Scrzani, wś i fol. , pow. gostyński, gm. Skrzany, par. Trębki, odl. 7 w. od Gostynina, posiada gorzelnię parową z prod. na 27, 000 rs. , cegielnię, smolarnię, 36 dm. , 790 mk. W 1827 r. 40 dm. , 366 mk. Gospodarstwo folwarczne staranne i zamożne. Włościanie tutejsi hodują owce rasy poprawnej. W 1872 r. fol. S. z os. leśną Smolarnia rozl. mr. 2497 gr. or. i ogr. mr. 953, łąk mr. 187, lasu mr. 1151, zarośli mr. 80, nieuż. mr. 176; bud, mur. 14, drewn. 20; płodozm, 5 i 7pol, las urządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 64, mr. 225; wś Nowa Wieś os. 36, mr. 517; wś Sta nisławów os. 30, mr. 306; wś Justynków os. 12, mr. 150. Jestto dawna wś książęca w zie mi gostyńskiej, wymieniona w akcie Włady sława, ks. mazow. , z 1462 r. Kod. Maz. , 223. S. gmina należy do sądu gm. okr. I w Gosty ninie tamże st. poczt. . Obszaru ma 9574 mr. i 3578 mk. 1867 r. . Br. Ch. Skrzebowa, urzęd. Skrzebow, mylnie Strzebowa i Strzegowa, wś kośc. i fol, pow. odola nowski, dekan. ołobocki, o 2 1 2 klm. na płnwschód od Raszkowa, na lewym brzegu Ołoboczki; par. w miejscu, poczta w Raszkowie, st. dr. żel. na Biniewie o 3 klm. Kościół pod wez. św. Maryi Magdaleny istniał już przed r. 1410; zburzyli go Szwedzi w r. 1655. No wy kościół z drzewa wystawił około r. 1680 Jan Baszyński, proboszcz. Na obszarze S. ku Raszkowowi stała niegdyś kaplica murowana, z cudownym obrazem N. M. P. loretańskiej, który około 1810 r. przeniesiono do kościoła paraf. a kaplicę rozebrano. Par. , liczącą 540 dusz, składają Cegielnia, Skrzebowa i Zielon ka. W r. 1423 rozgraniczono S. z Szczurami; około r. 1523 należała S. do J. Chwalczew skiego i A. Duszczyny; r. 1579 posiadał tu Wojciech Biegański 12 1 2 łan. osiadł. , 9 zagr. , 3 komor. i 1 hultaja a w r. 1618 Stanisław Miłaszewski 7 łan. km. , 1 1 2 łana wcielonego do folwarku, 4 zagr. i 3 komor. Wś ma 55 dm. , 358 mk. kat. i 369 ha 296 roli, 43 łąk; czysty doch. z ha roli 10, 38, z ha łąk 8, 61 mrk. Fol. 8 dm. , 170 mk. wchodzi w skład okr. dwor. Raszków. E. Cal Skrzeczeniec al. Skrzeniec, także Skrzeczewiec i Skrzeczewice, wś włośc, pow. grójecki, gm. Komorniki, par. Rembertów, ma 9 os. , 48 mk. , 39 mr. Wchodziła w skład dóbr Kopana Kopona. Skrzeczkowice, ob. Krzeczkowice. Skrzeczna al. Skrzyczna, Skrzeczne, dwa szczyty lesiste w paśmie Beskidu żywieckie go, na granicy pow. żywieckiego i bialskiego, gm. Lipowej i Szczyrka, w ramieniu wybie gającem od Malinowskiej Skały 1150 mt. na płn. wschód, na dziale wodnym dolin pot. Żylczy i Leśnej. Szczyt płd. wznosi się 1201, płn. wsch. 1250 mt. npm. szt. gm, . Z płn. wsch. pochyłości spływają pot. Godziska i Kalonka a z stoków wsch. spływają wody do Leśnej a od zach. do Żylczy. Br. G. Skrzeczoń, wś, pow. frysztacki, obw. sąd. bogumiński, na Szląsku austr. , nad bezim. dopływ. poblizkiej Olszy, o 6 klm. na płd. wsch. od Bogumina a 13 klm. od Frysztatu, przy gościńcu orłowskobogumińskim, tuż przy stacyi Bogumin dr. żel. północnej ces. Ferdynanda. Na wschód leży Lutynia Niemiecka, Skrzeczna Skrzeczoń Skrypiele Skrypka Skrzeszewo Skrzelczyce Skrzelew Skrzeniec Skrzeczowizna Skrzeczyno Skrzegowa Skrzeszew Skrzeka Skrzeczowizna Skrzeki na płd. Zablacz al. Zabłocie, na zach. Szunicheł a na płn. rz. Olsza tworzy granicę Szląska austr. od pruskiego. Wieś legła w płd. części obszaru, po pld. stronie rzeczonego go ścińca, w płn. części przys. Nowawieś Nikeltaff, wreszcie dalej na płn. zabudowania Czer win al. Nerad. W Nowejwsi piękna kaplica. Par. łac. w Lutyni Niemieckiej. Szkoła ludo wa w miejscu. W r. 1880 było 91 dm. , 848 mk. , 835 kat. , 12 żyd. ; 751 Polak. , 42 Czecho szląz 15 Niemc. Z tej liczby na przys. No wawieś przypada 26 dm. , 207 mk. , a na wieś Skrzeczoń 65 dm. , 641 mk. St. poczt. Luty nia Niemiecka. Br. G. Skrzeczowizna, powiat miechowski, ob. Kozłów. Skrzeczyno, jezioro, ob. Kreczyno. Skrzegowa, ob. Skrzebowa. Skrzeka, ob. Skrzynki, Skrzeki, fol. , pow. nowomiński, gm. Kuflew, par. Kałuszyn, odl. 19 w. od Mińska a 3 w. od Kałuszyna; ma 66 mk. W 1827 r. 2 dm. , 10 mk. W 1881 r. fol. S. rozl. mr. 370 gr. or. i ogr. mr. 276, łąk mr. 36, past. mr. 11, lasu mr. 37, nieuż, mr. 10; bud, mur. 1, drewn. 22; młyn. Skrzelczyce al. Krzelczyce, 1540 r. Chrzelczicze, wś i fol. , pow. kielecki, gm. Szczecno, par. Lisów, młyn wodny, pokłady rudy żelaznej. W 1827 r. 47 dm. , 125 mk. Dobra S. składają się z fol. S. , Komórki i nomenkl. Znojów, rozl. mr. 1939 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 377, łąk mr. 48, past. mr. 102, wody mr. 15, lasu mr. 481 fol. Komórki ma 891 mr. 835 mr. lasu. W 1540 r. jest 5 folw. odrębnych i 12 półłank. km. Wś oceniona na 320 grz. W 1573 r. Krzelczicze mają 4 właścicieli Pawiń. , Małop. , 271, 588. Wś S. ma 60 os. i 729 mr. Dobra te w r. 1879 oddzielono od Maleszowy. Skrzelew, wś i fol. , pow. sochaczewski, gra. i par. Szymanów, ma 35 dm. , 171 mk. , 171 mr. ziemi folw. i 35 osad, 396 mr. włośc. W 1827 r. był 1 dm. , 6 mk. Folw. wchodzi w skład dóbr Duninpol. Skrzeniec, wś, pow. grójecki, ob. Skrzeczeniec, Skrzeszew 1. wś włośc. w pobliżu lewego brzegu Narwi, pow. warszawski, gm. Góra, par. Wieliszew. Leży na lewo od drogi bitej z Jabłonny do Serocka, posiada szkołę początkową, 417 mk. . 958 mr. W 1827. r. 2 dm. , 13 mk. W akcie uposażenia klasztoru w Czerwińsku z 1155 r. wymienione jest Skrzeszewo, 2. S, wś i fol. nad Bugiem, pow. sokołowski, gm. Repki, par. Skrzeszew, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, młyn wodny, 43 dm. , 466 mk. W 1827 r. 35 dm. , 309 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z fol. S. , Frankopol i Bronikowizna, rozl mr. 2315 fol. S. gr. or. i ogr. mr, 515, łąk mr. 116, past. mr. 33, lasu mr. 879, nieuż. mr. 25; bud. mur. 17, drewn. 25; płodozm. 10pol. , las nieurządzony; fol. Frankopol gr. or. i ogr. mr. 382, łąk mr. 38, past. mr. 61, lasu mr. 5, nieuż. mr. 23; bud. drewn. 6; pło dozm. 9pol. ; fol. Bronikowizna gr. or. i ogr. mr. 174, łąk mr. 17, past. mr. 4, lasn mr. 38, nieuż. mr. 5; bud. drewn. 4. W skład dóbr wchodziły wś S. os. 28, mr. 580; wś Rudni ki os. 23, mr. 458; wś Wasilew Skrzeszewski os. 14, mr. 19. W okolicach S. włościanki wyrabiają rocznie ze swojego lnu po 60 100 łokci płótna, ze dwa obrusy, z parę ręczni ków, tudzież po 2 do 3 wełnianych spódnic i poszewek do poduszek i po 25 łokci materya łu na ubrania męzkie. Kościół paraf. p. w. św, Stanisława, erekcyi nieznanej. W 1501 r. erekcyę odnowił biskup łucki Jan Pudełko, bo 8. był włością biskupią, darowaną im w r. 1428 przez Witolda. W 1845 dziedzic Ochenkowski powiększył uposażenie. Obecny mu rowany kościół wznieśli Godlewscy, dziedzice dóbr Mordy; 1733 r. poświęcony, w XIX w. odnowiony przez dziedzica wsi Obniskiego. W 1861 r. było w parafii 2320 dusz r. l, 115 r. g. , 21 izrael. S. par. , dek. sokołowski da wniej janowski, 2968 dusz. Br. Ch. Skrzeszewo 1. fol. , pow. mogilnicki, o 2 1 2 klm. na płn. od Kwieciszewa par. i pocz ta, w okolicy wzgórzystej; st. dr. żel. w Mo gilnie o 6 klm. ; 4 dm. , 73 mk. 61 kat. , 12 prot. i 197 ha 175 roli, 13 łąk. 2. S. , le śnictwo, w tejże okolicy, wchodziło r. 1831 w skład domeny Mogilno; w nowszych spi sach urzęd. niewykazane. E, Cal. Skrzeszewo 1. Szlacheckie, niem. Adlig Krissau, dobra ryc. , pow. kartuski, st. p. i kol. i par. kat. Żukowo o 1 milę. Wznies. 640 st. npm. , zawiera w 2 działach 10 posiadeł włośc. i 15 zagród, 3492 mr. W 1869 r. 439 mk. , 281 kat. , 158 ew. , 41 dm. ; 1885 r. 50 dm. , 463 mk. W 1859 r. dziedzicami byli V. Kleist i Liszewski. Dziś S. Szlach. i Król. ze wsią Kuhwiese tworzą jedną gminę, obejmującą 1382 ha 344 lasu, 48 łąk, 539 roli or. ; 1 ha roli daje 5, 48 mrk cz. doch. . W 1885 r. liczyła gmina 83 dm. , 141 dym. , 734 mk. , 580 kai, 154 ew. Dawniej stanowiło S. jeden majątek ryc, który potem się rozpadł na 3 działy. Szkoła 2klas. bezwyznaniowa liczyła 1887 r. 2 naucz. , 145 dzieci. Znajdowano tu nieraz urny, a r. 1871 odłamki czaszek podługowatej formy i z. dolichocephale. W przywileju r. 1349, wystawionym przez komtura gdańskiego Henryka Rechter, udziela zakon dziedzicowi małe sądownictwo. S. było lokowano na prawie magdeb. W XIV czy XV w. nabywa S. Henryk Scholtz. W 1454 r. posiadaczem jest Mikołaj z Skarszewa, którego razem z Janem z Borkowa wysyła Jan z Sci Skrzeszkowice borza, woj. poznański, do Gdańska w 1454 r. , zarzucając miastu, że bierze w opiekę tych z szlachty, którzy trzymają z zakonem ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, 127. 2. S. Królewskie, niem. Koenigl, Krissau, folw. , tamże, w wieczystą dzierżawę puszczony 1784 r. , dawniej część dóbr ryc. Ma 1622 mr. W 1869 r. 47 mk. , 36 kat. , 11 ew. , 4 dm. ; 1885 r. zaś 19 dm. , 161 mk. ; dziedzic 1859 r. Liszewski; 1885 Maryanna Sychowska. W XVI w. , kiedy całe S. stanowiło jeden majątek, posiadali go Skrzeszewscy. Jedna trzecia należała do dwóch panien Skrzeszewskich, Katarzyny i Doroty, i kilku braci. R. 1602 panny te, w leciech podeszłe, kiedy bracia zmarli bezpotomnie, zapisały cały swój majątek klasztorowi w Żukowie. W dok. donacyjnym wyrażają że radeby tej ukochanej ojczyźnie, w tak wielkiej żałości i rozerwaniu będącej, pobożne bogomódlstwo i pomoc pozostawić, naśladując tylu książąt i panów, którzy także dobra swoje klasztorowi zapisali. Obszaru ziemi obejmowała wtedy ta część darowana 28 włók i 20 mr. , ale między temi liczne chrusty i błota. I las należał do wsi w stronie ku Przyjaźni. R. 1629 jakiś Lniski, który się przedtem nazywał Skrzeszewski, wytoczył proces, chcąc majątek klasztorowi odebrać, ale bez skutku. R. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili w S. pan Wętkowski od 2 wł. fol. , 1 ogr. 2 fl. 8 gr. ; panny zakonne w Żukowie także 2 fl. 8 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 174. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciło S. 28 gr. , tamże pan Mniszewski 4 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 83. Mesznego płaciło S. 1710 r. 6 korcy żyta ob. wizyt. Szaniawskiego, str. 140. R. 1740 pan Golcz, ssta wałecki, przez swoich ludzi z Przyjaźni wiele szkody w dobrach tutejszych wyrządził, za co mu panny wytoczyły proces ob. Klaszt. żeńskie ks. Fankidejskiego, str. 58. Według wizyt. Rybińskiego z r. 1780 posiadali wówczas S. Mitchel, major wojsk pol. , Wyczechowski i panny norbertanki w Żukowie. S. liczyło 111 kat. i 32 akatolików str. 234. 3. S. , niem. Schrodersfelde, wś, pow. kartuski, st. pocz. i paraf. kat. Sierakowice 7, 5 klm. odl; 675 ha 82 lasu, 22 łąk, 301 roli or. . W 1885 r. 15 dm. , 27 dym. , 133 mk. , 34 kai, 99 ewang. Wizyt. Rybińskiego z r. 1780 donosi, że dobra dawały mesznego 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 167. S. leży nad jeziorem mającem 103 mr. , na płn. krańcu powiatu, nad granicą prowincyi pomerańskiej. Składa się z fol, r. 1789 w dzierżawę puszczonego i z 2 wybudowań. Skrzeszewy Duże, wś i folw. , S. Małe, fol. , w XVI w. Skrzyschow majus et minus, pow. gostyński, gm. Szczawin Kościelny, par. Żychlin, odl. 17 w. od Gostynina. S, Duże mają 7 dm. , 124 mk. , S. Małe 7 dm. , 183 mk. W 1827 r. S. Duże miały 9 dm. , 215 mk. , S. Małe 12 dm. , 57 mk. Dobra Skrzeszewy składa ły się w 1871 r. z fol S. Małe, S. Wielkie i Gaje, rozl. mr. 1073 fol S. Małe gr. or. i ogr. mr. 279, łąk mr. 50, past. mr. 60, nieuż. mr. 20; bud. mur. 11, z drzewa 7; płodozmian 9polowy; fol. S. Wielkie gr. or. i ogr. mr. 235, łąk mr. 60, past. mr. 40, nieuż. mr. 15; bud. mur. 4, z drzewa 12; płodozmian 13po lowy; fol. Gaje gr. or. i ogr. mr. 283, lasu mr. 25, nieuż. mr. 6; bud. mur. 3, z drzewa 1; płodozmian 8polowy; wiatrak, pokłady tor fu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. Wielkie os. 10, mr. 12; wś Rakowiec os. 14, mr. 6; kol. Skrzeszewy al. Karolów os. 11, mr. 125. Na początku XVI w. S. Wielkie miały tylko łany kmiece, dające dziesięcinę na stół arcybiskupi, folwarku nie było tu wcale; S. Małe dawały z łanów dworskich i kmiecych dziesięcinę pleban. w Sobocie. Na leżały obie wsi do par. Żychlin Łaski, L. B. , II, 497. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 wś Skrzeszewy Duże, w par. Ży chlin, własność Jadwigi Sobockiej miała 22 1 2 łan. , 2 karczmy, 26 osad. 8. minor, własność Sobockiej, 4 łany, 4 zagr. , karczmę, 26 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 110. Br. Ch. Skrzeszkowice, niem. Skrzezkowitz, wś, pow. rybnicki, par. katol. Krzyżowice. W 1861 r. 9 dm. , 79 mk. 17 ew. , 443 mr. Skrzeszowice, 1490 r. Crzyscowycze, wś, fol. i dobra, pow. miechowski, gm. Niedźwiedź, par. Biórków, odl. 21 w. od Miechowa. Posiadają cegielnią, gorzelnią 1871 r. . Dobra Skrzeszowice składały się w 1871 z fol. S. , Szczepanowice, Polanowice i Rędziny, rozl. mr. 1839 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 484, łąk mr. 21, past. mr. 19, wody mr. 14, nieuż. mr. 31; bud. mur. 10, z drzewa 12; płodozm. 6 i 9polowy; fol. Szczepanowice gr. or. i ogr. mr. 254, łąk mr. 59, past. mr. 2, wody mr. 3, nieuż. mr. 10; bud. mur. 3, z drzewa 5; płodozmian 8polowy; fol. Polanowice gr. or. i ogr. mr. 273, łąk mr. 9, past. mr. 2, lasu mr. 384, nieuż. mr. 15; bud. mur. 3, z drzewa 9; płodozmian 9polowy; fol. Rędziny gr. or. i ogr. mr. 211, lasu mr. 44, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 5; płodozmian 11polowy; lasy urządzone. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś 8. os. 35, mr. 440; wś Marszowice os. 19, mr. 218; wś Polanowice os. 30, mr. 231; wś Szczepanowice os. 20, mr. 264. Zapewne jestto przekształcona nazwa z dawniejszej Krzyszkowice, która według reg. pob. z 1581 r. leżała w par. Bierków, była własnością ks. Konstantego Ostrogskiego, dzierżawioną przez Gierałta, który płacił od 12 łan. km. , 5 zagr. z rolą, 1 czynsz. , 1 komor. z bydłem, 7 kom. Skrzeszewy Skrzeszkowice Skrzeszowice Skrzetuski Młyn Skrzetuski Skrzetusz Skr wo Skrzętla bez bydła, 1 rzem. , 1 kijaka i od 1 ćwierci roli Pawiński, Małop. , 17, 441. Br. Ch. Skrzetuski Młyn, niem. Schrotthausmuehle, os. , pow. obornicki, o 4 klm. na zachód od Ryczywoła i 2 klm. na płd. zach. od Skrzetusza; ma 1 dm. , 9 mk. Skrzetusz, niem. Schrotthaus, ztąd Szroty na mapie Chrzanowskiego, wś i fol. , pow. obornicki, na trakcie czarnkowskim, o 3 klm. na zachódpółnoc od Ryczywoła par. kat. i poczta, par. prot. Połajewo, st. dr. żel. w Budzyniu o 15 klm. S. jest gniazdem Skrzetuskich; w r. 1580 składał się z Większego i Mniejszego S. a każda z obu części z 4 działów; na S. Większym mieli Jakub Redlich, Jan Wietrzyk i Tomaszek Skrzetuscy po 1 ćwierci roli, a Marcin Czołta 4 cwierci, 3 zagrodn. i 1 komorn. ; na S. Mniejszym posiadali po 1 ćwierci Tomasz Bzdziel, Wojciech Breł i Jan Skóra Skrzetuski; Jakub, Marcin, Mikołaj, Stanisław i Wojciech Skrzetuscy mieli razem łan i 3 zagrod. ; na dziale Jana Skóry było komor. i 2 kołodziei. Przy schyłku zeszłego stulecia wchodził S. w skład dóbr połajewskich, trzymanych przez Wojciecha Huzarzewskiego; zabrany przoz rząd pruski, wcielony został do domeny Połajewo. Wś z młynem Skrzetuskim, z którym tworzy okrąg wiejski, ma 69 dm. , 486 mk. 411 kat. , 68 prot. , 7 żyd. i 790 ha 568 roli, 130 łąk; czysty doch. z ha roli 13, 71, z ha łąk 21, 93 mrk. Fol. ma 7 dym. , 123 mk. i dotąd należy do rządu pruskiego. E. Cal. Skrzetusz 1. niem. Schrotz, na początku XV w. Stratush, 1438 Skrzatusz, Szroce, wś z kośc. paraf. nad jez. t. n. , pow. wałecki, na płd. wschód od Wałcza, przy trakcie do Piły, st. tel. Witowa Góra Gr. Wittenberg, st. pocz. i kol. w miejscu; 2460 ha obszaru 60 lasu, 39 łąk, 1066 roli or. i to z wyb. Ulrischsfelde 1885 r. 3 dm. , 65 mk. . Obie miejscowości miały 94 dm. , 182 dym. , 958 mk. 717 kat. , 226 ew. i 15 żyd. . We wsi szkoła ewang. i 2klas. szkoła katol. Zamczysko skrzetuskie castrum było siedzibą starostów nowodworskich Neuhof i sięga dalekiej przeszłości; dziś nie ma po niem śladu. Przywilej z r. 1438 opiewa, że włościanie w 8. mają używać tych samych praw, co mieszczanie wałeccy. R. 1626 w obozie pod Gniewem uzyskali wójtowstwo skrzetuskie za waleczność Marcin Kowalkowski, Mikołaj Sokół i Jakub Dryja. Kościół był dawniej filią do Wałcza. Dopiero r. 1660 wyniósł go bisk. poznański Albert Tolibowski do rzędu parafialnych. R. 1644 wystawił nowy murowany kościół Wojciech Konstanty z Goraja Breza, woj. poznański, ówczesny ssta wałecki. Dawniej słynął kościół jako miejsce cudowne, do którego rocznie około 10, 000 ludzi pielgrzymowało. Znajdują się w nim wize runki rodzin Klejnów i Schwandrów, tudzież portret Brezy 1689, pochowanego u kar melitów w Poznania. Zasługuje w kościele na uwagę wielki ołtarz snycerskiej roboty, z fi gurą N, M. Panny, dla której ten kościół po dobno został zbudowany. Ściany dokoła zdo bią figury 12 apostołów. Jest też kilka pię knych ornatów. Wsie parafialne Marienfeld, Neumuehle, Rosenthal, Rozwałd Rosenfelde ze szk. paraf. , Skrzetusz szk. par. , Tar nowo Seegenfelde, Wieściółka Wyspelke i Wittków szk. paraf. . W Rozwałdzie jest kośc. filialny, r. 1807 z drzewa na nowo od budowany i tegoż r. benedykowany. Szpital w Skrzetuszu fundował Wojciech Konstanty z Goraja Breza, woj. poznański, a Jan OstenSacken go wyposażył. R. 1888 liczyła paraf. tutejsza, dek. wałeckiego, 2250 dusz ob, Brevis descriptio archidioecesis Gnesnensis et Posnaniensis, przez Korytkowskiego, str. 246. W S. była siedziba starosty nowodworskie go. Rysunek kościoła i dokładny opis podaje Heise w dziele Bau und Kunstdenkmaeler d. Prov. Westpreussen str. 446 449. Por. także Gesch. d. Deutsch Croner Kreises von Schmitt, str, 222 i Powiat wałecki w XVI w. przez Calliera, str. 49. 2. S. , dobra ryc, tamże, 698 ha 4 lasu, 653 roli or. ; razem z fol. Dąbrowem i Marienfeld liczyły te do bra 1885 r. 8 dm. , 33 dym. , 196 mk. , 84 kat. , 112 ew. ; gorzelnia. Kś. Fr. Skrzetuszewo, Krzethuszewo r. 1398, Skrzethuszewo r. 1523, majętność, w pow. gnieźnieńskim, o 6 1 2 klm. na wschódpłd. od. Kiszkowa, nad jeziorkiem, które spływa do Główny dopł. Warty; par. i poczta w Sławnie, st. dr. żel. na Chwałkowie Weissenburg Bz. Bromberg o 8 klm. ; 3 dm. , 66 mk. kat. i 203 ha 177 roli, 8 łąk; właścicielem jest Piotr Radoński. W r. 1398 pisali się Paweł, Maciej i Piotr z S. Akta gr. pozn. , wyd. 1888 r. ; około 1523 składało się S. z łanów dziedzicznych i kmiecych, które leżały pustkami; r. 1579 miał tu Jan Borzejowski 1 łan, 2 zagrod. , a Głębocki 1 łan, w roku zaś 1618 posiadała Anna Skrzetuska 1 łan i 2 zagrodn. ; około r. 1773 5 należało S. z Głębokiem do Józefa Polewskiego, który wiódł spory graniczne z Ksawerym Jasińskim, dziedzicem Witakowic i Wolanek Konstyt. Seymu, II, 139, a przy schyłku zeszłego wieku do Anny Przeradzkiej, później do Jankiewiczów. Skrzętla al. Stara Wieś Weber, wś, pow. nowosądecki, par. rz. kat. w Tęgoborzy, leży u źródeł świdnika, pot. uchodzącego z lewego brzegu do Dunajca, naprzeciw Zbyszyc, w parowie zasłoniętym od zachodu górą Babinem 780 mt. , od płd. Chełmem 793 mt. a od płn. wzgórzami dochodzącymi 627 mt. Wszystkie Skrzyczna Skrzydlarka Skrzydlna Skrzybowce Skrzybowce Skrzybowo Skrzycko te wzniesienia są pokryte świerkowymi lasa mi. Najbliższemi wsiami są małe osady na pln. Łyczanka, na wschód Rojówka. Wś ma 36 dm. , 199 mk. Obszar wynosi 360 mr. 145 mr. roli, 16 mr. łąk, 136 mr. past. i 63 mr. lasu. Długosz nie wymienia tej wsi. W koń cu XVI w. 1581 r. , Pawiń. , Małop. , 137 była wraz z Rojówką własnością Mikoł. Kępińskie go i obie te wioski miały razem 3 1 2 łan. km. i 2 zagrody z rolą. Skąd i kiedy przyczepiła się nawa, , Stara wieś Weber nie możemy tu objaśnić. Podaje ją jednak Orzechowski, Specielles Ortsrepertorium i Skorowidz H. Stu pnickiego, Mac. Skrzybowce, wś i fol. nad Lebiodką, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Lebioda, okr. wiejski i dobra Brochockich w 1864 r. Skrybowce, o 24 w. od Szczuczyna; fol. ma 20 mk. , wś zaś 12 dm. , 102 mk. w 1864 r. 44 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. , Bieszanki, Cerkowce, Gordziejowce, Gościłowce, Olenikowce, Szpilki i Zieniowce, w ogóle 349 dusz rewiz, włośc. uwłaszczonych i 2 ludzi dworskich. Skrzybowo, fol. , pow. słonimski, w 5 okr. pol, o 1 w. od Słonima. Skrzycko al. Skrzyckie, wś rząd. nad rz. Jazowcem, dopł. Bohu, pow. bracławski, okr. pol. Niemirów, gm. Monastyrskie, par. kat. i sąd Bracław o 6 w. , ma 139 osad, 778 mk. , 1194 dzies. ziemi włośc, 66 cerkiewnej. Cer kiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1861 r. , ma 1065 parafian. Należała do sstwa bra cławskiego, nadanego prawem emfiteutycz nem w 1775 r. Tomaszowi Kozłowskiemu, a synowi jego powtórnie na 50 lat. Dr. M. Skrzyczna, ob. Skrzeczna. Skrzydlarka, ws, w par. Rzegocina, pow. bocheński. Istniała w 1581 r. ob. t. X, 141. Skrzydlew, wś, pow. sieński, gm. Mosz kany, na pograniczu powiatu, o kilkanaście wiorst od Witebska; dobra dziedziczne rodzi ny Nitosławskich; ziemi używalnej 2192 dz. , nieużytków 661 dz. A. Ch. Skrzydlewo, wś, pow. międzychodzki, o 2 1 2 klm. na zach. płd. od Kamionny dopł. Warty; par. katol. Kamionna, prot. Między chód, poczta w Górzynie, st. dr. żel. w Mię dzyrzeczu o 25 klm. ; wraz z Brzezinką 3 dm. , 34 mk. , z którą tworzy okrąg wiejski, ma 33 dm. , 301 mk. 127 kalol. , 174 prot. i 680 ha 495 roli, 44 łąk, 58 lasu; czysty doch. z ha roli 5, 48, z ha łąk 7, 44, z ha lasu 1, 96 mrk. Około r. 1564 było na S. 7 łanów osiadłych, z których płacono bisk. poznań skim po 4 gr. fertonów; w r. 1580 posiadał tu Kacper Belęcki Bylęcki 8 półłanków, rolę karczmarską, 5 zagrod. i 2 komorn. Około r. 1793 należała S. do Unrugów. E, Cal. Skrzydlewszczyzna, zaśc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 20 w. od Dzisny, 1 dm. 5 6 mk. katol. Skrzydlna, u Długosza Crzidlna, Krzidlna, wś, pow. limanowski, w okolicy górzystej i lesistej, w pobliża źródłowisk Stradomki i przy drodze z Dobry st. kolei państwowej do Gdowa. Posiada parafią rz. kat. , szkołę ludową i urz. pocz. , składa się z 114 dm. na obszarze mn. pos. a 14 na obsz. więk. posiad. i liczy 865 mk. , 827 rz. kat. i 38 izr. Więk. pos. Zygm. Pruszyńskiego wynosi 293 mr. roli, 47 mr. łąk, 45 mr. pastw. i 318 mr. lasu; pos. mn. 440 mr. roli, 106 mr. łąk, 144 mr. pastw. i 50 mr. lasu. Odbywają się tu jarmarki co trzy tygodnie. Za Długosza miała Crzidlna, Krzidlna i Krzydlna ta wś par. erygowaną 1351 r. , obejmującą Przenoszę, Raciborzany, Kostrzec Kosina i Stróżę, z kościołem drewnianym L. B. , II, 129, I, 144. Obszar szlachecki należał do trzech braci h. Starża. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 49 należały do parafii wszystkie te wsi, co dzisiaj, a prócz tego Godusza, Jodłownik i Kasina Wielka. Wieś była wtenczas dziedzictwem Pieniążkowej i składała się z 14 półłanków km. , zagrody z rolą, 3 zagród bez roli, 2 komorn. z bydłem i rzemieśln. Obecny kościół p. w. św. Anny, drewniany, z murowanem prezbiteryum i nagrobkiem Pieniążka. Par. dyec. tarnowskiej, dek. tymbarskiego obejmuje Wolę Skrzydlińską, Gruszów, Raciborzany, Przenoszę, Markuszową, Janowiec i Stróżę. Graniczy na płn. z Raciborzanami, na zachód z Przenoszą, na wschód ze Stróżą a na płd. z Wolą Skrzydlińską i Porąbką. Mac Skrzydlów, fol. i dobra nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. Rzeki, par. Mstów, na prawo od drogi z Kłomnic do Św. Anny, posiada gorzelnią, młyn wodny, cegielnią, 7 dm. , 169 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 29 mk. Dobra Skrzydlów składały się w, 1885 r. z fol. S. , Adamów i Rzerzęczyce, nomenkl. Mostki i Zamłynie, rozl. mr. 2920; fol. S. gr. or. i ogr. mr. 580, łąk mr. 194, past. mr. 26, lasu mr. 1234, nieuż. mr. 50; bud. mur. 12, z drzewa 7; płodozmian 11polowy; las urządzony w kolei 80letniej; fol. Adamów gr. or. i ogr. mr. 200, łąk mr. 9, łasu mr. 47, nieuż. mr. 13; bud. mur. 2, z drzewa 5; płodozmian 8polowy; fol. Rzerzęczyce gr. or. i ogr. mr. 473, łąk mr. 57, pastw. mr. 2 nieuż. mr. 34; bud. mur. 2, z drzewa 10. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Skrzydlówek os. 60, mr. 591; wś Rzerzęczyce os. 79, mr. 607; wś Adamów 09. 19, mr. 305; wś Zamlin al Bugaj os. 10, mr. 84; wś Huba al. Nowa Kolonia os. 14, mr. 92; wś Trząska al. Zawodzie os. 6, mr. 79. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 15521553 wś S. major, w par. Mstów, miała w części Siradzkiego 1 osad. , Skrzydlów Skrzydlew Skrzydlewo Skrzydlewszczyzna Skrzydłówko 2 1 2 łan. ; część Ropockiego 4 osad. ; część Kolkowskich 3 osad. S. minor wś należąca do klasztoru instowskiego, miała 8 osad. , 3 łany, 2 młyny dziedziczne Pawiński, Wielkp. , II, 279. Br. Ch. Skrzydlówek, wś włośc. nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. Rzeki, par. Mstów, ma 64 dm. , 561 mk. , 591 mr. W 1827 r. by ło 31 dm. , 298 mk. W. połowie XV w. wś S. minor, par. Mstów, należała do klasztoru mstowskiego. Z siedmiu łan, km. płacono ro cznie czynszu 1 grzyw. , 2 koguty, 20 jaj; je dna zagroda płaciła czynszu 6 skotów; odra biano 3 dni rocznie własnym wozem i zaprzę giem. Ze wszystkich ról płacono dziesięcinę snopową prebendzie gnieźnieńskiej, wartości 6 grzyw. Młyn na rzece Warcie płacił rocz nie czynszu 2 seksageny Długosz, L. B, III, ; 152, 153. Br. Ch. Skrzydło, las, ob. Krzyworzeka, Skrzydłów, zaśc, pow. nowogródzki, o 2 w. na południe od Nowogródka par. katol. , w 1 okr. pol. wsielubsklm, gm. Horodeczna; miejscowość falista, grunta urodzajne. Skrzydłowiec, niem. Skrzidlowitz, wś, pow. lubliniecki, par. kat. Pawonków, w 1861 r. było 44 dm. , 422 mk. 11 ew. , 1060 mr. Do S. należały Ciudy i Poręba. Skrzydłówka, fol. , karczma i część wsi Łąkty Górnej, pow. bocheński, na pr. brz. Stradomki, tuż przy gościńcu bocheńskim. Dawniej tworzył S. , jak i drugi folw. Kunice osobną całość tabularną, z której powstała dziś karczma dworska. Br. Ch, Skrzydłówko, niem. Nieder Schridlau, fol. i młyn nad Wietcisą, puszczone w wieczystą dzierżawę r. 1816 i 1781, pow. kościerski, st. p. Nowa Karczma 4, 2 klm. ; par. kat. Wysin; 477 ha 15 lasu, 36 łąk, 372 roli or. . W 1885 r. 19 dm. , 29 dym. , 177 mk. , 82 kat. , 95 ew. R. 1886 nabyło majątek ten na subhaście Towarz. zabezpieczenia Janus za 50, 000 mrk. Długów ciążyło 127, 000 mrk. S. było dawniej własnością bisk. kujawskich ob. Majątki biskupie p. kś. Kujota, str. 50. Nabył je bisk. Michał od ks. libiszewskiego Sambora II w XIII w. za odstąpienie dziesięcin. R. 1760 należał fol. do klucza wysińskiego; była tu gorzelnia, młyn, sadzawka i jezioro wspólne z W. Wietcem ob. Majątki bisk. p. Kujota, str. 59. Pruska komisya katastrowa w r. 1772 podaje W S. jest folw. , którym zarządza podstarości, oprócz tego siedzą młynarz, 6 danników i 5 komorników. Rola orna obejmuje 17 włók, las 2; młynarz ma 1 1 2 wł. Folw. wysiewa 200 kor. żyta, 35 jęczm. , 100 owsa, 13 grochu, 1 tatarki; młynarz 15 kor. żyta, 3 jęcz. , 15 owsa, 10 grochu, 1 tatarki; zbierają 3 ziarno. Owczarz prowadzi wyszynk i jest zobowiązany napoje brać z Subków. Zapłatę jego stanowi 120 owiec w trzo dzie. Młynarz daje 92 fl. czynszu i 2 kopy pstrągów za młyn, za rolę zaś 10 tal. ; 6 dan ników płaci razem 20 tal. za mało roli i każdy czyni tłokę przez 12 dni. Dawniej siedzieli na folw. dzierżawcy płacący 334 tal. , ale nie mo gli się utrzymać. Młynarz płaci 5 fl. pogłównego i 2 1 2 fl. hiberny, oprócz niego są wszy scy katolicy ob Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 168. R. 1780 liczyło S. 56 kat. i 28 ew. ob. wizyt. Rybińskiego, str. 134. Młynarz dawał mesznego 1 1 2 kor. żyta tam że, str. 137. Kś. Fr. Skrzydłowo, niem. Ober Schridlau, wś włośc, pow. kościerski, st. p. Nowa Karczma, par. kat. Wysin. Razem z wyb. Słomiankami 3 dm. , 16 mk. obejmuje 279 ha 10 łąk, 213 roli orn. . W 1885 r. liczyły obie osady 39 dm. , 54 dym. , 265 dm. , 242 kat. , 23 ewang. Szkoła kat. 82 dzieci. Uwłaszczenie nastą piło r. 1819. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, że S. dawało mesznego 3 kor. żyta i tyleż owsa str. 159. S. , w przywileju z r. 1282 parvum Wissino seu Cridlouo zwane ob. P. U. B. v. Perlbach, str. III odebrał bisk. kujawski Michał od ks. Sambora r. 1250 na własność, odtąd było w posiadaniu bisk. kujawskich aż do kasaty dóbr kościelnych. R. 1760 należała wś do klucza wysińskiego. Pruska komisya katastrowa podaje w 1772 r. Na 9 wł. mieszka 6 włościan i 5 komorników; wszyscy katolicy. Włościanin każdy musi uprawiać 2 1 4 mr. roli folw. . i przez jeden dzień własną podwodą pracować. Czynsz i wy siew jak w Wysinie por. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, str. 169. R. 1780 należało S. do pow. tczewskiego i liczyło 50 mk. sa mych katol. R. 1780 dawało Skrzydłowe me sznego 3 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Rybińskiego, 134 i 137. Kś. Fr. Skrzyki, uroczysko, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Dubiażyn, o 6 w. od Bielska. Skrzyńczyska 1. 1789 Skrzycisk, niem. Grueneck, folw. do Wierzchów, pow. świecki, st. p. Osie, tamże paraf. kat. W 1885 r. 1 dm. , 13 mk. R. 1773 było tu pustkowie, wy dzierżawione panu Glasenapp, liczące 4 dym. i 22 mk. ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 203. 2. S. , król. leśn. należące do nadleśn. Szarłaty. Kś. Fr. Skrzyneczki, wś włośc, pow. włocławski, gm. Boruchowo, par. Białotarsk, ma 35 mk. , 44 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 68 mk. Skrzynia, niem, Aalfang, dawniej Skrzinna, wś, pow. starogardzki, st. pocz. i par. katol. Skórcz 1 4 mili; zawiera 3 włośc. posiadła i 2 zagrody, 374 mr. W 1885 r. 7 dm. , 46 mk. Wieś ta istniała już r. 1710. R. 1780 Skrzydlówek Skrzydło Skrzydłów Skrzydłowiec Skrzydłówka Skrzydłowo Skrzyki Skrzyńczyska Skrzyneczki Skrzynia Skrzydlówek Skrzyniarka Skrzyniarka Skrzynice Skrzynka Skrzyniec było tu 9 mk. ; mesznego płacili 18 gr. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 232 i 236. Kś. Fr. Skrzyniarka al. Bańkowy Wierch, ob. Baników, Skrzynice, w XV w. Skrzinycze, 1490 r. Crzinycze, wś i fol. , pow. lubelski, gm. Piotrków, par. Abramowice. Fol. , majorat rząd. , wchodzący w skład majoratu Czerniejów, ma 1370 mr. ; wś 93 os. , 2251 mr. W 1827 r. było 76 dm. , 668 mk. , par, Czerniejów. W połowie XV w. wś Skrzimycza al. Ponyatowa, w par. Abramowice, własność braci i siostr zakonu św. Brygidy w Lublinie, nadana przez Władysława Jagiełłę, miała 18 łan. km. płacących czynszu po fertonie al. 12 gr. . Każdy kmieć winien na folwarku klasztornym wysiać kłodę własnego owsa, miary lubelskiej, i drugą kłodę żyta dwa korce klasztornego, na roli którą sam uprawi a następnie zebrać i zwieźć zboże. Wolni są od podymnego zwanego tu królewstwo i stacyi krolewskiej. Dwie karczmy z ogrodami płacą po 3 fertony czynszu każda a czterej zagrodnicy po fertonie. Sołtys ma 2 łany wolne, sadzawkę, służy klasztorowi na własnym koniu, gdzie go poślą. Kmiecie dają jeszcze klasztorowi po serze, dziesięć jaj, dwa koguty, a na Wielkanoc cietrzewia i kapłona. Pleban w Abramowicach dostaje tylko kolędę po groszu z łanu. Dziesięcinę z ról kmiecych i sołtysich, wartości do 10 grzyw. , pobierał pleban w Górach pod Sandomierzem. Zboże musieli mleć w młynie klasztornem w Czerniejowie. Odrabiali jeszcze powabę i kosili łąkę klasztorną w Czerniejewie Długosz, L. B. , III, 306, 307. W 1531 r. ws Crzinicze, w par. Abramowice, własność klasztorna ma 7 łanów Pawiński, Małop. , 354. Br, Ch, Skrzyniec, wś, fol. i dobra, pow. lubelski, gm. Bełżyce, par. Chodel, odl. 28 w. od Lublina, posiada pokłady kamienia wapiennego, trzy młyny wodne. W 1827 r. było 15 dm. , 170 mk. Dobra Skrzynice obejmowały w 1884 r. mr. 1895, uległy parcellacyi na kolonie, mające po 10 do 40 mr. Obecnie fol. S. lit. ABF. rozl. mr. 515 gr. or. i ogr. mr. 436, łąk mr. 7, lasu mr. 64, nieuż. mr. 8; bud. mur. z drzewa 13; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. lit. A. os. mr. 61; wś S. lit. B. os. 12, mr. 97; wś Majdan Skrzyniecki os. 15, mr. 158; wś Wierzchowiska os. 11, mr. 103; wś Chrzanów os. 6, mr. 38; wś Łączki os. 4, mr. 103. Skrzynka 1. wś włośc. , pow. włocławski, ob. Skrzynki. 2. S. Mała, fol. nad jez. Powidzkiem, pow. słupecki, gm. i par. Ostrowite, odl. od Słupcy 18 w. , ma 2 dm. , 7 mk. W 1827 r. 3 dm. , 29 mk. 3. S. Wielka, kol. , leś. os. , pow. słupecki, gm. i par. Ostrowite, odl. od Słupcy 18 w. ; kol. ma 6 dm. wraz z os. Stennicą 77 mk. ; os. leś. 1 dm. , 3 mk W 1827 r. było 7 dm. , 37 mk. 4. S. , os. , pow. kozienicki, gm. Grabów uad Wisłą, par. Zwoleń, odl. od Kozienic 3 w. , ma 125 mr. dwors. 5. S. , cegielnia, pow. radzyński, gm. Biała, par. Radzyń. Br, Ch. Skrzynka 1. w XV w. Krzynky, wś, pow. wielicki, o 3 klm. na wschod od Dobrzyc, u ujścia Krzyworzeki do Raby, w urodzajnem Porzeczu, składa się z 55 dm. i 291 mk. ; 286 rz. kat. i 5 izrael. Pos. większa, rozparcelo wana na 12 części, wynosi 46 mr. roli, 6 mr. łąk, 15 mr. pastw. i 11 mr. lasu; pos. mn. 229 mr. roli, 66 mr. łąk, 30 mr. past. i 72 mr. la su. Była to wieś królewska, należąca do zam ku Dobrzyckiego. Za Długosza L. B. , II, 185 miała 13 łan. km. , karczmę i sołtystwo na 2 łanach, później jednak znajdujemy tu tylko 4 łany kmiece, 2 rolo zakupne, 1 łan sołtysi, 3 kijaków i rzemieślnika 1581 r. Pa wiński, Małop. , 48. Graniczy na płn. z Niezdowem, na wschod ze Stadnikami a na płd. z Krzyworzeką i Czasławiem. 2. S. , wś, pow. dąbrowski, w podmokłej i piaszczystej równinie, wznios. 171 mt. npm. , przy drodze z Szczucina 6 klm. do Dąbrowy. Składa się z 102 dm. 7 na obsz. dwor. i 662 mk. , 601 rz. kat. i 21 izrael. Par. rz. kat. w Szczuci nie. Graniczy na płn. ze Szczucinem i Dalastowicami, na wschód z Zabrniem, na płd. z Radwaniem i Wolą Mędrzochowską, a na zachód z lasem wóleckim. Obszar więk. pos. ma 276 mr. roli, 89 mr. łąk, 139 mr. pastw. i 536 mr. lasu; pos. mn. 432 mr. roli, 178 mr. łąk, 173 mr. pastw. i 1 mr. lasu. Lasy sosno we ciągną się na północ od wsi aż po Szczu cin. Wioska ta powstała zapewne dopiero w w XVII w. Mac. Skrzynka 1. jezioro, w pow. gnieźnieńskim, 1 klm. długie, 0, 2 klm. szerokie, na płn. wschód od Gniezna, między wsiami Skrzynką i Wełnicą, w paśmie jeziór, zasilających Wełnę dopł. Warty, łączy się na zachód z jez Długiem; spływa do jez Strzyżewskiego. 2. S. al. Skrzynki, dok. Crzinka, Scrzinky, jezioro, w pow. poznańskim, na płd. zach. od Poznania, w pobliżu Mosiny, pod Pożegowem, spływa z Mosinką do Warty. W r. 1358 Mikołaj z Mosiny zaprowadzając prawo niemieckie w Pożegowie, przekazał sołtysowi jezioro S. tudzież łąki Łubiny i Sosny Kod. Wielk. , n. 1385; w r. 1446 nabył Piotr z Bnina jezioro to i 3 łany sołtyskie na Pożegowie Kod. Dypl. Rzyszcz. , I, 229. 3. S. al. Skrzynki, jeziorka bez wyraźnego odpływu, w pow. poznańskim, o 6 klm. ku zach. od Buku, pod Skrzynkami. 4. S. al. Skrzynki, jedno z jeziór Dolskich, w pow. szremskim. 5. S. , płn. kończyna jez. Kurnickiego, pod skrzynkami, w pow. szremskim, spływa pod Czapurami do Warty. 6. S. , jedno z jeziór oblewających Wenecyę, w pow. szubińskim, w okolicy Żnina i Gąsawy, prawdopodobnie to, które leży między Wenecyą i Godawami. Mikołaj, sędzia ziemski kaliski, uposażając w r. 1392 kościół paraf. w Wenecyi, przeka zał między innemi wolne rybołówstwo na S. Arcyb. gnieźn. Dobrogost potwierdził to na danie d. 8 maja 1395 r. Kod. Wielk. , n. 1926 i 1959; Łaski, L. B. , I, 178. 7. S jezioro, w pow. wągrowieckim, pod Dzwonowem, mię dzy Kiszkowem a Gośliną Murowaną, w pa śmie jeziór, któro spływają do Welnianki, dopł. Wełny, zachodzi pod r. 1348 w sporach toczących się między dziedzicami Dzwono wa a proboszczem poblizkiej Dąbrówki Kod. Wielkop. , n. 1269. 8. S. , al Skrzynki, staw, na gruntach włościańskich, w Konojadzie, w pow. kościańskim. . 9. S. al. Skrzynki, je zioro w r. 1549, pod Czeszewem, w okolicy Miłosławia i Żerkowa, w pow, niegdyś pyzdr skim, obecnie wrzesińskim. E, Cal. Skrzynka, wś, pow. gnieźnieński, o 3 klm. na płn. wschód od Gniezna, nad jez. t. n. , szkoła w miejscu, paraf. kościół św. Michała w Gnieźnie poczta i st. dr. żel, 26 dm. , 220 mk 194 kat. , 26 prot. i 155 ha 119 roli, 18 łąk. S. była własnością kapituły gnieźn. ; istniała już przed r. 1523; zabrana przez rząd pruski, wcieloną została do domeny gnieźnieńskiej. Między r. 1579 i 1618 było na S. 1 1 2 łana osiadł. , 1 zagrod. i 1 komor. E. Cal. Skrzynka 1. jezioro pod Pokrzydowem, pow. brodnicki. 2. S. , jez. pod Czarlinem, pow. kartuski. 3. S. , jez. pod Podjasami, pow. kartuski; z płn, na pld. płynie do jez. rzka Uklenica, 4. S. , jez. pod Lipuszem, pow. kościerski. Kś. Fr. Skrzynka, ob. Skrzynki. Skrzynki 1. wś włośc. i Skrzyneczki, wś włośc. , pow. włocławski, gm. Baruchowo, par. Białotarsk, odl. 31 w. od Włocławka. Skrzynki mają 19 dm. , 148 mk. , 259 mr. ; Skrzyneczki 6 dm. , 31 mk, 55 mr. W 1827 r. 9 dm. , 68 mk. 2. S. , wś i fol, pow. łęczycki, gm. Topola, par. Siedleo, odl od Łęczycy 10 w. ; wś ma 2 dm. , 24 mk; fol 2 dm. , 33 mk. W 1827 r. 8 dm. , 38 mk. Fol S. rozl mr. 255 gr. or. i ogr. mr. 243, łąk mr. 1, lasu mr. 6, nieuż. mr. 5; bud. mur. 4, drewn. 2; płodozm. 13pol Wś S. os. 7, mr. 9. Na początku XVI w. S. należały do licznej grupy wsi zamieszkałych przez częściową szlachtę. Należały do parafii Sławoszewo i dawały dziesięcinę tamecznemu plebanowi Łaski, L. B. , II, 466. 3. S. , fol i os. , pow. turecki, gm, Wichertów, par. Psary, odl od Turka 14 w. ; fol ma 1 dm. , 24 mk. ; os. 2 dm. W 1827 r. 3 dm. , 45 mk 4. S. , wś i os. leś. , pow. brzeziński, gm. Łazisko, par. Ujazd; wś ma 19 dm. , 161 mk. , 268 mr. ; os. leś. 1 dm. , 15 mr. ; należy do dóbr Ujazd. W 1827 r. 7 dm. , 44 mk. Na początku XVI w. S. należały do par. w Małczu, dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, zaś pleban. tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 320. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1576 wś S. , w par. Malcz, własność Jadwigi Modrzew skiej, miała 4 łany, 7 os. Pawiński, Wielkp. , II, 94. 5. S. , wś i fol. nad rz. Prosną, pow. wieluński, gm. Skrzynki, par. Giżyce, odl od Wielunia 42 w. , leży na granicy od w. ks. poznańskiego. Wś ma 16 dm. , 206 mk. ; fol. 6 dm. , 19 mk. ; os. 1 dm. , posterunek straży pogranicznej. W 1827 r. 41 dm. , 454 mk. Dobra S. składały się w 1888 r. z fol S. i Kopeć, nomenkl. Zameckie, rozl. mr. 2266 fol S. gr. or. i ogr. mr. 311, łąk mr. 65, past. mr. 136, lasu mr. 1372, nieuż. mr. 174; bud. mur. 2, drewn. 11; las nieurządzony; fol Ko peć gr. or. i ogr. mr. 108, łąk mr. 57, nieuż, mr. 43; bud. mur. 1, drewn. 2. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 25, mr. 174; wś Dębicze os. 45, mr. 251; wś Kopeć os. 15, mr. 108; wś Zawady os. 8, mr. 86. S. gmina, należy do sądu gm. okr. I w Węglewicach, st. poczt. w Wieruszowie, urząd gm. w Kraszewicach; obszaru ma 9238 mr. i 2388 mk. 1870. Z zakładów fabrycznych znajdu ją się tartak parowy we wsi Spole, młyn wodny i wiatrak. 6. S. , kol. dawniej fol, pow. opatowski, gm. Rembów, par. Szumsko, odl od Opatowa 30 w. , ma 5 dm. , 18 mk. , 902 mr. dwor. rozparcelowane, 3 mr. włośc. W 1827 r. 1 dm. , 4 mk. 7. S. Nadolne, wś i fol, pow. płoński, gm. WójtyZamoście, par. Płońsk odl o 5 w. , 3 dm. , 89 mk. W 1827 r. 10 dm. , 48 mk. Fol S. rozl mr. 494 gr. or. i ogr. mr. 204, łąk mr. 33, past. mr. 23, lasu mr. 20, nieuż. mr. 14; bud. mur. 3, drewnian. 3. 8. S. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Rzekuń. Br. Ch. Skrzynki 1. Krzinka w r. 1357, majętność, w pow. poznańskim, o 6 1 2 klm, na wsch. płd. od Buku, nad jez. Skrzynką, przy drodze żel. poznań. zbąszyńskiej, par. Niepruszewo, pocz. i st. dr. żel w Otuszu o 1 klm. ; z Żarnówcem, z którym tworzy okr. dworski, ma 8 dm. , 176 mk. 159 kat, 17 prot. i 584 ha 432 roli, 43 łąk, 78 lasu; czysty doch. z ha roli 8, 62, z ha łąk 13, 71, z ha lasu 0, 78 mrk. S. były własnością kapituły poznańskiej; w r. 1357 zaprowadził tu prawo niemieckie archidyakon Andrzej; r. 1580 było 6 łan. osiadł. i 1 ćwierć roli. 2. S. , Crinca w r. 1287, wś, pow. szremski, o 3 klm, na płn. zachód od Kurnika, nad Skrzynką, płn. kończyną jez. Kurnickiego, przy trakcie poznańskim; par. i pocz. w Kurniku, st. dr. żel na Gądkach Gondek o 4 klm. ; z Moszczenicą, z którą tworzy okr. wiejski, ma 15 dym. , 122 mk. 97 kat. , 25 prot. i Skrzynka Skrzynka Skrzynki 294 ha 214 roli, 25 łąk, 11 lasu. Szczedrzyk Theodoricus, kanonik pozn. i Mroczko, syno wie Jaracza, zamienili dziedzictwo swoje Or kowo na Borek i S. , wsi dotąd biskupie. Z tych S. pisali się Skrzyneccy w końcu XIV w. Akta grodz. pozn. , wyd. 1888 r. . W r. 1578 wschodziły już w skład klucza kurnickiego; zarządzał niemi Jerzy Kołaczek; było wów czas 7 śladów osiadł. , w r. 1618 był tylko 1 ślad osiadły, a 4 leżały pustkami. Około r. 1778 Teofila Potulicka, starościna borzechowska, dziedziczka S. i Robakowa, wiodła spory graniczne z sąsiadami Konst. sejm. , II, 278. 3. S. ob. Skrzynka. E. Cal, Skrzynki, 1773 r. Skrzynka, 1789 Skrzeka, niem. Skrzinken, Skrinke, kol. szlach. do Ja szcza, pow. świecki, st. p. i kol. Laskowice, par. kat. Jeżewo, 221 ha 16 lasn, 16 łąk, 141 roli or. . W 1885 r. 16 dm. , 22 dym. , 111 mk. , 35 kat. , 76 ew. R. 1773 były S. pustkowiem do Czerska należącem i oddanem w dzierżawę 4 włościanom. Czysty dochód wynosił 46 tal. 30 gr. 9 fen. , ale po odciągnieniu czynszu i tłoki tylko 13 tal. 12 gr. 9 fen. Obszar wy nosił 2 włóki chełm. ; było 8 dym. i 32 mk. ewang. ob. Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , XVIII, 321. Kś. Fr. Skrzynno 1. 1136 Skrin, w XVI w. Skrzyn, os. miejska, dawniej miasteczko, nad rzką Radomką, pow. opoczyński, gm. Skrzyńsko, par. Skrzynno, odl. 30 w. od Opoczna, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, dom przytułku dla starców, 35 dm. , 374 mk. , 364 mr. ziemi mieszczan. i 17 dm. , 104 mk. , 12 mr. włośc. i 29 mr. dwor. W 1827 r. było 68 dm. , 455 mk. S. powstało na obszarze rozległej posiadłości książęcej, otaczającej gród t. n. Części tego obszaru były nadawane przez panujących bądź świeckim panom, jak ów Piotr, protoplasta Duninów, obdarowany podobno przez Krzywoustego, bądź też kościołowi dziesięcina z dochodów i cła arcybisk. gnieźnieńskim a część obszaru z wsią targową bisk. poznańskim. Tożsamość nazwy i sąsiedztwo osad utrudnia zoryentowanie się w ich dziejach. Własność biskupia dziś Skrzynno rozwinęła się szybko i zaćmiła posiadłość Duninów Skrzyńsko. Gród książęcy wcześnie stracił znaczenie. Potwierdzenie papiezkie z 1136 r. wymienia w liczbie posiadłości i dochodów arcybiskupów gnieźnieńskich zamki castellum Sieradz, Spicimierz, Małogoszcz, Rozprza, Łęczyca, Wolborz, Żarnów i Skrzynno Skrin, z których należały się im dziesięciny zbożowe, miodowe, skór lisich, z dochodów celnych, opłat karczemnych, targowych, z grodów i przyległych im osad Kod. Wielkp. , 7. Konrad mazowiecki uwalnia w 1231 r. mieszkańców wsi biskupstwa poznanskiego położonych, , per Sochaczew et Cirsk et Scrinno, a więc na obszarach należących do tych trzech grodów, od opłat i posług książęcych. W 1234 r. książę ponawia to zwolnienie specyalnie dla osadników per districtum de Scrin Kod Wielkp. , 132, 173. Skrzynno więc jest dawnym grodem książęcym, targowiskiem i centrem powiatu. W 1280 r. Przemysław, dux Polonie, zamienia z biskupem poznań. Janem i kapitułą villam forensem sitam in terra sendomiriensi cum ecclesia, quae Scrin vulgaritur nuncupatur, cum villis ei adiacentibus za wsi Łubnice, Zemsko Zambrsco, Witomyśl, część Białę i otrzymane tą drogą Skrzynno zamienia z Mściwojem, ks, pomorskim, za Wyszogród Kod. Wielkp. , 619. Po śmierci Mściwoja 1294 r. S. nadane zostało przez Władysława Łokietka cystersom sulejowskim jak świadczy potwierdzenie posiadłości klasztornych z 1308 r. , którym Łokietek pozwalał przenieść wsi i miasta klasztorne na prawo niemieckie, poddał je jurysdykcyi opatów, uwolnił od cła i innych powinności Kod. Małop. , II, 213, 215. O istnieniu grodu może tylko dworu królewskiego możnaby wnosić z obecności w S. Kazimierza W. w 1368 r. Kod. Małop. , III, 227, 228. Na prośby opata Kazimierz Jagiellończyk nadaje miastu jarmarki w 1458 r. , pozwala na urządzenie cechów w 1469 r. Na początku XVI w. odbywają się tu sejmiki ziemi sandomierskiej, O znacznej ludności i zamożności miasta świadczą istniejące tu już w XV w. cechy kupców, piwowarów, tkaczów, piekarzy, krawców, ślusarzy, szewców, szynkarzy, liczne młyny i most na Radomierzy. W 1523 r. założono szpital św. Ducha z kościołkiem. Zdawna istniejący kościół paraf. , p. w. św. Stefana, jest, według opisu z początku XVI w. , murowanym. Patronat należał kolejno do klasztoru sulejowskiego i do dziedziców wsi Żuków, Zbożenna, Radostów. Uposażenie plebana stanowiła częśó miasteczka, obejmująca 25 placów zabudowanych. Pleban prócz domów i placów dla siebie i wikaryuszów, miał młyn, Nadołek zwany, sadzawkę, łąkę i trzy łany arvus roli w jednem polu. Część proboszczowska osady zwana była Maleczno. Mieszczanie dawali w niej proboszczowi czynszu po 6 gr. na św, Jan i 6 gr. na św. Michał; młynarz dawał dwie miary a trzecią brał dla siebie. Druga połowa osady należała do klasztoru sulejowskiego. Mieszczanie w części plebańskiej nie mieli ról i zajmowali się warzeniem piwa i różnemi zarobkami Łaski, L. B, , I, 690. Każda z obu połów miasta miała swój oddzielny zarząd. Straciwszy swe znaczenie jako centr okręgu, skutkiem rozwoju Radomia i Opoczna, przy trudnych warunkach wynikających z rozdwojonej administracyi, juryzdykcyi dwa ratu Skrzynki Skrzynki Skrzynno Skrzynówki Skrzynówki sze, dwa rynki już w XVI w. zapewne S. stało się cichą rolniczą osadą. W 1708 r. pod miastem generał Rybiński, stronnik Augusta II, stojąc obozem, doznał porażki od Adama Szmigielskiego, ststy gnieźnień. , walczącego za sprawę Leszczyńskiego. Uboga osada śród walki spłonęła i uległa rabunkowi. W drugiej połowie XVIII w. opaci sulejowscy sprzedali swą część w S, Szydłowskim, dziedzicom poblizkiej Zbożenny. Karol Szydłowski, ststa uszycki, wyjednał u króla w r. 1781 potwierdzenie dawnych i ustanowienie nowych 7 jarmarków z tych tygodniowy na św. Bartłomiej. Następni dziedzice gnębili mieszczan, traktując ich jako rolników poddanych i wymagając robocizny. Od Szydłowskich przeszło S. do generała Malletskiogo a następnie należało do Morzkowskich. Z zabytków przeszłości przechował się kościół, w którym liczne przebudowy zatarły cechy pierwotne. Odnowiony w 1555 r. , odbudowany po spaleniu w 1575, przebudowany na nowo w 1626 r. przez proboszcza Mateusza Urzeckiego i poświęcony powtórnie w 1643 r. Obszerna budowla z kamienia ciosowego ma sklepienie nawy wsparte na 6 filarach, 7 ołtarzów, dwie kaplice trzecia zburzona. Jedna z kaplic, fundacyi Modliszewskich, pochodzi z 1641 r. W ścianie wmurowana stara tablica kamienna z herbem Łabędź Duninów. W zakrystyi przechowały się starożytne kielichy; jeden z XV w. , drugi z datą 1631 r. Kościołek św. Ducha stał do 1810 r. S. par. , dek. opoczyński dawniej skrzyński, ma 1680 dusz. Obszerniejszy opis miasta i kościoła podał F. M. Sobieszczański w książce Kilkanaście dni w powiecie opoczyńskim. Rysunek i opis kościoła w Tyg. Illustr. 1880 r. , i IX, 268. 2. S. wś i fol. nad rzką Ochlą, pow. wieluński, gm. Skrzynno, par. Rudlice, odl. od Wielunia 10 w. ; wś ma 69 dm. , 491 mk. ; fol. 9 dm. , 162 mk. W 1827 r. 48 dm. , 425 mk. Dobra 8. składały się w 1883 r. z fol. S. , Dębiec i Młynek, rozl. mr. 2868 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 475, łąk mr. 207, past. mr. 45, lasu mr. 1623, nieuż. mr. 75; bud. mur. 13, drewn. 18; płodozm. 6, 9 i 12 pol. , las urządzony; fol Młynek gr. or. i ogr. mr. 75, łąk mr. 107, lasu mr. 23, nieuż. mr. 12; bud. mur. 1, drewn. 2; fol. Dębiec gr. or. i ogr. mr. 202, past. mr. 1, lasu mr. 17, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, drewn. 2. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 103, mr. 623; wś Piskornik os. 12, mr. 260; wś Koniec os. 9, mr. 25; wś Dębiec os. 8, mr. 49. Na początku XVI w. siedziała tu częściowa szlachta. Pleban w Rudlicach pobierał z ich części od karczmy i 2 młynarzy dziesięc, i prócz tego po ćwierci żyta z łanu a od młynarzy po groszu za meszne. Od łanów pustych, przez kmieci uprawianych, brał też jednę ćwierć wyertel żyta. Dzie sięcinę z łanów kmiecych i pustek brał ple ban w Wydrzynie Łaski, L. B. , 134, 137. Według reg. pobor. pow. wieluńskiego z r. 1552 część Urbana Skrzyńskiego wraz z rolą karczm. miała 9 osad. , 5 łan. , młyn dziedzicz ny; w reszcie posiadłości Skrzyńskich było 5 osad. i młyn Pawiński, Wielkp. , II, 294. S. gm. , należy do sądu gm. okr. III w Ossyjakowie, st. poczt. w Wieluniu. Ma 15, 766 mr. obszaru i 3776 mk. 1867 r. . Br. Ch, Skrzynówki, grupa zabudowań w obrębie Pstrągowej, pow. ropczycki. Br. G. Skrzyńska, rzeczka, ob. Kiełbaska 2. . Skrzyńsko, właściwie Skrzynno, 1354 r. Skrzin, w XV w. Antiqua Skrzin, Magna Skrzin, wś i fol. , pow. opoczyński, gm. i par. Skrzyńsko, odl. 25 w. od Opoczna, 5 w. na zach. płn. od Skrzynna, pos. kościół par. murowany, dom przytułku dla starców i kalek, urząd gminny, 49 dm. , 531 mk. ; osada pokościelna ma 6 dm. , 16 mk, 150 mr. dwor. W 1827 r. było 46 dm. , 351 mk. W 1886 r. fol. S. z nomenkl. Fryszerka i Serek rozl. mr. 1027 gr. or. i ogr. mr. 738, łąk mr. 77, past. mr. 38, lasu mr. 108, w wieczystych dzierżawach dwie osady młynarskie mr. 34, nieuż. mr. 32; bud. mur. 6, drewn. 14; płodozm. 18 pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 91, mr. 732. S. to jest zapewne częścią obszaru należącego pierwotnie do Skrzynna, nadaną przez Bolesława Krzywoustego Piotrowi Duninowi. Wraz z siedzibą dla siebie ten możnowładca wzniósł kościół kaplicę, przy którym powstała następnie parafia, dość późno moze, bo położona śród lesistej wyżyny osada nie miała w bliższem sąsiedztwie, do ostatnich czasów, żadnych wsi ni osad. W akcie działu majątkowego z 1354 r, , w Radomiu dokonanego, występują Pietrasz syn Krystyna z Damujewic, Mieczsław i Włodzimierz z Smogorzewa Mszczuj i Krzczonta, synowie Ottona dicti Rzeczeni de Skrzin Kod. Małop. , III, 91. Szybkie i mnogie rozrodzenie się rodu Duninów sprowadziło rozdział pierwotnej siedziby na części. Według reg. pobor. z 1508 r. jedna część sors Skrzyna z Krzyszkowicami i Machninem była własnością Anny de Skrzyn, która płaciła 1 grzyw. ; inną część wraz z Przysuchą, Zapniowem, Gródkiem posiadał Paweł Mączyna i płacił 1 grzywnę 36 gr. ; trzecią częśó ze Zbożenną, Janikowem, Lipną, Brogową miał Dawid Zbożeński, który płacił 3 grzyw. 6 gr. ; wreszcie część w Wielkiem Skrzynnie Magna Skrzyn trzyma w dzierżawie Anna Mszczuj owa i płaci 40 gr. 9 den. Liber Benef. Łaskiego nazywa dzisiejsze Skrzyńsko Magna i Antiqua Skrzin a Skrzynno tylko Skrzin. Regestra pob. z 1569 r. podobnież odróżniają Skrzin oppidum i An Skrzyńsko Skrzyńska Skrzypek Skrzynupie Skrzypacze Skrzypaczowice Skrzypczyńce tiqua Skrzin Skrzyńsko. W tem ostatniem Anna Mączynina z synom ma 1 2 łana i 1 osad. ; Jan Jaszewski 3 półłanki, 1 ogrod. ; Piotr Podlodowski 6 półłanków i 2 osad. ; Jan Maliczowski dzierżawca płaci w imieniu Strzembosza od 18 półłanków i plebana od 3 półłanków i 7 osadn. Pawiński, Małop. , 315, 475. Na początku XVI w. stał tu kościół murowany p. w. św. Wojciecha. Patronat należał do dziedziców Skrzyna, Janikowa i Przysuchy. Dziesięcinę ze wszystkich ról w S. , wartości do 20 grzyw. , pobierał pleban miejscowy. Jeden tylko folw. , zwany Mszczujowski, płacił dziesięcinę pleban. w Gielniowie. Miał on trzy zagrody kmiece i na swych łanach osadzonych trzech kmieci na półłankach, który płacili po 15 gr. czynszu i odrabiali jeden dzień na tydzień Łaski, L. B. , I, 691, 693, 712. Podobno kościół tutejszy zostawał w XVI w. jakiś czas w ręku różnowierców Podlodowskich. W połowie XVIII w. dziedzicem S. zostaje Karol Szydłowski, ststa uszycki, który przez dokupienie od cystersów ich części miasta Skrzynna z przyległemi gruntami na nowo zjednoczył rozpadnięte na części dobra. On to na miejscu starego kościoła w Skrzyńsku wystawił w 1768 r. nowy murowany, sklepiony, z dwoma piramidalnemi wieżami i dwoma kaplicami. W wielkim ołtarzu znajduje się cudowny obraz Bogarodzicy z dziecięciem Jezus, który wedle tradycyi miał ofiarować klasztorowi Piotr Dunin odzyskawszy cudownie wzrok po oślepieniu. Znajduje się też okazały marmurowy grobowiec fundatora z portretem. Wystawiła go wdowa, Wiktorya z hr. Szydłówskich, uposażając przytem kościół legatem, mocą którego dziedzice S. winni utrzymywać i utrzymują dotąd orkiestrę kościelną z 6 muzykantów, z których każdy ma oddzielny dom murowany mieszkalny i 25 mr. gruntu. Z mocy tegoż samego legatu jest tu dom schronienia dla 6 starców i 6 niewiast podeszłego wieku. W grobach kościoła spoczywają też zwłoki drugiego męża Wiktoryi Szydłowskiej, generała inżenieryi b. wojsk pols. de Granville Malletskiego. S. par. , dek. opoczyński dawniej skrzyński, 2750 dusz. S. gmina ma 4300 mk. , 431 dra. 53 mur. i 14, 766 mr. ziemi dwor. 8613 mr. ; sąd gm. okr. III i st. poczt. w os. Przysucha o 3 w. W skład gm. wchodzą Beźnik, Brogowa, Fryszerka, Gliniec, Janików, KamieńDuży, KamieńMały, Klonowo, Komorów, Krajów, Osiny, Rożek, Rudnik, Skrzynno, Skrzyńsko, Syrek, Wistka, Wydrzyn, Zagórze i Zbożenna. Br. Ch. Skrzynupie, os. leś. i obręb leśny, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 25 w. , ma 2 dm. , 14 pak. obręb leśny S. obejmuje część bagien Pale. Skrzypacze al Skrzypaki, wólka w obr. gm. Krawiec, pow. tarnobrzeski, na lew. brz, rz. Łęgu. Br. G. Skrzypaczowice, wś i fol. , pow. sandomierski, gm. Łoniów, par. Koprzywnica, odl. od Sandomierza 18 w. , ma 22 dm. , 194 mk W 1827 r. było 21 dm. , 181 mk W 1885 r. fol. Skrzypaczowice rozl. mr. 788 gr. or. i ogr. mr, 522, łąk mr. 146, past. mr. 23, lasu mr. 42, nieuż. mr. 56; bud. mur. 1, z drzewa 11; płodozmian 8polowy; las nieurządzony. Wieś S. os. 24, mr. 140 według urzęd. 151. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 wś S. i Trzebisławice, własność Jana z Luniowa, płaciły poboru 1 grzyw. 13 1 2 gr. Część S. Baszów i Suliszów, własność Anny Suliszowskiej, płaciły poboru 1 grzywnę 12 gr. W r. 1578 Stanisław Gniewosz miał 2 osad. , 1 2 łan. , 1 pusty, 1 zagrod. Stanislaw Tczebisławski 9 osad. , 2 1 4 łan. , 1 komor. , 4 biednych, 1 skrz. Pawiński, Małop. , 166, 457, 462. Br. Ch. Skrzypczyńce al. Skrzypczeńce, wś, pow. kaniowski, w 3 okr. pol. , gm. Szenderówka, par. praw. Chyłki o 3 w. , o 63 w. od Kaniowa, przy drodze ze wsi Chyłki do Sydorówki, ma 511 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 426 mk. Wchodziła niegdyś w skład dóbr Lisianka, nadanych w nagrodę zasług hetmanowi Janowi Wyhowskiemu, obecnie należy do dóbr Chyłki ob. . Skrzypek, pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Nowawieś. Skrzypiaty, wś, pow. . wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty, okr. wiejski Bejwidzie, o 12 w. od gminy a 64 w. od Wilna, ma 4 dm. , 27 mk. katol. w 1864 r. 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr Gursztany, Romanowiczów. Skrzypiele al. Skrzypieli, wś, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Imienin, o 53 w. od Kobrynia. Skrzypińskie Budy, urzęd. Skrzypno Buden, leśniczówka, w pow. pleszewskim, o 6 klm. na zachódpółnoc od m. pow. i o 2 klm. na zachódpołudnie od Skrzypny; poczta w Pleszewie, st. dr. żel. w Kowalewie o 4 klm. , nie jest wykazana w spisie gmin i okręgów z r. 1888. Skrzypiów, fol, pow. pińczowski, gm. Góry, par. Młodzowy, odl. i w. od Pińczowa. . W 1827 r. było 10 dm. , 76 mk W 1885 r. fol. Skrzypiów rozl. mr. 548 gr. or. i ogr. mr. 227, łąk mr. 148, pastw. mr. 144, nieuż. mr. 29; bud. mur. 1, z drzewa 5. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 wś S. i 13 innych, własność Stanisława z Kurozwęk, płaciły poboru 9 grzyw. 18 gr. W r. 1579 S. własność bisk. krakowskiego Myszkowskiego miał 10 os. , 5 łan. , 1 zagr. , 3 komorn. , 6 bied. Pawiński, Małop. , 223, 487. Mieszkał Skrzypiaty Skrzypiele Skrzypiów Skrzypińskie Skrzypacze Skrzypny Skrzypiów tu i gospodarował, po ożenieniu, od 1671 do 1676 r. Jan Chryz. Pasek, autor Pamiętników. S. był wtedy wraz z Zakrzowem własnością Myszkowskiego, kaszt. bełzkiego, który poży czył od Paska 10, 000 zł. i puścił mu to wsi jako zastaw. Br. Ch. Skrzypiów, Skrypiów, chutor, pow. lipowiecki, w 3 okr. pol. , gm. Sarny, o 76 w. od Lipowca. Skrzypiówka, os. pod Ozorkowem. Skrzypki, fol. , Skrzypka, wś, pow. war szawski, gm. Zagóźdź, par. Żerzeń, 45 mk. , 80 mr. ziemi włośc. Skrzypki 1. Małe, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Malosze, o 12 w. od Bielska. 2. S. Wielkie, wś, tamże, o 10 w. od Bielska. Istnialy tu także i S. Stare i S. Wypychy. Skrzypki, wś na pol. prus. Mazurach, pow. łecki, nad jez. Przepiórkowskiem, blisko gra nicy król. polskiego, st. p. Borzymy 1 3 mili na płn. ; 278 ha, 29 dm. , 157 mk. Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ryński, nadaje r. 1495 Stańkowi, Lechowi Leck i Maćkowi, oraz Stańkowi na prawie magdeburskiem 15 włók nad jeziorem Przepiórką, między Liso wem a Borzymami. Ad. N. Skrzypkowo, wś, pow. lipnowski, gm. Obrowo, par. Czernikowo ew, Ossowka, odl. o 24 w. od Lipna, posiada ewang. dom modlitwy, szkołę początkową, 19 dm. , 246 mk. , 450 mr. W 1827 r. 16 dm. , 120 mk. R. 1789 włościanie płacili ztąd 956 zł. czynszu do Obrowa. Skrzyplewo 1. fol. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Horodźki, okr. wiejski Zabrzezie, o 45 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 42 mk. 19 praw. i 23 katol. ; w 1864 r. wła sność Rajków. 2. S, zaśc. nad Berezyną, tamże, okr. wiejski Kobylczyce, o 3 w. od gminy a 45 w. od Oszmiany, 1 dm. , 13 mk. katol, w 1864 r. 7 dusz rewiz. ; należał do dóbr skarb. Łosk. J. Krz. Skrzypna al, Skrzypnia, urzęd. Skrzypno, Scripne w r. 1304, wś i dwór, w pow. pleszewskim, o 5 klm. na płn. zachód od Pleszewa, u źródeł strugi, która ścieka do Strzydzewki dopł. Prosny; par. Czermin, poczta w Pleszewie, st. dr. żel. w Kowalewie o 5 klm. W r. 1304 bisk. poznański Andrzej zapisał bratu swemu Wawrzyńcowi i bratankom swoim wsi Czermin, Skrzypnę, Wolę Książęcą i nieistniejące już Ambrożkowice. W 1579 r. posiadali S. Skrzypińscy; z nich Krzysztof miał 2 łany osiadłe. 6, zagr. i 1 komorn. , a Jan i Wojciech mieli wspólnie 3 ćwierci roli, 1 zagr. i komorn. ; w r. 1618 posiadał tu Wojciech Zawadzki 2 łany km. i 3 ćwierci roli, a Chryzostom Bielawski 1 ćwierć spustoszałą, 4 zagr. i 4 komor. Z S. pochodzili Skrzypieńscy, których jedna gałęź od pobliskiego Twar dowa przybrała nazwę Twardowskich, zawsze jednak pisali się ze Skrzypny. Z tej rodziny wyszedł głośny poeta XVII w. Samuel Twardowski 1660. W nowszych czasach posiadał S. Salomo Czapski. Wś ma 18 dm. , 131 mk. 123 kat. , 8 prot. i 107 ha 99 roli, 4 łąk; czysty doch. z ha roli 7, 83, z ha łąk 6, 27 mrk. Dwór ma 10 dm. , 167 mk. 140 kat. , 27 prot. i 354 ha 206 roli, 17 łąk, 61 lasu; chów i tucz bydła i nierogacizny; upra wa buraków. E. Cal. Skrzypne, wś i os. karcz. nad rz. Wiercicą, pow. noworadomski, gm. i par. Gidle; wś ma 11 dm. , 56 mk. , 181 mr. włośc; karcz. , Skrzypiec zwana, 1 dm. , 2 mk. , 3 mr. dwors. W 1827 r. było 6 dm. , 38 mk. Skrzypne, wś, pow. nowotarski, nad pot. Skrzypnym, płynącym z płd. ku płn. i two rzącym granicę płn. od Maruszyny, 10 klm. na płd. zach. od Nowegotargu. Graniczy od płn. z Maruszyną, od zach. z Międzyczerwo nem, od płd. i wsch. z Bańskiem. W r. 1869 obszar większej posiadł. liczył 1 mr. roli or, , a mniejszej posiadłości roli or. 714, łąk i ogr. 111, pastw. 78, lasu 48 mr. W r. 1777 było 63 dm. , 328 mk. , 19 źrebiąt, 61 koni, 20 wo łów; w 1799 r. 77 dm. , 462 mk. , 6 źrebiąt, 76 koni, 8 wołów; w 1824 r. 79 dm. , 481 mk. . 1 źreb. , 101 koni, 19 wołów, 246 krów, 225 owiec w 1869 r. 91 dm. , 469 mk. ; w 1880 r. 92 dm. , 484 mk. Części wsi Fułowie, Pisz czory, Pitonie, Skrzypne Niźnie, S. Wyżnie. W 1880 r. było 2 żydów we wsi. Według lustracyi z 1636 r. 14 zarębników, płaciło czynszu złp. 59 gr. 6. Według lustracyi z r. 1660 zwie się Skrzypne Nowe. Wieś ta za siadła na 6 zagrodach bez roli, nierównych, na których znajduje się chałupników 9; ci płacą czynszu rocznego złp. 120 gr. 22; ciż dają kwartalnego razem złp. 28; spy owsia nej korcy 4 miarek 6, co czyni złp. 1, gr. 25, don. 9; oprawy łokci 13 1 3, co czyni złp. 1 gr. 13 den. 9; robią wszyscy dni dwanaście pieszo dorocznie; gruntów ani tramów niedają, jeno pewne kury do kuchni podstaroście go. Całkowity dochód ze wsi złp. 151 gr. 20. W lustracyi z r. 1765 czytamy zagród 12, młyn 1. Podatku rozmaitego płacono złp. 969 gr. 26 den. 13. Właściciel obecny Adam Uznański. St. p. i tel. w Nowymtargu. Par. rz. kat. w Szaflarach. Br. G. Skrzypnik, os. , pow. koniński, gm. Staremiasto, par. Lisiec Wielki, odl. od Konina 7 w. Skrzypny al. Rogoźnik Mały al, Rogoźniczek, potok, wypływa na obszarze Międzyczerwonego, w pow. nowotarskim, z pod Rolowego Wierchu 1013 mt. . Płynie na płn. przez płd. wsch. obszar tej gminy, potem granicą Skrzypiów Skrzypiówka Skrzypki Skrzypkowo Skrzyplewo Skrzypna Skrzypne Skrzypnik Skrzypny Skrzypów Międzyczerwonego a Zębu i Bańska; następnie przepływa wś Skrzypne, a zwróciwszy się na lekki płn. wschód tworzy granicę między Maruszyną a Międzyczerwonem a Bańskiem, zabierając z obszaru Bańska liczne strugi; potem wykręca się na płn. i bieży granicą Maruszyny i Szaflar; wkońcu zrasza obszar Zaskala i Ludźmirza, gdzie uchodzi z praw. brzegu do Rogoźnika. Dolina pot. górska; od zach. wznosi się dział maruszyński Żar al. Żdżar 773 mt. , a od wsch. pasmo wzgórzy ciągnące się od Rolowego Wierchu po Palenicę nad Szaflarami 738 mt. . Źródła potoku leżą 920 mt. npm. , ujście 610 mt. Długość biegu 15 klm. Pędzi tracze w Bańskiem i Maruszynie. W wodach S. żyją ryby brzana, głoc, jelec, lipień, łosos, podustwa, pstrąg, strzebla, węgorz, zmerzlica. Br. G. Skrzypny Ostrów, os. i fol, pow. tomaszowski, gm. Tarnawatka. Parowy tartak z produkcyą na 2, 000 rs. i smolarnia z prod. na 5000 rs. Skrzypów, niem. Skrzipp, wś z wólką Pożahą, os. Karlshoehe i Wilhelmsthal, pow. opawski, obw. sąd. bielowiecki, od Opawy na płd. 15 klm. , w okolicy górskiej, nad źródła mi rz. Wagu, 494 mt. npm. Na płn. leżą Jakubszowice, na wschód Hrabstwie, część wsi Wiszkowic, jakoteż Słacina, od płd. Stara wieś, od płd. zachodu Leskowiec Morawski Boehm. Markersdorf, od zach. Albrechcice Leśne WaldOlbersdorf. W r. 1880 było 131 dm. , 791 mk. , z tego na wólkę Pożahę przy pada 4 dm. , 17 mk. Co do wyznania było 784 kat. , 7 żyd. ; 733 Czechoszląz. , 47 Niem. , 11 Polaków. S. wraz z Jakubszowicami tworzy dobra allodyalne, należące do miasta Opawy. Obszar obejmuje 1625, 66 ha roli 7, 84, łąk 11. 6, ogr. 1, 23, past. 0, 35, lasu 1603, 60, wo dy 0, 12, zabud. 0, 79. Leśnictwo, kościół paraf. łac. w miejscu i szkoła lud. St. pocz. w miejscu. Br. G. Skrzypowiec, os. , pow. łódzki, gm. Rąbień, 1 dm. , 6 mk. , 34 mr. dwors. Skrzypowiec, nizina, na obszarze Kamionki, w pow. czarnkowskim. Skrzypówka, rzeczka w pow. zasławskim; ob. Kochanówka. Skrzypówki, łąki na Małpinie, w pow. szremskim. Skrzyptowo, leśniczówka, w pow. krobskim Rawicz, wchodzi w skład okr. dwor. Sworowo. Skrzypy Palki, zaśc, pow. kowieński, w 3 okr. poL, o 24 w. od Kowna. Skrzyszów 1. wś włośc, pow. konecki, gm. i par. Gowarczów, odl. od Końskich 12 w. , ma 26 dm. , 155 mk. , 324 mr. 1 mr. dwor. . W 1827 r. było 17 dm. , 122 mk. W połowię XV w. S. , wś w par. Goworczów, własność Zuzanny Magieronis h. Rawa, miała łany km. , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 12 grzyw. , płacono schola steryi sandomierskiej. Karczma z rolą, 2 zagr. i puste role płaciły scholasteryi dziesięcinę in gonithwam Długosz, L. B. , I, 335. Wspomina S. Lib. Ben. Łaskiego I, 685. W 1508 r. S. i 8 innych wsi należących do Szmigielskich płaciły poboru 14 grzyw. W r. 1577 Rozrzazowscy płacili tu od 1 1 2 łana Pawiński, Małop. , 284, 480. 2. S. , wś i fol, pow. łukowski, gm. Skrzyszew, par. Ulan, odl 11 w. od Łukowa, ma 20 dm, 165 mk. , 614 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 93 mk. Fol Skrzyszów rozl mr. 315 gr. or. i ogr. mr. 243, łąk mr. 66, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 11. Wś S. os. 19, mr. 89. Wodług reg. pob. pow. łukowskiego z 1531 r, płacono tu od 3 4 łana. W 1552 r. wś szlachecka płaciła od 1 łana. W 1580 r. Piotr Klembowski z inszymi od 4 włók, które sami orzą, fl. 2, od zagrody bez roli gr. 4. Summa fl 2 gr. 4 Pawiński, Małop. , 386, 401, 426. S. gm. graniczy z gm. Gołąbki i Ulan, ma 1938 mk. i 7970 mr. Sąd gm. okr. IV w Łukowie Poduchownym, urz. gm. we wsi Gąsiory. W skład gm. wchodzą Gąsiory, Kępki, Kozły, Paskudy, Rzymy, Rzymki, Skrzyszów, Wierzchowina, Zakrzew i Żyłki. Br. Ch. Skrzyszów 1. wś, pow. tarnowski, składa się z trzech części Skrzyszowa, Ładny i Srędzin. Pierwsza część gęsto zabudowana 400 dm. , nad potokiem płynącym z pod Zalasowy, przez Gumniska i Tarnów do Biały pr. brz. , druga, z największą w Galicyi garbarnią, składa się z 26 dm. i leży przy gościńcu z Tarnowa do Pilzna, trzecia zaś 43 dm. na północ od poprzedniej. Ludna ta wieś rozsiadła w urodzajnej globie i korzystnych warunkach, wytworzonych przez sąsiedztwo z Tarnowem. Posiada starożytną parafią, z drewnianym kościołem, szkołę ludową, 472 dm. 3 dm. na obszarze więk. pos. ks. Sanguszków i 2428 mk. 1188 męż. , 1240 kob. ; 2388 rz. kat. i 40 izrael Kasa pożyczk. gm. z kapit. 2070 złr. Obszar więk. pos. wynosi 307 mr. roli, 52 mr. łąk i ogr. , 108 mr. past. i 34 mr. lasu; pos. mn. ma 2550 mr. roli, 446 mr. łąk, 696 mr. past. i 167 mr. lasu. Parafia miała istnieć już w r. 1313. Długosz podaje L. B. , I, 605, że w r. 1416 została parafia przyłączona do kolegiaty w Tarnowie, do której należała aż do r. 1736, kiedy na nowo utworzono parafią. Par. dyec tarnowskiej, dek. pilzneńskiego obejmuje obydwie wólki Ładna i Śrędziny, Wolę Rzędzińską, Wałki, Jodłówkę i część Rzędzina. Wś należała zawsze do klucza tarnowskiego. W 1581 Pawiński, Małop. , 264 była ks. Ostrogskiego i miała 66 kmieci na 33 łanach, 6 zagród z ro Skrzypowiec Skrzypny Ostrów Skrzypówka Skrzypówki Skrzyptowo Skrzypy Skrzyszów Skubarczewo Skubiacin Skubianka Skubiaty Skubicha Skuczyszki Skrzyszów Skubiki Skubliczno Skudajny Skubuldzie Skubry Skuby Skubyczówka Skuczyn lą, 30 komor. z bydłem, 27 komor. bez bydła, 7 rzemieśln. , 4 kijaków i dudę a prócz tego sołtys miał 2 łany i 9 zagr. Graniczy na zach. z Gumniskami i Zawadą, na płd. z Łękowicą i Szynwałdem, na wsch. z Pogórską Wolą a na płn. z Rzędzinem. 2. S. , u Dłu gosza Strziszow, wś, pow. ropczycki, w piasz czystej równinie, wzn. 196 mt. npm. , nad Wie lopólką, ma 109 dm. 7 na obsz. więk, pos. i 635 mk. ; 609 rz. kat. , 6 prot. i 20 izrael Do wsi należą osady Czekaj i Budzyn. Pos. więk. L. Paliszewskiego wynosi 450 mr. roli, 49 mr. łąk i ogr. , 19 mr. past. i 298 mr. lasu; pos. mn. 463 mr. roli, 100 mr. łąk i 44 mr. past. Par. rz. kat. w Lubczynie. Długosz L. B. , II, 295 zalicza S. do par. w Przecławiu, dek. dębickiego, co też potwierdza przywilej Zbig. Oleśnickiego z 21 maja 1454 w sprawie organizacyi probostwa w Przecławiu. opis z r. 1536 Pawiński, Małop. , 506 podaje Skrzischów, wieś urodzonych Stanisła wa Winiarskiego w większej części i jego synowca po bracie w mniejszej. Siedzi w niej 16 kmieci mających nierówne grunta i płacą cych nie jednaki czynsz, 3 zagrodników, kar czma płacąca dwie grzyw. i 2 kamienie łoju, młyn, sadzawka, łąki, dwa dwory, dwa fol warki Szacują tę wieś na 500 grz. W 1581 ibid. , 251 należała ta wieś do Hieron. Mie leckiego, ststy brzeskiego, i miała 10 kmieci na 5 1 2 łanach, 4 zagr. , 3 kom. z bydłem i 10 bez bydła. S. graniczy na północ z sosnowym borem należącym do Paszczyny, na zachód z Paszczyną, na płd. z Brzezówką a na wsch, z Ostrowem. Mac, Skrzyszów, wś i folw. , położone na wyżynie dzielącej wody rzek Piotrówki, Szotkówki i Wodzisławki, pow. rybnicki. Posiada kościół par. kat. , filią par. Mszanna, szkołę kat. W 1861 r. było 116 dm. , 813 mk. 7 ew. , 592 mr. folw. Wś obejmuje 1705 mr. Ludność przeważnie polska. Skrzytówka, os. nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. Piaskowice, par. Ozorków, 1 dm. , 4 mk. Skrzywanków mor, , ob. Skowronków. Skrzywiec, wólka w Bartułtowicach Bar telsdorf, pow. cieszyński, obw. aąd. frydecki; 9 dm. , 85 mk. Br. G. Skrzywili, Krzewiny, miejscowość bagnisto lesista, w pow. obornickim, o 7 1 2 klm. na płd. zachód od Ryczywoła, między Sierakówkiem a Holendrami Ludomskimi, pod dworkiem Godosza Mapa sztab. . Skubarczewo, mylnie Skubaczewo, wieś i dwór, pow, mogilnicki, o 9 klm. na pln. od Powidza, nad złączonemi odpływami jez. Skorzęcińskiego, czyli nad Kwiociszewicą dopł. Noteci, par. Kamieniec, dawniej Rękawczyn, poczta w Słowikowie, st. dr. źel w Trzemesznie o 11 klm. W 1521 r. leżało S. pustkami; w r. 1547 pisała się Katarzyna Skubarczewska; r. 1579 miał tu Maciej Turzyński 1 łan osiadły, 1 pusty i 1 zagr. , a w r. 1618 Jan Górski 2 łany dziedziczne, 2 ratajów, 1 rzemieśln. i zagrod. ; przy schyłku zeszłego stulecia dziedziczył S. Kajetan Mlicki na Linówcu. Wś ma obecnie 20 dm. , 181 mk. 95 kat. , 86 prot. i 238 ha 200 roli, 27 łąk. Dwór z Kinnem 3 dm. , 24 mk. , z którem tworzy okr. dworski, ma 12 dm. , 196 mk. 141 kat. , 55 prot. i 650 ha 477 roli, 71 łąk, 10 lasu; czysty doch. z ha roli 5, 09, z ha łąk 4, 70, z ha lasu 0, 78 mrk. ; gorzelnia. E. Cal. Skubiacin, pow. wilejski, ob. Skobiec. Skubianka, fol, pow. pułtuski, gm. i par. Zegrze. W 1827 r. było 13 dm. , 152 mk. Wchodził w skład dóbr Izbica. Skubiaty, ws i dobra nad rzką Wiśnicza, pow. wileński w 5 okr. pol, gm. i par. kat. Soleczniki, okr. wiejski Soleczniki Małe, o 3 w. od gminy a 35 w. od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 8 mk. 3 praw. , 5 kat. ; dobra, własność dawniej Laskich, następnie Mielnikowa, 244 dzies. ziemi używalnej; wś 5 dm. , 41 mk. , w tej liczbie 22 katol. i 19 żydów w 1864 r. 17 dusz rewiz. . Skubicha, pow. lubelski, gm. i par. Konopnica. Skubiki, w XVI w. Skubycyki, Boczky, Skubieyki, wś włośc. nad rzką Mrogą, par, Waliszew, odl. 26 w. od Łowicza, ma 9 dm. , 98 mk. , 127 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 47 mk. Na początku XVI w. łany dworskie i kmiece dawały, zdawna, dziesięcinę pleban. w Waliszewie Łaski, L. B. , II, 426. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 Krzysztof Zbrożek płacił od 1 łana, 2 osad. Pawiń ski, Wielkp. , II, 103. B. Ch. Skubliczno, słoboda nieistniejąca dziś, w pobliżu Moszurowa, t. j. we wschodniej części dzisiejszego pow. humańskiego, w pobliżu granicy pow. zwinogródzkiego, na płn. wschód od Humania. Skubry, os. , pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl od Władysławowa 31 w. , ma 2 dm. , 11 mk. Skubuldzie, dwór, pow. rossieński, gm. Szydłowo. Skuby, fol, pow. kowieński, w 2 okr. pol, o 45 w. od Kowna. Skubyczówka, część Bohorodczan Starych, pow. bohorodczański. Skuczyn, ob, Szkucka Wola. Skuczyszki, pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 21 w. , ma 6 dm. , 90 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 38 mk. Skudajny, Skudany, w dok. Skudenn, Scudeinen, wś, pow. niborski, 1 2 mili od granicy Skrzyszów Skrzytówka Skrzywanków Skrzywiec Skrzywili Skulniewo król. polskiego, 1 1 2 mili na połud. od Nibor ku, st. poczt. Napierki; 394 ha, 26 dm. , 138 mk. O S. wspomina przywilej bartoszkowski z r. 1379. W. komtur Wilhelm v. Eisenberg odnawia mieszkańcom skudańskim przywilej na 20 włók chełmiń. Dan w Niborku, w pią tek po Bożem Ciele r. 1498. W S. mieszka r. 1600 tylko ludność polska. Ad. N. Skudlia, wś nieistniejąca obecnie. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 wś Skudlia, w par. Kucharki pow. pleszewski, własność Skudlskich, miała 3 łany, 6 zagr. , 4 komor. , 1 rzeźnik Pawiński, Wielkp. , I, 113. Skudosze Modzele, ob. Modzele 5. . Skuducie, zaśc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Porpliszcze, o 83 w. od Wilejki, ma 6 dm. , 43 mk. 17 prawosł. i 26 katol. . Skudy, dobra, pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 52 w. od Wiłkomierza. Skudzawy Stare, wś, S. Nowe, kol. , dwa fol. B D i os. młyn. Nowy Młyn, nad rzeką Rypienicą, pow. rypiński, gm. Czermin, par. Skrwilno, odl. o 12 w. od Rypina, posiadają ewang. dom modlitwy, szkołę początkową, młyn wodny, wiatrak, 91 dm. , 737 mk. , 2052 mr. , z tego na 2 fol. przypada 333 mr. W 1827 r. 21 dm. , 232 mk. , par. Sadłowo. Br. Ch. Skudziszki, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Rytenie, o 13 w. od gm. , 4 dusze rewiz. Skuina 1 i 2, dwa zaśc nad rzką t. n. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, par. Krewno, o 40 w. od Nowoaleksandrowska; należą do dóbr Dogile hr. Tyzenhauza. Skuje, wś nad rz. Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Ilino, o 6 w. od gminy a 30 w. od Wilna, ma 7 dm. , 75 mk. katol. w 1864 r. 29 dusz rewiz. ; należy do dóbr Kierdziejowce, Ważyńskich. Skujene, rzeczka w okr. mitawskim, z połączenia której z rzkami Tehrwitte i Swehpaine powstaje rzka Terpentina. Skujgie, wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Preny, odl. od Maryampola 34 w. , ma 14 dm. , 139 mk. Skulany, mko nad Prutem, pow. jasski gub. bessarabskiej, o 54 w. na płd. zach. od Jass, na pograniczu Mołdawii, o 4 1 2 mili powyżej od równiny cecorskiej, ma 425 dm. , 2048 mk. , cerkiew prawosławną, synagogę, komorę celną 1 klasy, st. poczt. , targi tygodniowe. Prawo miejskie otrzymały w 1812 r. Mieszkańcy składają się z żydów i Mołdawian; pierwsi zajmują się handlem, drudzy zaś rolnictwem, uprawą wina i hodowlą bydła. Przez tutejszą komorę średnio w ciągu lat 1863 67 wywieziono rocznie za 147, 328 rs. , przywieziono zaś za 148, 957 rs. Głównemi przedmiotami wywozu w 1867 r. były zboże 47, 627 rubli, skóry 3880 rb. , olej słonecznikowy 3780 rb. , wyroby metaliczne 15, 315 rb. świece woskowe 16, 112 rb. , konie 20, 800 rb. ; przywozu zaś bydło 93, 763 rb. , skóry 16, 272 rb. , owoce 17, 964 rb. . Skulawki, zaśc nad rz. Świsłoczą, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Pereżyry, par. kat. Koroliszczewicze, o 2 w. na płd. zach. od Koroliszczewicz, ma 2 osady; grunta szczerkowe urodzajne, łąki obfite. Skulbethwarren, wś, pow. nizinny, st. p. Kaukehmen; 253 ha, 18 dm. , 94 mk. Skulbiszki, fol, pow. szawelski, ob. Gierdziały, Skuldeinen, , wś, pow. nizinny, st. p. Kaukehmen; 161 ha, 15 dm. , 79 mk. Skulin, wś cerkiewna, pow. kowelski, na płd. wschód od Kowla. Wchodziła niegdyś w skład ststwa kowelskiego i podług lustracyi z 1628 r. czyniła 368 fl. 7 gr. W dokum. wymienione jest uroczysko Nieczamla. Skulin, dok. Sculino, os. niegdyś pod Kościanem. W r. 1366 bisk. poznański Jan, wyniosłszy Gosława, proboszcza wyskockiego, do godności kanonika, ustanowił w Wyskoci wikarego, na którego utrzymanie przekazał między innemi dziesięciny z Rogaczewa, Rogaczewka, Racota i S. Kod. Wielk. , n. 1565. Skulino, fol. nad stawem; pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 73 w. od Wilejki, 1 dm. , 9 mk. katol. Skulniewo al. Ilinskoje, sioło nad rzką Gusienką, pow. sierpuchowski gub. moskiewskiej, o 52 w. od Sierpuchowa, ma 40 dm. , 312 mk. W 1328 r. w. ks. Iwan Kalita zapisał S. synowi swemu Semeonowi, następnie własność monasteru św. Aleksieja w Moskwie, w 1764 r. przeszło na rzecz skarbu. Skulsk, w 1521 r. Szkulszko, także Skolsko, Skólsk, os. miejska, dawniej miasteczko, nad jeziorem t. n. , pow. słupecki, gm. Skulska Wieś, par. Skulsk, odl. 2 w. od granicy od w. ks. poznańskiego, 40 w. od Słupcy, 17 w. na płn. od Sompolna, posiada kościół paraf. murowany, szkołę początkową, st. poczt. , 50 dm, 559 mk. , 119 mr. ziemi. Osada probosz. ma 2 dm. , 6 mk. ; os. karcz. 1 dm. , 8 mk. i ststwo folw. 1 dm. , 15 mk. W 1827 r. było 56 dm. , 463 mk W 1864 r. 56 dm. , 696 mk. Jestto starożytna osada. Wedle tradycyi zapisanej w aktach miejscowego kościoła, książę Bolesław, wyruszywszy z Kruszwicy na łowy, w kniei gdzie teraz mieści się częśó osady zwana Skulską Kępą, miał znaleść statuę Matki Boskiej Bolesnej, który pomieścił we wzniesionym w tem miejscu kościołku, przy którym powstała parafia. Położenie osady w pobliżu Gopła, nad jeziorem, które stanowiło jednę z odnóg Gopła, nadaje tradycyi pewne prawdopodobieństwo. S. był osadą królewską i podobno w 1384 r. otrzymał przy Skulsk Skulino Skulin Skuldeinen Skulbiszki Skulbethwarren Skulawki Skulany Skujgie Skujene Skuje Skuina Skudziszki Skudzawy Skudy Skuducie Skudosze Skudlia Skudlia Skupa Skulten Skuplin Skupień Skupie Skundelis Skulska Wieś wilej miejski. W 1504 r. król Aleksander pozwala sumę Kaspra z Leszna, podkom. kali skiego, i jego synów Rafała i Jana, ubezpie czoną na dobrach królewskich opido Skol sko et villis Zlothow et Sadowye, złączyć ze sumą opartą na Radziejowie Kod. Mucz. i Rzysz. , II, 971. Jednakże Lib. Ben. Łaskie go I, 205, 303 nazywa S. wsią villa a re gestra pobor. nie wymieniają wcale S. ni między miastami, ni między wsiami, podając tylko wsi w par. S. się znajdujące. Szwedzi zniszczyli miasteczko i kościół. W 1662 r. S. wymieniony jest w spisie wsi i osad wcho dzących w skład starostwa radziejowskiego. W 1793 r. włączony został do nowo utworzo nego pow. powidzkiego. W XVII w. proboszcz miejscowy ks. Powalski dostawił do starego, małego kościołka z muru, obszerniejszy dreniany, który 1785 zniszczał od pożaru. Do piero w 1810 r. wzniesiono z muru obecną świątynię p. w. Narodzenia N. Panny Maryi. Mieści się w niej dotąd owa legendowa statua Matki Boskiej. Do parafii należały kościoły filialne w Lisewie i Wawrzymowie. S. par. , dek. słupecki, ma 3300 dusz. Br. Ch, Skulska Wieś, fol. nad jez. Skulskiem, pow. słupecki, gm. Skulska Wieś, par. Skulsk, odl. od Słupcy 38 w. , ma 3 dm. , 65 mk. W 1887 r. fol. Skulsk al. S. Wieś rozl. mr. 862 gr. or. i ogr. mr. 457, łąk mr. 38, past. mr. 2, zarośli mr. 13, wody mr. 335, nieuż, mr. 26; bud. mur. 10; płodozm. 4pol. , pokła dy torfu. W skład dóbr poprzednio wcho dziły miasto S. os. 51, mr. 119; wś Skulska Wieś os. 5, mr. 4; wś Piaski os. 53, mr. 169; wś Pilich I os. 20, mr. 62; ws Pilich II os. 6, mr. 24; wś Pilich III os. 12, mr. 45. Skul ska Wieś gmina należy do sądu gm. okr. I w Kleczewie, ma 12, 830 mr. obszaru i 4502 mk. 2145 męż. , 2357 kob. . Stacya poczt. Kleczew. Br. Ch. Skulskie jezioro, należy do grupy jezior otaczających Gopło i zlewających do niego swe wody, leży we wschodniej części pow. słupeckiego, o kilka wiorst na zachód od ró wnoległego z niem Gopła. Ciągnie się ono z południa ku północy i składa się z dwu po łów połączonych kanałem a przedzielonych rodzajem półwyspu, na którym rozłożyła się osada Skulsk, Południowa połowa ma do 2 w. a półn. do 3 w. długości, przy szerokości średniej pół wiorsty. Brzegi nizkie. Nieda leko połudn. krańca jeziora wyniosły punkt triang. pod Lisewem sięga 335 stóp, jezioro samo zapewne nie dochodzi 280 stóp npm. Na południe leży drugie niewielkie jezioro zwane Jadwiga, połączone ze Skulskiem je ziorem przez kanał. Br. Ch. Skulten, wś, pow. morąski, st. poczt. Miłomłyn; 114 ha, 18 dm. , 84 mk. Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 118, Skultyszki, zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 77 w. od Poniewieża. Skuły, wś i fol. , pow. błoński, gm. i par. Skuły, posiada kościół paraf. drewniany, 404 mk. , 426 mr. dwor. , 570 mr. włośc. W 1827 r. 24 dm. , 196 mk. Kościół i parafia erekcyi niewiadomej. W 1598 r. już istniał kościół; 1775 r. nowo odbudowany. Kollacya należała do kś. misyonarzy warszawskich. S. parafia, dek. grodziski, 850 dusz. S. gmina należy do s. gm. okr. III w Mszczonowie, ma 3525 mk. i 14, 055 mr. obszaru 2772 mr. lasu i 272 mr. zarośli. W sldad gminy wchodzą Bukówka, Bieniewice, Grzymek, Dworzno, Grzmiąca fol. , Grzegorzewice, Kaleń, Kaczko w, Motkówka, Ojrzanów, Oddział, Piaski, Piotrkowice, Po piele, Ręczaje, Słubice, Skuły, Skobielówka Huta, Huta Lutkowska, Zaremby. Żabia Wo la, Żelechów. Br. Ch. Skumbern, ob. NaujemsPillkallen i Pilkały 5. . Skundelis, małe jezioro w pow. sejneńskim, niedaleko Kudran. Skunigirren, wś, pow. wystrucki, st. pocz. Gr. Bubainen, 336 ha, 62 dm. , 309 mk. Skupa, uroczysko, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna, o 43 w. od Słonima. Skupie 1. wś włośc, pow. nowomiński, gm. Cegłów, par. Kiczki, ma 154 mk. , 580 mr. i 1 mr. dwor. W 1827 r. 20 dm. , 127 mk. 2. S. , wś, pow. siedlecki, gm. Skupie, par. Mokobody, ma 20 dm. , 168 mk. , 483 mr. W 1827 r. było 15 dm. , 113 mk. Skupie gmina ma 4031 mk. , 8380 mr. obszaru, sąd gm. okr. I w Krześlinie, st. poczt. Siedlce, odl. 16 1 2 od urzędu gm. w osadzie Mokobody. W skład gm. wchodzą os. Mokobody i wsio włościańskie Bale, DmochyMingosy, Jeruzal, Kapuściaki, KiślanyKucie, K. Żmichy, Księżopol, Męczyn, OsinyDolne, O. Górne, Pieńki, Podnieśno, Rzeczki Skupie, SosnaKorabie, S. Kuzulki, S. Kicki, StanyDuże, S. Małe, Świniary, Wyszomierz i Ziemły. 3. S. , pow. ostrowski, ob. KutyłowoS. Br. Ch. Skupień al. Skipniowa, grupa dm. i młyn w obr. gm. Białego Dunajca, pow. nowotar ski, 26 dm. , 145 mk. Br. G. Skuplin 1. fol. nad rz. Myszanką, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. i gmina NowaMysz o 3 w. na południe od miasteczka NowaMysz, ma około 9 1 2 włók, młyn wodny, od roku 1869 własność urzędnika Sztoldera. Grunta szczerkowe, urodzajne; miejscowość lekko falista, mało leśna, łąki dobre. 2. S. , wieś i folw. , pow. borysowski, w 2 okręgu poL łohojskim, gmina Korsakowicze, parafia kat. Ziembin, ma glebę gliniastą, łąki wyborne nad rz. Berezyną, Grabą al. Skuplinką i jeziorem Małym Pelikiem. Folwark zbudo47 Skulskie Skulska Skunigirren Skumbern Skupoje Skupnów Skupy Skupne Skupówka Skupniówka Skupne wany nad niewielkim stawem, ocieniony drzewami, ma gorzelnię, dwa młyny wodne nad; rz. Grabą, gospodarstwo rolne dobre. W około folwarku rozciąga się dolina do rzeki Berezyny, która płynie w odległości 12 w. na wschód od folwarku. W zachodniej stronie, w pewnej odległości od folwarku, wznoszą się lekkie wzgórza, porosłe lasem sosnowym. Do S. należą folw. Podlasie, przy drodze z Ziembina do Mściża, i Pobereże. S. należy do Jodki Narkiewicza i ma do 92 1 2 włók. Wś S. leży o 1 2 w. od folw. , ma 13 osad. A. Jel. Skupne, fol. , pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Budzisław, odl. od Słupcy 24 w. , ma 3 dm. , 29 mk. Skupniówka, wzgórze i polana w obr. gm. Grzechyni, pow. myślenicki, w płd. zachod. stronie gminy, między źródlanemi ramionami Grzechyńskiego potoku, tuż nad granicą zawojską, pod 37 16 21 wsch. dług. g. F. a 49 42 20 płn. szer. ; wznies. 652 mt. npm. ; czubek dalej na płn. wsch. 644 mt. , a na płd. wsch. szczyt lesisty Witkówka, 760 mt. npm. Skupnów upłaz al. Skupniowy upłaz, w Ta trach nowotarskich. Od Kopy Królowej roz chodzą się ku płn. dwa grzbiety, okalające dolinę Olczysk. Zachodni grzbiet zwraca się ku płn. zach. i zowie się Skupniowym upła zem; ciągnie się on ze stromemi stokami przez Nieborak, ztąd przybierając płn. kierunek i tworząc wysokie brzegowisko pot. Bystrej, kończy się wierchem Nosalem, staczającym się stromo ku Kuźnicom zakopiańskim. Drugi zaś grzbiet od Kopy Królowej ciągnie się pod nazwą Królowej, Pośredniego i Szatry w kierunku płn. wsch. Od Szatry zwraca się jedna odnoga na płn. zach. , w której wznoszą się regle, w górnej części Suchy Wierch, w średniej Kopieniec Wielki. Ten wierch przez przełęcz Suchą Dolinę wybiega na Ko pieniec Mały, pod którym od płn. wznosi się Mały Regiel. Szczycik ten stromo spadając na zachód zamyka z wierchem Piórem dolinę Olczysk. Lesiste grzbiety, zamykające tę do linę od wsch. i zach. tworzą oraz przedział między nią a doliną Bystrej i Stawów Gąsie nicowych czyli doliną Suchej Wody. W po łowie doliny znachodzą się dwie urocze pola ny, Skupniowa pod Kopieńcem, druga nieco wyżej Olczyska. Br. G. Skupoje, jezioro w pow. pińskim, w okoli cy Ciszkowicz, oddane w 1520 r. wraz z dru giemi jeziorami przez kn. Feodora Jarosławo wicza monasterowi pińskiemu na Leszczu ob. Rewizya puszcz, wyd. Wil. Arch. Kom. , str. 129 i 295. A. Jel. Skupowa, dział górski w Karpatach wsch. , w dziale czarnohorskim, na obszarze Żabiego, w pow. kosowskim, na praw. brzegu Czeremoszu Czarnego, między nim od zach. a Czeremoszem Białym od wschodu. Najwyższy szczyt, Skupową zwany, pod 42 29 50 wsch. dłg. g. F. a 48 2 5 płn. sz. g. , dochodzi 1583 mt. npm. szt. gen. ; miejsce znaku triang. Od niego na płn. bieży dział górski z połoninami Skupową, Żmijeńskim Małym i Pod Krętą. Na płd. zaś przez tak zwane Małe Stopnie 1346 mt. po szczyt Stoupny 1274 mt nad doliną rz. Probiny. Ze Skupowy na zach. spływają potoki Ludoweć al. Ludowiec, Hnołec i Hniły do Czeremoszu Czarnego, a na wschód Kekacza i Jabłonicki do Czeremoszu Białego. Szczyt S. rozległy, nagi, trawą porosły, dostarcza pięknego widoku na pasmo Czarnohory, jakoteż doliny obu Czeremoszów. Skupówka, chutor, pow. prużański w 1 okr. pol. , gm. Nikitycze, o 10 w, od Prużany. Skupy, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 25 w. od Poniewieża. Skwratów al. Skuraty z Kamianką, wś nad rzką Kamianką, dopł. Uszy Użu, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, o 50 w. od Radomyśla. S. ma 948 mk. , przysiołek zaś Kamianką, z drugiej srony rzeczki leżący, 444 mk. Podług Pochilewicza wyd. 1887 r. w S. jest 1203, w Kamiance 536 mk. prawosł. , nadto w obu miejscowościach 11 kat. i 134 żyd. W S. znajduje się cerkiew drewniana p. w. Podwyższenia Krzyża św. , wzniesiona w 1800 r. i uposażona 47 dzies. ziemi, w Kamiance zaś cerkiew również drewniana, p. w. Narodz. N. M. P. , wzniesiona w 1769 r. przez ówczesnego dziedzica Feliksa Korzeniowskiego, uposażona 38 dzies. Do parafii w Kamiance należą wsi Pisarzówka, Władówka i Omelianie. W S. znajduje się niewielka garbarnia. Ziemi S. i Kamianką ma w ogóle 2909 dzies. użytkowej, 1350 lasów i 70 nieużytków, w tej liczbie we wspólnem władaniu szlachty, Skuratowskich, znajduje się 1260 dzies. użytkowej, 655 lasów i 52 nieużytków; we wspólnem władaniu włościan przysiołka Kamianką 736 dzies. ziemi użytkowej. Pozostała ilość stanowi własność kilkudziesięciu osób, przeważnie Skuratowskich i Czopowskish. Wś S. założoną została przoz Maksyma Skuratę, któremu za zasługi wojenne król Stefan Batory nadał w 1571 r. ziemię zwaną Michejewską, jak świadczy oryginalny przywilej, przechowywany przez mieszkańców wsi, potomków owego Maksyma Skuraty i noszących nazwisko Skuratowskich. Skuratowscy ci, podobnie jak mieszkańcy sąsiednich wsi Czopowicze Czopowscy i Melonie Meleniewscy, za czasów Rzpltej zaliczali się do szlachty okolicznej, obecnie zaś w większej części otrzymali potwierdzenie szlachectwa, w mniejszej zaś zapisani zostali do stanu mieszczańskiego. Zajmują się oni rolnictwem i w ogóle są niepiśmienni. Przysio Skupowa Skuratowo Skurcze Skurdenie Skurcz Skurbowizna Skuratycze Skuraty Skuratowo Skurcza łek Kamianka należał dawniej do Adelajdy Zborowskiej i miał 2328 dzies. za czasów pań szczyźnianych. W 1881 r. nabyty został przez mieszczan Grygoraszów, ktory pozo stawiwszy dla siebie 163 dzies. lasu, pozo stałą część rozparcelowali pomiędzy przeszło 70 nabywców, przeważnie Skuratowskich i Czopowskich. Włościanie w Kamiance opła cają z wydzielonej im ziemi 576 rs. 86 kop. rocznie. J. Krz, Skuratowo 1 fol. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Krewo, okr. wiejski Myssa, o 23 w. od Oszmiany, ma 1 dm. , 15 mk. 8 prawosł. , 7 katol. ; w 1861 r. własność Ter leckich. 2. S. al. Kozłowszczyzna, własność ziemska w pow. nowogródzkim, od 1854 r. Wojniłłowiczów, około 3 włók. 3. S. , wś, pow. witebski, z kaplicą katol. parafii witeb skiej św. Antoniego. A. Jel. Skuratowo, osada w pow. i gub. tulskiej, o 8 w. od Tuły, ma 8 dm. , 137 mk. W 1870 r. założono tu kopalnię węgla kamiennego, eksploatowanego przeważnie na potrzeby drogi żelaznej moskiewskokurskiej. Skuraty 1. wś nad rz. Bereźnicą, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Zalesie, okr. wiejski i dobra, Oskierków, Czeronka, o 13 w. od gminy a 54 w. od Dzisny, ma 5 dm. , 53 mk. katol. w 1864 r. 31 dusz rewiz. . 2. S. , wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Jasiewo, o 5 w. od gminy a 47 w. od Święcian, ma 2 dm. , 18 mk. kat. w 1864 r. 6 dusz rewiz. . 3. S. , zaśc. nad rz. Plisą, pow. borysowski, w 2 okr. pol. i par. kat. Łohojsk, gm. Smolewicze, o 8 w. od przyst. Wittgenstejnowskiego na moskiew. brzesk. dr. żel. , ma 8 osad; grunta lekkie. 4. S. al. Skuratówka, karczma, pow. borysowski, na gościńcu za folw. StańKról, w pobliżu rz. Poni, przez którą według podania Stefan Batory idąc na wyprawę w 1580 r. przeprawił się przez most zrobiony ze skór zwierzęcych i ztąd nazwa ob. u Tyszkiewicza Opisanie powiatu borysowskiego, str. 52 5. S. , zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. poL łohojskim, gm. Smolewicze, w pobliżu drożyny ze wsi Słobody do Zadomli w pow. mińskim; wziął nazwę od szlachty Skuratowiczów, niegdyś tu osiadłych. 6 S. , białoruskie Szktraty, wś i dobra, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. i gminie Brahin, przy trakcie handlowym z Czernihowa do Mozyrza, przez Lubcz, Brahin, Chojniki i Jurewicze, o 10 wiorst od Brahina; jedna z licznych przyległości dóbr brahińskich, niegdyś książąt Wiśniowieckich, od przeszłego zaś wieku Rokickich, którzy przeszło 1 1 2 stulecia władali tą jedną z najpiękniejszych fortun w kraju. W końcu XVIII w. Brahińszczyzna rozpadła się na dwie połowy, z których sam Brahin ze S. dostał się Michałowi Rokickiemu, marszałkowi rzeczyckiemu, a następnie synowi jego Ludwikowi, który doprowadził majątek do ruiny i zmuszony był Brahin z siedmiu folwarkami sprzedać w 1867 r. kupcowi Konoplinowi, sam zaś wkrótce potem umarł. Pozostała liczna rodzina sprzedała resztę odłużonej fortuny, zawierającej jednak jeszcze 9 folwarków i znaczne przestrzenie lasów, Kierbedziom, którzy władają S. od 1883 r. Dobra leżą wśród urodzajnej, dość wysoko położonej równiny, która ciągnie się na kilka mil wszerz i około 12 mil wzdłuż, niemal od samego Dniepru ku zachodowi do Jurewicz nad Prypecią, dzieląc nawpół stepowym pasem rzeczyckie Polesie na dwie połowy. Wś ma 36 osad pełnonadziałowych; w pobliżu niewielkie jezioro. 7. S. , wś, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Kosów, o 45 w. od Słonima. 8. S, wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Biskupce, o 5 w. od Wołkowyska. J. Krz. Skuratycze 1. wś, pow. piński, w 1 okr. poL, 24 mk. ; własność Skirmuntów. 2. S. , wś włośc, pow. piński, w 2 okr. pol. , 28 mk. Skurbowizna, os. , pow. nowomiński, gm. Ładzyń, par. Stanisławów. Skurcz, mylnie, zamiast Skórcz. Skurcza, rzeczka uchodząca do Wisły z praw. brzegu pod Tarchominem. Ob. Praga t. IX, 13. Skurcza, wś włośc, pow. garwoliński, gm. i par. Wilga, ma 11 dm. , 175 mk. , 345 mr. W 1827 r. 17 dm. , 131 mk. Skurcze, Skorcze al. Skurze, wś nad dopł. rzki Połonki, pow. łucki, na pograniczu pow. włodzimierskiego, na płd. zach. od mka Tor czyna, przy drodze z Sadowej do Biskupicz. Wś ta, w pięknem położeniu znajdująca się, posiada cerkiew oraz kościół kat. paraf. p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , z muru wzniesiony w 1803 r. na miejsce dawnego z 1609 r. przez ówczesnego dziedzica Zagórskiego, a konsekrowany w 1809 r. przez biskupa Pod horodeńskiego. Par. kat. , dek. łuckiego, ma 725 wiernych w 1886 r. i kaplicę we wsi Watynie. Akt fundacyi pierwotnej świątyni wystawił d. 10 kwietnia 1609 r. Jan Charlę ski z Charlęża, podkomorzy łucki, dziedzic wsi. Od Charłęskich S. przeszły w 1690 r. w dom Pilawitów Potockich. W połowie XVIII w. , po śmierci Michała Potockiego, w wody wo łyńskiego, S. otrzymał najstarszy syn jego Feliks, ożeniony z Zofią Czarniecką, córką starosty krasnostawskiego. Później własność kasztelana Nakielskiego, na początku zaś XIX w. Zagórskiego. J. Krz. Skurdenie 1. 1sze i 2gie dwie wsi, pow. poniewieski, w 1 okr, pol. , o 19 w. od Poniewieża. 2. S. , dobra, tamże, o 14 w. od Poniewieża, Skurkówka Skurdyszki, przysiołek, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 25 w. od Poniewieża. Skurgon, ob. Krajenka t. IV, 581 i Skórcz. Skurgwy, niem. Skurjew, dokum. Skorgel, Skurgel, Skurgewo, dobra ryc, pow. grudziądzki, st. p. , tel. i kol. Gardeja o 7 klm. , par. kat; Rogoźno, Z folw. Ludwichowem 1885 r. 14 dm. , 106 mk. i kol. Gruenfelde 4 dm. , 30 mk. obejmują dobra 667 ha 14 lasu, 21 łąk, 602 roli or. . W 1885 r. było 29 dm. , 68 dym. , 331 mk. , 215 kat. , 115 ew. , 1 dyssyd. ; gorzelnia, hodowla bydła. Księga szkodowa komturstwa grudziądzkiego donosi pod 1414 r. , że dziedzic dóbr Henryk von der Skorgel przez ostatnią wojnę poniósł 50 grzywien szkody, za co dostał 20 grzywien. R. 1521 kupuje wieś Niclas Schreiber Schreiberski i Maciej Stanowski. Ów Niclas jest to jedyny szlachcic niemiecki, którego spotykamy za czasów krzyżackich w ziemi chełmińskiej ob. O ludn. pols. p. Kętrzyńskiego, str. 146. R. 1552 zamienia Jan z S. , także Skurgiewski zwany, 3 1 2 włóki w S. na ogród wraz z zabudowaniami w Białochówku, do Jana z Białochówka należącemi. Później rozpadły się dobra na więcej działów i ztąd podobno pochodzi liczba mnoga nazwy. R. 1572 sprzedaje Jakub Kęsicki 6 włók w S. Franciszkowi i Andrzejowi Białochowskim. R. 1598 nabywa Franciszek Białochowski, sędzia ziemski chełmiński, 6 włók od Jana Cygańskiego. R. 1667 dzierżył S. Aleksander Białochowski. Zdaje się, że Białochowscy skupili wszystkie działy. Według taryfy na symplę z r. 1682 płaciły S. 1 fl. 8 gr. R. 1723 sprzedali bracia Michał, Maciej i Marcin Białochowscy dobra tutejsze Józefowi Kaweczyńskiemu, podkomorzemu chełmińskiemu. Po nim odziedziczyli je jego czterej synowie, którzy jednak r. 1773 zawarli ugodę, według której cały majątek przeszedł w ręce, pewnie najmłodszego, Ignacego. Komisya katastrowa podała o S. Obszar wynosi 20 włók szl. średniej roli, przynoszących rocznie 346 tal. 33 gr. 13 fen. ; oprócz tego zapisano jeszcze ogród i 1 1 2 włó ki lasu. Do dóbr należały także 2 ogrody 1 mr. i 2 rybne stawy, 1 1 2 mr. zawierające, 1 karczma, wyższe i niższe sądownictwo, bro war, gorzelnia i pustkowie Vollux Felux, za 100 fl. wydzierżawione. R. 1816 sprzedali Kaweczyńscy te dobra Danielowi Ludwiko wi Hanisch ob. Gesch. Graudenzer Kr. von Froelich, I, 317. Kś. Fr. Skuriaty, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Bohiń, okr. wiejski Albinowo, o 4 w. od gminy a 109 w. od Dzisny, 7 dm. , 181 mk. w 1864 r. tylko 41 dusz rewiz. . Skurkówka, ob. Kuniczki i Skórkówka. Skurlany, zaśc, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 25 w. od Poniewieża. Skurliszki, wś, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 28 w. od Szawel. Skurów, wś i fol. , pow. grójecki, gmina Belsk, par. Lewiczyn, odl 4 w. od Grójca, ma 104 mk. W 1827 r. 8 dm. , 53 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 332 gr. or. i ogr. mr. 301, łąk mr. 18, nieuż. mr. 13; . bud. mur. 1, drewn. 8; płodozm. 13pol. Wś S. os. 12, mr. 25. Skurowa, wś, pow. pilzneński, na lewym brzegu Wisłoki, naprzeciw Brzostka, wznies. 315 mt. npm. składa się z 8 osad wsi samej 45 dm. i 253 mk. , Bud 9 dm. , 57 mk. , Czapicy 5 dm. , 12 mk. , Na Dole 8 dm. , 45 mk. , Dąbrowy 4 dm. , 16 mk. , Stawisk 2 dm. , 14 mk. , U Granicy 2 dm. , 4 mk. i Za lesia 2 dm. , 11 mk. i 5 dm. , 27 mk. na ob szarze więk. posiadł. W ogóle jest 82 dm. i 439 mk. Prócz 15 izrael, wszyscy rz. kat. Z całego obszaru 842 mr. przypada na więk. posiadłość Apol. Jordana 411 mr. 239 roli, 16 łąk, 27 past. , 129 mr. lasu a 431 mr. na pos. mn. 321 roli, 36 łąk, 60 past. i 14 mr. lasu. Par. rz. kat. w Przeczycy. Przywilej Kazimierza W. Kod. Małop. I, 299 wś. , Skoroua wraz z Czermną, Kleciem, Januszkowicami, Gogołowem, Bukową i Blaszkową, po siadłości Piotra Janowicza, woj. żydaczow skiego, przeniósł z prawa polskiego na nie mieckie. Wówczas i w 1536 r. leżała ta wieś w pow. bieckim; w 1508 r. posiadał S. wraz z Kleciem i Kamienicą Zygmunt z Klecia Pa wiński, Małop. , 486 a 1581 r. ibid. , 250 Jó zef Kowaliowski, Wówczas należała do par. w Brzostku i miała 7 kmieci, 2 łany, 8 zagrod, 8 komor. z bydłem, 3 komor. bez bydła i rze mieślnika. S. graniczy na pld. z Blaszkową, na płn. z Przeczycą a na zach. z częścią ob szaru Dębowy i z Jodłową. Mac. Skurpie, wś, pow. niborski, 3 4 mili na płn. zach. od Działdowa st. p. , tel. , kol. żel. ; 1189 ha, 93 dm. , 495 mk. W. mistrz Marcin Truchses nadaje r. 1480 Ludwikowi z Słupu Starkenberg 10 włók położonych w Skurpiu, między Burkartami i Niestoją, na prawie magdeburskiem. Por. Rutkowice. Skurskal, góra o 8 w. od miasta Rzeżycy, na prawo od szosy petersburskiej. Skurskie jezioro, Skurske, u Długosza, leży w pasmie jeziór zasilających Wełnę, jest połudn. częścią jez. Tonowskiego, między Wiewiórczynem i Skórkami, w pow. wągrowieckim Żnin. Skurtyszki, w spisie z 1866 r. Skórkiszki, zaśc, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Bohiń, okr, wiejski Bohdanowo, o 17 w. od gminy a 113 w. od Dzisny, 1 dm. , 11 mk. w 1864 r. 11 dusz rewiz. . Skurwidy, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 22 w od Telsz. Skurwidyszki 1. zaśc, pow. telszewski, Skurdyszki Skurgon Skurgwy Skuriaty Skurlany Skurliszki Skurów Skurowa Skurpie Skurskal Skurskie Skurtyszki Skurwidy Skurwidyszki Skurdyszki Skutenie Skurwie Skwa Skurzec Skurzecka Skwańska Skwarciszki Skwarcówka Skwarcy Skuzy w 2 okr. pol. , o 45 w. od Telsz. 2. S. , dobra, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 4 w. od Telsz. Skurwie, wś, pow. szawelski, gm. Szawle, o 20 w. od Szawel. Skuryszenskaja, stanica na lewym brzegu rz. Medwiedicy, w obłasti dońskiej, o 30 w. na płn. wschód od st. UstMedwiedickiej, ma cerkiew, 424 dm. , do 4000 mk. , jarmark. Skurzec, wś, pow. siedlecki, gm. i par. Skurzec, odl. 10 1 2 w. od Siedlec, posiada kościoł paraf. murowany, szkołę początkową, sąd gm. okr. III, urząd gm, 30 dm. , 224 mk. , 675 mr. W 1827 r. 16 dm. , 131 mk. ; par. Niwiska. Istniał tu klasztor maryanów, założony w 1810 r. przez proboszcza z Suchożebr Józefa Przygodzkiego. Kościół poklasztorny pochodzi z 1797 r. Był on pierwotnie filialnym par. Niwiska. S. par. , dek. siedlecki, 2919 dusz. S. gmina ma 2804 mk. i 10, 845 mr. , sąd gm. okr. III w miejscu, st. p. Siedlce, W skład gminy wchodzi 17 wsi Broszków, Cise, Czerniejów, DąbrówkaStany, D. Wy łazy, D. Ług, D. Niwka, Drupia, Gołąbek, GralaDąbrowizna, Lipniak, Nowaki, Piróg, Roskosz, Skurzec, WólkaKobyla i Żelków. Skurzecka Kępa, wś, pow. garwoliński, gm. i par. Wilga. W 1827 r. 12 dm. , 95 mk. Skurzyńce al. Skorzyńce, Skuryncy, wś rzą dowa przy ujściu rzki Czapli do Bohu, pow. winnicki, okr. poL Żmerynka, gm. Jóźwin, par. kat. i sąd Winnica o 8 w. , ma 60 osad, 400 mk. , 610 dzies. ziemi włośc, 50 cerkie wnej. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1751 r. , ma 1175 wiernych; do parafii należy wś Tiutki. S. z Parparowcami tworzyły oddzielne ststwo skurzyńskie, które w 1616 r. trzymał Andrzej Chrośliński, woj ski bracławski. Podług lustracyi czynszów ani dziesięcin nie dawały. Był tu młyn o je dnem kole, mogący czynić 7 fl. na rok; przy chodzi od tego kwarty 1 fl. 12 gr. W 1629 r. posesorem był Jan Rzeszotarski z żoną swą Ziołowską; czyniła 39 fl. 7 gr. i 9 den. Na stępnie trzymali ją Strusiowie. Jerzy Struś, kasztelan halicki, odebrał ją zbrojnym napa dem nieprawnie trzymaną przez Seweryna Bu dymontowicza Kropiwnickiego Rolle, Łaszcz. W 1770 r. posesorem był Kazimierz Chojecki, opłacając kwarty 657 złp. W 1775 r. nadane prawem emfiteutycznem na 50 lat Michałowi Kornatowskiemu, staroście tiutkowieckiemu, a przez niego odstąpione Bykow skim, z opłatą kwarty 630 rs. Dr. M. Skuszew, kol. włośc, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Kamieńczyk, ma 39 osad, 307 mk. , 631 mr. W 1827 r. 26 dm. , 196 mk. Wchodziła w skład dóbr Jadów, Skuszkowa, łotewska nazwa wsi Leśno, w pow. rzeżyckim, ob. Drycany, Skutele al. Skustele, wś nad jez. Iłgiel, pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Sejny, odl. od Sejn 4 w. , ma 6 dm. , 73 mk. W 1827 r. 5 dm. , 60 mk. Skutenie, wś, pow. szawelski, gm. Poszwityń, o 52 w. od Szawel. Skuzy 1. wś i fol. nad rz. Omulew, pow. przasnyski, gm. i par Zaremby, odl. o 35 w. od Przasnysza, ma 7 dm. , 34 mk. , 126 mr. ziemi użyt. i 74 nieużyt. W 1827 r. 6 dm. , 35 mk. , par. Zarembice. 2. S. al. Skuzie, Skuże, pow. ciechanowski, ob. Konarzewo Skórze, Skwa 1. al. Szkwa al. Rozoga, rzeka, bie rze początek śród wyżyny pojezierza baltyc kiego, z jez. Łączykowskiego, w pupskich la sach pow. szczycieński, płynie w kierunku płd. wschod. , przepływa przez drugie jezioro, na którego krańcu płd. wschod. leży targo wisko Rozogi, skręca coraz silniej ku wscho dowi i wszedłszy na obszar królestwa polskie go stanowi na całej długości granicę pow. łomżyńskiego i kolneńskiego, płynąc przez wsi Krysiaki, Dęby, Klimki, Brzozowe, Gą ski, Szkwę i pod Kurpiewskiem uchodzi do Narwi z praw. brzegu. Długa 40 w. Ważniej sze strumienie bez nazwy, przyjmuje z praw. brzegu powyżej Dębów i z lewego powyżej Brzozowy, Skwa stanowiła granicę puszczy ostrołęckiej od nowogrodzkiej a na począt ku obecnego stólecia oddzielała departament płocki od białostockiego. Stary dokument krzyżacki nadaje tej rzece nazwę Ditwo ob. t. II, 475. 2. S. , nazwa dawana rzeczce Raciążnicy. Br. Ch. Skwańska puszcza, zwana później zwykle Myszeniecką, zajmowała część południowej pochyłości pojezierza baltyckiego, zawartą między rzekami Omulew, Rozogą, Skwą i Pissą i przyjmującą ich wody Narwią. Według Święcickiego Opis Mazowsza przebywały tu w końcu XVI w, żubry, jelenie, łosie, dzikie osły, dziki, kuny, pantery rysie zapewne, niedźwiedzie i wielkie mnóstwo pszczół. Gnieździły się tu sokoły używane do łowów i mnóstwo jarząbków. Rzeka Omulew płynąca przez puszczę obfitowała w ryby a między niemi w wyborne pstrągi. Skwarciszki, Skwortyszki, zaśc, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody, okr. wiejski Zamoszie, o 10 w. od gminy a 88 w. od Dzisny, ma 2 dm. , 30 mk. w 1864 r. 16 dusz rewiz. ; należała do dóbr Janowo, Romoerów. Skwarcówka, wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Rukojnie, okr. wiejski i dobra skarbowe Kiena, o 8 w. od gminy, 10 dusz rewiz. Skwarcy, wś nad rzką Tołstuchą, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Stańków, w pobliżu sioła Dobryniewo, ma 14 osad; należała niegdyś do br. kojdanowskie Skurwie Skutele Skuszkowa Skuszew Skurzyńce Skuryszenskaja go, później do domin. Stańków, Czapskich. Grunta szczerkowogliniaste, urodzajne. Skwarczyce, wś nad rz. Myszanką, w pow. nowogrodzkim. Ob. Myszanka, Skwarka 1. ws, pow. biłgorajski, gm. Majdan Sopocki, par. Tomaszów, leży śród la sów piaszczystych, ma 43 dm. , 512 mk. , 460 mr. Ludność rolnicza. 2. S. , pow. mazowiec ki, ob. Gąsówka S. Ks. S. S. Skwarne, wś, pownowomiński, gm. i par. Cegłów. W 1827 r. było 11 dm. , 72 mk. Skwarówka, rzeczka w pow. kijowskim, prawy dopływ Dniepru, do którego uchodzi między Bobrycą a Rosochowatką, pod wsią Chalepie. Skwarsk, wś nad Pronią, pow. czauski, młyn wodny. Skwary 1. Dąbrowe, wś i fol. , pow. płoń ski, gm. i par. Naruszewo, odl. 10 w. od Płoń ska, ma 10 dm. , 156 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 98 mk. W 1885 r. fol. Skwary Dąbrowe rozl. mr. 428 gr. or. i ogr. mr. 393, łąk mr. 27, nieuż. mr. 8; bud. mur. 2, z drzewa 17. Wś ma os. 20, mr. 250. 2. S. Troski, wś i fol. , pow. płoński, gm. i par. Naruszewo, odl 8 w. od Płońska, ma wiatrak, 6 dm. , 103 mk W 1827 r. było 9 dm. , 55 mk. W 1885 r. fol Skwary Troski rozl. mr. 316 gr. or. i ogr, mr. 283, łąk mr. 15, pastw. mr. 9, nieuż. mr 9; bud. mur. 2, z drzewa 13. Ws ma os. 7, mr. 10. Br, Ch, Skwarzawa 1. wś, pow. złoczowski, 15 klm. na płn. zach. od Złoczowa, 7 klm. na płn. zach. od urz. pocz. w Kniażem. Na płn. zach. leży Ostrowczyk Polny, na płn. wsch. Bużek, na wschód Bełżec, na płd. Kniaża st. dr. żel. , na zach. Bortków i Firlejówka. Wś leży w dorzeczu Bugu za pośrednictwem dwu potoków podążających do Ostrowczyka. Własność większa ma roli or. 492, łąk i ogr. 78, pastw. 146, lasu 47 mr. ; wł. mn. roli or. 1659, łąk i ogr. 686, pastw. 194 mr. W r. 1880 było 307 dm. , 1901 mk. w gminie, 6 dm, 66 mk. na obsz. dwor. 399 rz. kat. , 1521 gr. katol. , 44 izrael. , 3 innych wyznań; 956 Polaków, 1004 Rusinów, 6 innej narodowości. Paraf. rz. kat. w Białymkamieniu, gr. kat. w miejscu, dok. złoczowski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Jerzego, szkoła etat. jednokl. od 1856 r. z jęz. wykł. ruskim, kasa pożyczk. gm. z kapit. 198 złr. i młyn wodny o 2 kamieniach. 2. S. Nowa, wś, pow. żółkiewski, 7 klm. na płd. zach. od sądu pow. , st. kol. , urz. pocz. i tel. w Żółkwi. Na płn. leży Ruda Krechowska, na płn. wsch. Glińsko, na wsch. Skwarzawa Stara, na płd. Mokrotyn i Polany, na zach. Fujna i Krechów. Wieś leży w dorzeczu Bugu. Na płd. powstaje pot. Świnia i płynie na płd. wsch, do Skwarzawy Starej, przyjmując w obrębie wsi kilka małych potoków; na płd. od źródeł Świni powstaje w lesie polańskim prawoboczny jej dopływ pot. Rosochy i płynie na wschód głównie wzdłuż granicy. Płn. kraniec wsi przepływa pot Fujna. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie świni. Na płd. od uich grupa domów Zawady, na płn. zach. Kopań, na płn. Huta. Płd. zach. część wsi lesista las Polański z, , Kamienną Górą 404 mt. , znak triang. W r. 1880 było 197 dm. , 1087 mk. w gminie, 3 dm. , 42 mk. na obsz. dwor. 893 gr. katol. , 200 rz. kat. , 33 izrael. , 3 innych wyznań; 891 Rusinów, 197 Polaków, 55 Niemców. Par. rz. kat. w Żółkwi, gr. kat. w miejscu, dek. żółkiewski, dyec przemyska. Do par. należy Skwarzawa Stara. We wsi jest cerkiew i szkoła etat. jednokl. Znajdują się tu pokłady węgla brunatnego i kamieniołomy piaskowca. 3. S. Stara, ws, pow. żółkiewski, tuż na płd. od Żółkwi, Na wschód leżą Soposzyn i Macoszyn, na płd. Mokrotyn, na zach. S. Nowa, na pln. Glińsko i Żółkiew. Wzdłuż granicy płd. płynie Świnia. Na płn. wsch. , w lesie Zagumiennym, powstaje dopływ Świni i płynie na wschód do Soposzyna. W dolinie tego potoku leżą zabudowania wiejskie. Własn, większa tu i w S. Nowej ma roli or. 355, łąk i ogr. 149, pastw. 75, lasu 1680 mr. ; wł. mn. roli or. 1762, łąk i ogr. 842, past. 448, lasu 32 mr. W r. 1880 było w S. Starej 97 dm. , 558 mk. w gm. 235 rz. kat. , 315 gr. kat. , 8 izr. ; 489 Rusinów, 14 Polaków, 55 Niemców. Par. rz. kat. w Żółkwi, gr. kat. w S. Nowej. We wsi jest cerkiew. Obie wsi S. Nowa i Stara należały dawniej do dóbr Żółkiewskich i Sobieskich. Marya Karolina z Sobieskich ks. de Bouillon sprzedała je w r. 1740 Radziwiłłom. W rękopisie znajdującym się w Bibl. Oss. Nr. 2837 czytamy na str. 162 A. D. 1633 die 28 februarii. Cracoviae in comitiis coronationis. Ex actis metrices regni. Privilegium super villas regales, Krechów, Skwarzawa Nowa vulgo dicta Czajkowa Wola, Skwarzawa Stara etc. ad capitaneatum Javorovionse pertinentes Generoso, Vladislao Kazanowski, capitaneo crosnensi a Vladislao quarto rege collatum. Na str. 163 A. d. 1637 die 13 Januarii. Varsoviae. In actis metrices regni. Privilegium consensus ad cedendum de bonis regalibus Krechów cum praedis Kunin, Skwarzawa Nowa, Skwarzawa Stara etc. generosae Cristinae Naropińska, generosi olim Pauli Wojenkowski conjugi in personas generosorum Stadnickie conjugum a Vladislao IV rege statum. Na str. 156 A. d. 1640 die 12 maji. Varsoviae. In actis metrices regni. Privilegium consensus ad cedendum de bonis regalibus villarum Krechów, Skwarzawa Nowa, Sk. Stara etc. generosae Annae de Lewice generosi olim Alexandri de Żmigrod Skwarczyce Skwarczyce Skwarka Skwarne Skwarówka Skwarsk Skwary Skwarzawa Stadnicki conjugi in personam generosi Joannis Stadnicki filii a Vladislao IV collatnm. W lustracyi z r. 1661 i 1662 Rkp. Ossol. Nr. 2834, str. 223 czytamy Ta wieś na ćwierciach łanowych zdawna zasiadła. Poddanych w tej wsi było przed wojną 150; teraz tylko co na 4 ćwierciach siedzą 12. Drugie ćwierci pusto leżą. Czynszu z ćwierci łanu płacą po zł. 6 gr. 16 don. 9, co uczyni ze 4 ćwierci zł. 26 gr. 6. Owsa z ćwierci łanu dają półmiarek jeden miary jaworowskiej, co uczyni z łanu półmiarków 4, połmiarek rachując po gr. 15 zł. 2. Gromada tej wsi co rok płaci za krowę zł. 3 gr. 6. Jagnię jedno ze wszystkiej wsi na Wielką noc powinni oddawać. Poddani z tej wsi z ćwierci łanu dwa dni w tydzień od poranku do wieczora robić powinni. Powóz do rzeki Sanu jeden. Prząść z ćwierci łanu łokci 3. Stróżę nocną odprawują. Młyn przy tej wsi był, który od lat 12 spustoszał; dawano z niogo czynszu zł. 16 i teraz kładziemy zł. 16. W tej wsi pół łana roli wybranieckiego. Karczma w tej wsi była, teraz spustoszała, jednakże piwo z browaru dworskiego tam na szynk dają; kładziemy z niej prowentu do roku zł. 80. Granice ta wieś ma z Mokrotynem z jednej, z Macierzynem z drugiej, z Glińskiem z trzeciej, z Krechowem z czwartej strony. Suma prowentu z tej wsi facit 127 zł. 22 gr. Lu. Dz. Skwarzawka, potok, mylnie w opisie Ostrowczyka Polnego nazwany Złoczówką, po wstaje na tak zwanych Kruhach, po północnej stronie wsi Kniaża, pow. złoczowski, płynie na płn. zach. po wsch. stronie wsi Skwarzawy, następnie przez Ostrowczyk Polny, przy jąwszy tutaj od praw. brzegu mały przytok, zwany Mały potok, powstający z mokradeł połud. obszaru, między Ostrowczykiem, Skwarzawą a Bełzcem, poczem na półn. krańcu wsi łączy się z Bełzcem, uchodzącym poniżej Pie trycz do Bugu. Długość biegu 8 klm. Kruhy 248 mt. , Ostrowczyk 234 mt. npm. Dolina potoku podmokła, zabagniona. Br. G. Skwarzeja, pole na Drawsku, w pow. czarnkowskim. Skwarzyna, dok. Squarzyno, os, , w pow, niegdyś gnieźnieńskim, leżała już pustkami w r. 1567. Dobiesław z Jankowa odstąpił ją w r. 1393 klasztorowi trzemeszyńskiemu Kod. Wielkop. , n. 1932. Skwerblis, rzka w pow. rossieńskim, przepływa pod mkiem Korklany. Skwieranie, ob. Skwierawy. Skwierawskie Błoto, niemiec. Squirawer Bruch, moczary w pow. kościerskim, pod wsią śluzą; przez nie płynie Czarna Woda. Skwierawy, 1710 Skwieranie, niem. Squirawen, wś włośc, wydana lemanom na mocy przyw, królewskich z r. 1662, 1663, 1665 i 1750 pow. kościerski, st. p. Wygoda, par. kat, Lipusz; zawiera 5 włośc. posiadeł i 10 zagrod. ; 1008 ha 18 lasu, 8 łąk, 287 roli or. . W 1885 r. 19 dm. , 34 dym. , 173 mk. kat. ; szkoła kat. Mesznego płaciła wieś 1710 r. 4 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 13. R. 1661 nadaje tenutaryusz parchowski Stanisław von KuxSolikowski przywilej dla Adama Oller i potomków na połowę posiadła lemańskiego, które dzierżył już jego ojciec Benedykt Oller. Wolno mu latowym niewodem na jeziorku ryby łowić i majątek ten sprzedać; płaci 20 fl. pols. czynszu, 1 pokow miodu, dostarcza 3 podwody do Gdańska i czyni inne zwykłe powinności ob. Zeitschr. d. Westpr. Ges. Ter. , XV, str. 120. Skwierczyn 1. Lacki, fol. , pow. siedlecki, gm. Tarków Wielki, par. Paprotna, ma 16 dm. , 86 mk. , 460 mr. W 1827 r. 12 dm. , 40 mk. 2. S. Ruski ws i fol, pow, sokołowski, gm. Repki, par. Wyrozęby, odl. 14 w. od So kołowa a 10 w. od Bugu, ma 17 os. , 24 dm. , 226 mk. W 1827 r. 22 dm. , 133 mk. Wieś składa się z 17 osad i ma 268 mr. 1876 r. . Fol. S. ma ogr. warzyw. i owoc. 7 mr. 17 pr. , gr or. 307 mr. 117 pr. , łąk 73 mr. 96 pr. , wód 2 mr. 137 pr. , nieuż. 5 mr. 231 pr. , lasów 375 mr. 26 pr. , w ogóle 784 mr. 195 pr. a z awul sem Ostrówek 221 mr. 136 pr. całe dobra S. obejmują 1006 mr. 31 pr. 1885 r. . Pło dozm. 10pol. ; bud. mur. 4, drewn. 21. Dobra te należały do Zembrzuskich, od r. 1822 są własnością Podczaskich. L. Cz. Skwieryki, dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Kamieniec Żyrowicki, o 13 w. od Brześcia. Skwierzna i Skwierzyna, ob. Skwirzyna, Skwiła, Skwila al. Kwiła, Kwila, rzeczka w pow. proskurowskim, prawy dopływ Smotrycza. Bierze początek powyżej wsi Niemierzyniec, mija tę wieś, przepływa w kierunku południowym pod Dachnówką, Andrzejówką, Wygnanką, Kumanowem, Lepibokami, Rydką, Weselcem, Żurawlińcami, Kaletyńcami, Szyszkowcami i pod mkiem Kuźminem ma ujście a właściwie łączy się z rzką Bołocistą. Przybiera rzkę Skorę. Właściwie nie uchodzi do Smotrycza, lecz daje mu początek, połączywszy się z rzeczkami Wierzchówką a następnie Pisią i Trościanicą w mku Gródku. Skwira, Skwyra, w dok. Skwir horod, Skwir horodyszcze, mto powiatowe gub. kijowskiej, nad dużym stawem, utworzonym z połączenia się rzeczek Skwiry i Selczynówki, pod 49 43 59 płn. szer. i 47 21 8 wsch. dłg. , w okolicy słynącej z urodzajności. Sadyba miejska rozpościera się na zwolna zsuwającej się ku brzegom stawu pochyłości. Miasto licho zabudowane. Oprócz cerkwi i kościoła katolickiego wyróżnia się z budynków muro Skwarzawka Skwarzeja Skwarzyna Skwerblis Skwieranie Skwierawskie Skwierawy Skwierczyn Skwieryki Skwierzna Skwiła Skwira Skwarzawka wanych jeden tylko rządowy gmach więzienny turemnoj zamok. Sądy i policya mieszczą się w domach drewnianych. Miasto w ogóle posiada obszaru 4665 dzies. , w lej liczbie 4500 pod sadybami miejskiemi. Ma 777 dm. , 16, 707 mk. w 1887 r. , w tej liczbie 6315 prawosł. , 528 katol, 9 protest. i 8854 żyd. W 1880 r. rozchody miasta wynosiły 15, 700 rsr. Handel i przemysł nieznaczny. W 1880 r. było w mieście 16 fabryk, zatrudniających 100 robotn. i produkujących na 194, 593 rs. Z rzemiosł bardzo rozwinięte czapnictwo. Przechodzi tu trakt pocztowy do Berdyczowa na Rużyn i Białopol, do Lipowca na Bosybrod i Andruszówkę. Jost tu stacya pocztowa i telegraficzna, apteka; odbywa się 16 jarmarków na rok. W mieście cerkiew soborna, murowana, i parafialna p. w. św. Anny, drewniana. Pierwsza zbudowana w 1810 r. , druga w 1790 r. Skwira swym początkiem zdaje się sięgać bardzo dawnych czasów. Przemawia za tem hramota księcia kijow. Aleksandra Olelka Włodzimierzowicza 1443 1455, mocą której zatwierdza Michałowi Połowcowi ze Skwira Rożynowskiemu posiadania przodkowszczyzny, a którą jak się hramota wyraża trzymał już pół wieku ojciec rodu Połowców ze Skwira Rożynowskich Tuhorhan. Ten znany z dziejów wódz Połowców, żył w XI w. i tem się upamiętnił, iż swemi barbarzyńskiemi napadami straszliwie niszczył Ruś. Światopełk, w. ks. kijowski, chcąc zjednać sobie wroga, pojął za żonę jego córkę i wtedy prawdopodobnie nadał swemu teściowi Skwir i Rożny te ostatnie za Dnieprem, od których to posiadłości potomkowie Tuhorhana zaczęli używać nazwy rodowej Połowców ze Skwira Rożynowskich. Zawiódł się jednak poniekąd w swej rachubie Światopełk, Tuhorhan bowiem nie przestał najeżdżać jego posiadłości, i tak w 1098 r. obiegł Pereasław, aż w nieszczęśliwej dla siebie z Rusinami, utarczce zginął wraz z synami i kilku znakomitszymi Połowcami. Nad zwłokami Tuhorhana usypano w polu mogiłę, ale Swiatopełk przeniósł następnie zwłoki teścia do Kijowa i pogrzebał je w Berestowie. Tuhorhan atoli, jak się to okazuje z pomienionej hramoty ks. Olelka, miał jeszcze syna Karymana, który, dzięki zapewne szwagrowstwu swemu ze Światopełkiem, utrzymał się przy nadanych ojcu swemu dobrach Skwirze i Rożnach; lubo zawsze, jak to wnosić można z jego imienia, był poganinem i dopiero syn jego Roman przyjął chrzest św. Ten to Roman prawdopodobnie założył, obok Skwiry, Romanówkę i on to za potwierdzeniem Włodzimierza Monomacha następcy Światopełka na w. ks. kijowskiem obdarzył kitajowski monaster w Kijowie prawem pobierania myta od ludzi kupieckich na grobli w Wecie pod Kijowom ob. Dekret tryb. główn. lubelsk. w 1606 r. potwierdzający wzmiankowano myto, nadano od Rożynowskich monasterowi kitajowskiemu, w Kijew. Eparch. Wiedom. , z 1861 r. . Gdyby ów przywilej ks. Olelka, na który tu powołujemy się, mógł być uważanym za niepodejrzany, to byłby on w istocie śladem najdawniejszej ziemskiej posiadłości z okresu Rusi waregskiej. Wodług tego przywileju obszar majątków rożynowskich już w tej epoce był nader znaczny; skupiony aż w trzech różnych miejscowościach, tworzył trzy odrębne dzielSkwir albo Polowieczyzna stanowiło nice. stepowe dziedzictwo, Micko Radomyśl poleskie, a Rożny leżały w Siewierszczyznie za Dnieprem. W skład Skwiry czyli Polowioczyzny wchodziły Trylosyn Trylisy, Janiatyn Jahniatyn i Faszczowo Chwastów. Poleskie włości obejmowały w sobie; Micko Radomyśl, Sławów z Nadberestyńcem, Rudnię, Kocorów, Wielice, Ochotów i ziemię świętoszycką. Zadnieprskich zaś dóbr kompleks składał się z Rożnów, Krechowa, Osowy, Świetilnowa, Bordowa, Ostrowca, Rakowa, Warna, Wołozowa, Nieżyna, Dorohina z puszczami wszystkiemi, począwszy od Desny po Udaj i Oster oraz z Wysohora i z oddziału Sosnowskiego. Rożynowscy byli pono jedynym miejscowym rodem, co ze straszliwego zatopu mongolskiego 1240, jakiemu cała Rus południowa uległa, wybrnęli cało, i już za czasów litewskich widzimy ich w usługach u ks. Olgierdowiczów kijowskich. I tak Włodzimierzowi Olgierdowiczowi służy Jerzy Iwantycz Połowiec ze Skwira Rożynowski, a potem synowi tegoż ks. kijowskiego Olelkowi służy syn Jerzego Michał. Olelko Włodzimierzowicz w wyżej nadmienionej hramocie a która służy nam za źródło zasadnicze do opowieści o Rożynowskich, nie tylko że Michałowi prawo na posiadanie przodkowszczyzny jego przyznał i odnowił, zatwierdził mu również w całości wszystko to co ojciec jego Włodzimierz Olgierdowicz ojcu Michała Jerzemu był nadał dwór Solomiec w Kijowie, ale nadto i sam jeszcze obdarzył go hojnie licznemi posiadłościami, a to z tej racyi że przodek pana Michałów słowa przywileju, przyłączywszy się do naszego przodka, wiarę krzepko zdzierżał, i nieprzyjaciół hospodarstwa naszego wojował i wszystkie przodki pana Michałowo i Michał sam także dobrze służył, nie litując zdrowia i majętności swej. Nowe nadane przez Olelka Michałowi Rożynowskiemu dobra składały się z dworu Wołodymirki, i obapuł Sowki rzeczki, ze wszystkiem co do tego należy a w Polesiu na Zwizdeni Zdwiżu, i Teterewie, z Feniewicz, Tryhubowicz, Koleńca, Trudy Skwira Skwira nowicz, Mikulicz, Chilimonowszczyzny ze wszystkimi ziemiami, z danią i gony bobrowymi, tudzież z Hulanik Motowidłówki na Stubnie i Hiobowa na Rpeni Irpieniu. Niebawem wszakże napad Mendligireja 1483 jak z całego kraju, tak i z dóbr Połowców wielką uczynił pustynię. W skutek tego Jacek ze Skwira Połowiec Rożynowski, syn Michała, przesiaduje w Sławowie koło Żytomierza, jako ocalałym od zniszczenia. Ze Skwiru, Romanówki, Hulanik, Faszczowa i innych i śladu nie zostało. Były to odtąd puste uroczyska. Ale na domiar niedoli Jackowi Rożynowskiemu, tak zniszczonemu na mieniu, Tatarzy uprowadzili w niewolę syna Demiana. Mamy przed sobą testament Jacka z r. 1516, w którym prosi swego wuja Iwana Niemierzyca i Jordana Skobiejkę, ażeby po śmierci jego przyjęli w opiekę majętność jego i dzieci małoletnie Temionka syna i córkę Owdohię, a syna starszego Demiana wykupili z ordy, jeżeliby zaś groszy gotowych nie było mówi on, tedy p. Niemirycz ma groszmi swoimi założyć imienie Sławów, a jeśliby i tych pieniędzy było za mało, to niech i drugie imienie zastawią, tylko syna niego niech wykupią; każe siebie chować w cerkwi św. Michała Złotowierzchiego, i na tę cerkiew odpisuje grunt swój koło Kijowa; w końcu dodaje, że jeżeliby w sieroctwie synowie jego pomarli, to wszystką majętność swoję zapisuje p. Iwanowi Niemierzycowi, z tem jednak, ażeby córkę jego Owdohię i siostrę Oksanę za mąż dając, wywianował. Synowie Jacka poumierali zamłodu, a spadkobiercą dóbr po wygasłych Rożynowskich został na mocy jego testamentu Iwan Niemierzyc. Jednakże większa część tych dóbr, niewiadomo jaką koleją, odpadła i poprzechodziła w obce ręce, tak że Iwan Niemierzyc został tylko dziedzicem jednego Sławowa z Nadberestyńcem. Syn jego Józef Niemierzyc pokusił się o odebranie dóbr nieprawnie rozdrapanych; w tym celu wyjednał u Zygmunta Augusta d. 22 stycznia 1568 r. przywilej wydany w Wołożynie, mocą którego potwierdził mu spadek i dziedzictwo dóbr po wygasłych Rożynowskich. Posiadłości te jednak opuszczone i odpadłe już oddawna, inni pozajmowali. I tak Skwir zagarnęła Białocerkiewszczyzna, Hlebów posiadł Bohusz Hulkiewicz, Trudynowicze przeszły do Juchnowiczów, Mikulicze do monasteru kryłowskiego, Hulaniki zostały własnością Iwaszkiewiczów a Micko przeszło do rąk archimandrytów pieczarskich; dobra zaś zadnieprskie wszystkie prawie weszły w skład ststwa ostrskiego. Józef Niemierzyc przeto, nie mogąc przełamać trudności w odzyskaniu naruszonego spadku, zaniechał go dochodzić i dopiero wnuk jego Stefan wznowił na nowo proces o sukcesyę nic doszłą, ale wytoczywszy sprawę archimandrytom pieczarskim 1616 r. o Micko, przegrał ją ob. Radowyśl, Tymczasem S. , wcielona do ststwa białocerkiewskiego, długi czas leżała pustem uroczyskiem, nazywanem Skwir horodyszczem i tylko drugie podobno brzmiące miejsce Skwiranka, położone w obszarze dóbr Trudynowicz, wskazywało, że te dwie miejscowości, choć dalekie od siebie, tworzyły niegdyś jedne dziedziczną całość, pod jednymi i tymi samymi właścicielami zostającą. Za czasów Zygmunta III rząd dołożył starania, aby pustki ukraińskie jak najrychlej zaludnić, albowiem z ludnością mnożyła się i obrona kraju. Jakoż Zygmunt III nie szczędził rozdawnictwa ziem pustych osobom rycerskiego stanu. Wydzieliwszy tedy z Białocerkiewszczyzny S. i Romanówkę, nadał je w 1592 r. Mikołajowi ks. Rużyńskiemu za rycerskie zasługi. Ale ten umarł wkrótce i nie zasiedlił Skwiru. Tymczasem i następcy kniazia Mikołaja, co z kolei trzymali po nim ststwo romanowskie ob. Romanówka, nie zdobyli się na osiedlenie opustoszałego uroczyska i dopiero w 1615 r. Zofia z Korabczejowskich kn. Rużyńska, która po mężu swym Romanie Rużyńskim za konsensem królewskim otrzymała Romanowszczyznę, pierwsza zasiedliła i inne w ststwie wioski, z wyjątkiem tylko Romanówki jednej, którą już mąż jej kn. Roman na nowo zasiedlił, uczyniwszy z niej stolicę administracyjną całego ststwa. W 1615 r. te nowo powstające osady zrujnowane były przez Tatarów; ludność ich w części została wybrana, w części schroniła się do lasów. Rewizya ststwa romanowskiego z 1616 r. tak się wyraża o świeżo zaludnionej Skwirze liczy ona 30 osiadłości; powinności i podatków żadnych niemasz, z powodu 30letnich swobód, a potem powinna będzie płacić takie jak Romanów. Rewizya zaś z r. 1662 tak o tejże Skwirze mówi to mczko do Romanowa należy, siedem lat jak poczęło osiadać; ma jeszcze wolności na lat 23; powinności żadnej nie odprawują względem słobody. Wsie Buki i Stroków, te wsie przedtem ciągnęły do Skwiry, które teraz wniwecz, tak jako i drugie, przez obóz i Tatary zniosione są. Około tego czasu w S. , jako w miasteczku osad zającem się na prawie magdeburskiem, został też ustanowiony magistrat, wójt, burmistrz i rajcowie. Około 1627 r. , za konsensem królewskim i prawem wlewkowem, zostaje ststą romanowskim Samuel Łaszcz. W 1633 r. tenże Łaszcz miał zatarg z mieszczanami skwirskimi. W 1643 r. wydzierżawiał S. od Łaszcza Stefan Lew. Samuel Łaszcz miał z nim proces o niepostępienie według kontraktu. Zarzucał mu Łaszcz iż Skwira lasy, dąbrowy popustoszył i przyjaciołom rą bać dozwalał Xiąg ziems. i grodz. w magi stracie kijow. znajdujących się regestr. Podczas wojen za czasów Chmielnickiego Stefan Lew, dzierżawca Skwiry, bronił zamku w Machnówce, ale popadłszy w zasadzkę, postrzelony, ledwie życie uniósł a zamek dostał się w ręce Kozaków ob. Machnówka, Skwira została zajętą przez Kozaków. Stała tu ich sotnia pod wodzą Parchoma Panaćka. Wkrótce potem Kozacy wraz z Tatarami 1650 r. spustoszyli ze szczętem wsie starostwa Stroków, Buki, Bakożyn i Czubińce Op. akt. knig kiew. centr. archiw. , Nr. 19, str. 40. Po Łaszczu został ststą romanowskim Aleksander Zamoyski; ale ten ststwo odstąpił Chodorowskiemu, który z powodu wojen nie mógł utrzymać się przy ststwie. W ciągu tychże wojen S. zupełnie opustoszała, tak samo i całe ststwo; ludność jego wyginęła w bojach, albo wyniosła się za Dniepr. Wprawdzie w r. 1659, zaraz po ugodzie Hadziackiej, kozak Kowalewski otrzymał był prawem dożywotniem Romanowszczyznę Vol. Leg. , IV, f. 304, ale w skutek zamieszek i opustoszenia posiadł był on ją zaczej z tytułu tylko niż z rzeczy. Wkrótce pustki te zagarnął Palej i dopiero po upadku tego ostatniego Romanowszczyzna znowu zaczęła podlegać władzy starostów. W 1713 r. król August II nadał prawem dożywotniem Skwir horodyszcze, Buki, Bakożyn, Stroków, Romanówkę, Żydowce, Czerniawkę i Koszlaki po śmierci kniazia Rużyńskiego do dyspozycyi królewskiej przypadłe Kazimierzowi Steckiemu, kaszt. kijows. Ale za rozejściem się tak zwanej wolnicy Palejowej, osady ststwa znowu się w pustki poobracały, a pomiędzy temiż i Skwira. Stecki wziął tedy ststwo nie tylko puste, ale jeszcze w proces z dziedzicami Pawołoczy ks. Lubomirskimi uwikłane ob. Buki. Kaz. Stecki umarł w dziedzicznym swoim Kustynie na Wołyniu w 1748 r. Pisał się on na Steczance, Kustynie, Iwańczycach i Ilińcu. Panegirysta jego może idąc za rodzinnem podaniem uważa ród Steckich za odnogę Rużyńskich ob. Tajemnica pochwał etc. kazaniem na pogrzebie JW. Jmci Pana Kaz. Steckiego, Kasztel. Kijow. , Romanowskiego, Dymirskiego ststy wyjawiona przez ks. Kantego Ma tyaszkiewicza zak. S. F. Reg. Obser. kaznodzieję 1749 d. 18 czerwca. Po Steckim został ststą romanowskim Antoni de Ossa Ożga. Ten dopiero tak ststwo całe jak i S. z gruntu na nowo zaludnił. Według lustracyi z 1765 r. w mczku liczyło się chałup 124; chałup libertowanych 8, słobodzianów i kozackich 38, żydów osiadłych 51. Młynów 2. Żydzi miasteczka należeli wtenczas do kahału ostrogskiego i w 1764 r. zapłacili pogłównego na wojsko Rzpltej 300 złp. ob. Dyspartyment pogłównego na sejmie anni 1717, względem summy dobrej monety 110, 000 na wojsko polskiego zaciągu uchwalonej, przez starozakonnych wierników ułożony, Skarbowi koron. podany, a przez Skarb dla wiadomości publicznej przedrukowany i za teraźniejszy rok 1763 na rathy anni 1764 wojsku przez assygnacyę wydany. Tymczasem granic na nowo urządzającego się ststwa nie szanowano ludzie wołodarscy gwałtownie aż pod samą Skwirę granicę swą rozciągnęli. Podobnież i od Białejcerkwi oraz Pawołoczy S. miała granicę niespokojną, ztąd spory i zajścia. Lustracya z 1789 r. mówi, iż w mieście S. dwor był słomą pokryty, wałem i fosą otoczony, w samem zaś mieście znajdowało się domów należących do chrześcian 160, do żydów 37. Kiedy prawo o miastach zapadło na sejmie czteroletnim, Stan. August w 1791 r. dał S. przywilej renowacyjny. Przywilejem tym odnowiono miastu tomu nie tylko dawne jego przywileje, ale nadto zaopatrzono je w nowe prawa i swobody. W tymże jeszcze roku 1791 d. 1 sierpnia sławetni mieszczanie S. złożyli sejmik obiorczy. Sesye zagaił sławetny Mikołaj Cymbał, mieszczanin i obywatel skwirski. Na dyrektora obrad uprosili mieszczanie Antoniego Rybińskiego, kasztelana owr. , a do pomocy mu jednomyślnie wybrali na asesorów Józefa Berezowskiego, łowczego halickiego, Wacława Niewiadomskiego, porucznika w. ks. lit. , ks. Grzegorza Łapińskiego, dziekana wołodarskiego, i Dyonizego Łochowskiego, subdelegata grodz. owr. Wreszcie do Żytomierza dla elekcyi sędziów apelacyjnych i plenipotentów na dzień 10 t. m. i roku wybrali sławetnych Jana Kondratenka i starszego rajcę Michała Petrenka, mieszczan skwirskich, dając im moc stawienia się w m. Żytomierzu w imieniu m. Skwiry i użycia władzy zupełnej we wszystkich okolicznościach, deputatom właściwej, domieszczenia w instrukcyi osobnej żądań m. Skwiry Arch. J. Z. R. , cz. V, t, I, str. 514. Po rozbiorze Rzpltej S. w 1795 r. wyniesiona do rzędu miast powiatowych, zaczęła się porządniej zabudowywać. Otrzymała herb przedstawiający bramę miejską rozwartą. Ostatnim starostą romanowskim był ks. Józef Lubomirski, od którego całe ststwo w dzierżawie trzymał Floryan Zaleski. W 1798 r. nastąpiło pomiędzy policyą a magistratem tutejszym dość poważne starcie, bo wśród ogólnego udziału ludności. W skutek czego sprawnik Kraśnik i horodniczy Nikityn zostali z miejsc wydaleni, a wójt Zakutny otrzymał tylko naganę. Oprócz wójta Fedora Zakutnego stanęli na czele tego zaburzenia burmistrzowie Jakow Kondratenko i Dymitr Własenko, tudzież raj cowie Mikołaj Cymbał, Michajło Mulnik i, Ułas Konstantynenko ob. Bunt Skwirskoho, magistrata, w Kiew. starinie, 1888. W 1811 r. wszystkie osady starostwa romanowskiego, oprócz S. , zostały przez rząd rozprzedane osobom prywatnym. Pobyt władz administra cyjnych i sądowych przyczynił się do wzro stu miasta. Przy sądzie była palestra. W r. 1865 stanął tu kościół katolicki, murowany, filialny par. Pawołocz, wzniesiony kosztem ks. Cecylii z Morzkowskich Radziwiłłowej. W jednym z bocznych ołtarzy znajduje się obraz św. Jana z Nepomuk, malowany przez Leonarda Straszyńskiego. Dokoła S. , szcze gólnie na równinie ciągnącej się ku Białocer kwi, znajduje się mnóstwo wałów, okopów, szańców i mogił. Odkopują tu często staro żytne popielnice, ułamki zbroi i oręża. W sa mej S. przed laty znaleziono srebrno naczy nia z powyrzynanemi zgłoskami, które sprze dano na przetopienie. Niedaleko miasta prze chodzi wał nazwany Żmijowy, wysoki na 2 sążnie, długi na 20 w. ; idzie on przez Kazimirówkę, Domontówkę, mimo Pustowarni, wcho dzi następnie w granice pow. wasylkowskie go, do wsi Stadnicy. Katolicki dekanat skwir ski, dyecezyi łuckożytomierskiej, składa się z 9 parafii, położonych w pow. skwirskim, a mianowicio Różyn, Wołodarka, Dodowszczyzna, Nowosielica, Topory, Borszczahówka, Pawołocz, Wczorajsze i Chodorków. Liczy 12, 019 wiernych. Edward Rulikowski, Skwirski powiat, utworzony w 1797 roku a w 1805 5 r. powiększony przez przyłączenie pow. machnowskiego, położony jest w zachodniej części gub. kijowskiej; graniczy na północ z pow. radomyskim i kijowskim, na wschód z wasylkowskim, na południe z taraszczańskim, na zachód z berdyczowskim i gub. wołyńską. Podług wymiarów pułkow. Strelbickiego zajmuje 67, 57 mil al. 32701 w. kwadr. , podług zaś pomiarów wojennotopo graficznych 66, 94 mil al. 3238, 9 w. kwadr. Odnośnie do własności, z ogólnej przestrzeni powiatu, obejmującej podług danych z 1888 r. 330, 799 dzies. , należy 132, 671 dz. do włościan, 187, 280 dz. do właścicieli większej posiadłości z tego 65, 126 dz. w dzierżawie, 6164 do cerkwi, 115 dz. do skarbu i 4569 dz. do mta Skwiry. Powierzchnia powiatu, zlekka pochylająca się od zach. ku wschodowi, zajmuje, po powiecie berdyczowskim, najwynioślejsza część gubernii; średnia absolutna wysokość wynosi 700 735 stóp. Pod względem geognostycznym powiat należy do formacyi granitowej, zajmującej całą południową część gubernii kijowskiej. Powierzchnia poprzerzynaną jest głębokiemi dolinami rzecznemi i jarami. Glebę stanowi przeważnie gruba warstwa tłustego czarnoziemu. Pod względem urodzajności gruntu powiat zajmuje pier wsze miejsce w gubernii kijowskiej. Cała po wierzchnia powiatu należy do dorzecza Dnie pru, przedstawicielami którego są w części połudn. rz. Roś, w środkowej Irpeń, w pół nocnej Zdwiż; dwie pierwsze bozpośrednio uchodzą do Dniepru, ostatni zaś do Teterewa dopł. Dniepru. Z dopływów Rosi ważniej sze Berezanka, Skwira i Rastawica, z dopły wów zaś Irpeni Unawa, Biełka i Krywlan ka. Żadna z rzek przerzynających powiat nie jest ani żeglowną, ani spławną; przy nie których wsiach rzeczki, zagrodzone tamami, rozlewają się w stawy. Jeziór nie ma wcale; błota, w ogóle bardzo nieznaczne, spotykają się wyłącznie w dolinach rzek. W lasy, prze ważnie liściaste, powiat jest bardzo ubogi; w 1867 r. zajmowały one zaledwo 26, 000 dz. , t. j. 10 ogólnej przestrzeni. Według da nych z 1887 r. było w powiecie bez miasta 188, 809 mk. wraz ze Skwirą 204, 526 mk. , w tej liczbie 162, 221 prawosł. , 6, 280 katol. , 280 rozkol. , 66 protest. i 19, 962 żyd. W 1868 r. było w powiecie 110 cerkwi 16 murow. , 9 kościołów katol, klasztor katol. , 4 synagogi, 13 domów modlitwy żydowskich. Pod wzglę dem administracyjnym powiat dzieli się na 3 okręgi pol. Wołodarka, Pawołocz i Chodor ków oraz 16 gmin Antonów, Babin, Browki, Chodorków, Czubińce, Komin, Łuczyn, Parchomówka, Pawołocz, Popielnia, Romanówka, Rużyn, Topory, Wierzchownia, Wołodarka i Worobiówka. Gminy te obejmują 157 okrę gów starostw wiejskich i 201 miejsc zamie szkałych, mających w ogóle 27, 419 dm. Pod względem sądowym powiat rozdzielony jest na 4 okręgi sądów pokoju w Skwirze 1 i 2 okr. , w Chodorkowie i w Pawołoczy, oraz na 3 rewiry Inkwirentów sądowych w Skwirze 1 i 3 rewiru i w Chodorkowie. Oprócz Skwi ry w powiecie znajduje się 10 miasteczek Bor szczahówka, Chodorków, Komin, Nowochwastów, Pawołocz, Romanówka, Rużyn, Sokol cza, Wczorajsze i Wołodarka. W 1847 r. by ło 165 miejsc zamieszkałych 1 miasto, 8 mia steczek, 99 siół i 57 wsi. Mieszkańcy zajmują się wyłącznie rolnictwem, hodowlą bydła i po części pszczelnictwem. W 1869 r. było w po wiecie 24 fabryk i zakładów przemysłowych 1 fabr. sukna, 1 garbarnia, 6 cukrowni, 12 gorzelni, 1 browar piwny, 2 fabr. wyrobów garncarskich i 1 cegielnia. W 1880 r. liczba fabryk wzrosła do 34; zatrudnialy one 2819 robotników i produkowały za 4, 044, 730 rs. W kampanii 1888 r. było czynnych 7 fabryk cukru, które przerobiły 735, 375 berkowców buraków. Marszałkami powiatu byli Kajetan Proskura Szuszczański 1807 r. , Aleksander Podhorski 1809 1812, Stanisław Zaleski h. Lubicz 18121817. J. Krz. Skwira Skwirzyna Skw Skwirka Skwirce Skwiranka Skwirańce Skwiram Skwiram, ob. Chwirama i Quiram. Skwirańce, wś włośc. nad rz. Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino, okr. wiejski Pawłowo, o 26 w. od Wilna, ma 4 dm. , 43 mk. kat. Należy do dóbr Wilkiszki, Dmochowskich. Skwiranka, opustoszałe sioło na prawym brzegu Teterewa, we włości iwankowskiej, t. j. w dziejszym pow. radomyskim, na połud, od mka Iwankowa. Wchodziła w skład dóbr iwankowskich, Koniecpolskich ob. t. III, 314. Skwirce, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiej. i dobra Bernowiczów w 1864 r. Czerniewicze, o 24 w. od Dzisny, ma 9 dm. , 98 mk. w 1864 r. 38 dusz rewiz, . Skwirka, u Pochilewicza mylnie Skwira, rzeka w pow. skwirskim, lewy dopływ Rosi, do której uchodzi między rz. Berezanką a Ra stawicą, pod wsią Skwirką. Płynie w kierun ku wschodnim od Krzywoszyiniec, przez Capówkę, Selezenówkę, Skwirę, Kamienną Gro blę, Pustowarówkę i Jabłonówkę. Długa około 40 w. , przybiera, oprócz pomniejszych rucza jów, od praw. brzegu w Skwirze strumień od Kazimierzówki i Domontówki Dowmontówki i pod Pustowarówką strumień od Tchórzówki, od lewego zaś brzegu strumień Urwichwost od Zacharyny i pod Kamienną Groblą stru mień od Zołotuchy. J. Krz. Skwirka al. Skwirki, wś przy ujściu rzki Skwirki do Rosi, pow. skwirski, na pograniczu pow. wasylkowskiego, w 1 okr. pol. , gm. Skwira o 22 w. , ma 468 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 443 mk. i 2200 dz. Posiada cerkiew murowaną, p. w. Archanioła Michała, wzniesioną w 1821 r. , na miejsce dawniejszej z 1730 r. i uposażoną 75 dz. ziemi, O dawniejszej cerkwi czytamy w wizyt. dziekana tetyjowskiego z 1741 r. , że była dębowa, snopkami pokryta. Do par. należy wś Horodyszcze. O dawności osady świadczy znaczna liczba do 100 mogił, rozrzuconych po polach, oraz ogromne wały, w wielu miejscach uszkodzone. Podług miejscowego podania wały te miały do 400 sażeni długości i uwieńczone były dębowym częstokołem; z zamczyska przeprowadzone było przejście podziemne do rz. Skwirki, wykute w skale. W środku wałów miała znajdować się cerkiew drewniana i studnia, ślady których okazują. Nadto około 1840 r. znaleziono we wsi w ziemi dwie urny, z resztkami kości ludzkich. S. wchodziła dawniej w skład ststwa skwirskiego. Na początku XVIII w. wymieniona jako wchodząca w skład klucza Wołodarka ks. Wiszniowieckich. W 1781 r. wymieniona jest w liczbie dóbr pojezuickich kolegium bracławskiego, przeszłych na fundusz edukacyjny. Posesorem jej był wówczas Antoni Wieczfiński, podsędek kijowski; intraty czyniła 2179 złp. 26 gr. ciążyła na niej suma 18, 000 złp. , oparta na dobrach Fi lipów w pow. żytomierskim wojew, kijow skiego. Przy sprzedaży w 1814 r. zawaro wano opłatę roczną po rs. 100 na utrzymanie szkół. W 1863 r. S. należała do Jana Pod górskiego. J. Krz, Skwiroszewo, pow. gnieźnieński, ob. Skiereszewo. Skwirtne, wś, pow. gorlicki, leży w górach nad potokiem uchodzącym do Zdyni dopł. Ropy, zbudowana w zwartej dolinie, na wznies. 460 mt. npm. Dolinę zamyka od zach. pasmo wzgórz tworzące dział wodny między Ropą a Zdynią, ze szczytami Międzyryczna 628 mt. i Hańczowa góra 321 mt. , od wsch. zaś niższe wzgórze ze szczytem Baszne 594 mt. . Dział poboczny między Skwirtnym pot. a Regetowką, na płd. od wsi sięga 522 mt. i tworzy granicę połudn. między tą wsią a Regetowem Wyżnym. Najbliższemi osadami są na płn. Kwiatoń, na zach. Hańczowa a na wsch. Smerekowiec. Par. gr. kat. w Regetowie Wyżnym. Wś składa się z 60 dm. i 408 mk. , 397 gr. kat. i 11 izrael. Pos. mniej. ma 709 roli, 243 łąk, 203 past. i 185 mr. lasu. Gleba tu jest zimna, nieurodzajna i kamienista. Skwirzowa al. Skwierzowa, 1510 r. Squerzowa, 1578 r. Sekwierzowa, wś i fol. nad rz. Koprzywianką, pow. sandomierski, gm. Ło niów, par. Sulisławice, odl. 21 w. od Sando mierza, posiada młyn wodny, 18 dm. , 138 mk. W 1827 r. 7 dm. , 94 mk. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 236 gr. or. i ogr. mr. 115, łąk mr. 21, past. mr. 36, lasu mr. 42, nieuż. mr. 22; bud. mur. 1, drewn. 11; las nieurządzony, Wś S. os. 11, mr. 97. Długosz nie wymienia S. w opisie par. Sulisławice. W 1578 r. Wol ski płaci tu od 2 osad. i 1 2 łanu Pawiński, Małop. , 168. Br. Ch, Skwirzyna al. Skwierzyna, Skwierzna, niem. Schwerin an der Warthe, w dok. Squeryn, Skwerin, Skwierzim i Zwerin w r. 1312, Nowa Squerin r. 1313, Zweryn r. 1315, Swyryn r. 1390, Skwirzyna r. 1458, Skwyrzyna r. 1493, miasto powiatowe przed r. 1887 w pow. międzychodzkim, na lew. brzegu Warty, przy ujściu Obry, o 29 klm. na zachód od Międzychodu, o 95 klm. na zach. północ od Poznania. Leży w nizinie, wznies. 29, 8 mt. npm, , na bitym trakcie poznańskoberlińskim, ma 2 kościoły katolicki i protestancki, synagogę, gimnazyum, ratusz, st. tel. , urz. pocz. pierwszorzędny, 4 lekarzy, aptekę, weterynarza, adwokata, 531 dm, 6403 mk. i 4 jarmarki do roku. Jest siedzibą władz powiatowych, urzędu stanu cywilnego, sądu okręg. , komisarza polic, urz. celnego i nadleśnictwa królewskiego. Z miasta wychodzą bite trakty 1 na Pniewy do Poznania, 2 na Międzyrzec Skw do Świebodzina i 3 na Kistrzyn al. Kościerzyn do Berlina. Najbliższa st. dr. żel. o 17 1 3 klm. w Santoku. Stary gościniec wiedzie do Murzynowa Morrn. Na Warcie stoi most. Herb wyobraża lwa w skoku, trzymającego w przednich łapach klucz; przed r. 1722 był lew bez klucza. Miasto posiada znaczne lasy, młyn Oberski, folw. Czajkę Kijawice w r. 1564, Kiweiz r. 1313, Kiewitz i os. Raki Krebse, która powstała na osuszonych błotach, zwanych w r. 1313 Craweicz a w r. 1564 Krawicami. Mieszkańcy S, mają opat i budulec z lasów miejskich; trudnią się rolnictwem, uprawą tytuniu 15 ha, drobnym handlem i przemysłem. W mieście znajdują się fabryki tabaki, fabryka cygar, waty i ram pozłacanych, kasa oszczędności, towarzystwo pożyczkowe 359 członków i towarzystwo bartników. Dawniej istniały pod miastem wapiarnie. Przy schyłku zeszłego stulecia było w S. 319 dym. , 8 bud. publicznych i 2655 mk. 738 żydów; w 1811 r. 391 dym. , 3311 mk; 1837 r. 5123 mk. 1543 żyd. ; w 1843 r. 412 dm. , 5103 mk. 886 kat. , 2649 prot. i 1568 żyd. ; inne źródła podają 4988 i 5678 mk. ; w 1858 r. 6142 mk. ; 1871 r. razem z młynem, os. i folw. miejskim 512 dm. , 6368 mk. 2960 męż, 3408 kob. ; 1824 kat. , 3903 prot. , 640 żyd. . W r. 1564 opłacało miasto 20 zł. soszu i 19 zł. czynszu, a w 1580 r. 10 grzyw. soszu; od 22 łanów osiad. po 30 gr. , od szynkarzy, młyna o 1 kole i młyna Oborskiego o 3 kołach po 24 gr. , od 18 rzemieśln. po 15 gr. , od 12 komorn. i 6 beczek śledzi po gr. , od 150 owiec po 2 gr. , razem 58 złp. 24 gr. podatków; czopowego zapłacono za 3 kwartały od 157 warów po 53 gr. 6 den. Później płacono 20 dukatów soszu; z każdego łanu po dukacie; sukiennicy za folusz 50 tynfów, rybacy miejscy 116 tynf. , każdy piwowar rocznie 20 tynf. i od waru po 5 tynf. , piekarze rocznie 20 tynf. , kahał żydowski 373 tynf. i przy każdej zmianie przewódzców 60 złp. W r. 1747 wynosiły dochody miejskie 19, 576 tynf. 27 gr. Około r. 1770 płacili żydzi 984 złp. pogłównego. Jarmarków odbywało się 7 do roku. Po r. 1795 było tu 44 piwowarów, 26 szewców, 23 kupców, 20 rybaków, 19 sukienników, 16 krawców, 13 kuśnierzy, 9 piekarzy, 8 stolarzy, po 6 rzeźników i bednarzy, po 5 kowalów i kołodziejów, po 3 murarzy, furmanów i aptekarzy, po 2 kapeluszników, rękawiczników, ślusarzy, garbarzy i golarzy, jeden puszkarz, grzebieniarz, guzikarz, farbiarz, mydlarz, szklarz, powroźnik, kominiarz i muzykant. Dochody miejskie wynosiły wówczas 3151 talar. a długi 2000 tal. ; miasto utrzymywało 3 stróżów. Kościół katol. p. w. św. Mikołaja istniał już w r. 1328. Około r. 1540 Stanisław Myszkowski, ststa między Skwiram Skwiroszewo Skwirtne Skwirzowa Skwirzyna Skw Skw rzecki, oddał kościół protestantom, w których ręku pozostał aż do 6 listopada 1604 r. Jan Zamoyski i bisk. poznański Wawrzyniec Goślicki oddali go znów katolikom. Kościół pogorzał raz w r. 1624, drugi raz w 1712 r. ; odbudowany następnie z cegły, istnieje dotąd. W kościele jest nagrobek Marcina Neumanna, proboszcza 1738 r. . Księgi kościelne zaczynają się od r. 1717. Par. , liczącą 2362 dusz, składają Czajka, Jeziorze, Macadel, Nowy Dwór, Oborski młyn, Skwirzyna, Smolarnia, Świniary, tudzież Aleksandrowo, Johanniswunsch i Murzynowo, leżące w Brandeburgii i stanowiące królewszczyznę, należącą do ststwa międzyrzeckiego. Drugi kościół, p. w. św. Ducha, ze szpitalem, stał na przedmieściu między r. 1569 i 1618. Szkoła katol. istniała po r. 1604. Kościół protest. , z cennym obrazem w ołtarzu i piękną wieżą, stał już przed r. 1795. Par. protest. liczyła w 1860 r. w 10 osadach 4070 dusz, obok 3726 katol. Przywilej lokacyjny miasta S. z r. 1208, na który powołują się jeszcze niektórzy, ma być falsyfikatem osławionego Janikowskiego 1680. Zachodzące w dyplomacie Kazimierza Opolskiego z dnia 1 sierpnia 1228 Swerinciensis Suerincinensis w Cod. Diplom. Silesiae, VII, n. 337 ecclesie nie odnosi się do S. , jak przypuszcza wydawca Kod. Dypl. Pol. III, 15, lecz do Zwierzyńca krakowskiego. Pod nazwą niemiecką i z dzisiejszą jej pisownią spotykamy S. w zmyślonym dok. z dnia 19 list. r. 1251, rozgraniczającym Nową Marchią brandenburską od państwa polskiego. Margraf brandenburski Woldemar nadał przywilejem z dnia 27 grudnia 1312 r. wś Popowo klaszt. cysterskiemu w Zemsku. Skwirzyna wówczas już była miastem. W r. 1313 opat marienwaldzki z pod Choczna Arnswalde, w obec ststy skwirzyńskiego i różnych proboszczów, uśmierza zatargi graniczne, jakie wszczęły się między klasztorem zemskim a miastem S. , którą odnośny dokument zowie Nową, w przeciwstawieniu do Zwierzyna meklemburskiego. W 1315 r. margraf Jan powtórzył nadanie Popowa z r. 1312, a w r. 1316 mylnie 1306 sprzedał Arnoldowi de Uchtenhagen Międzyrzecz z przyległościami, do których liczono już wówczas S. Niebawem wrócił ten zachodni skrawek wojew. poznańskiego do Korony polskiej. W r. 1390 król Władysław ustanowił myto i drogę handlową dla kupców zagranicznych, wiodącą z Santoka na Skwirzynę do Poznania Kod. Wielkop. , n. 1901 i dokładniej w Kod. Dypl. m. Krakowa, str. 102 i 103, gdzie Skwirzynę pisano Swyryn; podobna droga szła także z Drzenia czyli Drezdenka do Skwirzyny. Miasto posiada przywilej króla Władysława z r. 1406, w którym jest wzmianka o dawniejszych, ogniem zniszczonych dokumentach, i z którego wynika, że do czasu tego S. rządziła się prawem polskiem, a odtąd dopiero rządzić się miała niemieckiem J. Szastecki zamieścił w programie szkólnym z r. 1883 rozprawę Urkundliches zur Geschichte d. Stadt Schwerin a. d. W. , do której przyłączył przywileje z lat 1406, 1520, 1564, 1569, 1579, 1590 i 1643, tudzież ugodę z żydami z r. 1642. O rozgraniczeniu obszarów miejskich w r. 1421 od posiadłości klasztoru zemskiego bledzewskiego wspomina kronika klasztorna. W r. 1425 mieszkańcy S. składali przysięgę królowi Władysławowi, następcom jego i Witoldowi, ks. litewskiemu Kykaczewski, Invent. , str. 280. Wiadomość o spaleniu S. w r. 1442 przez wojewodę nazwiskiem Robinsky Wuttke, Staedteb. d. L. Posen powstała może ze wzmianki Długosza IV, 631 o zburzeniu Gorzowa i Ciecierzyna na Szląsku przez panów wielkopolskich i z pomieszania Landsberga brandenburskiego nad Wartą z Gorzowem szląskim, także Landsberg zwanym. W r. 1458 dostawiła S. 6 pieszych na wyprawę malborską; r. 1466 król Kazimierz obciążył Międzyrzecz i S. sumą 200 zł. węg. , które mu był pożyczył Piotr z Szamotuł Rykaczewski, Inv. , str. 287; r. 1493, gdy z jarmarków skwirzyńskich wykluczono sprzedaż łokciową sukna świebodzińskiego, Jan Olbracht przywrócił dawny w tej mierze zwyczaj, królowie atoli Zygmunt I i III ograniczyli te targi rozporządzeniami z r. 1513 i 1616 Kod. Wielkop. wyd. Raczyn. , str. 191 2 i 200 1. W 1520 r. król Zygmunt na prośbę mieszczan zabrania żydom mieszkać w S. ; r. 1521 Brandenburczycy zburzyć mieli całe miasto; r. 1524 dostawiała S. podwód wojskowych r. 1564 przywilejem z dnia 25 stycznia potwierdził Zygmunt August posiadłości miasta. W 1569 r. miasto nabyło za 420 grzywien wójtowstwo skwirzyńskie, które wówczas trzymał Bartłomiej Kleszczyński; sprzedaż tę potwierdził Zygmunt August. Pastwisko między rzeką Obrą i Wartą, które ststa międzyrzecki Stanisław Myszkowski wydzierżawił Dzierzeniewskiemu, oderwano gwałtem od posiadłości miejskich. Jan z Służewa, woj. brzeskokujawski, ststa międzyrzecki, zwrócił w r. 1572 mieszczanom to pastwisko, a Stefan Batory i Zygmunt III potwierdzili odnośne rozporządzenie, pierwszy d. 20 grudnia 1579 r. drugi d. 8 kwietnia 1590 r. W r. 1613 dopuścili się w S. różnych bezprawi towarzysze skonfederowanego wojska, zesłani dla wybierania stacyi z starostwa międzyrzeckiego. Archiwum grodzkie poznańskie przechowało następujący akt i zeznanie My Jan Russian i Andrzej Kożuchowski, towarzystwo z wojska stołecznego moskiewskiego, wiadomo czynimy, iż będąc zesłani od wojska i od pułkowników naszych z koła wielkiego krosińskiego, dla wybierania stacyi z ststwa międzyrzeckiego, przyjechawszy do miasteczka S. dnia 24 maja w tym roku, gdy się jarmarczek w tem miasteczku odprawował, za jakimsi przypadkiem nieszczęśliwym, a okazyą postronnych ludzi, którzy się byli z różnych miejsc i państw natenczas zjechali, przyszło do tego, że się na gwałcie niemało osób tak z naszej strony, jako i z ich poraniło i pozabijało. Czego się Panie Boże pożal z obudwu stron; w czem dobrom sumieniem to zeznając, że to nie poszło ani z naszej, ani też z mieszczan skwirzyńskich przyczyny, ale z postronnych, jak się wyżej wspomniało. Tedy za perswazyą ludzi zacnych, a mianowicie jegomości księdza opata paradyzkiego Daniela Domarackiego, uczyniliśmy między sobą zgodę takową, że już panowie mieszczanie skwirzyńscy i inni poddani ststwa żadnej trudności od wojska naszego stołecznego, ani od nas, ani też od czeladzi naszej mieć nie będą, dla czego ich wolnymi czynimy. A jeśliby się kto taki znalazł, żeby o ten przypadek nieszczęśliwy chciał ich turbować, obiecujemy to dobremi słowy naszemi rycerskiemi, że o tem na każdym placu świadectwo bądź ustnie, bądź też przez pismo damy, że się tak a nie inaczej stało, na co dla lepszej wiary i pewności pieczęć swą przykładamy i rękami swojemy podpisujemy E. hr. Raczyński, Wspom. Wielkop. , I, 204 5, przyp. , W r. 1616 stanęła na sejmie uchwała p. n. Wójtowstwo Skwirzyńskie Miasto Skwirzyna, od przodków Naszych Królów polskich i od Nas utwierdzonie inkorporacyi wójtowstwa tegoż miasta otrzymali; lecz za prośbą postów ziemskich, dla większej pewności tę inkorporacyę wójtowstwa Skwirzyńskiego authoritate tego sejmu approbujemy i utwierdzamy Vol. Leg. , III, 303. Tegoż roku rozgraniczono urzędownie posiadłości miejskie od klasztornych; pomimo to mieszczanie gwałcili granice, kopce graniczne rozsypali, bory opackie i klasztorne podpalali, drzewa w borach nietylko graniczne ale i z barciami wycinali, wsie opackie i klasztorne, jako to Chełmsko, Twierdzielewo, Popowo, Zemsko i Stary Dworek najeżdżali; bydło, zboże gwałtem zabierali, a na domiar grabieży, wychodzili zawsze w mnogiej liczbie, opatrzeni w broń palną, i na jadących, lub idących z którychkolwiek dóbr opackich lub klasztornych napadali, ranili i do S. uwozili. Słudze klasztornemu Walentemu Pniewskiemu, posłanemu od klasztoru na pole, przestrzelili udo tak szkodliwie, że na miejscu umarł, niejakiego Hoffmana, podda Skwirzyna Skwirzyna nego z wsi Zemska, morderczym sposobem pokaleczyli, tak iż i on na miejsca życia dokonał ks. Widawski, Ex act. castrens. , w Arch. teolog. ks. Jabczyńskiego, I, 498. Podobne najazdy powtórzyły się w r. 1627 i spowodowały Zygmunta III do skasowania aktu z r. 1616 i wyznaczenia komisyi, która w r. 1629 zjechawszy na miejsce, odnowiła i potwierdziła granico ustanowione w r 1421 pod przewodnictwem Sędziwoja z Ostroroga, woj. poznańskiego. W r. 1629 ciągły przez S. hufce Mansfelda, zostawiając po sobie spustoszenie w mieście i okolicy. Podobnych klęsk doznawało miasto w r. 16578, 1666, 1670 i 1711. W r. 1630 srożyło się ta powietrze morowo. Między kahałem żydowskim a miastem stanęła umowa, określająca prawa i obowiązki żydów; akt ten, spisany w językach polskim i niemieckim, potwierdził król Władysław dnia 20 grudnia 1642 r. Gdy szewcom skwirzyńskim wzbroniono sprzedawać wyroby na jarmarkach w Międzyrzeczu, zanieśli w r. 1673 skargę do króla, który rozstrzygnął na ich korzyść; szewcy między rzeccy musieli zwrócić zabrane obuwia i każdy z nich miał zapłacić 10 tal. kary. Dnia 21 września 1678 r. i 8 czerwca 1712 r. spaliło się miasto do szczętu. W r. 1768 mieli konfederaci powiesić 8 dysydentów przy studni miejskiej, a burmistrza Berend a na drzewie Wuttke, St. d. L. Posen, 450. W r. 1791 wcielono S. i okolicę do utworzonego wówczas pow. międzyrzeckiego. Po trzeciem podziale dostała się S. pod panowanie pruskie, a r. 1815 do 1887 wchodziła w skład pow. międzyrzeckiego. W r. 1834 dnia 31 października uzyskała ordynacyą miejską w r. 1848 przyłączyła się do ligi niemieckiej, żądającej wcielenia do Rzeszy. Okrąg miejski składają obecnie miasto w ścisłem znaczeniu, młyn parowy 4 dm. , 48 mk. , młyn oborski 5 dm. , 91 mk. , Nowa Skwirzyna 12 dm. , 137 mk. , fol. Czajki 5 dm. , 65 mk. i 08. Raki Krebse; cały okrąg ma 562 dm. , 1647 rodzin, 6814 mk. 3181 męż. , 3633 kob. ; 2332 katol. , 4139 prot. , 343 żyd. i 6356 ha obszaru 2727 ha roli, 708 łąk, 2245 lasu; czysty doch. z ha roli 7, 05, z ha łąk 24, 28, z ba lasu 2, 74 mrk. Nadleśnictwo skwirzyńskie tworzy okrąg dworski, w którego skład wchodzą leśnictwa bledzewskie, popowskie, rokitnickie, rozentalskie, starodworskie, trzebiszewskie i Nowy Gościniec, tudzież domki poborców szosowych; cały okrąg ma 9 dm. , 61 mk. 15 katol, 46 prot. i 6781 ha 130 roli, 24 łąk, 6222 lasu. Powiat skwirzyński powstał, w skutek najnowszego podziału w. ks. poznańskiego, z zachodniej połowy pow. międzychodzkiego, przeciętego granicą, która ciągnie się z pod Lubiecka Lubiath ku pld. wśród lasów wiejeckich i międzychodzkich, do zakrętu Warty pod Holendrami Krobielewskiemi, a ztąd między Strychami a Górzycą Starą do granicy pow. międzyrzeckiego. Granicami północną, zachodnią i południową pow. skwirzyńskiego zostały dawne granice zachodniej części pow. międzychodzkiego, t. j. na płn. i zach. Brandenburgia, na płd. pow. międzyrzecki. Największa szerokość powiatu ze wschodu na zachód wynosi 34 klm. ; z północy na południe 25 klm. ; obsz. 65, 048 ha. Warta płynie środkiem powiatu od Holendrów Krobielewskich do Czajki 24 klm. w linii powietrz. , a ztąd, na przestrzeni 4 klm. rozgranicza powiat od Brandenburgii. Przyjmuje z prawego brzegu, pod Wiej cami, strugę płynącą od Pilskich Holendrów, a pod Świniarami Jabłonkę; z lew. brzegu przyjmuje trzy rzeczki b. n. , strugę Dłuską Labisken z odpływem jeziora Przytockiego i Obrę z Ponikwą, Międzychódką Tyma i Suchą, odpływem jezior Bledzewskich. Ponikwa zasila się z lewego brzegu strumykiem Nassel. Obra odgranicza na przestrzeni 2 klm. powiat skwirzyński od międzyrzeckiego. Po obu brzegach Warty rozpościerają się bujne łąki, a po za niemi odwieczne lasy, sosnowe na prawem, mieszane, przetrzebione po części, na lewem porzeczu. Lewe Porzecze przedstawia się malowniczo ze swemi jeziorami, łąkami, wzgórzami, osadami kwitnącemi, na prawem życie skupia się tu na samym wybrzeżu, a dalej zalegają obszar milczące lasy, śród których rozsiadły się tu i owdzie holendry, leśniczówki i dwa folwarki. Obszar ten zajmują lasy wiejeckie z wypaliskiem do 6 klm. długiem i puszcza skwirzyńska. Jezior nie ma wcale; staw, około 500 mt. długi, znajduje się pod Jezierzem; Jabłonka odlewa znacznie mniejszy stawek Moczadło pod folwarkiem nowodworskim Macadel; inne, jak n. p. w lesie wiejeckim i Trzcinisko pod Czajką skwirzyńską są mniejsze znacznie. Na lewem porzeczu największem jeziorem jest Lubikowskie Liboch, 4 klm. długie, 1 klm. szerokie, spływające do Obry; tam też spływają jeziora Bledzewskie, Rokitno i Głęboczek, przytykający w pobliżu Kalska do granicy powiatu. Do Warty odpływa jez. Przytockie. Bez wyraźnego odpływu spotykamy jeziora Wierzbno Wierzebaum na wschodnich krańcach powiatu, Brzeźno, Nowogórzyckie, Gorajskie, jeziorzyska u stop góry Trębacze w brzezinie lubikowskiej, Bielawy, jeziorko rokitnickie pod Rokitnem, Żabno Sauben pod Twierdzielewem, stawy twierdzielewskie, Glist w lesie popowskim, Piaseczne jeziorka i Krzywe pod Popowem, Głębokie, w poprzek którego idzie granica międzyrzecka, stawy Starodworski i strzelecki ku zachodowi od Kolska, Piaszczystą Łachę i Wójtowskie jezioro pod Trzebiszewem na lewym brzegu Warty, liczne doły, Ostrowia, łąki, błota i łęgi bagniste, jak n. p. Kotliny i Raki pod Osieckiem, Cygany Zigahnen pod Nowym Folwarkiem, Łabędzie i Sosnowy ostrów pod Bledzewem, Pijawczy Dół Egelpfuhl pod NowąWsią Maszkowem, Klasztorne Kałuże Klosterluege pod Starym Dworkiem, Kałużysko pod Zemskiem, Morgi, Modrze, Czerwony Dół, Brzozowy i Długi Łęg pod Popowem, Olszowe Błoto, Graniczne i Kuźnickie Doły pod Chełmskiem, Grobelny i Długi Łęg pod Twierdzielewem, Szczerki Stirkenbruch pod Rokitnem, Lisi Kąt FuchsTanger i Raki pod Rojewem, Olszowe i Kalskie Błota, Brzozowy Łęg, Groby Graeberlug i Łężyny Heidelug pod Kalskiem, Morgi, Modrze Modder i Żydowski Kierz pod Skwirzyną, Pasternak przy ujściu Obry i inne oznaczone na mappach niemiecką tylko nazwą. Na praw. Porzeczu Warty spotykamy takich mokradli o wiele mniej. Do ich liczby należą Długi, Łączny i Wilczy Dół, Żydowskie i Gęsie Łuże lub Łęgi pod Jezierzem, Wapienny Łom w lesie wiejeckim, Żmijowisko Schlangenlug i Niedźwiedzi Dół w lesie nowodworskim, tudzież Meier Lug pod Jezierzem, Trogen Lug, Naumannsluegchen i SchonertsKeithe w lesie nowodworskim. Powierzchnia prawego porzecza jest płaszczyzną, na której mapa sztabowa oznacza dwie tylko wyniosłości, t. j Czarcią Górę Satansberg pod Jabłonką w lasach nowodworskich i górę Czubatą Spitzberg w lesie wiejeckim. Płd. wschodnia część przedstawia najwyższe wzniesienie. Między Nową i Starą Górzycą sięga 72, 89 mt. npm. , pod Wierzbnem 63, 2 mt. , między Wierzbnem i Gorajem 62, 8 mt. , pod Gorajem 67, 7 mt. W pobliżu Nowej Górzycy ciągnie się pasmo wzgórz, Królewskiemi Górami zwane; pojedyńcze pagórki w tej okolicy zowią się Zięba Finkenberg, Kowal Schmiedeberg, Mielna Muehlberg i Górzysko Neubauerberg. Ku płn. zachodowi od wspomnianej Górzycy i Goraja sterczy Skoczna Góra Springberg, a ku wschodowi od Lubikowa Trębacze Trompeterberg; na płd. wsch. wybrzeżu jez. Rokitno ciągnie się pasmo gór Nadjeziernych Seeberge; pod wsią Rokitnem wznosi się Góra Kościelna, pod Twierdzielewem Glist Gleissenberg, pod Chełmskiem Martwa Góra Todte Berg i Szubienica Galgenberg, pod Osieckiem takaż Szubienica, Winnica, Żołędnica i Długa Góra, pod Bledzewem Łączna Góra Wiesenberg i trzecia Szubienica, w puszczy trzebiszewskiej Długa Góra i dwie Kobyle Góry ku zachodowi od Skwirzyny. Zachodnią połać powiatu, po lewym brzegu Obry i Warty, zajmują w większej części dwie puszcze Starodworska i Trzebiszewska, które zlewają się z lasem marchijjskim Koenigswalde. Te trzy puszcze tworzyły niezawodnie ową Dąbrowę Sokolą, w pobliżu której Władysław Odonicz nadał sprowadzonym z Dobrego Ługu cystersom 500 łanów ziemi i wśród której rozłożyła się osada zwana od puszczy Dąbrową Sokolą, później przezwana Falkenwalde, z czego następnie powstały dziwotwory lingwistyczne Fafold, Fafałd, Fafałda i Fafołdy. Nazwy polskie idą tu w zapomnienie; przeistaczane systematycznie przymieszkami niemieckiemi, stają się z czasem istnemi zagadkami, tam znów gdzie żywioł słowiański uporczywie walczył z niemczyzną, tam tworzyły się przekłady lub przeróbki nazw niemieckich. Po sprowadzanych z Niemiec mnichach i osadnikach pozostały ślady w nomenklaturze geograficznej. Powtarzające się często w okolicy Skwirzyny i Bledzewa Luch, Lug i Luege oznaczają łuże i łęgi, jak Kaite, Keithe i Keute doły i jamy. Niemiecki zbieracz A. Pick wyrzeka naiwnie, że te świadectwa odwiecznej w tej okolicy niemczyzny, zacierają się coraz więcej i nikną z biegiem czasu Zeitschr. d. hist. Ges. f. d. Pr. Posen, II, 4225, III, 115. O kilka wieków starsze nazwy przechował nam np. przywilej Zygmunta Augusta z dnia 25 stycznia 1564 r. , w którym spotykamy jeziora Plavno, Oholke, Kamien, Zycem, Prochowice, Zabna i Smeleckie, łąki Krawice, Minska łąka, Okrągla i Kiseka, Chelmska gora, Kawie i praedium Kiiawice. Niektóre z tych nazw są może mylnie odczytano lub napisane, w każdym razie świadczą wymownie o ówczesnej polskości miasta S. i okolicy. Obie rzeki w powiecie Warta i Obra są spławne. Drogi bite znajdują się tylko na lewem porzeczu Warty; wielki trakt poznań. berliński wchodzi do powiatu pod Nową Górzycą i wiedzie na Wierzbno, Przytocznię i Chełmsko Gollmuetz do Skwirzyny 23 klm. ; ztąd zdąża przez Obrę i puszczę trzebiszewską 11 klm. do granicy brandenburskiej, rozramieniając się ku północy i południowi; przed mostem oborskim, o 2 klm. ku południowi od S. oddziela się jedno ramię, wiodące na Zemsko do Bledzewa 11 klm. , a drugie, w puszczy trzebiszewskiej, o 5 klm. ku zachodowi od S. prowadzi do Landsberga z nad Warty 7 klm. w powiecie. Inny wreszcie trakt 13 klm. zdąża na Międzyrzecz do Świebodzina, przystanku dr. żel. poznań. berlińskiej. Droga żelazna z Międzychoda do Międzyrzecza przecina na przestrzeni około 6 klm. płd. wsch. część powiatu. Ogólny obszar powiatu 65, 048 ha rozpada się na 29768 ha lasu, 24945 roli, 2803 łąk; czysty doch. z ha lasu wynosi 1, 96, Skw z ha roli 7, 44, z ha łąk 21, 15 mrk. Obszaru miejskiego jest 9029 ha 4319 roli, 832 łąk, 2445 lasu, włościańskiego 23160 ha 13935 ha roli. 1351 łąk, 3859 lasu, dominialnego 32859 ha 6691 ha roli, 620 łąk, 23464 lasu. Czysty dochód z obszaru miejskiego obliczono na 6, 27 mrk z ha roli, 24, 28 z ha łąk, 1, 96 z ha lasu; z obszaru włościan. 7 83 mrk z ha roli, 20, 37 z ha łąk, 1, 17 z ha lasu; z obszaru dwors. 7, 83 mrk z ha roli, 18, 80 z ha łąk, 1, 96 z ha lasu. Obszar powiatu podzielony jest na 2 obwody policyjne, 2 okręgi miejskie Skwirzyna i Bledzew z 11 osadami, 40 okr. wiejskich z 56 osad. i 21 okr. dworskich z 54 osadami, ma więc razem 121 osad, 2241 dym, 17 budyn. publicz. , 4782 rodzin i 22632 mk. 10835 męż. , 11797 kob. ; 12083 katol, 10158 protest. , 391 żyd. , podług spisu 1 grudnia 1885 r. . W r. 1880 było 23318 mk. , w 1875 r. 21989 mk. , w 1871 r. 21010 mk. Na okręgi miejskie przypada 736 dym. , 7 bud. publicz. , 2040 rodzin i 8551 mk. 3987 męż. , 4564 kob. ; 3867 kat. 4317 protest. , 367 żyd. ; w r. 1880 było 8563 mk. , w 1875 r. 8166 mk. , w 1871 r. 7914 mk. Na okręgi wiejskie przypada 1272 dm. , 8 bud. publ, 2186 rodzin i 11132 mk. 5438 męż. , 5694 kob. ; 6636 kat. , 4472 protest. , 24 żyd. ; w 1880 r. było 11887 mk. , w 1875 r. 11305 mk. , w 1871 r. 10538 mk. Na okręgi dworskie przypada 233 dm. , 2 bud. publ, 556 rodzin i 2949 mk. 1410 męż. , 1539 kob. ; 1580 kat. i 1369 prot. ; w 1880 r. było 2868 mk. , w 1875 r. 2518 mk. , w 1871 r. 2558 mk. Połowę dzisiejszego pow. skwirzyńskiego zabrał po rozbiorze Rzpltej rząd pruski. W ręku rządu do tej pory są obszary dworskie Kalsko 374 ha, NowaWieś Maszkowo 382 ha, Rokitno 277 ha, StaryDworek 344 ha, Zemsko 437 ha, nadleśnictwo skwirzyńskie 6784 ha i wiejeckie 5306 ha czyli 13904 ha. Do zabranego obszaru wiejskiego należały DąbrowaSokola 1482 ha, Kalsko 1466 ha, NowaWieś Maszkowo 1534 ha, NowyFolwark 150 ba, Osiecko 1729 ha, Popowo 1451 ha, Rojewo 292 ha, Rokitno 877 ha, StaryDworek 692 ha, Twierdzielewo 709 ha i Zemsko 1260 ha czyli 11642 ha. Obszary wiejskie Bledzew 2673 ba i Skwirzyna 6356 ha obejmują 9029 ha. Razem przeto zabrał rząd 34575 ha. Wymieniono tu osady były dawniej w znacznej części własnością klasztoru zemskiego, przeniesionego do Bledzewa; Twierdzielewo należało do bisk. poznańskich, a Skwirzyna wchodziła w skład ststwa międzyrzeckiego. Druga połowa powiatu była własnością szlachty wielkopolskiej. Mieszkali tu Bojanowscy, Brezowie, Chraplewscy, Czarneccy, Dłuscy, Gliszczyńscy, Górzyccy, Grochowscy, Hersztupscy, Kręsey, Krobielewscy, Kwileccy, Po Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 118 Skwirzyna Skw Skwirzyna Skw nińscy, Prusimscy, Przetoccy, Strzeżmińscy, Unrugowie, Węsierscy, Wierzbińscy, Ziemięccy i Żychlińscy. Posiadłości ich przeszły w ręce Niemców; między większymi właścicielami nie ma dziś w powiecie ani jednego Polaka. Ludnośó jest wprawdzie jeszcze w większej połowie katolicka; pozbawiona atoli starszej braci, pod wpływem szkół i pogodzonego z rządem duchowieństwa traci stopniowo swe cechy narodowe. Znaczną część osadników Niemców zwabił tu klasztor niemiecki; innych sprowadzała szlachta. Ci osadnicy przechowują tu i owdzie dawne właściwości swoje. Główną gałęź gospodarstwa wiejskiego w dobrach rządowych stanowi leśnictwo; z prywatnych lasów największym jest nowodworski, obejmujący 1950 ha. Chowem i tuczem bydła odznaczają się dwory Goraj, Dłusko, Lubikowo, NowaWieś Maszkowo, NowyDwór, Strychy i Wierzbno, a owczarstwem Dłusko, StaryDworek i Strychy. Gorzelnie, przeważnie parowe, mają Chełmsko, Dłusko, Goraj, Górzyca, Lubikowo, Nowawieś, Przytocznia, StaryDworek, Strychy i Wierzbno, a cegielnie; Dłusko, Goraj, Górzyca, Lubikowo i NowyDwór. Młyny są następne nowowiejski, borowy i bledzewski nad Ponikwą, oborski, słodowy i Starodworski nad Obrą, tymski nad Międzychódką, kalski młyn pod Kalskiem, przedni i dłuski Buschmuehle nad odpływem jez. Przytockiego, Stępa i Pietrzak nad strugą bezim. dopł. Warty, na wschodnich kresach powiatu, Wierzbiński młyn pod Strychami i krobielewski pod Wiej cami. Najdawniejsze na pograniczu pow. skwirzyńskiego osady są Międzyrzecz r. 997 przy ujściu Paklicy do Obry i Santok r. 1096 7. Później, w r. 1230, pojawia się Gościkowo czyli Paradyz z klasztorem cystersów, nad Paklicą, i Murzynów r. 1231 na prawym brzegu Warty, poniżej Skwirzyny, posiadłość bisk. wrocławskich, którym Władysław Laskonogi pozwala zaprowadzać tam prawo niemieckie. Osady te, leżące po za granicami pow. skwirzyńskiego, oddziaływały niezawodnie na współczesne sobie i stopniowe osiedlanie jego. Między r. 1232 i 1235 sprowadził Władysław Odonicz cystersów, którym wyznaczył miejsce puste nad dolną Obrą i nadał 500 łanów ziemi w DąbrowieSokolej nad Ponikwą. Podrobiony dokument z d. 19 listop. 1251 r. Kod. Wielkop. , n. 297, ustanawiający granice między Polską a zaborami niemieckiemi, wymienia Jeziorze, Skwirzynę, Trzebiszew i NowąWieś Maszkowo. W r. 1260 pojawia się Zemsko, r. 1284 Ociesze, r. 1288 StaryDworek, r. 1312 Bledzew, Osiecko, Popowo i Rojewo, r. 1313 Czajka Kiweiz, r. 1333 Rokitno, r. 1385 Kalsko, r. 1388 Dłusko i Kobielewo 48 Skw r. 1390 Chełmsko, r. 1398 Przytocznia. Przed r. 1415 istniało Wierzbno, r. 1447 Twierdzic lewo, r. 1580 Lubikowo, Goraj, Górzyca, Świniary, Hersztupy, Strychyj młyny Obor ski, Borowy, i Tymski, r. 1750 Rozental, r. 1778 Słodowy młyn pod Bledzewem, przed r. 1795 Brzeżno Brześć, Briese. Jabłonka, Wiejce, Krynica, Nowiny, NowyDwór, No wePole, NowyFolwark, Orłowce, Marien walde, holendry Świniarskie, Strychowskie, Zamłyńskie Nowoi StaroDłuskie Lauske. Pierwszy kościół stanął około r. 1238 na praw brzegu Obry, o kilka staj na płd. zach. od Skwirzyny, w pobliżu młyna Starodwor skiego; w r. 1280 zaczęli cystersi stawiać koś ciół i klasztor w Zemsku; w r. 1288 przenieśli pierwszy kościół z nad Obry do Starego Dworku; później powstały kościoły w Rokit nie r. 1333, Osiecku r. 1380, Bledzewie ok. r. 1410, Wierzbnie t. 1415; przed r. l510 by ły już kościoły w Przytoczni, Kalsku, Chełm sku i DąbrowieSokolej, ok r. 1610 w Gora ju, r. 1658 w Popowie, r. 1661 w Nowej WsiMaszkowie i r. 1669 w Twierdzielewie. Ka plica jedna stoi przy drodze z Rokitna do Lu bikowa; druga istniała jeszcze w r. 1721 tuż pod Rojewem. Obraz N. M. Panny w Rokit nie słynie cudami. W ręku innowierców znaj dowały się przez pewien czas kościoły w Wierzbnie i Przytoczni. Około r. 1410 prze nieśli się cystersi z Zemska do Bledzewa, zo stawiwszy w starym klasztorze kilku zakon ników; zupełne przeniesienie ich do Bledzewa nastąpiło ok. r. 1578. Między r. 1661 i 1680 utworzyli cystersi filię klasztorną w Rokit nie. Do r. 1516 byli opatami sami Niemcy; późniejsi opaci Polacy nie zdołali wskrzesić ducha polskiego. Drogi handlowe, średnio wieczne, szły z Drzenia do Skwirzyny i z Santoka na S. do Poznania. Tędy siągnęli husyci w r. 1433 podczas wyprawy na NowąMarchię. W r. 1521 wpadli Brandenburczycy łupiąc posiadłości klasztorne r. 1570 rozpo częły się spory między miastem S. a klaszto rem. Rozgraniczenia urzędowe nie zapobie gały kłótniom, które nieraz zaprawiały się gwałtami i grabieżą ob. E. Calliera Opactwo Bledzewskie, w czasop. Warta. W r. 16 9 przechodziły tu hufce Mansfelda, krwawe po sobie zostawiając ślady, a w r. 1709 wojsko Karola XII. Do r. 1791 należał obszar po wiatu do pow. poznańskiego, potem do mię dzyrzeckiego, a od r. 1815 do 1887 do mię dzychodzkiego. Cmentarzyska z popielnica mi odkopano pod Zemskiem, NowąWsią Maszkowem, StaremDłuskiem i pod młynem Oborskim, gdzie znaleziono szpilkę mosiężną; wykopaliska dłuskie składają się z celtów bronzowych, grotów, zwojów i innych dro bnych przedmiotów. E. Cal. Skworby, wś, pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 66 w. od Wiłkomierza. Skworcowo, fol. nad jez. t. n. , pow. wilej ski, w 3 okr. poL, gm. Łuczaj, okr. wiejski Skworcowo, o 76 w. od Wilejki, ma 1 dra. 34 mk. kat. ; w 1864 r. własność Mostow skich. W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi GiniewoWielkie, GiniewoMałe, Grejciewo, Kobniowo, Kowzany, Króliki, Krutki, Macury i Żymińskie, w ogóle 427 dusz rewiz. włoś cian uwłasz. J. Krz. Skworcy, wś, pow. prużański, na prawo od Jasiołdy, na płn. zachód od Sielca. W spisie urzęd. z 1886 r. nie pomieszczona. Skwortyszki, pow. dzisieński, ob. Skwarciszki. Skyren, w pow. krośnieńskim, ob Skórzyn, Sl. .. , w dokum, łacińskich i nazwach niemieckieh por. Sł. .. .. Ślaczka, potok, ob. Śmierdziączka. Śladków, 1. Górny, w XVI w. SlathkowoNagórne, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Rogoźno, par. Gieczno, odl. 14 w. od Łęczycy, ma 21 dm. , 159 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 119 mk W 1880 r. fol. S. rozl. mr. 399 gr. or. i ogr. mr. 302, łąk mr. 69. , pastw. mr. 7, nieuż. mr. 21; bud. drew. 12. Wieś ma os. 15, mr. 102. 2. Ś. Podleśny, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Rogoźno, par. Gieczno, odl. 14 w. od Łęczycy, ma 22 dm. , 193 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 130 mk. 3. Ś. Rozlazły, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Rogoźno, par. Gieczno, odl. 14 w. od Łęczycy, ma 29 dm. , 203 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 134 mk. Dobra S. Rozlazły i Podleśny w 1873 r. miały rozl. mr. 850 fol. S. Rozlazły gr. or. i ogr. mr 390, łąk mr. 112, wody mr. 5, nieuż. mr. 15; bud. z drzewa 16; fol. S. Podleśny gr. i ogr. mr. 182, łąk mr. 50, nieuż. mr. 38; bud. z drzewa 6. Wś S. Rozlazły os. 24, mr. 151; wś S. Podleśny os. 21, mr. 281. Na początku XVI w. S. Nagórna, S. Zaleśne i S. Majus, w par. Gieczno, miały odrębne role fol. , dające dziesięcinę pleb. w w Giecznie, podczas gdy kmiece role dawały kanonii i prebendzie łęczyckiej. Łaski, L. B. II, 411. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś SliadkowoNagórne, w par. Gieczno, miało w części Walentego Szlatkowskiego 2 łan. , 2 zagr. , 12 os. , Melchior Szlatkowski 2 łany. S. Zaliessne, własność Szlatkowskiego, miała 4 łany. Według reg. pob. pow. łęczyckiego S. major w części Melchiora Szlatkowskiego łan, Rafał Szlatkowski 1 łan. , 2 zagr. , karczmę, propinator cremati, 1 osad. Część Anny Sliatkowskiej i synów 2 łany, 2 zagr. Pawiński, Wielkop. II, 60 i 121. 4. Ś. Duży i Ś. Mały, w XV w. Slyodkow, w XVI w. Slodkoff, wś, fol. i dobra, pow. stopnicki, gm. Chmielnik, par. Sędziejowowice, odl, 21 w. od Stopnicy, posiadają 5 Skworby Skworby Skworcowo Skworcy Skwortyszki Skyren Slasy Slatina Slatiora Slana Slanica Slanimir Slantza Slanza Slapiums Slasenchina Slakowce Slagórowie Sladziowo Śladkowice młynów wodnych, 2 tartaki, gorzelnię, pokła dy wapna i torfu. Dobra Ś. składały się w r. 1885 r. z fol. Ś. i Ładów; rozległość mr. 2342 fol Ś. gr. or. i ogr. mr. 828, łąk mr. 56, pastw. mr. 218, lasu mr. 774, wody mr. 17, nieuż. mr. 208; bud. mur. 14, z drzewa 9, w os. młyn, bud mur. 1, z drzewa 15; płodozm. 4, 7, 14pol. , las nieurządzony; fol. Ładów, gr. or. i ogr. mr. 91, łąk mr. 41, pastw. mr. 8, lasu mr. 98, nieuż. mr. 3; bud. z drzewa 3. Wś Ś. Duży os. 82, mr. 826; wś Ś. Mały os. 38, mr. 506. W polowie XV r. Ś. , wś w par. Sędziejowice, należała do Żegoty Balickiego h. Topór. Miał on 5 łanów km. , dających dziesięcinę, wartości 3 grzyw. , jednego roku kustodyi kieleckiej drugiego zaś prebendzie kieleckiej zwanej pirsznicką. Była też karcz ma, zagrodnik z rolą, dające dziesięcinę w go nitwę. Fol. dawał pleban. w Sędziejowicach, wartości 1 grzyw. Długosz, II 377. W XVI W. Prokop Balicki płacił tu od 5 osad, 2 łan. , ogrod. z rolą, 3 ubogich Pawiński, Ma łop. , 222. Br. Ch. Śladkowice, wś, pow. gryfijski, ob Schlatkow. Śladów 1. Niemiecki; 2. Ś. Nowa Wieś, 3. Ś. Wilcze, i 4. Ś. Kępa, wsi i kol. , pow. sochaczewski, gm. Tułowice, par. Kamion, mają 786 mk. Dobra Ś. zostały w całości rozkolonizowane przed 1866 r. i ztąd powsta ły nowe wsi i kol. Wś Ś. Niemiecki os. 61, mr. 1840; wś Ś. Wilcze os. 9, mr. 172; wś S. Kępa, os. 5, mr. 55; wś Ś. Nowa Wieś os. 25, mr. 250. Bolesław, ks. mazowiecki, nadał w r. 1349 tę wieś wraz z ziemią wyszogrodzką matce swej Elżbiecie Kod. Maz. , 60. 5. Ś. , wś i fol. nad rz. Kalinką, pow. miechowski, gm. i par. Kalina Wielka, odl. 10 w. od Mie chowa, posiada pokłady wapna, młyn wodny. W 1827 r. 21 dm. , 170 mk. W 1885 r. fol. Ś. rozl. mr. 884 gr. or. i ogr. mr. 447, past. mr. 62, lasu mr. 363, nieuż. mr. 12; bud. mu row. 6, drewn. 6; płodozm. 7 i 9 pol. , las nie urządzony. Wś Ś. os. 18, mr. 109. W poło wie XV w. Ś. par. Kalina, własność Sławni ka i Mikołaja h. Topor, miał 7 łan. km. , z któ rych dziesięcinę snopową i konopną, wartości 7 grzywien, płacono prebendzie krakowskiej, zwanej bossutowską. Była też karczma i 2 zagr. ; fol. rycerski płacił dziesięcinę w Kali nie Długosz, L. B. , II, 83. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 Ś. miał 6 ła nów. W r. 1581 Morski płacił tu od 6 łan. km. , 4 zagr. bez roli, 3 komor. bez bydła Pa wiński, Małop, 95, 440. Br. Ch. Śladowa, wś nad Sinieją, w gub. witebskiej. Ślady, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol o 15 w. od Telsz. Sladziowo, ob. Sledziów. Slagórowie, grupa zabudowań w Ponikwi, przys. Międzybrodzia lipnickiego, pow. bialski. Slakowce, po węg. Szalok, wś, hr. ziemneńskie Zemplin; kościół paraf. gr. katol; uprawa roli, 574 mk. Slana al. Szlana, węgier. Sajo, rzeka, dopływ Orawy; płynie w hr. goemoerskiem. Slana 1. Niżna, węg. AlsoSaja, niem. NiederSalz, wś, hr. goemerskie, st. węg. kolei półn. Kościoł paraf. ewang. , kopalnie rtęci, cynobru i żelaza, 658 mk. 2. S. Wyżna, węg. FelsoeSajo, niem. OberSalz, wś, hr. goemoerskie, kościół paraf. ewang. , chów bydła i owiec, górnictwo, 522 mk. Slanica, Szlanicza, wś, hr. orawskie, w nizinie wystawionej na wylewy Orawy i Slanicy. Ma kościół katol filialny par. Namiestów, prowadzi handel płótnem, 1219 mk. Slanimir, dział górski w Karpatach wschodnich, nad Bystrzycą nadworniańską. Wzn. 1549 mt. ob. t. I, 513. Slantza dok. , ob. Słońca, Slanza, ob. Słońca. SlapiumsKalns, wzgórze, w pow. wendeńskim gub. inflanckiej, jedna z najznaczniejszych wyniosłości półn. części płaskowzgórza r. Aa, w pobliżu Ronneburga, wzniesione 821 st. ang. npm. Slasenchina dok. , ob. Senchina. SlasyZłotki, kol, pow. makowski, gm. Smrock, par. Szwelice, odl. 4 w. od Makowa, ma 100 mr. obszaru. Slatina mor. , ob. Słacina. Slatiora, potok, powstaje w obr. gm. Slatiory, pow. kimpoluński, ze źródeł leśnych; płynie na wschód doliną górską, nad którą od płn. wzniosła się Obczyna Arszyca 1007 mt. ; przepływa wś Slatiorę, przyjmuje od praw. brzegu liczne przytoki a wygiąwszy się łukiem na płn. , podąża granicą gm. Dżeminy i Stulpikan do rz. Dżeminej, tworzącej z Ostrą rz. Suchą, Długa 10 klm. Od lewego brzegu przyjmuje między innemi pot. Przysłop, a od prawego Adynkę. Nad lew. brzegiem wznosi się dział Obczyny Ursulin a od płd. Diakul 1166 mt. . Okolica górzysta i dzika. Br. G. Slatiora, wś nad pot. t. n. , śród gór, pow. i obw. sąd. kimpoluński, odl od Kimpolunga 15 klm. na płd. wsch. Graniczy od płd. wsch. z Dżeminą, od wsch. z Stulpikanami, od płn. z Warną, od zach. z Kimpolungiom Mołdawskim, a od płd. zach. z Multanami. Obszaru ma 3089 ha 27 ar. W 1869 r. było 62 dm. , 277 mk. ; 1880 r. 76 dm. , 311 mk. , między nimi 7 kat. , 298 gr. orm. , 6 żyd. ; 13 Niemc. , 8 Rusin. , 290 Rumun. Par. gr. orm. w Dżeminie. W 1885 r. było w Slatiorze gr. orm. 93 rodzin, 330 dusz. Szkoła w Dżeminie, st. poczt. Stulpikany, st. tel. , urząd podatk. , sąd Slawe Slądkowice Slecz Slatyniek obw. w Kimpolungu. Własność funduszu re ligijnego gr. orm. Br. G. Slatnik niem. , ob. Złotniki. Slatvina słow. , węg. Szlatvin, ob. Słotwina. . Slatyna 1. góra lesista w obr. Banilli Mołdawskiej, pow. storożyniecki, między Sołońcem Małym od płd. a Sołońcem Wielkim od płn. , pod 43 4 31 wsch. dłg. g. a 48 6 8 płn. szer. F. Wznies. 745 mt. npm. 2. S. , góra w obr. gm. Wikowa Niżniego, pow. radowiecki, wznies. 882 mt. , nad źródłami Siatyny i Wojtynella, dopł. Suczawy. Br. G. Slatyna 1. potok, wytryska pod górą t. n. , w płd. zach. obszarze gm. Wikowa Niżniego, w pow. radowieckim; płynie na płn. wschód i ubiegłszy 4 klm. wpada w obr. Wojtynella z lew. brzegu do pot. Wojtynella, dopł. Su czawy. W dolinie S. jest źródło słone. 2. S. , potok w obr. gm. Sergie, pow. wyżnicki, wy pływa z pod Hrebenia 1048 mt. i płynie na płn. wschód, uchodząc do Putyłówki z lew. brzegu. Bługi 3 klm. Nad ujściem wznosi się dział górski ze szczytem Torhowną 953 mt. . 3. S. , potok, prawy dopływ Mołdawy, rozgraniczający na płd. Bukowinę od Multan; ob. Sucha al. Walesaka. Br. G. Slatyna al. Slatina 1. gajówka i źródła słone, w obr. gm. Wikowa Niżniego, pow. radowiecki, w dolinie pot. Slatyny. 2. S. , przys. Krasnej Ilskiej, pow. storożyniecki. Slatyniek, przysiołek gm. Sergie, pow. wyżnicki. Slawa, kolonia na obszarze Poznowic, pow. wielkostrzelecki, założona 1823 r. Slawe, Slawen, Slawena, Slawo dok. , ob. Sławno. Ślazewo, kol. , pow. kolski, gm. i par. Izbica, odl. od Koła w. 25; ma 16 dm. , 141 mk. , 139 mr. obszaru. W 1827 r. 6 dm. , 71 mk. Wchodziła w skład dóbr Izbica. Ślazy 1. pow. kielecki, gm. Korzecko, par. Chęciny. 2. Ś. , Slasy, Szlazy, pow. makowski, ob. Jaciążek 3. Ś. , ob. Szlasy. Slaże, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 78 w. od Poniewieża. Slądkowice al. Szlądkowice, 1521 r. Sulantkowicze, 1535 r. Salathkowicze, 1552 r. Szuathkowycze, u Długosza Szulanthkowycze, wś i fol. , pow. łaski, gm. i par. Dłutów; wś ma 63 dm. , 414 mk. , 958 mr. 596 roli; fol. , majorat rząd. , ma 3 dm. , 32 mk. , 348 mr. 180 roli, własność gen. MellerZakomelskiego. W 1827 r. 30 dm. , 247 mk. W połowie XV w. S. , wieś kapituły krakowskiej w kluczu pabianickim, na prawie polskiem osadzona, miała 12 łan. kmiec. , z których kmiecie dawali na św. Marcin po pół seksageny i 3 gr. czynszu, tudzież 2 kapłony, 4 korce pszenicy, 4 korce owsa miary Szadkowskiej, 30 jaj, 2 grosze daniny siennej i przywozili wóz drzewa do dworu; w Pabianicach. Prócz tego obowiązani byli ciągnąć sieci na łowach, budowle folwarczne reparować, na posyłki chodzić, uprawiać, ob siewać zbożem folwarcznem i zbierać przy ległe łanom role folwarczne jutrzyny. Dzie sięciny, wartości 6 do 10 grzyw. , dawali pre pozyturze łęczyckiej. Z młyna dawano 2 grzy wien Długosz, Lib. Ben. , I, 278. W 1552 r. wś Szuląthkowicze, w par. Pabianice, miała 18 os. i 12 łan. Wola Slądkowska wolna wtedy jeszcze od opłat miała 11 os. i 1 łan sołtysi Pawiński, Wielkop. , II, 235. Według Lib. Ben. Łaskiego I, 381 wś Sulanthkovicze dawała dziesięcinę prepozyturze łęczyckiej, plebanowi zaś w Pabianicach tylko kolędę po korcu żyta. Br. Ch. Śląsk, ob. Szlązk. Śląszków al. Śląsków, Śląskowo, urzęd, Slonskowo, r. 1284 Slescovo, r. 1580 Sliąskowo, wś i dwór, pow. krobski Rawicz, o 2 klm. na płn. zach. od Dupina par. i poczta, na zach. płd. od Jutrosina; st. dr. żel. w Kobyli nie o 10 klm. W r. 1284 był S. własnością kaszt. krobskiego Stefana, któremu Przemy sław II pozwolił włość tę z działem Rozko chowem osadzić na prawie niemieckiem Kod. Wielkop. , n. 549. Co do r. 1310 ob. Sław kowice. W r. 1448 rozgraniczono S. z nie istniejącem już Kamieniewem; w r. 1580 było na S. 6 łan. osiadł. i 4 zagr. ; około 1793 r. dziedziczył S. z fol. Dębiną Karol Krzyża nowski, potem Edward hr. Raczyński. Wieś ma z os. Dębiną 2 dm. , 14 mk. , z którą two rzy okrąg wiejski, 23 dm. , 186 mk. 175 kai, 11 prot. i 166 ha 130 roli, 15 łąk; czysty doch. z ha roli 17, 23, z ha łąk 25, 85 mrk. Dwór miał w 1885 r. z fol. Dębiną 2 dm. , 27 mk. , z którym tworzył okrąg wiejski, 11 dm. , 130 mk. 124 kat. , 6 prot. i 499 ha obszaru 409 roli, 37 łąk, 22 lasu. Majętność tę na był rząd drogą subhasty dla kolonizacyi nie mieckiej za 380, 000 mrk. ; skutkiem tego spa dło z hypoteki 120, 000 mrk długów pry watnych. Utworzone z majątku tego parcele w liczbie 34 rozkupili niemieccy osadnicy w 1887 r. E. Cal. Ślązaki, część wsi Kamesznicy. Ślązaki, przys. Jabłonówki, pow. kamionecki. Slecz, ob. Sliacz. Sledniki, wś u źródeł rz. Usy, pow. miń ski, w 3 okr. pol. i gm. Kojdanów, w okolicy Wiertnik, ma 5 osad; miejscowość mocno wzgórzysta, dość leśna. A. Jel. Sledź, wielka łąka na polach wsi Warszowic, pow. toruński; ob. Nawra. Śledzianów al. Sledzianowo, wś w pobliżu Bugu, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. poL, gm. Narojki, o 53 w. od Bielska, między Drohiczynem a Grannem, ma 15 osad Slatnik Slatyna Sledź Sledniki Slawa Slaże Śledzie Slejpy gospodarczych i kilku komorników, karczmę, 228 mk. Posiada kościół paraf. kat. p. w. św. Piotra i Pawła, w 1768 r. z muru wzniesiony przez Marcina Łopuskiego, podkomorzego drohickiego, na miejsce dawniejszego drewnianego, niewiadomej erekcyi. Wedle miejscowych ksiąg metrycznych par. śledzianowska istnieje od 1662 r. Kościół posiadał fundusz ziemny z sześciu chat poddanych z gruntami i przeszło 2600 rs. w kapitale ulokowanym u różnych osób. Przy uregulowaniu funduszów kościelnych w 1841 r. wyznaczono na utrzymanie kościoła 230 rs. rocznie i 33 dz. ziemi. Przy kościele w S. istniała dawniej altarya p. t. N. M. P. , z kapelanem stałym i bractwem św. Trójcy, fundowana przez Wojciecha Horbaszewskiego i kś, Andrzeja Łozowskiego, miejscowego proboszcza, i uposażona kapitałom 9050 złp. Parafia kat. , dekan. bielskiego, ma 1408 wiernych, oprócz dworów w Śledzianowie i Wierzchucie, przeważnie drobnej szlachty. Śledzie Nowe, dawniej Sledziowe, wś szk, pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo. Wspominana w dokum. sądow. z 1393 r. Gloger, Ziemia łomż. . W 1827 r. 6 dm. , 40 mk. , par. Sieluń. Śledzie 1. wś, pow. jampolski, na pograni czu bracławskiego, okr. pol. i sąd. Morachwa, gm. i par. kat. Krasne, ma 113 osad, 782 mk. , 1196 dz. ziemi włośc, 640 dwors. , 40 cerkie wnej. Cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1776 r. , ma 992 parafian. Młyn parowy. Grunt pagórkowaty, gleba częścią czarna, częścią piaszczysta, najwięcej glinkowata. Własność dawniej Skarzyńskich, obecnie Su latyckich. 2. Ś. , wś nad rz. Derłą, dopł. Dnie stru, pow. mohylowski, okr. pol. Łuczyniec, gm. Wendyczany, par. kat. Ozarzyńce, sąd Mohylów, ma 259 osad, 1046 mk. , 962 dz. zie mi włośc. , 1082 dwor. , 53 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Podwyższ. Krzyża św. , wznie sioną w 1767 r. z 1377 wiernymi; młyn wo dny i gorzelnię. Powierzchnia równa, gleba czarnoziem z gliną pomieszany; pokład gliny garncarskiej. Własność dawniej Zamoyskich, Koniecpolskich, Lubomirskich, Dobków, obec nie w połowie Górskich i Darowskich. Była tu dawniej biblioteka zebrana staraniem Wła dysława Górskiego, sprzedana następnie czę ściowo. Dr. M. Śledzie, niem, Heering, fol. w dobrach rańskich, pow. szczycieński, st. p. Rańsk Rheinswein; 2 dm. , 15 mk. Sledziajowice al. Sledziowice, u Długosza Szledzeyowycze i Zlyedzewicze, wś, pow. wielicki, par. i urz. poczt. Wieliczka odl. 3, 8 klm. . Leży o 1 mili na wschód od Krakowa, przy gościńcu wielickoniepołomicko bocheńskim. Część obszaru pagórkowata, zresztą równina obniżająca się ku Wiśle. Na obszarze wię kszej posiadłosci, stanowiącym część dóbr Kokotów, gospodarstwo staranne, oparte na hodowli bydła i produkcyi nabiału. Pola w części drenowane, gleba w połowie pszen na. Plantacye chmielu. W XIV w. S. nale żały wraz z Kokotowem do mieszczańskiej rodziny Wierzynków. W połowie XV w. dziedzicem wsi Jan Wyerzink, szlachcic. Ła ny folw. dają dziesięcinę plebanowi w Wie liczce, kmiecie tylko kolędę po groszu z łanu a zagrodnicy po pół grosza. Jedno pole daje dziesięcinę klasztorowi św. Ducha w Krako wie Długosz II, 105, III, 45. W 1581 r. płaci tu pobór Zborowski od 2 łan. , kmiec. , 2 zagr. bez roli, 2 komor. z bydł. Pawiński, Małop. , 66. . Por. Kokotów. Br. Ch. Śledziewszczyzna, fol. , pow. lepelski, 147 dz. ziemi dworskiej; własność Tadeusza Iwanowskiego. Śledziów al. Sladziówo, wś, pow. lucyński, par. Posin, z 2 kaplicami, z których jedna wzniesiona przez Marcina Kublickiego, dziedzica wsi. Istniała tu już kaplica w 1680 r. por. Lucyń, t. V, 464 466. Następnie własność Benisławskich, dziś bar. Rosen. Śledziowa Huta, niem. Heringshuette ob. . W 1885 r. 8 dm. , 49 mk. ob. Zeitschr. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, str. 85. Śledziówka 1. Mała, niem. Klein Herings hoeft, dobra ryc. w Pomezanii, pow. sztumski, st. p. Pozylia 3, 5 klm. odl. , st. kol. Stare Po le o 5 klm. , par. kat. Kalwa; 57 ha, 23 roli i 33 łąk. W 1885 r. 2 dm. , 4 dym. , 18 mk. , 10 kat. , 8 ew. ; hodowla bydła i koni. 2. S. Wielka, niem. Gross H. , dobra ryc. , tamże, 88 ha, 38 roli or. , 46 łąk. W 1885 r. 2 dm. , 5 dym. , 24 mk. , 17 kat. , 7 ew. ; hodowla bydła i koni, mlekarnia. Kś. Fr. Ślegi, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 89 w. ud Nowoaleksandrowska, Slejpy, wś i dobra, pow. szawelski, gm. Wieksznie, o 78 w. od Szawel. Sicki 1. wś, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 46 w. od Poniewieźa. 2. S. , fol. , pow. szawelski, gm. Gruździe, o 38 w. od Szawel. Ślekiszki, dwór, pow. kowieński, w 1 okr. poL, o 64 w. od Kowna. Ślemień, miasteczko, pow. żywiecki, nad rz. Łękawką, dopł. Soły, przy gościńcu suskożywieckim, w okolicy górskiej. Graniczy od płn. z Rzykami pow. wadowicki, od wsch. z Lasem i Koconiem, od płd. z Huciskami, Pewlą Wielką i Pewlą, od zach. z Gilowicami. Łękawką, nadpływająca z Koconia, przerzyna płd. obszar S. do Gilowic. W dolinie rzeki legły zabudowania. Obszar płd. , znacznie mniejszy, podnosi się, dosięgając w górze Bakowie, na granicy Pewli, wzn. 766 mt. Sledziajowice Ślemień Z pochyłości tej spływają potoki ku płn. do Łękawki. W pobliżu wschod. granicy legł las Czeretnik ze wznies. 758 mt. . Półn. obszar Ś. daleko większy niż południowy, przedziela gościniec suskozywiecki, na dwie połaci nierówne. Południową, między gościńcem a Łękawką, zrasza kilka potoków, między nimi Mała Łękawka. Na wschód od potoku wzgórze polne Łękawka 596 mt, npm. . Połać zaś płn. zajmują lasy z kilku polanami, między niemi Gibaszów 509 mt. i Zakocierz, w płn. części nad granicą Rzyk. W tej części biją źródła Kocierza, podążającego na zach. do wsi Kocierza, a ztąd na płd. do rz. Łękawki. Płd. wschod. część lasów zwie się Czarne Działy nad granicą wsi Lasu; na granicy Lasu, Rzyk i ślemienia szczyt Łomna Skała al. Łamana 934 mt. a na granicy Ś. , Kocierza i Rzyk Potrójne 888 mt. . Obszar większej posiadł. spadkobiercy Aleksandra hr. Branickiego ma roli 158, łąk i ogr. 17, past. 64, lasu 2042 mr. ; mniejsza posiadł. roli or. 1142, łąk i ogr. 20, past. 664, lasu 46 mr. W r. 1869 było 202 dm. , 1652 mk. ; w 1880 r. 251 dm. , 1738 mk. 52 żyd. . Na obszar dworski przypada 8 dm. , 68 mk. 12 żyd. . Jest tu sąd obw. Doń należą 2 miasteczka Ślemień i Sucha i 19 wsi, w nich 4052 dm. , 26034 mk. 509 żyd. . Według Komonieckiego osiadłości państwa śiemieńskiego były Siemień wieś roli 13, Koconie roli 17, Las albo Komorowice zaręb. 17, Kurów i Jeżowiec zaręb. 21, Gilowice roli 26, Pewel zaręb 14, Rychwałd roli 12, Rychwałdek roli 6, Morszczanica roli 9, Koczurów roli 1, Oczków roli 4, Kocierz zaręb. 42, Łękawica roli 11, Okrajnik zaręb. 15, Łysina zaręb. 11. Na jedno podymne simpla złp. 123; hal w tymże państwie 7. Według reg. pow. szląskiego z r. 1581 we wsi Sliemie par. Rychwałd Jan Komorowski ma 1 łan. km, 1 komor. bez byd. , roli; Krzysztof Komorowski 3 półłan. km. , Pawiński, Małop. , 106. Według Janoty, , Żywiecczyzna należał S. w XVI w. wraz z Żywcem, Łodygowicami i Suchą do Krzysztofa Komorowskiego, syna Jana Spytka Komorowskiego 1566 r. . Tenże Krzysztof po podróży do Włoch osiadł tu 1560; od r. 1588 kaszt. sądecki d. 6 lipca 1608. Po śmierci jego synowie Piotr, Mikołaj, Aleksander podzielili się schedą tak, że Piotr wziął Suchę, Aleksander Ślemień, Mikołaj Żywiec i Łodygowice. Aleksander K. siedział na Ś. od r. 1608 1622. W r. 1622 przybył doń w odwiedziny niejaki Stadnicki z bratem jego żony Stanisławem Dębińskim. Ponieważ Stadnicki wydawał mu się zbyt grzecznym dla żony, kazał go przez służących obić i pokaleczyć; Dębiński jednak uciekł i wkrótce urządził najazd na Komorowskiego. Gdy przybył do Kocoina został schwytany, do Ślemienia odstawiony i oślepiony Wypiśnik Komonieckiego. Wskutek tego Komorowski schronił się za granicę, gdzie umarł, prawdopodobnie w Rzymie. Pozostała po nim córka Katarzyna, zaślubiona naprzód Samuelowi Grudzińskiemu, staroście średzkiemu, powtórnie Teodorowi Lackiemu czy Łąckiemu, marszałkowi w. ks. litewskiego, objęła dobra. Ona rozprzestrzeniła i uposażyła r. 1662 kościołek przez ojca r. 1592 czy 1595 zbudowany i fundowała szpital na 15 ubogich. R. 1640 odstąpiła proboszczowi żywieckiemu Gilowice zamiast 700 złp. prowizyi rocznej z kapitału 10, 000 złp. , zapisanego przez Krzysztofa Komorowskiego na 4 mansyonarzy przy kościele żywieckim. Wspomniany kościołek, p. w. św. Jana Chrzciciela, drewniany, ukończono r. 1672. Do r. 1662 był exkurendą par. w Rychwałdzie; w tymże roku utworzono filią tejże parafii. R. 1644 podzielono dekanat oświecimski i ustanowiono dekanat żywiecki, do którego włączono kościoły w Rychwałdzie, Ślemieniu, Jeleśni, Milówce, Radziechowach, Łodygowicach. Komorowicach i Bestwinie. Wspomniana Katarzyna z Komorowskich Łącka Lacka wystarała się, iż r. 1672 za zezwoleniem Mazurka, plebana rychwałdzkiego, kościół w Ś. został wyniesiony na parafialny. Równocześnie uposażyła nową parafią, przeznaczając z dóbr ślemieńskich dla plebana 250 złp. , rolę Bogdanówkę i 27 złp. dziesięciny pieniężnej. Od r. 1672 poczyna się szereg plebanów ślemieńskich. Pierwszym był Jędrzej Kościelecki z Chrzanowa. Fundatorka, umierając r. 1675 zapisała dobra Ślemien Konstancyi, Krystynie, córce Krzysztofa Komorowskiego, pani na Suchy, która r. 1665 zaślubila Jana hr. Wielopolskiego, kancl. kor. Dobra suskie i ślemieńskie od r. 1675 przeszły w dom Wielopolskich. Tenże Wielopolski, wykupiwszy r. 1677 dobra żywieckie z rąk królewskich za 100, 000 złp. , połączył znowu całą Żywiecczyznę, własność niegdyś Komorowskich, oprócz Łodygowic, w jednę całość. Po jego śmierci 1688 r. przeszedł Ś. w ręce córki Konstacyi Otylii, która 1693 w Krakowie przekazała Ś. bratu Franciszkowi; tenże wraz z Aleksandrem, synem brata swego Jana, objął Ś. w zarząd. Zmarł on 1732 r. Do r. 1739 pozostawała Żywiecczyzna, a więc i Ś. w rękach Anny z Lubomirskich, drugiej żony Franciszka Wielopolskiego. Po jej śmierci 1739 pozostali trzej synowie Franciszka podzielili się dobrami. Najstarszy Karol wziął ordynacyą pinczowską z Mirowem, państwo żywieckie 1 miasto i 49 wsi, młodszy Jan dostał Suchą z Krzeszowem, Stryszawą, Tarnawą, Lachowicami, Izdeblem i Kukowem, Ślemień potem Bobrek, Rabkę i Kobylankę, a najmłodszy Hieronim Pieskową Skałę i Ślemień z Gilowicami, Łękawicą, Rychwałdem, Rychwałdkiem, Moszczanicą, Pewelką, Lasem, Kocierzem, Koconiem, Kurowem, Łysiną i Oczkowem, dalej Rożnów i Strzyżów. Hieronim miał za żonę Urszulę Potocką, starościankę trębowelską. Podział ten nastąpił 11 czerwca 1740 na zamku krakowskim. Hieronim zmarł bezdzietnie 13 marca 1779 w Warszawie, gdzie pochowany. Dobra zapisał testamentem synom braci swoich, Karola na Żywcu i Jana na Suchy. Karol miał za żonę Elżbietę Mniszkówną, marszałkówną wiolkokoronną, a z niej trzech synów Franciszka 1800, Józefa 1805 i Ignacego 1798, jakoteż córkę Urszulę. Franciszek wziął Rychwałd, część Bykowską i częśó lasu Kocierz; Józef Łękawicę, Okrajnik, Oczków, część lasu Kocierz; Ignacy Moszczanicę, Kocierz, Łysinę, część lasu Kocierz i atynencyą Będzinę. Wreszcie Ślemień, Gilowice, Rychwałdek, Pewel, Pewelka, Kurów, Kocoń i Las przypadły dzieciom drugiego brata Jana, dziedzica Suchy, t. j. Józefie z Wielopolskich Michałowskiej, Tekli z Wielopolskich Załuskiej, Ignacemu, Wincentemu i Janowi Kantemu Wielopolskim. Według detaksacyi sądowej z 25 list. 1798 cena włości Ś. z 2 folw. wynosiła złp. 199, 451 gr. 9, wsi Gilowic z fol. złp. 150, 024 gr. 13, Łękawicy z fol. złp. 101, 840 gr. 19, Moszczanicy złp. 130, 912, Pewli z fol. złp. 65, 148 gr. 2, Rychwałdu z fol. złp. 17, 887 gr. 4, Kurowa złp. 41, 828, Okrajnika złp. 26, 402 gr. 20, Koconia złp. 36, 352 gr. 20, Kocierza złp. 46, 618 gr. 14, Oczkowa złp. 37, 288, Łysiny złp. 12, 640 gr. 20, Pewelki złp. 13, 080, Rychwałdku złp. 31, 686 gr. 10, Lasu złp. 50, 535 gr. 10, lasu Kocierza złp. 184, 640 gr. 20. W r. 1804 przyznano sądownie Karoli Wessel, Ludwice z Wielopolskich Wodzickiej i Urszuli Szembekowej, a Salomei z Wielopolskich Morsztynowej z całej po Hieronimie Wielopolskim pozostałej substancyi 1 6 część. W r. 1806 zrzekają się Salomea Morsztynowa, Felicytacya z Wielopolskich Przebendowska, wreszcie Józefa z Wielopolskich Michałowska zdają swe udziały z dóbr ślemieńskich na rzecz Ignacego Rocha, Wincentego i Jana Kantego Wielopolskich. W r. 1807 2 stycznia nabył dobra S. z atynencyami Ignacy Roch Wielopolski od swych braci Wincentego i Jana Kantego za 387, 648 złp. 22 gr. Po nim dobra te z atynen. Gilowice, Rychwałdek, Pewel, Pewelka, Kurów, Kocoń i Las przeszły w ręce Barbary z Wielopolskich Potulickiej, Adama i Pawła Wielopolskich. Jednak r. 1837 7 lipca klucz Siemieński z atyn. Las, Kurów, Pewelka, Gilowice, Pewel, Rychwałdek nabyła od Adama Wielopolskiego za 500, 000 złp. Elżbieta z Wielopolskich Wielopolska, żona Wincentego. Dobroczynna ta pani, z powodu śmierci syna swego Feliksa w szpitalu zebrzydowskim r. 1836, zapisała r. 1839 na wieczne czasy z dóbr ślemieńskich klasztorowi Braci Miłosiordzia św. Jana sumę 12, 000 złr. , z których procent 600 złr. ma być wypłacany temu zakonowi od 1 stycznia 1839 na utrzymanie szpitala. W r. 1844 zapisała 1000 złr. na utrzymanie szkoły w Ś. W r. 1849 14 paźdz. od hr. Elżbiety Wielopolskiej nabył ten klucz śiemieński hr. Aleksander Branicki, dziedzic Suchy, za 110, 000 złr. Zmarł on 19 wrześn. 1877 r. , zostawiwszy żonę Annę z Hołyńskich i syna Władysława Michała. Dobra suskie i ślemieńskie zapisał żonie swojej w dożywocie, a po jej śmierci przejść mają w ręce syna Władysława, ożenionego z Julią Potocką, córką b. namiestnika Galicyi. Dzisiejszy kościół murowany w Ś, stanął na miejscu dawnego, drewnianego, w r. 1853, kosztem hr. Wincentego i Elżbiety Wielopolskich, jakoteż hr. Aleksandra Branickiego. Poświęcił go r. 1860 biskup tarnowski Józef Pukalski. Księga metryk urodzeń zachowana w ułamkach od r. 1658. Do paraf. dek. suski należą Kocoń 6 klm. , 681 rz. kat. . Kurów 7 klm. , 680 rz. kat. , Las 6 klm. , 1504 rz. kat, Pewelka 7 klm. , 288 rz. kai, Kocierz częśó, 18 klm. , 210 rz. kat. ; cała parafia liczy dusz rz. kat. 4557, żyd. 60 Szem. dyec. krak. , 1885. W kościele tym ma się znajdować piękny obraz olejny, przedstawiający św. Franciszka na tle Tatr, dar Franciszka hr. Wielopolskiego, nadto wizerunek N. M. Panny szkoły staroniemieckiej XVII w. Dzwon z datą 1595 lał Urban Kołodziej. W obrębie gm. Ś. na wzgórzu Greniu Kumorkowym, zwanym Jasną Górką, wznosi się kaplica p. w. św. imienia Maryi, fundowana r. 1866, z przywilejem odprawiania mszy św. W kaplicy tej znajduje się źródło wody, które w mniemaniu ludu leczy wszelkie choroby oczne. Pleban Antoni Antałkiewicz 1849 1876, zebrawszy drogą składek znaczny fundusz, założył fundamenta naokoło tej kapliczki pod obszerny z kamienia ciosowego budowany kościół p. w. imienia Maryi, który dziś 1889 wyprowadzono pod dach i dachem pokryto. Oprócz tego kupił z tychże pieniędzy dom z rolą dla uposażenia kościoła i oddał sprawę budowy kościoła następcy swemu kś. Tomaszowi Czapeli. We wsi Koconiu na wzgórzu znajduje się kapliczka p. w. Przemienienia Pańskiego, fund. przez włościan tej wsi r. 1865. W kronice rychwałdzkiej znajduje się wzmianka o zamku w S. pod r. 1655. Były to raczej zabudowania gospodarskie dworskie. W nowszych czasach przebudowa Slenis Slepcy Slepcza Slepczanka Slepe Slepianka Slepienie Slepietnica Slepiszczc Slepiszki no je i wzniesiono na piętro; w nich mieści się sąd obwodowy. Br. Gustawicz. Ślemno, pow. kwidzyński, ob. Gardeja. Slenis, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 66 w. od Nowoaleksandrowska. Ślep, niem. Schloeppen, jezioro, pow. margrabowski ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 524. Slepańczyce, wś mylnie wymieniona jako należąca do sstwa kaniowskiego t. III, 813 zamiast Stepańcze, ob. Stepańce. Slepcy, białoruskie Slapcy, wś nad odnogami rz. Stwigi, pow. mozyrski, przy gościńcu turowskomozyrskim, o 6 w. na płd. wschód od Turowa; łąk wielka obfitość, grunta lekkie namułowe, urodzajne, lud rolniczy, rybaczy i flisaczy. W pobliżu wsi są lochy ziemne, w których, według podania, żyli niegdyś ślepi, utrzymywani przez kn. Turowskich. Slepcza, rzeczka w pow. mozyrskim, mały lewy dopływ rz. Uborć. Płynie w obrębie gm. Lelczyce, zaczyna się w lesistych mo czarach o 4 w. za zaśc. Dubojwierst, płynie w kierunku południowowschodnim, ma ujście na przeciwko ujścia z drugiej strony rzki Stawiszcze. Długość biegu wśród ostępów około 10 w. A. Jel. Slepczanka al. Ślipczanka, szczyt w Be skidzie zachodnim, na Orawie Węgry, w dziale wodnym między Wesełówką od zach. a Półhoranką od wsch. , dopł. Drawy Białej, na płn. zach. od miasta Namiestowa, pod 37 6 49 wsch. dłg. g. F. , a 49 25 15 płn. szer. geogr. ; tuż nad lew. brz. Wesełówki. Wzn. 925 mt. npm. Br. G. Ślepe 1. jezioro w pow. słupeckim, na obszarze dóbr Kazimierz ob. t. III, 924. 2. Ś. , jezioro w pow. sejneńskim, na obszarze wsi Głuszyn. Należy do grupy drobnych je zior otaczających jez. Gremzdy. 3. Ś. , je zioro w dobrach Czostków, pow. suwalskim, ma 16 mr. obszaru, do 40 st. głębokości. Wy pływa z niego rzeczka Promek, łącząca je z pobliskim jez. Czostków. 4. Ś. , jezioro w lesie wsi Zakąty, w pow. suwalskim. Na leży do systematu wód jeziora Wigry, ma 147 mr. obszaru. Br. Ch. Slepe, 1410 Sleywicz, niem. Schleife, wś, pow. rozborski; posiada kościół par. ewang. z XVI w. W 1842 r. było 66 dm. , 437 mk. ew. , szkoła ewang. , młyn wodny, wiatrak, wielki staw z karpiami. Do 1815 r. należała do Saskich Łużyc. Ślepianka, rzeczka, lewy dopływ. Świsłoczy, ob. Ślepnia. Slepianka 1. ws, pow. miński, o 2 w. na wschód od Mińska, gm. Siennica, ma 12 osad; za poddaństwa własność Wańkowiczów. 2. S. Mala, fol. nad rzką Ślepnią, pow. miński, w pobliżu Mińska, w gm. Siennica, par. katol. Mińsk złotogórska, ma 752 dzies. w wyborowej głebie, łąki obfite, młyn na Ślepni. S. była dawnem dziedzictwem rodziny Wańkowiczów h. Lis. W pierwszej połowie b. wieku należała do malarza Walentego Wańkowicza, który tu zgromadził piękne obrazy, obecnie rozproszone. 3. S. , karczma na dawnym gośc. pocz. mińskołohojskim, o 4 w. od przedmieścia Mińska zwanego Komarówka, na płaszczyźnie, w okolicy falistej, należy do domin. Slepianka Wielka. 4. S. Wielka, dobra nad rzką Ślepnią, pow. miński, o 4. w. na północ od Mińska, w 1 okr. pol. mińskim, gm. Siennica, par. katol. złotogórska, gniazdo starożytnej rodziny Wańkowiczów h. Lis, ma 2984 dzies. ziemi dworskiej, w tem prawie 50 włók towarnego lasu; grunta lekkie, szczerkowe, w kulturze, łąki obfite, pokłady gliny garncarskiej. Do S. należy prawie całe przedmieście Mińska zwane Komarówka, przynoszące dziedzicom kilka tysięcy rubli dochodu; znaczne też są propinacye w dobrach. W ostatnich czasach Edward Wańkowicz, ożeniony z Michaliną Moniuszkówną ciotką kompozytora, urządził wzorowe gospodarstwo. Po śmierci Edwarda w 1872 r. S. dostała się w udział najmłodszemu synowi jego Władysławowi a po jego śmierci 1888 r. objął dobra te najstarszy brat Zygmunt. Fortuna Zygmunta Wańkowicza, mająca około 1200 włók w dobrach Slepianka, Zazierz, Słobódka, Kniaziówka i Horodyszcze, w różnych powiatach, przechodzi na dwóch synów jego Jana i Piotra. W S. znajduje się ważne archiwum rodzinne, tudzież księgozbiór i różne pamiątki. A. Jel. Sliepiańska Woda, niem. Schleiferbach, potok na Łużycach, dopływ Szprewii ob. t. V, 842. Ślepiańskie, jezioro w pow. mińskim, uformowane z rozlewu rz. Ślepni, pod Mińskiem, około folw. Mała Slepianka, długie na 1 3 szerokie przeszło 100 sążni, dość rybne. Ślepie, wś, pow. jańsborski; 277 ha, 12 dm. , 73 mk. Ks. Olbracht nadaje Janowi Po tersbach, pisarzowi zamkowemu w Stradu nach, 5 włók nadwyżki w Gąskach nad jez. ślep, między Zajdami, Zatykami i Gąskami. Dan w Królewcu r. 1567. Ad. N. Slepienie, wś, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 41 w. od Szawel. Slepietnica, kol. i karcz. , pow. piotrkowski, gm. i par. Ręczno; kol. ma 9 dm. , 66 mk. , 139 mr. włośc; karcz. 1 dm. , 1 mk. , 10 mr. dwors. Slepiszczc, własność ziemska, pow. słucki, ma około 2 włók; należy do ordynacyi nie świeskiej. A. Jel. Slepiszki, wś nad Wilią, pow. wileński, w 4 okr. poL, gm. Bystrzyca, okr. wiejski Bujwidy, o 16 w. od gminy a 39 w, od Wil Ślemno Slepańczyce Slepkowo na, ma 5 dm. , 25 mk. katol. w 1864 r. 10 dusz rewiz. ; należała do dóbr Bolimpol Dowojnów. Slepkowce, węg. Szelepka, wś w hr. ziemneńskiem Zemplin, uprawa roli, 472 mk. Slepkowo 1. Królewskie, wś i fol. , pow. płocki, gm. Rogozino, par. Woźniki, odl. 12 w. od Płocka, ma 9 dm. , 81 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 38 mk. Fol S. , w r. 1872 oddzie lony od dóbr Boryszewo, rozl. mr. 477 gr. or. i ogr. mr. 352, łąk mr. 13, pastw. mr. 17, lasu mr. 77, nieuż. mr. 18; bud. mur. 11, z drzewa 10; las nieurządzony. 2. S. Szla checkie, wś i fol. , pow. płocki, gm. Ciołkowo, par. Woźniki, odl 12 w. od Płońska, ma 7 dm. , 164 mk. , 459 mr. obszaru. Fol S. Kró lewskie należy do dóbr Radzanowo. Br. Ch. Slepni, cztery pobliskie zaśc. nad rzką Ślepnią, dopł. Świsłoczy, pow. miński, o 2 w. na wschód od Mińska. A. Jel. Slepnia, rzeczka w pow. mińskim, zaczyna się w moczarach za wsią Ślepnią, w obrębie gm. Siennica, płynie w kierunku południo wym koło fol. Wielka i Mała Slepianka, przy tym ostatnim ma młyn na rozlewie zwanym Slepiańskie jezioro, przecina linię dr. źel. mo skiewskobrzeskiej, płynie koło kilku zaśc, Ślepni i za zaśc. Szesczetowszczyzna uchodzi do Swisłoczy z lew. strony. Długość biegu około 12 w. , brzegi porosłe bujną trawą. Rzecz ka ta wspominana jest w dawnych dokumen tach miejscowych. A. Jel. Ślepnia, wś u źródeł rzki Ślepni, pow. miński, o 6 w. na płn. od Mińska, w 1 okr. pol mińskim, gm. Siennica, ma 16 osad; grun ta lekkie, w okolicy duże lasy. Za poddań stwa własność Wańkowiczów. A. Jel. Sleporód, rzeka, prawy dopływ Suły, lew. dopł. Dniepru. Sleporód, wś, pow. wasylkowski, ob. Rokitna, t. IX, 704. Slepowce, miejscowość na Białych Holendrach, w pow. bukowskim, ku pln. od Grodziska. Ślepowola, 1521 r. Slyepa Volya, wś i fol, pow. grójecki, gm. Borowe, par. Michałowice, odl 25 w. od Grójca, ma 148 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 134 mk W 1873 r. fol Ś. rozl mr. 488 gr. or. i ogr. mr. 354, łąk mr. 11, lasu mr. 115, nieuż. mr. 8; bud. mur. 7, z drze wa 3 płodozm. 4, 6 i 11pol; las nieurządzo ny. Wś Ś. os. 18, mr. 196. Wieś tę wspomi na Lib. Ben. Łaskiego w opisie par. Michało wice II, 310. Br. Ch. Ślepowrony 1. wś włośc, pow. płoński, gm. Kuchary, par. Królewo, odl o 7 w. od Płońska, ma 19 dm. , 187 mk. , 150 mr. W 1827 r. 8 dm. , 72 mk. Dziedzice S. prowadzą w 1398 r. proces z bisk. płockim o granicę od wsi Soboklęsk Kod. Maz. , 127. 2. S. , okolica szlachecka w pobliżu ujścia rz. Nur do Bugu, w pow. ostrowskim, gm. i par. Nur. W obrębie jej leżą wsi a S. Bochny, wś szl. i włośc. Wchodziła w skład dóbr Obrytte, ma 16 mr. włośc. W 1827 r. 5 dm. , 31 mk. b Ś. Compory Cempony, wś szlach. i włośc. nad rz. Bugiem. Wś szlach. ma 3 dm. , 18 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 29 mk. c Ś. Nagórne, wś włośc. i szlach. Wchodziła w skład dóbr Obrytte, ma 2 os. , 17 mr. włośc. W 1827 r. było 9 dm. , 83 mk. Br. Ch. Slepście, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, o 60 w. od Poniewieża. Slepściszki 1. wś nad rzką Jarą dopł. świętej, pow. wiłkomierski, gm. Kurkle, par. Świadoście, o 56 w. od Wiłkomierza. Z eks dywizyi dóbr Ołoty hr. Platerów przeszła do różnych właścicieli. 2. S. , wś, tamże, o 69 w. od Wiłkomierza. 3. S. , osada, tamże, o 52 w. od Wiłkomierza. J. Krz, Slepsk, os. leś. i młyn nad rz. Gołką, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl od Augustowa 5 w. ; os. młyn. 2 dm. , 5 mk. ; leś. os. 1 dm. Ślepuchowo, w dok. Sliepuchowo, wś, pow. obornicki, o 7 klm. na płd. zach. od Obornik, na lew. brzegu Samicy Kiekrskiej dopł. War ty, graniczy z Objezierzem, Nieczajną, Górką i Żukowem; par. katol. Objezierze, protest. Szamotuły, poczta w Pamiątkowie, st. dr. żel w Obornikach; ma 18 dm. , 170 mk. 81 kat. , 89 prot. i 305 ha 240 roli, 42 łąk; czysty doch. z ha roli 10, 97, z ha łąk 23, 89 mrk. S. było własnością poznańskich kawalerów św. Jana jerozolimskiego i wchodziło w skład klucza Krzyżowniki. W r. 1580 Adam Czarnkowski płacił tu od 4 zagr. , 2 kom. i 1 osad. Po r. 1795 zabrał wieś rząd pruski. E. Cał. Slesice, pow. ciechanowski, ob. Kraski Ś. i por. Kamienice Sleżyce. Ślesin al Sleszyn, w dok. z 1350 Slessyno, 1521 r. Szlyeszyno, osada miejska, dawniej miasteczko, pow. koniński, gm. Sławoszewek, par. Ślesin. Leży na półwyspie oblanym przez dwie połowy jeziora ślesińskiego, łączące się pod Ś. wąskim kanałem, przez który przechodzi most i droga bita do Sompolna. Odl. 69 w. od Kalisza, 19 w. od Konina. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, browar, 92 dm. 51 mur. , 1112 mk. W 1827 r. było 107 dm. , 881 mk W 1864 r. 99 dm. , 1205 mk. Konrad, ks. mazowiecki, nadał tę wś bisk. poznańskim Lib. Ben. Łask. , I, 208, przypis. wydawcy. Król Kazimierz W. uwalniając w 1350 niektóre posiadłości bisk, poznańskich od wszelkich opłat i ciężarów, wymienia w ich liczbie i Ś. Kod. Wielkp. , 1295. Tenże król w 1358 r. wydał w Kruszwicy przywilej pozwalający biskupom zamienić wieś Ś. w pow. konińskim na miasto, na prawie niemieckiem Slepsk Slepściszki Slesice Slepkowce Slepkowce Slepście Slepowce Sleporód Slepnia Slepni Novi fori quod Srzedske nominatur. Miesz czanie poddani byli juryzdykcyi biskupów. Osada otrzymała targi tygodniowe Kod. Wielkp. , 1370. Lib. Ben. Łaskiego nazywa S. miastem. Pleban miał dziesięcinę z ryb ło wionych w jeziorze. W regestr pobor. z 1579 r. wymieniono S. w liczbie wsi, jako własność bisk. poznańskiego, który płacił od 16 łanów, 6 ogrod. bez roli, 4 osad. bez bydła, 4 rze mieślników i 2 rybaków Pawiń. , Wielkop. , I, 287. W lustracyi z 1569 r. Lustr. , IV, 304 rewizorowie podają, że pobierano tu cło dwo jakie dla kasztelana i dla biskupa. Narzeka no na to bo przejazd jest dobry i nie po trzebuje naprawy. Przywileju nie okazano. Kościół par. p. w. św. Mikolaja istniał zape wne już w XIV w. przy zakładaniu miasta. Już w 1413 r. pleban ślesiński Przecław po pierał sprawę o dziesięciny w konsystorzu gnieźnieńskiem dawnymi przywilejami Lib. Ben. Łask. , I, 208. Obecny, murowany, z trze ma wieżyczkami na froncie, pochodzi z 1604 r. Odrestaurowany w 1874 r. Ś. wraz ze Słupcą wchodziły w skład klucza ciążeńskiego dóbr bisk. poznańskich. S. paraf, dekan. koniński, 2500 dusz. Br. Ch. Ślesin, dawniej Śleszyn, Slesis r. 1311, wś kośc. i fol. , w pow. dekan. bydgoskim, o 7 i klm. na wsch. płn. od Nakła i o 2 1 2 klm. ku płn. od kanału bydgoskiego, przy trakcie bydgoskim i drodze żol. bydgoskopilskiej, w okolicy pagórkowatej, wzn. 95 do 100 mt. npm. Graniczy z Minikowem, Górzynem, Trzeciewnicą i Gumnowicami; par. kat. i poczta w miejscu, prot. Mrocza, st. dr. żel. w Nakle i Strzelewie Strelau. W r. 1311 pisał się Sułko z S. a w r. 1386 Sędziwój Ślesiński Kod. Wielkop. , 948 i 1858; w r. 1489 należał S. do Witosławskich; r. 1583 posiadał tam Piotr Witosławski 12 łan. osiad. i 4 zagr. , a Maciej Siedlecki 9, łan. os. i 5 zagr. Około r. 1650 dziedziczył Ś. Jerzy z Tęczyna Ossoliński, kanclerz w. kor. , który ją darował jezuitom bydgoskim wraz z Minikowem i Górzynem. Gdy majętność tę odebrano jezuitom uchwalił sejm za Jana Kazimierza w r. 1661, żeby za przysądzoną sumę 60, 000 złp. wolno im było kupić inne dobra ziemskie Vol. Leg. . IV, 709. Ś. przeszedł potem w ręce Potulickich, którzy dotąd posiadają folwark ślesiński. Dzieje kościoła p. w. św. Mikołaja nie są nam znane. W miejsce starego wystawił Aleksander Potulicki, wojewodzic czernihowski, nowy kościół z drzewa i kaplicę p. w. św. Antoniego w r. 1754. Par. , liczącą 1190 dusz, składają Bogacin, Budy Rybackie, Elżbietowo, Gabryelin, Gącerzewo, Gliszcz, Górzyn, Gumnowice, Kasprowo, Kazin, Kaźmirowo, Maryanin, Michalin, Minikowo, Niedola, Ostrów, Potulice, Samsieczno, Samsieczynek, Ślesin, Suchary, Teresin, Ugoda i Urszulin. Kaplice znajdują się w Samsiecznie i Potulicach, szpital kościelny w Samsiecznie, a szkoły parafialne w Potulicach Kantowo, Samsiecznie i Ślesinie. Wś z młynem tworzy okr. wiejski, mający 32 dm. , 404 mk. 363 kat. , 36 prot. , 5 żydów i 693 ha 379 roli, 215 łąk. Fol. ma 15 dm. , 202 mk. 155 kai, 41 prot. , 6 żydów i 1260 ha 1100 roli, 66 łąk, 50 lasu; czysty doch. z ha roli 13, 71, z ha łąk 8, 62, z ha lasu 2, 74 mrk; młyn i cegielnia; chów i tucz bydła; właścicielką jest Aniela hr. Potulicka. E. Cal. Slesińskie al. Sleszyńskie, jezioro na granicy pow. kolskiego i konińskiego, należy do grupy jezior goplańskich i samo stanowiło poprzednio jedną z odnóg równolegle z nim ciągnącego się Gopła, odległego o 6 do 7 w. na wschód. Suche koryto, łączące dawniej oba jeziora, jest dotąd widoczne. W XV w. już rozdział obu jezior był faktem dawnym o tyle, że odłączona częśó Gopła już nosi nazwę jeziora Sleszyńskiego, którą obejmowano całą grupę przyległych jezior Patnowskie, Gosławickie, Licheńskie, łączących się z Wartą pod Morzysławiem za pośrednictwem rzeczki Goplenicy, dziś nie istniejącej. Kierunek jego biegu wskazuje po części dzisiejszy kanał przechodzący od jez. Pątnowskiego do Warty pod Morzysławiem. Dolina bagnista, którą on osusza, powstała z dawnego jeziora, którego najgłębsze cząstki stanowią jez. Gosławickie i Pątnowskie. Północny kraniec jez. Sleszyńskiego stanowi głęboką kotlinę, o wysokich brzegach lesistych. W dalszym przebiegu płn. zachodni brzeg jeziora przedstawia dolinę piaszczystą, usianą wzgórzami, zwanemi Wyspy zbójeckie. Tradycya ludowa głosi, że mieli tu siedzibę rozbójnicy, napadający na podróżnych kupców zapewne żeglarzy na tej drodze wodnej między Wartą a Wisłą. Przywódzcą ich miał być Garca al. Garczyński Gard tyle co ogród. W odległości 4 w. od krańca płn. jezioro, ciągnące się od płn. ku płd. zach. , zwęża się i na zacieśniającem je półwyspie spotykamy osadę Śleszyn podobnie położoną jak Skulsk. Pod osadą jest na jeziorze most i przechodzi droga bita do Sompolna. Od osady przybiera kierunek południowy i ciągnie się na 5 przeszło wiorst. Ta południowa częśó zwaną bywa także jeziorem Mikorzyńskiem. Szerokość wszędzie od 1 3 do 1 2 wiorsty. Południowa połowa jeziora posiada wysokie, malownicze brzegi, usiane włościańskiemi chatami, dworami folwarków, kapliczkami legendowemi. Dąbrowa, Mikorzyn, Wąsosze na zachód. , Połwiesk na wschod. wybrzeżu. Na południe od wsi Wąsosze z kościołem i cmentarzem wybiega w jezioro ostro zakończony przylądek, zwężający je i za Ślesin Slesińskie Śleszyn mykający niejako. Nosi on nazwę Białego brzegu. Na samym cyplu stoi kapliczka św. Barbary, dziś w ruinie. Do miejscowości tej przywiązana jest legenda o Klarze z Mikorzyna, którą porwał przywódzca rozbójników Garczyński ze Zbójeckich wysp. Po za tym półwyspom rozpoczyna się jezioro Pą tnowskie, rozszerzające się w kierunku od za chodu ku wschodowi i łączące się od zachodu z Gosławickiem przez przesmyk pod Pątno wem a od wschodu przoz dwa kanały i ba gnistą nizinę z Licheńskiem. Obszar jeziora S. obu części płn. i płd. wynosi według pułk. Strelbickiego 5, 5 wiorst albo 0, 12 mili kw. Wraz z jez. Pątnowskiem i Lichońskiem liczą 894 mr. Br. Ch. Śleszyn 1. Wielki, 1576 r. Slissino, wś i fol. , pow. kutnowski, gm. Żychlin, par. Śleszyn, odl. 3 w. od Żychlina, 2 w. od Pniewa, 22 w. od Kutna, posiada kościół par. murowany, gorzelnią z prod. na 30, 000 rs. , browar z prod. na 3, 240 rs. , wiatrak, 29 dm. 15 dwors. , 392 mk. Wartość budynków podług ubezpieczenia rządowego dworskich 14780 rs. , włośc. 3080 rs. 1882 r. . W 1827 r. było 29 dm. , 209 mk. , par. Sołek. Dobra S. były dawniej własnością Pruszaków. W 1886 r. fol. S. Wielki rozl. mr. 949 gr. or, i ogr. mr. 825, łąk mr. 82, nieuż. mr. 42; bud. mur. 18, z drzewa 12; płodozm. 14pol. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 26 mr. 78; wś Klotyldów os. 11, mr. 147; wś Zosinów os. 11, mr. 155; wś Trzciniec os. 13, mr. 138; wś Kamillów 08. 11, mr. 168. Na samej granicy S. Wielkiego i Małego, w miejscu zwanem Sołek, stał zdawna kościół parafialny, wzniesiony i uposażony przez dziedziców S. Na miejscu starego w końcu XV w. wzniósł nowy z muru Mikołaj Sleszyński 1535, którego nagrobek, dziś już nie istniejący, świadczył o tej fundacyi. Kościół ten, gdy popadł w ruinę, został rozebrany w 1835 r. i nowy p. w. św. Aleksandra wzniesiono o wiorstę dalej w S. Wielkim. O wiorstę od kościoła w lesie stoi kaplica murowana z grobami rodziny Zaborowskich. W XVI w. kmiecie z S. dawali dziesięciny nu stół arcybiskupi, folwark tylko dawał plebanowi miejscowemu, który miał dwa łany roli, ogrody i łąki Łaski, L. B. , II, 497, 498 i przypiski wyd. . Według reg. pob. z 1576 r. w S. Marcin Szliessinski, wojski gostyński, płacił od 11 półłanków, 3 ogrod. , 2 karczem, 1 1 2 łanu pustego, szynkarza wódki, rzeźnika, rzemieśln, , 5 osadn. ; w S. Małym Maciej Sleszyński od 6 łan. , 3 ogrod. , młyna, wiatraka, zaś tenże sam Marcin od 7 1 2 łan. , 2 ogrod. , karczmy, 1 rzemieśln. , 9 osad. Pawiń. , Wielkop. , II, 110. Ś. par. , dek. kutnowski, 2160 dusz. 2. S. Maly al. Sleszynek, wś i fol. , pow. kutnowski, gm. Żychlin, par. Śle szyn, ma 11 dm. , 6 os. , 245 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 152 mk. , par. Sołek, Dobra S. Mały składały się w 1875 r. z fol. Sleszynek i Brzezinki, rozl. mr. 836 gr. or. i ogr. mr. 759, łąk mr, 20, pastw. mr. 25, wody mr. 2, w osadach mr. 4, nieuż. mr. 26; bud. mur. 17, z drzewa 12; płodozm. 10 pol. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 10, mr. 5; wś Biała os. 3, mr. 3; wś Grzybów os. 7, mr 17; wś Oleszcze os. 6, mr. 113; wś Gaj os. 9, mr. 9; wś Zgoda os. 9, mr. 129; wś Gajew os. 8, mr. 6. Br. Ch. Siewitz niem. , ob. Słowiska, Slewojty, karcz. nad bezim. potokiem, pow. trocki, w 1 okr. poł. , o 18 w. od Trok, 1 dm. , 6 mk. katol. Slezowice Dolne i Górne, w XV w. Slechowycze, w 1581 r. Sleszowice, wś, pow. wado wicki, par. Mucharz, urz. poczt. w Wadowi cach odl. 17, 0 klm. . W połowie XV w. S. leżały w par. Wadowice. Była to wieś kró lewska, należąca do zamku w Berwałdzie. Ła ny kmiece dawały dziesięcinę, zdawna, scho lasteryi krakowskiej Długosz, L. B. , I, 88. W 1581 r, Komorowski Krzysztof płacił tu od 16 pólłanków, 2 komor. z bydł. , 2 komor. bez bydła, 1 rzem. , 3 kół tracza Pawiński, Małop. , 99. Br. Ch. Sleżany, ob. Ślężany. Sleżyce, zapewne Slesice, pow. ciechanowski, ob. KamieniceŚ. Ślęcin, w XV w. Slyanczyn, 1490 Slęcin, 1581 Ślenczyn, pow. jędrzejowski, gm. i par. Nagłowice. Fol. wchodzi w skład dóbr Na głowice; wś ma 26 os. , 203 mr. W 1827 r. 14 dm. , 95 mk W połowie XV w. S. posia dał kościół parafialny, był własnością Rakow skiego, Lipowskiego i Koluczski, szlachty h. Gryf. Było tu 16 łan. km. , z których płacono dziesięcinę, wartości 12 grzyw. , prepozyturze krakowskiej; 2 karczmy z rolą także tam pła ciły dziesięcinę; 2 folw. rycerskie i zagr. pła cili dziesięcinę w Ślęcinie. Proboszcza miej scowego grunta leżały ku Nagłowicom Dłu gosz, L. B. , I, str. 24, 314, 409, 414, 415. Według reg. pob. pow. krakowskiego z 1490 r. wś Ślęcin należała do zamku olsztyńskiego. W r. 1581 wś Ś. , własność Andrzeja Reja, miała 5 1 2 łan. km. , 1 2 łanu km, , 1 pusty, 1 komor. z byd. , 4 kom. bez byd. , 1 rzem. Pa wiński, Małp. , 76, 436. O losach kościoła w Ś. poucza nas wizyta biskupia 1596 1598 podająca, iż kościół paraf. drewniany od Mi kołaja Beja z Nagłowic ze wszystkiego złu piony. Ten założywszy miasteczko Oksę, a w niem zbór kacerski, fundusze Slęcina do niego przyłączył Bukowski, Dzieje Refor macyi, I, 640. Że zaś Oksza została zało żoną 1544 r. , zamknięcie kościoła nastąpiło zapewne wkrótce potem. Br. Ch, Slewojty Slezowice Sleżany Sleżyce Ślępiska, niem. Marienthal, 1776 Słepiska, fol. szlach. do Ostrowitego, pow. świecki, st. poczt. , tel. i kol. Lniano 4, 5 klm. odl. , par. kat. Swiekatowo. W 1885 r. 2 dm. , 16 mk. Założone r. 1760; w r. 1776 jest pustkowiem. Ślęzaki sl. Szlązaki, os. w obr. gm. Dąbro wicy, pow. tarnobrzeski, nad pot. Łuczkiem, między nim od zach. a Świerubem od wsch. al. Ujściem lub Burdą; wznies. 168 mt. npm, szt. gen. ; 28 dm. , 139 mk. Br. G. Slęza, niem. Lohe, 1203 r. Slenza, rzeczka, powstaje z połączenia się dwu źródlanych ra mion, wypływających z pasma wzgórz t. n. a właściwie płaskowzgórza, stanowiącego przejście od pasma gór Kładzkich do doliny Odry na pograniczu pow. niemczyńskiego i strzelińskiego. Odnogi te łączą się pod Bo rowem Bohrau w pow. strzelińskim i podą żają w kierunku płn. wschod. do Odry, do której S. uchodzi poniżej Wrocławia. Długość biegu dochodzi 9 mil. Dolina tej rzeki była odwieczną siedzibą plemienia słowiańskiego Slęzan. Nazwę Slęzy nosiła do XV w. jeszcze góra pod Wrocławiem, zwana później Zobtenberg. Nazwa tego obszaru i mieszkającego tu plemienia rozszerzyła się około XII w. na przyległe doliny rzeczne i ich mieszkańców. Ztąd właściwa nazwa tego kraju brzmieć winna Sląsko. Br. Ch. Ślężany 1. w spisie urzęd. Slętochy, wś i fol. nad rz. Bugiem, pow. radzymiński, gm. Małopole, par. Dąbrówka, odl. 9 w. od Radzy mina, posiada fabrykę krochmalu z kartofli, browar z produkcyą na 28, 700 rs. , 226 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 192 mk W 1880 r. fol. S. rozl. mr. 1227 gr. or. i ogr. mr. 317, łąk mr. 15, past. mr. 130, lasu mr. 592, nieuż. mr. 113; bud. mur. 10, drewn. 16; płodozm. 4 i 11pol, las urządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 16, z gr. mr. 98; wś Kowalicha os. 10, mr. 275; wś Ignatów os. 4, mr, 79; wś Maryanów os. 7, mr, 136. 2. Ś. , w XIV w. Slanzani, wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Lelów. W 1827 r. 63 dm. , 300 mk. , par. Staromieście. Kazimierz W. , sprzedając wójtowstwo lelowskie Marci nowi, mieszczaninowi z Lelowa, za 50 grzyw. groszy praskich, wymienia jako uposażenie wójta dwa łany frankońskie i dwa ogrody z domem i placem w S. , która to wieś wraz ze Zbyczycami i Staromieściem należała do Lelowa Kod. Małop. , III, 193. Por. Lelów t. V, 34. Br. Ch. Śliacz, Niżni, Średni i Wyżni, węg. Szlécs AlsóFelsö és Közep al. Trium al. Harom Szlécs, miasteczko, w hr. liptowskiem, pow. roźeńskim, nad pot, Śliaczem, wypływającym z płd. obszaru wsi i płynącego na płn. do Wagu. S. Wyźni wzn. 625 mt. , Średni 550 mt. , Niżni 519 mt. npm. W r. 1880 było 231 dm. , 1597 mk. Słow. ; obszar 3397 kwadr. sążni kat. Par. łac. w miejscu, z kościołem p. w. św, Symona i Judy apost. Istniał już r. 1326; metryki chrztu pochodzą z r. 1646, ślubne od r. 1663, zmarłych od r. 1649. Kościół stoi w Ś. średnim. Dusz rz. kat. w S. Wyżnim 610, wschod. obrz. 74, żyd. 5; w Niźnim rz. kat. 510, wschod, obrz. 68, ewan. 1, żyd. 3; w średnim rz. kat. 567, wsch. obrz. 49, ewan. I, żyd, 6, razem 1976 Szem. dyec. spiskiej z r. 1878. Urząd pob. , sąd pow. w Rożeniu, st. p. Niemiecka Lupcza. Br. G. Ślibiny, ws, pow. wyłkowyski, gm. Kibarty, par. Władysławów, odl. od Wyłkowyszek 27 w. , 16 dm. , 175 mk W 1827 r. 20 dm. , 178 mk. Slidnau niem. , mor. Hladniów, pol. Głodniów, wś, gm. Ostrawa Polska, pow. frysztac ki, obw. sąd. bogumiński, na płn. wsch. stoku Hładniowa, góry wzn. 290 mt. Liczy 39 dm. , 537 mk. , 511 kat. , 17 prot. , 9 żyd. ; Czecho szląz. 422, Pol. 57, Niemc. 58. Kopalnie wę gla. Ob. Ostrawa Polska, Br, G. Sliki, wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 60 w, od Kowna. Slina, Selina Święcicki, Opis Mazowsza, Jabłoń, Jabłonka, Jamiołka, Łopuchowa, rzeczka w pow. mazowieckim. Należy ją odróżniać od poblizkich rzeczek Gać zwana też Jabłoń i Jabłonka. S. bierze początek na obszarze wsi Jabłoń Kościelna o 8 w. na wschód od Wy sokiego Mazowieckiego, ze stoków płasko wzgórza sięgającego w najwyższym punkcie do 582 st. npm. Płynie w kierunku północ nym przez Rykacz, Bujny, Byszewo dolina rzeczki wzn. 407 st. , Starą Ruś, Bruszewo, Jamiołki, Kłoski, Garbowe, Kobylin, Zawady, Milewo, Łopuchowo i pod wsią Targonie ucho dzi z lew. brzegu do jednej z odnóg Narwi, szeroko się tu rozlewającej i tworzącej kilka koryt. S. płynie z początku wązką doliną o wyniosłych brzegach, następnie dolina się rozszerza stopniowo od wsi Kłoski, brzegi obniżają a po za Łopuchowem dolina S. łączy się z podmokłą, bagnistą doliną Narwi. Z le wego brzegu przyjmuje rzkę Rokitnicę, pły nącą od wsi Mocichy i uchodzącą między wsiami PiszczałyKończany i KłoskiKoziołki. Długość S. wynosi 30 w. Niekiedy Rokitnica długa 15 w. bywa uważana za Slinę. We dług Święckiego Opis Mazowsza S. stano wiła granicę ziemi zambrowskiej od Jadźwin gówbielskich. Br. Ch. Slinki, dobra, pow. mozyrski, od 1863 r. własność Prószyńskich, około 90 włók; mły ny i folusze, rybołówstwo. A. Jel. Slinkowa Rudnia, pow. mozyrski, ob. Rudnia Slinkowa, Slintytenie 1 i 2, dwie wsi, pow. szawelski, gm. Okmiany, o 66 w. od Szawel. Ślepiska Slęza Slintytenie Slinkowa Slinki Slina Sliki Slidnau Sliwice Sliwa Sliszkowce Slisko Ślipanka, wzgórze lesiste i las, nad źródłami rz. Rybnicy, w obr. Jasionowa Górnego, pow. kosowski. Wzn. 882 mt. npm. ; na płn. od niego czubek Struczkil 1000 mt. , a na pld. Bukowiec 885 mt. , w płn. wschod. rozgałęzieniach pasa Ihrec zwanego. Od zach. płynie ku płn. pot. Bezulka, dopł. Rybnicy, a na płd. pot. Waratyn do Czeremoszu. Ślipcze, wś i fol. nad rz. Bugiem, pow. hrubieszowski, gm. Mieniany, par. Ślipcze r. g. i Hrubieszów r. lat. , odl. 7 w, od Hrubieszowa. Posiada cerkiew paraf. , szkolę początkowa. Ludność trudni się wyrobem płótna grubego. W 1827 r. 65 dm. , 423 mk. Dobra Ś. składały się w 1886, r. z folw. S. i Wołynki, rozl. mr. 998 fol. Ś. gr. or. i ogr. mr. 252, łąk mr. 33, lasu mr. 97, nieuż. mr 63; bud. mur. 2, z drzewa 20; fol. Wołynka gr. or. i ogr. mr. 467, łąk mr. 38, nieuż. mr. 49; bud. mur. 2, z drzewa 5; las nieurządzony. Wś Ś. os. 50, mr. 690. Cerkiew erekcyi nieznanej; obecna zbudowana około 1760 r. Do par. należą kaplice we wsiach Mieniany i Czumów. Ślipczyce al. Ślepczyce, mylnie Ślipczniec, wś nad rzką Bystyjówką, pow. żytomierski, na pograniczu radomyskiego, odl. o 15 w. od mka Czerniachowa. Nad rzeką znajduje się labradoryt. W Ś. oraz w okolicy przeważa gnejs. Por. Brody 2. . A. L. Br. Ślipki 1 i 2, dwie wsi, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Rabuń, okr. wiejski Ostaszkowo, o 5 w. od gminy a 18 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z mka Dołhinowa do Wilejki, ma 18 dm. , 154 mk. podług spisu z 1864 r. jedna z nich, należąca do dóbr Ostaszkowo Ciechanowskich, miała 37, druga zaś, do dóbr Maryampol Żeligowskich, 27 dusz rewiz. . Była tu kaplica prawosł. drewniana. Ślipsk, kol. , pow. augustowski, gm. Szczebro Olszanka, par. Szczebra, odl. od Augustowa 14 w. , 1 dm. , 3 mk. Śliski, może Slizki, wś, pow, łomżyński, gm. i par. Zatory. W 1827 r. 9 dm. , 56 mk. Slisko, węg. Szilistye, wś, hr. goemoerskie. Węg. , 279 mk. Ślisze, wś, pow. władysławowski, gmina Szyłgale, par. Syntowty, odl. od Władysławowa 22 w. , 6 dm. , 66 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 35 mk. Sliszkowce, ob. Szliszkowce. Śliwa, osada włośc. śród błota Topielec, pow. wieluński, gm. Kurów, par. Wieluń o 2 w. . W 1827 r. 1 dm. , 4 mk. , Sliwa 1. wś i dobra nad rz. Śliwką, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Carowcy. Wś, zwana S. Wielka, ma 52 osad pełnonadziałowych; fol. , własność obecnie ks. Hohenlohe, dawniej Radziwiłłów, ma około 70 włók. 2. S. Mała, zaśc. nad rz. Sliwką, pow. słucki, w i okr. pol. starobińskim, gm. Carowcy, par. kat. Słuck, ma 7 osad; własność niegdyś radziwiłłowska, z kolei ks. Witgenstejnów, obecnie ks. Hohenlohe. 3. S. Mała, zaśc. nad rzką Sliwką, pow. słucki, o 10 w. na wschód od Słucka par. katol. , w okr. pol. kopylskim, ma 7 osad; miejscowość nizinna, łąki obfite. 4. S. , osada u źródeł rz. Sliwy, pow. bobrujski, gm. Horki. A. Jel. Śliwa 1. wś, pow. morąski, st. p. i tel. Zełwałd; 235 ha, 13 dm. , 92 mk. 2. Ś. , dobra ryc, tamże; 243 ha, 14 dm. , 77 mk. Wś polskomazurska. Śliwaków, wś, os. młyn. i karczma, nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. Konary, par. Kłomnice odl. 9 w. . Wś ma 19 dm. , 166 mk. , 260 mr. ; os. młyn. 3 dm. , 3 mk. , 39 mr, dwor. ; karcz, 1 dm. , 5 mk. , 8 mr. W 1827 r. 18 dm. , 127 mk, Wś ta wchodziła w skład dóbr kasztelanii konarskiej. Wsi te obowią zane były, podobno, dostawiać do zamku ol sztyńskiego odl. 2 1 2 mili, po 6 wozów je dnokonnych brzeziny z każdego łanu. Powin ność tę zmieniono następnie na obowiązek dostarczania dla obrony zamku 6 zbrojnych z trzech wsi. Por. Konary. W. O. Śliwianka, góra lesista w dziale wodnym między Złotą Lipą od zach. a Koropcem od wsch. , na zach. od wsi Wolicy, pow. podhajecki, pod 42 45 45 wsch. dług. od F. a 49 11 55 płn. szer. g. Wzn. 413 mt. npm. Lasy rozpościerające się na płn. zowią Kobyli i Czopów las 410 mt. , a na płd. Hołhocki las 408 mt. ; wzgórze lesiste na zach. położone, nad Złotą Lipą, Średni garb 405 mt. . Br. G. Sliwice, niem. Gross Schliewitz, wś kośc. w borach tucholskich, nad rz. Śliwiczką, o 25, 7 klm. na płn. wsch. od Tucholi, na krańcu pow. tucholskiego. Od linii drogi żel. tucholskiej, starogardzkiej i wschodniej odl. 3 mile; 1622 ha 26 lasu, 281 łąk, 916 roli or. . W 1868 r. 985 mk. ; 1885 r. 175 dm. , 231 dym. , 1246 mk. ; 1142 kat. , 68 ew. , 36 żyd. W 1887 r. odbyło się tu po raz pierwszy nabożeństwo ewang. w budynku szkolnym. Jest pastor ale nie ma jeszcze kościoła. Znajduje się tu 4klas. szkoła katol. 4 nauczycieli, towarzystwo rolniczo, czytelnia tegoż towarzystwa i st. poczt. poczta chodzi do Czerska. Spółka pożyczkowa r. 1883 miała 9000 mrk we wekslach. Co rok odbywają się tu 2 jarmarki. Za czasów Augusta II zostały Ś. przez ciągłe wojny bardzo spustoszone, w skutek tego nadał król Ś. przywilej na wolne drzewo opałowe i budulcowe w przyległym lesie królewskim, wolne paśniki i rybołówstwo. Fryderyk Wielki potwierdził ten dokument. Niedawno dopiero skarb te prawa poczęści wykupił i wypłacił za wolny wrąb 178, 000 mrk a za wolny paśnik 24, 000 mrk. Za prawo rybołówstwa w jeziorze dają 17, 000 mrk, ale Ślipanka Buda Śliwicki-Rów Śliwki Śliwki Śliwka Śliwka Śliwka Śliwiny Śliwińska Śliwiczki Śliwiczka Rów Śliwicki gmina żąda więcej. Procent 204, 000 mtk wypłaca się rocznic uprawnionym spadkobiercom, tak ze gmina należy teraz do najbogatszych w okolicy. Kościół katol. dekanat świecki p. w. św. Katarzyny, patronatu rządowego, zbudowany na nowo w 1830 r. z cegły i kamienia. Na jednym z 3 domów napis z datą 1584 r. Przy kościele bractwo Pocieszenia M. B. od r. 1819, Opatrzn. Boskiej od 1744 r. , i bractwo trzeźwości. Wsi parafialne Ś. , Śliwiczki, Lipowo, Krąg, Lubocin, Rosochatka, Barłogi, Bieliczek Silberhof, Łobodą, Woziwoda, Jabłonka, Kamionka, Bechsteinswalde, Lisiny, Einsidele, W. Gaczna, Wildgarten, Gruenthal, Klocek, Biała. Rzepiczna, Główka, Okoniny Polskie, Rosenthal, Wolfsbruch, Bielska Struga, Lińsk, Wądół, Łąskie Piece, Zazdrość, Laski, Łążek, Brzozowe Błota, Pfalzplatz, Gajdowskie, Zdroje, Ludwichowo, Trzebczyny, Sarnówek, Szlachta, Osówek, Starzyska, Osieczno, W. i M. Krówno, Linówek, Brzeźno i Zdrojno. W 1867 r. było 6207 dusz, 1888 r. 8030. Ponieważ zaś kościół może 800 ludzi pomieścić, a zbiera się do 2 tysięcy, dla tego ma być powiększony. Wizyt. Madalińskiego z r. 1687 opiewa, że tu był wówczas kościół drewniany; prob. posiadał 4 włóki. Do par. należały S. , Łążek, Osówko, Lińsk i Śliwiczki; dusz było około 318. Do prob. należały także jeziora Chmielnik i Smug. Do szkoły przytykał ogródek; administratorem był Stan. Sądecki str. 76. Ś. należały wtedy do ststwa świeckiego. Lud tutejszy, na wskroś polski, zatracił strój swój malowniczy. Dziś kobiety i mężczyźni noszą się po miejsku z niemiecka. Ludność jest drobnego wzrostu; dziewczęta nie spuszczają warkoczów, ale je na tyle głowy zapinają. Lud opowiada, iź przy łąkach Budziskami zwanych istniała kopalnia srebra. Dotąd znajduje się tam most żelazny. Srebrnym zwany, a w pobliżu wioska Silberhof czyii Bieliczek; oprócz tego są tu jeszcze na powierzchni kawałki szybu. Przy wsi leżą także dwie góry, obok których odkryto dwa wielkie kręgi z wysokich kamieni. Kś. Fr. ŚliwickiRów, prawy dopływ Prusiny ob. . Śliwiczka, struga pod Śliwicami, pow. tucholski. Śliwiczki, 1. niem. Klein Schliewitz, wś pod Śliwicami, pow. tucholski, st. p. i par. kat. Śliwice, 416 ha 128 lasu, 21 łąk, 137 roli orn. . W 1885 r. 56 dm. , 71 dym. , 415 mk. ; 399 kai, 11 ew. , 5 żyd. ; na leśn. ZimneZdro je przypada 1 dom, 8 mk. Szkoła katol. w miejscu. 2. Ś. , enklawa w pow. świeckim, do pow. tucholskiego należąca, gm. Mikołajki. ŚliwińskaBuda, wś włośc. , pow. władysławowski, gm. TomaszBuda, par. WysokaRuda, odl, od Władysławowa 36 w. , ma 5 dm. , 39 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 24 mk. , pat Sapeżyszki. Śliwiny, ob. Śliwno, Śliwka, rz. w pow. bobrujskim i słuckim, lewy dopływ Słuczy. Bierze początek w pow, bobrujskim, około osady Śliwa, w gm. Horki, ubiegłszy 5 w, lesistemi moczarami w kierun ku zachodnim wkracza w pow. słucki, tu zwraca się na południe, przecina szosę mo skiewsko brzeską i płynie koło zaśc. Taliszcze, MałaŚliwa, wsi WielkaŚliwa i o 1 w. za fol. śliwa uchodzi do Słuczy na 46 w. od jej źródeł. Długość biegu wśród ostępów leśnych i bagnisk około 5 mil. A. Jel. Śliwka, fol. poradziwiłłowski, w pow. słuc kim, przy drodze z WielkiejŚliwy do Nowodworców, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Carewcy. A. Jel. Śliwka, młyn, w r. 1681, pod Wilczą, w pow. niegdyś kaliskim, później pleszewskim. Śliwki, pow. przasnyski, ob. Murawy i Morawy. Śliwki, rus. Sływki, wś, pow. kałuski, 32, klm. na płd. zach. od Kałusza sąd pow, , 6 klm. od urz. poczt. w Perehińsku. Na płn. le ży Niebyłów, na wschód Przysłóp, na płd. zach. Jasień, zach. część wsi przytyka do Pere hińska pow. doliński, a płd. wschod, naroż nik do Bogrówki pow. bohorodczański. Zach. granicę wsi dotyka Łomnica płyną ca od płd. na północ. W narożniku płd. , w lesie Kocebalówka, powstaje pot. Turawa i płynąc na płn. , przyjmuje od lew. brzegu Tarawkę, nadpływa jącą z Jasienia, i wchodzi do Niebyło wa, gdzie wpada do Łomnicy. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Łomnicy. Wznies. obszaru do chodzi na płd. , w lesie Turawka, 827 mi, w lesie Kocebalówka 895 mt. , na granicy płn. wschod. 529 mt. Własn. większa tu i w Ugartsthalu rządowa ma łąk i ogr. 15, lasu 1362; wł. mn. roli or. 259, łąk i ogr 1166, pastw. 266, lasu 191 morg. W r. 1880 było 150 dm. , 708 mk. w gm. 666 gr. . kat, 42 izr. , wszyscy Rusini. Par. rz. kat. w Rożniałowie, gr. kat. w miejscu, dek. perehiński. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, w cerkwi kopia obrazu św. Mikołaja, malowana przez Leoncyusza Różyckiego ob. Malarstwo cerkiewne na Rusi w Kwart. histor. , Lwów, 1887, str. 261. Jest tu także szkoła filialna i kasa pożyczk, gm. z kapit. 608 złr. w. a. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych, ststwa kałuskiego. W lustracyi z. r. 1765 Rkp. Ossol, No 2837, str. 17 czy tamy Ta wieś podług inwentarza importuje na rok intratę złp. 1928 gr. 15. den. 15. Arendy karczemnej z porękawicznem wypła ca corocznie złp. 927, która suma do sumy ge neralnej wchodzi. Lu. Dz. Śliwna, przysiołek Patryniec ob. Śliwna Śliwna ŚliwnaGóreczka, część Góreczek, w pow. krobskim. Śliwnica, potok, powstaje w obr. Śliwnicy, pow. brzozowskim, w płn. stronie, z pod wzgórzy Rączyny 452 mt. . Płynie na płn. między wzgórzystą doliną, przez Śliwnicę, oddziela Dubiecko od Przedmieścia dubieckiego i pod miastem uchodzi do Sanu z lew. brzegu. Ujście leży 232 mt. npm. szt. gen. . Długość biegu 10 klm. Zabiera od praw. brzegu pot. Drohobyczkę nieco powyżej ujścia. Śliwnica, 1. Sływnicia z Nahorczanami al Nahurczanami, wś, pow. przemyski, 10 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Przemyślu, tuż na płd. od urz. poczt. i tel. w Krasiczynie. Na zach. leżą Krasice, na płd. Olszany, na wschód Prałkowce. San płynie wzdłuż granicy zach. od płn. na płn. W płd. części wsi powstają strugi i płyną na płn. do Sanu. Na płd. wschód wznosi się punkt do 409 mt. Własn. większa ks. Adama Sapiehy i własn. mn. podana przy opisie Krasiczyna. W r. 1880 było 85 dm. , 620 mk. w gm. 41 dm. , 304 mk. w Śliwnicy, 21 dm. , 151 mk. w Nahorczanach, 23 dm. , 78 mk. w Komarze a 4 dm. , 22 mk. na obsz. dwor. 540 gr. kat. , 95 rz. kat. , 7 izr. ; 620 Rusinów, 22 Polaków. Par. rz. kat. w Kra siczynie, gr. kat. w miejscu, dek. niżankowicki, dyec. przemyska. Do par. należy wś Tarnowce. We wsi jest cerkiew. 2. Ś. , wś, pow. staromiejski, 13 klm. na płn. zach. od StaregoMiasta, 8 klm. na płn. zach. od sądu pow. w StarejSoli, 6 klm. od st. kol. , urz. tel. i poczt. w Chyrowie. Na płn. leży Polana, na płn. wsch. Berezów, na płd. wsch. Tarnawka, na płd. zach. SurzycaWielka, na zach. Bąkowice. W płd. stronie wsi powsta ją małe strugi i podążają do Strwiąża. Zabu dowania wiejskie leżą w środku obszaru. Lud ność i obszar podano przy opisie wsi Polany, z którą Ś. tworzy jedną gm. katartralną. Par. rz. i gr. kat. w Chyrowie. Lu. Dz. Śliwnik, góra lesista, w dziale Uklejny, na praw. brzegu Raby, na płd. wsch. od Myślenic, na granicy gm. Chełma i Poręby, pow. myślenicki, pod 37 39 15 wsch. dłg. g. F. , a 49 47 55 płn. sz. g. ; wzn. 620 mt. npm. Od zach. biją źródła pot. Uklejny, dopł. Raby, a od wsch. spływają strugi do Trzemeśni, teź dopł. poblizkiej Raby. Ob. Uklejna, Br. G. Śliwnik, 1. Welki, węg. NagySzilva, wś, hr. szaryskie Węgry, kościół kat. filial. , 200 mk. 2. Ś. Mali, węg. KisSzilva, wś, tamże, kościół katol. filial. , 264 mk. Śliwniki, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Piaskowice, par. kat. SolcaWielka, ew. Ozorków, odl. 8 w. od Łęczycy, ma 27 dm. 139 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 120 mk. Fol. Ś. rozl. w 1873 r. mr. 497 gr. or. i ogr. mr. 428, łąk mr. 18, past. mr. 32, nieuż, m. 18; bud, mur. 3, z drzewa 13; płodozm 4, 7 i 8pol. Wś Ś. os. 22, mr. 73; wś Zelgoszcz os. 11, mr. 33; wś Bibijanów os. 36, mr. 158; wś Rózin os. 13, mr. 85. Na początku XVI w. dziesięcinę dawano kanonii łęczyckiej a pleb; w Solcy tylko kolendę po pół gr. z łanu. Łaski, L. B. II, 355. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1569 Puczel miał 2 1 2 łan. , 1 rzem. , 6 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 59. Br. Ch. Śliwniki, wś i dwór, pow. odolanowski Ostrowo, o 14 klm. na wsch. płn. od Ostro wa i 8 klm. na płn. zach. od Kalisza, na trakcie, który wychodzi z Rososzycy i w Skalmie rzycach spływa do wielkiego traktu ostrowsko kaliskiego. Graniczy z Skalmirzycami, Podkocami, Mącznikami, Węgrami, Strzego wą, Psarami, Bilczewem i BiskupicamiSzalo nemi; par. i poczta w Skalmirzycach, st. dr. żeL w Ostrowie. W r. 1441 rozgraniczono Ś. z Skalmirzycami; r. 1550 rozróżniano Ś. Małe i Wielkie. W r. 1579 należały Ś. w parafii Słup w jednej części do Bartłomieja Kur czewskiego, a w drugiej do Jana Śliwnickiego; Kurczewski posiadał 2 łany osiadłe i 4 zagrod. , a Śliwnicki 2 łany os. , 5 zagr. , 3 ko mor. i 1 piekarza. W r. 1618 siedzieli na Ś. Śliwniccy, Mikołaj Książyński i Kacper Miniszewski; były tam wówczas 4 łany km. , 8 zagr. , 2 rzem. i 1 komor. ; później przeszła wś w ręce Wielowiejskich, od których ją na byli około r. 1750 Niemojowscy. Na obszarze wykopano popielnice, celty bronzowe, naramienice itp. Wś, zwana także NoweŚliwni ki, leży o staję ku płd. zach. ; ma szkołę, 22 dm. , 176 mk. 170 kat. , 6 prot. i 193 ha 186 ha roli. Dwór ma cegielnię i razem z Cierniakiem, Kowalewkiem i Zawadami, z które mi tworzy okrąg dworski, ma 14 dm. , 259 mk. 253 kat. , 6 prot. i 676 ha 423 roli, 50 łąk, 159 lasu; czysty doch. z ha roli 12, 53, z ha łąk 14, 10, z ha lasu 2, 35 mrk; chów bydła holenderskiego; właścicielką jest Joanna z hr. Ponińskich Niemojowska. E. Cal. Śliwno, dobra, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Choroszcza, o 13 w. od Białegostoku. Śliwno, wś i dwór, pow. bukowski Grodzisk, o 11 klm. ku płn. od Opalenicy i tyleż na płn. zachód od Buku nad rzką, spływającą do Mogilnicy dopł. Obry. Graniczy z Trzcianką, Brodkami, Dusznikami, Zakrzewkiem, Turkowem i Niegolewem; par. Duszniki, poczta w miejscu, st. dr. źel. w Opalenicy i Buku. W r. 1380 pisał się Stefan z Ś. Kod. Wielk. , n. 1773, który do r. 1391 występuje w aktach grodz. poznańskich jako Stefan Sierp z Ś. ; ztąd pochodzili także Mikołaj i Małgorzata Śliwińscy w r. 1391 8. Około r. 1564 było tu 20 łan. osiadł. , z których płacono 5 grzyw. fertonów bisk. poznańskim; w r. 1580 posiadał Jakub Niegolewski na Ś. 18 łan. osiadł. , 2 Góreczka Śliwnica Śliwnik Śliwna-Góreczka Śliwnik Śliwniki Śliwniki Śliwno Śliwno Śliwnica Sliżanka Slizów Sliwowszczyzna Sliznowizna ćwierci karczm. 6 zagrod. 3 komor. i 1 kowala. Przy schyłku zeszłego stulecia należało Ś. z Wąsowem i Wymysłowem do Katarzyny Szczanieckiej, starościny średzkiej. Wś ma obecnie 52 dm. , 484 mk. 336 kat. , 148 prot. i 411 ha 375 roli, 11 łąk, 2 lasu. Dwór ma z Wymysłowem 17 dm. , 322 mk. 291 kat. , 31 prot. i 981 ha obszaru 828 roli, 57 łąk, 2 lasu; cz. doch. z ha roli wynosi 9, 40, z ha łąk 9, 01, z ha lasu 1, 96 mrk; cegielnia i gorzelnia parowa; stacya do stanowienia kla czy, chów i tucz bydła holenderskiego. E. Cal, Śliwno, niem. Schliewen, dok. Schliven, 1686 Śliwino, 1710 Śliwiny, dobra, pow. tczewski, nad koleją starogardzką, w nizinach, st. poczt. i par. kat. Tczew o 5. 5 klm. . Dobra mają 399 ha 97 lasu, 11 łąk, 277 roli. W r. 1885 było 7 dm. , 23 dym. , 155 mk. , 104 kat. , 51 ew. . R. 1328 nadaje w. m. Werner v. Or selen wś tę miastu Tczewu z prawem chełm. Jako osady graniczne są wymienione Tczew, Czarlin, Gniszewo, Wacimierz, rz. Szpęgawa i Rokitki. Dan w Malborku, w dzień św. Am brożego ob. Dirschau s Historische Denkwuerdigkeiten von Preuss. , str. 65. Cały przywi lej w odpisie zawiera Documenta varia w Pe plinie, str. 94. Wizyt. Szaniawskiego zr. 1710 donosi, że Ś. były zobowiązane dawać meszne od 24 włok str. 166. R. 1780 liczyły Ś 17 kat. , 103 akatol. ob. wizyt. Rybińskiego, str. 197. Kś. Fr. Sliwowo 1. Łopieniste, wś szlach. , pow. łomżyński, gm. Kossaki, par. Rutki. W 1827 r. było 20 dm. , 121 mk. Wspominane w aktach sąd. z 1474 r. gniazdo Śliwowskich Gloger, Ziemia łomż. . 2. S. , pow. mazowiecki, ob. Jabłoń. Sliwowszczyzna, fol. pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 6 w. od Szczuczyna, 5 mk. Sliz, wś i fol. , pow. garwoliński, gm. i par. Górzno, odl. 10 w. od Garwolina, ma 10 dm. , 68 mk. Fol. S. , oddzielony w r. 1888 od dóbr Chotynia, rozl. mr. 598 gr. or. i ogr. mr. 394, łąk mr. 70, pastw. mr. 2, lasn mr. 114, nieuż. mr. 18; bud. z drzewa 12; płodozm. 6 i 8pol. ; las nieurządzony, młyn wodny. Wś ma 158 mr. Br. Ch. Slizie 1. Piaskowskie, wś, pow. słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kuryłowicze, o 42 w. od Słonima. 2. S. Podgrobelne, ws, tamże, o 41 w. od Słonima. Sliznowizna, os. włośc, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Syntowty, odl. od Władysławowa 14 w. , ma 3 dm. , 31 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 22 mk. , par. Władysławów. Slizów, 1260 Ślizow, niem. Schleisse, wś, pow. sycowski, par. ew. i kat. Syców. W 1842 r. 81 dm. . fol. , 4 wolne sołtystwa, 565 mk. 132 ew. , szkoła kat. Sliżanka, rzeczka w pow. bobrujskim, le wy dopływ Ilii, ma początek w okolicy wsi Hubienicz, płynie w kierunku płn. koło wsi i fol. Sołodzieniewicze, wsi Śliżyn, fol. Januszkiewicze, wsi Rudnia młyn, po za którą przecina lesiste moczary na przestrzeni 5 w; ma ujście nieopodal równolegle z nią płynącej Mytnicy. Długość biegu 2 1 2 mili; prąd ma dość bystry; na wiosnę spławia drzewo do Ilii. A. Jel. Śliże 1. wś i fol. nad Źyżmą, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okr. wiejski i dobra Zachwatowiczów w 1864 r. Berdówka, o 14 w. od Lidy, 7 dm. , 86 mk. w 1864 r. 24 dusz rewiz. . 2. Ś. , wś nad rz. Wietyngą, pow. wiłkomierski, gm. Kurkle, o 29 w. od Wiłko mierza. 3. Ś. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Wieprze, o 22 w. od Wiłkomierza. 4. Ś. dobra, tamże, o 24 w. od Wiłkomierza; wła sność Bielińskich. . 5. Ś. , wś, pow. nowoale ksandrowski, w 5 okr. pol. , o 101 w. od No woaleksandrowska. 6. Ś. , dobra, pow. po niewieski, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Ponie wieża. 7. Ś. 1sze, fol. , pow. szawelski, gm. Podubis, o 23 w. od Szawel. 8. Ś. 2gie, fol. , tamże, o 24 w. od Szawel. J. Krz. Sliżele, zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr, pol. , o 59 w. od Poniewieża. Sliżowo, wś nad bezim. strumieniem, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Mańkowicze, okr. wiejski i dobra Chomskich w 1864 r. Kubarka, o 5 w. od gminy a 61 w. od Wilejki, ma 4 dm. , 26 mk. prawosł. i 44 katol. 37 dusz rewiz. . Ślizuny, w spisie z 1864 r. Służuny, wś nad Mereczanką, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Soleczniki, okr. wiejski i dobra, Balińskich, Jaszuny, o 9 w. od gminy a 27 w. od Wilna, ma 5 dm. , 75 mk. kat. w 1864 r. 27 dusz rewiz. . Sliżyn, wś i dobra nad rz. Sliżanką, lewym dopł. Ilii, pow. borysowski, w 2 okr. poL ło hojskim, gm. Hajna, par. kat. poprzednio Haj na, obecnie Łohojsk. Na początku XVIII w. S. należał do rodziny Baków. Jan Baka, je zuita i wierszopis, sprzedawszy S. , fundował misyę jezuicką w Słoniu pow. ihumeński. W pierwszej połowie bieżącego wieku S. był własnością Iwanowskich, którzy posiadali tu 26 poddanych płci męz. Obecnie S. rozdrobiony na 3 schedy, mianowicie dwie należą do Iwanowskich, każda po 7 1 2 włóki, a trze cia jest własnością Ambruszkiewiczów i ma 4 włóki. Grunta lekko szczerkowe, faliste, łą ki dobre. A. Jel. Sliżyszki 1. zaśc szlach. nad jez. Wiryntą, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 65 w. od Swięcian, 2 dm. , 18 mk. kat. 2. S. , wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, par. Lale, o 25 w. od Rossień; w 1862 r. własność Grużewskiego, Słobodzia, ob. Słobodzia, Śliwno Sliwowo Slizie Sliżyszki Sliżyn Sliżowo Sliżele Sliz Slochow dok. , ob. Człuchowo. Sloischendorf dok, ob. Zajezierze. Sloków, niem. Schlogwitz, 1379 Slohowicz, dobra ryc. i wś, pow. prądnicki, par. Probnitz deutsch. W r. 1861 było 27 dm. , 217 mk. 72 ew. . Dobra miały 890 mr. 812 mr. roli, wieś 88 mr. Slomno i Slompno dok. , ob. Sulmin. Ślosarskie, młyn i tracz na obsz. dwor. Rudawy, pow. chrzanowski. Br. G. Slottenhof, fol. dóbr pryw. Dubene, w okr. i parafii selburskiej, pow. frydrychsztackim Kurlandya. Slozki, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki, okr. wiejski Utkany, o 7 w. od gminy a 52 w. od Oszmiany, ma 5 dm. , 36 mk. kat. w 1864 r. 17 dusz rewiz. ; należała do dóbr Albertyn, Umiastowskich. Slubów, ws, i Slubowska Wólka, wś włośc, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Nie gów. Wsi tych nie podaje ani Spis z 1827 r. , ani Skorowidz Zinberga, ani Spis urzęd. miej scowości gub. warszawskiej Pamiat. Kniżka. Na mapie wojennotopogr. XVII, A ozna czone są jednak Slubów jako wś o 5 dymach a Slubowska Wólka jako wś o 11 dym. S. znajduje się nad odnogą Bugu z lew. brzegu, na samej granicy od pow. pułtuskiego, przy drodze z Radzymina do Wyszkowa. Święcic ki w Opisie Mazowsza Kwartal. Kłosów, 107 wymienia S. bardzo lichą mieścinę. Być może jednak, iż to odnosi się do wsi Szlu bowo w pow. pułtuskim, w pobliżu Gąsocina st. dr. żel. nadwiślańskiej. Br. Ch. Sluiken, fol. dóbr koronnych Luttringen, w okr. i pow. goldyngskim, par. frauenburska Kurlandya. Slupanini, dok. 1289 r. , obszar ziemi pod Starą Kiszewą, pow. kościerski ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 400. Slupenica dok. , ob. Słupa. Slusarewo, jezioro w pow. zwinogródzkim, o 1 w. od wsi Maryanówki; wysycha latem. Slusarówka 1. urzęd. Ślesarowka, wieś rząd. , pow. bałcki, okr. pol. , gm. i sąd Sawrań o 8 w. , par. kat. Krzywejezioro, o 50 w. od Bałty, ma 95 osad, 439 mk, 751 dzies. ziemi włośc, 47 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesioną w 1875 r. , z 596 wiernymi. Należała dawniej do klucza sawrańskiego hr. Rzewuskich, obecnie rządowa. 2. S. , chutor, pow. olhopolski, pomiędzy mia steczkiem Czeczelnikiem a wsiami Biały Ka mień i Rohuzka. Dr. M. Slusary, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Subotniki, okr. wiejski Kudejsze. o 5 w. od gminy, 35 dusz rewiz, ; w 1864 r. należała do dóbr Kwiatkowce, Umiastowskich. Slusarzówka, zabud, wiejskie w Rabie Niżniej, pow. limanowski. Br. G. Słownlk Geograficzny T. X. Zeszyt 118 Slusarzyszki 1. wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gmina i dobra skarbowe Daugieliszki, okr. wiejski Izabelin, o 8 w. od gminy a 31 w. od Święcian, ma 6 dm. , 44 mk. kat. 2. S. , Ślesaryszki, wś i zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Niemenczyn, o 6 w. od gminy a 28 w. od Wilna, 5 dm. , 46 mk. kat. Podług spisu z 1864 r. wś miała 28, zaśc zaś 2 dusze rewiz. ; należały do dóbr Czarny Dwór, Parczewskich. Sluza 1. niem. Schlusa, dawniej lemaństwo, nadane 1762 r. , dziś wś na Kaszubach, pow. kościerski, st. p. i par. kat. Lipusz o 7, 5 klm. , st. p. Kościerzyna o 20 klm. . Leży nad jez. Wieck i zawiera jedne posiadłość większą 477, 9 ha, dziedzic Franciszek Dalecki i 2 wybud. Jabłuszko 1885 r. 2 dm. . 24 mk. i Zawadę, razem 692 ha. W 1885 r. li czyła Ś. sama 8 dm. , 77 mk. kat. R. 1710 po bierał prob. ztąd 1 korz. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 13. Lustracya komisyi pruskiej z r. 1772 donosi Ś. leży nad jez. Wieckiem Wetzke, należącem do połowy do Bytowa; posiadaczem jest Jan Dalecki, Polak i katolik, ma przywilej z 1762 r. , mocą którego posiadłość ta jako dziedziczne lemaństwo zapisaną została. Oprócz niego jest tu jeszcze 3 zagrodn. Instleute; wiel kość obszaru nieznana, a wiele nieużytków. Wysiew 20 korcy żyta, 4 jęczm. , 4 owsa, 5 tatarki, 2 grochu; zbiera 2 1 2 ziarna; cierpi jednak wiele od szarańczy. Łąki leżą nad Wdą, są sapowate i liche; do opału ma dosyć chróstu, drzewo budulcowe dostaje na prośbę darmo. Czynsz 71 tal. 60 gr. , a w naturaliach 2 stofy masła á 15 gr. , 4 kury a 6 gr. i 2 gęsi a 15 gr. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , str. 122. 2. S. u Kętrzyń. Szluza, niem. Slusa, wś, pow. człuchowski, st. p. Zielona, par. kat. Konarzyny o 1 1 2 mili, gm. Mielno; 1360, 86 magd. mr. W 1885 r. 4 dm. , 32 mk. ; leży nad jez. Glisnem, nad granicą powiatu. Ks. Fr. Sluzka 1. niem. Schluske, wybud. do Wawrowic, pow. lubawski, o 1 4 mili od Skarlina. 2. S. , miejscowość w pow. chojnickim, par. Czersk o 1 1 4 mili. W 1848 r. 19 mk kat. W najnowszym spisie urzęd. niepodana. Sluzowice, może Slizowice. Służowice, niem. Schlausewitz, dobra ryc. i wś, pow. raciborski, par. Oderzów. W 1861 r. 55 dm. , 348 mk. Niem. . Obszar dóbr ryc. 498 mr. roli i 600 mr. lasu; wieś ma 390 mr. Sluże, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 62 w. od Kowna. Słabasz, wś, pow. mościski, 9 klm. na wschód od Mościsk, 7 klm. na zach. od Sądowej Wiszni sąd pow. , st. kol. , urz. poczt. i tel. . Na płn. leży Słomianka, na wschód Tuligłowy, na płd. Stojańce, na zach. Twierdza. 49 Slochow Slochow Sloischendorf Sloków Slomno Slottenhof Slozki Slubów Sluiken Slupanini Slupenica Slusarewo Slusary Slusarzówka Slusarzyszki Sluza Sluzka Sluzowice Sluże Słabasz Słabomierz Słabęcin Płd. część wsi przepływa pot. Królin, dopł. Wiszni, a w jego dolinie leżą zabudowania. W r. 1880 było 30 dm. , 173 mk. w gminie 121 rz. kat, 44 gr. kat. , 8 izrael. ; 143 Pola ków, 30 Rusinów. Par. rz. kat. w Stojańcach, gr. kat. w Tuligiowach. Wś tworzy ze Słomianką jednę gminę. Lu. Dz. Słabącin i Słabęcinek, ob. Sławęcin i Sławęcinek, Słabin, ws nad rz. Desną, pow. i gub. czernihowska, o 24 w. od Czernihowa, ma 200 dm. , 1230 mk. , gorzelnię. Za czasów polskich wieś ta należała do łowczego nowogródzkiego Borysa Griaznego. We wsi znajdował się wał ziemny a w pobliżu wsi okop ziemny dla obrony od napadów tatarskich. Następnie sioło setnicze pułku czernihowskiego; do sotni należało 35 wsi, w których podług rewizyi z 1764 r. było 3238 dusz. Słabiny, Sławin, wś, pow. garwoliński, gm. Górzno, par. Garwolin, ma 10 dm. , 68 mk. , 158 mr. Słabki, wś nad rzką Jaźnicą, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Puciatyn, o 11 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 55 mk. prawosł. w 1864 r. 21 dusz rewiz. ; należała do dóbr Zaucie, własność Kariów. Słabkowice, w XV w. Sławkowicze, 1508 i 1579 r. Sławkowicze, wś i fol. , pow. stopni cki, gm. i par. Szaniec, odl. 21 w. od Stopni cy. W 1827 r. 20 dm. , 151 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 597 gr. or. i ogr. mr. 388, łąk mr. 129, past. mr. 10, nieuż. i pastwiska wspólne mr. 70; bud. mur. 1, drewn. 8; po kłady torfu. Wś S. ma os. 27, mr. 273. W po łowie XV w. wś S. miała łany km. , karczmy, zagr. i fol. rycerski, z których płacono dzie sięcinę konopną i snopową, wartości 6 grzyw. , pleban. w Szańcu Długosz, L. B. , II, 379. W 1508 r. S. wraz z Szańcem, Borzykową i wieloma wsiami należą do Stanisława z Kurozwęk. W 1579 r. wś S. należy wraz z Szań cem i przyległemi wsiami do Wojciecha Padniowskiego, ststy dybowskiego, który płaci tu od 5 osad. , 2 1 2 łan. , 2 ubogich Pawiński, Małop. , 223, 487. Br. Ch. Słabkowszczyzna, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i dobra ks. Druckich Lubeckich Mańkowicze, okr. wiejski Soroczyn, o 5 w. od gminy a 69 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. połockiej, ma 2 dm. , 17 mk. kat. i 2 prawosł. w 1864 r. 8 dusz rewiz. . Słabocin, niem. Schlabotschine, wś, pow. mielicki, par. kat. i ew. Mielice. W 1842 r. 43 dm. , 3 folw. , wolne sołtystwo, 439 mk. , szkoła ew. Do S. należał fol. Antoniettenruh. Słabogóra, fol. , pow. przasnyski, gmina Krzynowłoga Wielka, par. Chorzele. Słaboludź, 1565 r. Sławolucz, 1579 Sławoliudz, wś i fol. pow. słupecki, gm. Kazimierz, par. Kleczew, odl. od Słupcy 20 w. ; wś ma 18 dm. , 128 mk. , 59 mr. ; fol. 6 dm. 117 mk. , 1193 mr. W 1827 r. 8 dm. , 104 mk. Fol. S. wchodzi w skład dóbr Kazimierz. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś S. , w par. Kleczew, własność Jana Spławskiego, miała 2 1 2 łan. Pawiński, Wielkp. , I, 230. Słabomierz, wś włośc, pow. błoński, gm. i par. Radziejowice, ma 106 mk. , 384 mr. W 1827 r. 13 dm. , 103 mk. Słabomirz al. Słabomierz, Slavomirze 1339, Slavomirz 1357 i 1390, Slawomyerz około 1523, Szlabomierz r. 1577, wś i fol. , pow. wągro wiecki Żnin, o 8 1 2 klm. na zach. płn. od Żnina; par. Górzyce, poczta w Żninie, st. dr. żel. na Damasławku Elsenau. S. był wła snością arcyb. gnieźn. ; w r. 1321 Krzyżacy złupili tę wieś. Przywilej króla Kazimierza z r. 1357 wymienia S. między posiadłościami kapituły gnieźn. , która w r. 1390 zaprowa dziła tu prawo niemieckie. Około r. 1523 były w S. tylko łany sołtysie. W r. 1577 by ło 7 śladów osiadł. , a w r. 1618 prócz tego kawał roli karczmarskiej. Po r. 1793 zabra ny przez rząd pruski, wcielony został S. do domeny wągrowieckiej. Obecnie wieś ma 11 dm. , 90 mk. kat. i 232 ha 160 roli, 10 łąk, 32 lasu. Fol. ma 2 dm. , 40 mk. 27 kat. , 13 prot. i 155 ha 131 roli, 13 łąk; właścicie lem jest Albrecht Manecki, dawniej Erazm Parczewski. E. Cal, Słaborowice, wś i dwór, pow. odolanow ski Ostrowo, o 8 klm. na płn. wschód od ostrowa, nad strugą, dopł. Niedźwiady dopł. Ołoboczki, w okolicy wznies. 140, 9 mt. npm. ; par. Szczury, poczta i st. dr. żel, w Biniewie o 6 klm. S. istniały już przed r. 1523; około r. 1579 było tu 10 łanów osiadł. , 1 zagr. i 3 komor. ; dziedzicem był Bartłomiej Karski. W r. 1618 należały S. z 3 łanami km. i 1 za grod. do A. Mielęckiego. Obecnie wś ma 16 dym. , 130 mk. kat. i 140 ha 119 roli, 13 łąk. Dwór ma 9 dm. , 134 mk. 90 kat. , 44 prot. i 304 ha 269 roli, 20 łąk, 4 lasu; chów by dła holenderskiego. E. Cal, Słaboszewice al. Słaboszowice, w 1256 r. Slavosovo, 1580 r. Siaboszowice, wś i fol. nad rzką Mierzawą, pow. jędrzejowski, gm. Sędziszów, par. Krzcięcice, odl. 8 w. od Jędrzejowa. W 1827 r. 12 dm. , 106 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 359 gr. or. i ogr. mr. 320, łąk mr. 20, past. mr. 8, nieuż. mr. 11; bud. mur. 5, drewn. 10; płodozm, 11pol. Wymieniona w dok. Bolesława Wstydliwego w liczbie wsi klasztoru jędrzejowskiego; widocznie stała pustkami, gdyż Długosz o niej milczy zupełnie i opuszczają zarówno w opisie par. Krzcięcice jak i w opisie dóbr klasztoru jędrzejowskiego. Według reg. pob. pow. ksiązkiego z r. 1581 Niemsta płacił tu od 6 1 2 łan. Słaboszewice Słaborowice Słabomirz Słabącin Słabin Słabiny Słabki Słabkowice Słabkowszczyzna Słabocin Słabogóra Słaboludź Słabsny Słaboszewko Słaboszów Słaboszowice Słabowo Słabutowo km. , 7 komor, z bydl. , 3 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 85. Wraz z innemi do brami klasztornemi przeszły S. na własność rządu i wschodziły w skład ekonomii Jędrze jów. Następnie sprzedane przez licytacyę, przeszły w ręce prywatne. Br, Ch. Słaboszewko i Słaboszewo, ob. Sławoszew i Sławoszewko, Słaboszów, w dokum. z 1212 r. Slavosow, w XV w. Słaboschow, wś nad rzką Nidzicą, pow. miechowski, gm. Nieszków, par. Słaboszów, leży przy drodze bitej z Miechowa do Działoszyc. Posiada kościół paraf. murowa; ny, szkołę początkową. W 1827 r. 35 dm. , 233 mk. Wś tę w 1210 r. nadał niejaki Sławosz klasztorowi w Busku Kod. Mucz. i Rz. , I, 21 i Lib. Ben. Długosza, III, 85. Nastę pnie w 1470 r. klasztor zamienił tę żyzną wieś, ale mimo to pustkami stojącą dla ucią żliwych robocizn labores regios, z Janu szem Długoszem z Czarnocina na wsi Służów i Kostera, bliższe klasztoru i bez ciężarów. Do zamiany tej klasztor dopłacił 30 grzyw. Według Długosza pierwotny kościół paraf. w S. z XIII w. był z kamienia lapidea, antiquo more fabricata. Była to zapewne małych rozmiarów budowla, nad którą, gdy popadła w ruinę, wzniesiono większy drewnia ny lignea superaedificata est. W kościele tem w 1463 r. zabity został pleban Mikołaj z Małego Książa przez Piotra Potockiego Szreniawitę Lib. Ben. , III, 92 i 118. Po nim zapewne był plebanem Mateusz Gosławski Wieniawita. Pleban pobierał dziesięcinę z ła nów kmiecych i konopną, wartości do 15 grzyw. Z folwarku dawano altaryi św. Ger wazego i Protazego w Krakowie Lib. Ben. , II, 74. Kośoiół w S. był widocznie centrem dekanatu, gdyż Długosz wyraża się Decanatus de Pelcznicza alias Słaboszew. We dług reg. pob. pow. ksiązkiego z r. 1581 Secygniowski płacił ze S. od 2 1 2 łan. km. , 5 po gorzało, 5 zagr. bez roli, 1 komor. z bydl. , 1 rzem. , 1 4 roli Pawiński, Małop. , 90. Obecny kościół murowany wzniesiony został po 1852 r. S. par. , dek. miechowski dawniej książki, 2205 dusz. Br. Ch. Słaboszowice al. Siabuszowice, w 1508 i 1578 r. Sławoszowicze, wś, fol. i dobra nad rzką Opatówką, pow. sandomierski, gm. Lipnik, par. Malice, odl. 20 w. od Sandomierza. Pokłady kamienia budowlanego i wapiennego; 26 dm. , 241 mk. , młyn wodny. W 1827 r. 21 dm. , 196 mk. Dobra S. składały się w 1871 r. z fol. S. , Międzygórze, Rogal i Żurawniki, rozl. mr. 1526 gr. or. i ogr. mr. 853, łąk mr. 90, past. mr. 186, wody mr. 26, lasu mr. 239, zarośli mr. 68, nieuż. mr. 64; bud. mur. 9, drewn. 16. Wś S. os. 25, mr. 162; wś Międzygórze os. 23, mr. 241; wś Wesołówka os. 10, mr. 62. Według danych urzęd. z 1880 r. fol. S. miał 470 mr. a wś włośc. 173 mr. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 Zbigniew ze Słaboszowic płacił poboru 2 grzyw. 2 gr. 2 obole. W r. 1578. S, było własnością Andrzeja Jakubowskiego Pawiń ski, Małop. , 180, 461. Br. Ch. . Słabowo, wś na pol. prus. Mazurach, pow. lecki, st. poczt. Ryn o 6 klm. ; 578 ha, 63 dm. , 308 mk. Słabsny, wś rząd. , pow. , oszmiański, w 2 okr. po. , o 28 w. od Oszmiany, 12 dm. , 122 mk. 58 prawosł. , 64 katol. . Słabutowo, ob, Sławutowo. Słacina, mor. Slatina, niem. Schlatten, wś paraf. z przys. Nowyświat z Karlowicami Neuwelt mit Karlowitz i Ogrodą Ohrad, Okrada, pow. opawski, obw. sąd. bielowiecki, na Szląsku austr. , odl. 16 klm. na płdwschód od Opawy, a 3 klm. na płn. zach. od Bielowca Wagstadt, na wzgórzu, 414 mt. npm. , w okolicy podgórskiej. Graniczy od płn. i płn. wschodu z Wiszkowicami, od wsch. z Ciskiem Zeiske, od płd. wsch. i płd. zach. z Starąwsią Altstadt, od zach. ze Skrzypowem. Obszaru 421, 47 ha roli 195, 60, łąk 12 27, ogr. 4, 83, past. 7, 36, lasu 199, 65, dróg i nieużytków 1, 76. Właściciel Wolfgang Reichsritter von Manner. Do klucza słacińskiego należy sąsiednia Starawieś Altstadt z obszarem 45, 40 ha. W r. 1880 było 171 dm. , 977 mk. ; z tego na Nowyświat z Karlowicami przypada 37 dm. , 218 mk. , na Ogrodę 27 dm. , 133 mk. Co do wyznania było 969 kat. , 8 żyd. ; 910 CzechoSzląz. , 67 Niem. Kościół par. i szkoła ludowa w miejscu. , st. p. Bielowiec, st. dr. żel. Studeńka Stauding. Br. G. Sładków, pow. janowski t. III, 427, mylnie zamiast Słodków. Słajkowo, niem. Slaikow, dok. Slauecow, Slauekow, Slauyko, 1648 r. Slaykowy, dobra ry cerskie w Pomeranii, pow. lęborski, st. poczt. Żelazna 16 klm. odl. , parafia katol. Lębork o 22 klm. ; 319 ha. W 1885 r. 7 dm. , 13 dym. , 95 mk. 1 katol, 94 ewang. ; dziedzic v. Koss. Według taryfy z r. 1648 płacił tu Machwic 4 fl. 8 gr. ob. Rocz. Tow. Przyj. Nauk w Pozn. , 1871, str. 198. W kopenhadz kich tablicach woskowych z XIV i XV w. występuje r. 1392 Adam ze Słajkowa jako ręczyciel, 1401 Anchal ze S. , Jaś Jeske, Jor dan, Michał, Paweł, Piotr i Filip ze S. i inni ob. Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , IV, str. 78. Kś. Fr. Słakieje, zaśc. szl. nad jez. Dubniki, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 50 w. od Wilna, 2 dm. , 25 mk. kat. Staniszcze, wś, pow. rohaczewski, gm. Tichynicze, ma 29 dm. , 189 mk. Słankowszczyzna, wś, pow. oszmiański, Słacina Sładków Słajkowo Słakieje Słankowszczyzna Słaboszewko Sławacinek Słapny Słapobalis Słastówka Słatwina Słanowice Słańskie Sława Słanowice w 4 okr. pol. , gm. Wiszniów, okr. wiejski i dobra hr. Chreptowiczów Nerowy, o 3 w. od gminy a 44 w. od Oszmiany, ma 14 dm. , 78 mk. prawosł. i 70 katol. w 1864 r, 75 dusz rew. . Słanowice, ob. Słonowice. Słańskie góry, w hr. ziemneńskim Węg. , ob. Hegyallya, Słanuliszki, zaśc, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrowo dawniej Oława, okr. wiejski Demontańcy, o 5 w, od gminy, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Olita. Słapny potok, powstaje na obszarze gm. Przysłopa, pow. gorlicki, na płd. wsch. pochyłości góry Kwaśnej 622 mt. płynie na płd. dolinką śródleśną, tworząc granicę gm. Kwiatonia od Smerekowca aż do ujścia do Koniecznej al. Zdyni z pr. brz. Długość 4 1 2 klm. Słapobalis, uroczysko w dobrach Orniany, pow. wileński. Słastówka, rz. , dopływ Wilii z prawej strony, oddziela dobra dołhinowskie od kumielskich. Słastówka, zaśc, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Serwecz, okr. wiejski i dobra Koziełłów w 1864 r. Żary, o 7 w. od gminy, 4 dusze rewiz. Stat, rz. , lewy dopływ Rewny, lewego dopływu Snowu, prawego dopł. Desny, wpadającej do Dniepru, Słatwina al. Słatwin, węg. Szlatvin, wieś paraf. w hr. spiskiem, pow. lewocki, w płd. wschod. zakątku Spiżu, tuż nad granicą hr. szaryskiego, u stóp góry Słubicy 1131 mt. , w pasmie Braniska, 4 klm. na wschód od Włach Wallendorf, st. kolei koszyckobogumińskiej. Właścicielem obszaru dworskiego hr. Albin Csaky, nadżupan hr. spiskiego. Obszar obejmuje 768 kwadr. sążni katastr. W r. 1880 było 41 dm. , 246 mk. Słowaków. Kościół par. p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , erekcyi niewiadomej. Metryki od 1712 r. Bo par. należą Wójkowce. Według szem. dyec. spiskiej z r. 1875 było 538 rz. kat. , 72 nieun. , 10 żyd. Na obszarze zdrój wody mineralnej szczawy. Pierwszą o nim wzmiankę podaje w XVIII w. Henryk Jan Crantz w książce Aquarum medicatarum Regni Hungariae Nomenclator, tudzież dzieło Gesundbrunnen der oesterr. Monarchie. Wien, 1777. Szczawa ta znajduje się na płn. zachod. krańcu wsi, nieregularnie zabudowanej, w pobliżu nowej karczmy. Nad zdrojem, ujętym w drewnianą cembrowinę, zbudowano szopę. Naokoło zdroju chodnik wybrukowany. Wodę analizował w r. 1882 Aureli Scherfel, aptekarz z Wielki Felka. Zdrój dostarcza 120 litrów na godzinę. Średnia temperatura wody 10 C. Co do składu należy do alkalicznemuryatycz nych szczaw żelazistych. Czytaj Aurel W. Scherfel Analyse des Szlatviner Mineralwassers Jahrb. des ung. Karpathenvereins, 1883, t. X, p. 169 184. Sąd pow. w Podegrodziu Spiskiem, urząd podatk. w Lewoczy, st. poczt. Włachy. Br. G. Słautycze, okolica, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Mieżewicze, o 22 w. od Słonima. Sława, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Kurkle, o 70 w. od Wiłkomierza. Sława, wzgórze, w obr. Dobry, pow. jaro sławski, tuż nad granicą gm. Sieniawy, nad drogą do Sieniawy. Wznies. 227 mt. npm. ; na płn. wsch. leży wzgórze JurowaGóra 229 mt. . Miejsce znaku triang. Br. G. Sława, fol. , pow. wągrowiecki, o 4 klm. na płd. od Skok, poczta, przy granicy pow. obornickiego; par. Dąbrówka, okr. dworski Stawiany, st. dr. żel. w Rogoźnie o 17 klm. ; właścicielem jest Leonard Brzeski. Sława, niem. Schlawa, 1481 r. Slaw, miasto nad Odrą z praw. brzegu i jez. Sławskiem, pow. kożuchowski, odl. 2 1 2 mili od Kożuchowa, 2 mile od GłogowyWielkiej, posiada kościół par. kat. we wsi Sława, kościół par. ewang. , szkołę ewang. , szkołę kat. , przemysł tkacki, do 1000 mk. W 1842 r. było 117 dm. , 706 mk. 141 kat. . Miasto istniało już w 1312 r. Kościół par. zapewne współczesny z miastem, od 1524 do 1654 r. zostawał w ręku protestantów. Kościół ewang. zbudowano w 1743 r. , obecny pochodzi z 1836 r. Pożary niszczyły miasto w 1765 i 1796 r. Sławacinek, wś. i fol. , nad rz. Krzną, pow. bialski, gm. Sitnik, par. Biała, ma 42 dm. , 408 mk. , 3920 mórg. W 1827 r. było 43 dm. , 344 mk. Fol. S. stanowi własność szpitala św. Karola w Biały. Tu podobno przemieszkiwał ojciec K. Wł. Wóycickiego, trzymając S. prawem zastawu od ks, Dominika Radziwiłła. Sławań al. Sławuń, wś, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm Karpowicze, o 2 w. ku zach. od jez. Stojaczeje, ma 44 os. pełnonadziałowwych. Cerkiew paroch. p. wez. św. Mikołaja z 1838 r. , posiada z dawnych zapisów około 1 1 2 wł. ziemi; około 1200 parafian. Miejscowość nizinna, w ostatnich latach skanalizowana w kierunku Dniepru i Prypeci. Sławańskie al. Sławuńskie, Sławuń, jezioro w pow. rzeczyckim, w części płn. , błotnistej, blizko rządowych dóbr Sławań. Sławata al. Sławatycz syn sławy, poetyczna nazwa, nadawana przez Kozaków rz. Dnieprowi. Sławatycze, os. miejska i dobra nad rz. Bugiem, w okolicy bagnistej, pow. bialski, gm. i par. Sławatycze, odl. 35 w. od Biały, loży na przeciwko miasteczka Domaczowa na praw. brzegu Bugu, w pow. brzeskim gub. grodzieńskiej. Os. ma kościół par. kat. drewniany, cerkiew par. , szkołę początkową, sąd gra. okr, Słanuliszki Słautycze Sławań Sławańskie Sławata Sławatycze Sławczyn Sławeczna IV, st. poczt. , aptekę, lekarza, kilka garbarni, gorzelnię, browar, młyn, wiatrak, cegielnię zakłady te prócz garbarni należą do dóbr ks. Hohenlohe, 256 dm. , 2388 mk. przeważnie żydów, 326 os. i 2663 mr. należących do miesz czan. W 1827 r. było 249 dm. , 1602 mk. Około 1864 r. istniała tu fabryka sukna Torenza, było 207 dm. i 1923 mk. Dwa jar marki do roku. Dobra S. składały się w 1885 r. z fol. Kuzawka, Jabłeczna, Dołhobrody, Lack, Zaszków, Holeszów, nomenkl. Ostrowo; rozl. mr. 8910 gr. or. i ogr. mr. 3448, łąk mr. 1677, pastw. mr. 506, lasu mr. 2663, za rośli mr. 312, wody mr. 38, nieuż. mr. 266; bud. mur. 4, z drzewa 113; płodozm. 4, 6 i 9pol. ; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły miasto S. os. 326, mr. 2663; wś Pawłówki os. 9, mr. 371; wś Dołho brody os. 142, mr. 3879; wś Holeszów os. 105, mr. 3461; wś Zaszków os. 21, mr. 356; wś Sajówka os. 26, mr. 612; wś Jabłeczno os. 51, mr. 1040; wś Hanna os. 102, mr. 3807; wś Danice os. 34, mr. 1196; wś Terebiszka os. 19, mr. 220; wś Pniska os. 3, mr. 70; wś Porosłe os 15, mr. 160; wś Liszka os. 72, mr. 1009. S. w XVII w. przeszły od Lesz czyńskich do Radziwiłłów i stanowią odtąd część dóbr bialskich. Kościół drewniany, p. w. Michała Arch. , wystawiony w r. 1761 przez ks. Mich. Kazim. Radziwiłła, wojew. wileńs. , hetm. w. ks. lit. Księgi metryk sięgają roku 1684. Pierwszym proboszczem był kś. Jan Fr. Wilski r. 1685. Na rynku wprost koś cioła zwraca uwagę wzgórze nad brzegiem Bugu, usypano w regularny kwadrat, które go każdy bok ma po dwieście przeszło łokci, wysokość znaczna, wierzch zupełnie plaski, jak pod budowę gmachu przygotowany. Tra dycya niesie, że wzgórze to sypać kazał ks. Karol Radziwiłł w czasie głodu, dla dania za robku ludziom i przeznaczył to miejsce na budowę wspaniałego kościoła. Cerkiew paraf. p. w. Opieki M. Boskiej założył 1698 r. ks. Karol Radziwiłł. Hieronim Radziwiłł, chorą ży lit. , polując w r. 1754 w przyległych la sach przez dni pięć, zabił 87 łosiów, 38 dzi ków, 10 sarn, 40 zajęcy i 26 lisów. Po Ra dziwiłłach dobra przeszły do ks. Wittgenstei nów a od nich do ks. Hohenlohe. Por. Biała, Jabłeczna, Kuzawa, S. par. , dek. bialski. S. gm. , graniczy z gm. Kodeń i Międzyleś, ma 6150 mk. i 23039 mr. obszaru. Sąd gm. okr. IV w miejscu, urząd gm. we wsi Hanna. W skład gm. wchodzą Dańce, Dołhobrody, Ho leszów, Hanna, Janówka, Kuzawka, Lack, Pawluki i Sławatycze. Br, Ch, Sławatycze, Słowatycze, sioło, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Pieniuga, o 34 w. od Wołkowyska a 110 w. od Grodna, przy drodze z Różany do Zelwy. Posiada cerkiew i paraf. Parafia praw. , dekanatu błahoczynia podoroskiego, ma 2222 wiernych 1095 męz. i 1127 kob. . W okolicy błota Zasławskie i Szwajcarskie. Sławatycze, wś, pow. łucki posiada kapl. katol. parafii Wiszeńki. Sławczyn, wś i kol. , pow. kozienicki, gm. Sarnów, par. Oleksów, odl. od Kozienic 20 w. Wś ma 29 dm. , 309 mk, . 230 mr. dwors. , 423 włośc. ; kol. ma 443. mr. Założono tu cegiel nię, dostarczającą cegły do budowy fortów koło Iwangrodu. Według reg. pob. pow. ra domskiego z r. 1508 Sławczyn, Czarnylas, Garbatka i Zawada, własność Andrzeja Szlisza z Czarnolasu, płaciły poboru 1 grzyw. , 35 gr. W 1569 r. Stanczin, zapewne Sławczin płaci tu Stanisław Osuchowski, imieniem Sienieńskiej, od 2 3 4 łan. , 2 zagr. , 3 komor. Pa wiński, Małop. , 318, 475. Br. Ch. Sławczynięta, wś włośc, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Wiszniewo, o 3 w. od gminy a 60 w. od Święcian, ma 10 dm. , 90 mk. kat. w 1864 r. 37 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Polany. Sławeczna, białoruskie Sławotna al. Sławoczna, w dokum. Słowesznia, prawy, żeglowny dopływ Prypeci, zaczyna się w pow. owruckim, za wsią Antonowicze. Z początku ma bieg w kierunku północnym i płynie koło mka t. naz. , przyjąwszy w siebie z lewej strony rzkę Horodyszcze. Za wsią BukienickaRudnia zwraca się coraz bardziej na wschód, płynie koło wsi Łuczejki, po za którą zasila się od praw. brzegu rzeką Rudzicą i płynie dalej pod wieś WierchniaRudnia; koło wsi ŚredniaRudnia zasiliwszy się rzką Huszczarą z prawej strony, rozlewa się w jezioro pod wsią NiźniaRudnia i ubiegłszy około 5 w. przyjmuje z prawej strony, na samej granicy pow. mozyrskiego, pod wsią MarkuckiMłyn, rzką Sołodzicz. W pow. mozyrskim w obrebie gm. Skorodno, w pobliżu wsi Skorodno, przecina gośc. poczt. mozyrskoowrucki i tu od praw. brzegu przyjmuje rz. Jasieniec, pod Kuźmiczami rz. Butywlę, a w pobliżu osady Usocha rz. Bołotnicę. Po za Usochą, poniżej wsi Niekraszewicze, zasila się z prawej strony rzką Czercień Czerteń, potem rozdzielona na odnogi wpływa w pow. rzeczycki pod wsią KarolińskaRudnia i tu przyjmuje z prawej strony rzekę Zołoń. Znacznie rozszerzywszy koryto przed wsią Hażyn, płynie licznemi odnogami w zakrętach koło wsi Demidowicze, Antonówka, Hruszowka, BiełyBiereh, Rudnia Biełozierska, RudniaHamalnia i RudniaCieszkowska, wreszcie za wsią Wiażyszcze ma ujście naprzeciwko rozlewów jeziornych Prypeci, zwanych Smolwod i Żartaj. Długość biegu Sławeczny od źródeł do ujścia podług W. Choroszewskiego wynosi 115 w. , po Sławczynięta Sławatycze Sławatycze Sławentyn Sławeczno Sławęcice dług innych zaś około 126 w. al. 18 mil, a na każdy z trzech powiatów, przez które płynie, wypada prawie równomiernie po 6 mil. S. żeglowną jest zaledwie na przestrzeni 30 w. , począwszy od wsi Demidowicze ku ujściu. Spławia głównie drzewo z okolicznych puszcz w kawałkach pojedynczych pod wsi Cieszkowo i Wiażyszcze, kędy się z pojedynczych sztuk wiążą płyty al. tratwy na spław Prypecią i Dnieprem do Kijowa. Według danych urzędowych wartość spławianego towaru wynosiła rocznie do 8000 rs. Miejscowości, któremi przepływa, są lesiste, nizinne, obfitują w łąki i rudę żelazną, w przeszłości powszechnie a teraz niekiedy przerabianą w małych hutach na żelazo używane do lemieszów. S. , słynie obfitością ryb, poławiających się, zwłaszcza przy końcu zimy, na t. zw. przyduchach, w ilości wynoszącej kilkadziesiąt tysięcy pudów. Najgłośniejsze rybołówstwa są na rozlewach jeziornych, zwanych Krahowo i Ihra, tudzież pod uroczyskiem młyńskiem TartakChan. W tej ostatniej miejscowości w czasie napływu ryby z Prypeci lud okoliczny zagradza koryto rzeki kołami i śpiewając pieśni odwieczne rybackie, stuka w lód drągami zwanemi bonty i nagania rybę w górę do rozstawionych sieci, zwanych bucze. Na tę uroczystość rybacką zgromadza się rój kupujących żydów i czasami zabiera po kilkaset wozów ryby, wyłudzonej za bezcen u ludu. Na rzece znajdują się dotychczas jeszcze gony bobrowe, dawniej jednak. według świadectwa Rzączyńskiego, było ich bardzo wiele. W 1877 r. kotlinę S, w obrębie pow. rzeczyckiego skanalizował generałinżynier Żyliński. Wykopano wtedy kanał z prawej strony, począwszy od okolic Demidowicz ku ujściu na 28 klm. i dano boczne odnogi, co spowodowało osuszenie około 3, 000, 000 dzies. błot, zdolnych obecnie do zalesienia lub zamiany na łąki. S. stanowi ważną drogę handlową dla Polesia. Lud zamieszkujący jej brzegi odznacza się dostatkiem, a grunta nadbrzeżne są dobrze uprawne. A. Jel. Sławeczno, Słoweczno, Sławeczna, mko nad rz. t. n. , pow. owrucki, okr. pol. i gm. Sławeczno, o 35 w. od Owrucza a 150 w. od Żytomierza, ma 120 dm. , 910 mk. , w większej połowie żydów, cerkiew, synagogę, 2 domy modl. żydowskie, gorzelnię, młyn wodny, dwa jarmarki. Dawniej była tu kapl. kat. par. Wieledniki. Okr. pol. obejmuje gminy S. , Norzyńsk i Pokalew. Sławenciszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 83 w. od Wiłkomierza. Sławenki al. Sławiński chutor, wś, pow. żyzdrański gub. kałuskiej, o 20 w. od Zyzdrańska, ma 20 dm. i 143 mk. ; kopalnia węgla kamiennego. Sławentyn, wś, pow. podhajecki, o 7, 5 klm. na płd. wschód od poczty w Lipicy Dolnej, o 21, 5 klm. na płd, od st. tel. w Brzeżanach. Wś leży nad pot. Złota Lipa. Granice wsch. Bożyków, płd. Szumlany Wielkie, zach. Świstelniki półn. Mieczyszczów, półn. wschód Trościaniec. Obszar dwor. 2762 mr. , włośc. 1417 mr. W 1870 r. 826 mk. ; w 1880 w gm. 934, na obsz. dwor. 129; rz. kat. 55, par. Konkolniki o 15 klm. , gr. kat. 813, par. Szum lany. Szkoła etat. , gorzelnia dworska. Wś ta położona w górach, między Brzeżanaml i Dniestrem, ma lasu 1742 mr. Właściciel pos. dwor. Marceli Gołębski. B. R. Sławęcice, w 1578 r. Szlawenczicze, wś, pow. opatowski, gm. Boksice, par. Momina, odl, od Opatowa 16 w. , ma 11 dm. , 68 mk. , 267 mr. dwors, 146 mr. włośc. W 1578 r. wś S. leży w par. Momina; Jakub Szydłowski płaci z niej od 4 osad. , 1 łanu, 1 zagr. z rolą, 1 ubogi. Pawiński, Małop. , 183. Sławęcice, niem. Slawentzitz i Schlawenłzitz, 1269 r. Slavecici, 1287 r. Slavienticz, 1534 r. Slaventitz, wś i dobra nad rz. Kłodnicą, pow. kozielski, odl. 2 mile od Koźla, 1 4 mili od st. dr. żel. Mocziska, 1 2 mili od Ujazdu. Leżą w dolinie Kłodnicy i kanału przeprowadzonego wzdłuż lew. brzegu rzeki. Wś kośc. i zamek miały w 1861 r. 107 dm. , 8 publicz, bud. , 1791 mk. 234 ew. ; kolonia S. 28 dm. , 336 mk. 24 ew. . Zamek książęcy trzypiętrowy, własność ks. HohenloheOehringen ks. na Ujazdzie, otoczony wspaniałym parkiem, leży między Kłodnicą a kanałem. Wystawiony w 1830 r. na miejscu starego zamku z XV w. , który spłonął od piorunu w 1827 r. Na przeciwległym brzegu Kłodnicy leży stary ogród, założony w 1716 do 1720 r. przez hr. Hoym w stylu francuskim. Na obszarze zamkowym stoi wielki piec i walcownia żelaza, wyrabiająca blachę, osie i odlewy żelazne. Rudę żelazną sprowadzają wodą. Do zamku należy fol. Amalienhof Malchow, mający 1445 mr. roli, 214 mr. łąk, 40 mr. pastw. i obręb leśny zawierający 9589 mr. Ogrody zamkowe mają 120 mr. Tu mieści się główny zarząd wielkich dóbr książęcych. Wś składa się z kilku części Wielkie S. , Małe S. , Gaertnerei, BorekGaertnerei, Sandkolonie. Obszar wynosi 1265 mr. roli, 35 mr. ogr. i 51 łąk. Należał on do 13 gospodarzy, 19 ogrodziarzy i 72 komorników. We wsi znajduje się kościół par. murowany, szpital na 6 osób od 1686 r. , szkoła katol. 3 naucz. i 398 dzieci w 1861 r. , szkoła ewang. , fundusz ubogich, oberża, gorzelnia, browar, młyn. Kolonia S. , założona na początku XVIII w. , składa się z 27 komor. , mających 76 mr. Lasy sławęcickie zajmują wyżynę pagórkowatą na na praw. brzegu Odry i sięgają do granicy Sławenki Sławenciszki Sławeczno król polskiego i Galicyi. W 1841 r. obejmowały 47729 mr. Szerokość od płn. ku płd. wynosiła 2 milo, od zach. ku wsch. 2 1 4 mili. Dzieli się na okręgi Sławęcice 9183 mr. , Brzeziec 11200 mr. w części płn. , i KleinAlthammer 12826 mr. , Jacobswalde 8250 mr. i Birawka 6270 mr. w części południowej. Rzeczki Kłodnica i Birawka uprowadzają wody leśne do Odry. Drzewostan składają jodły i sosny. W obrębie lasu znajduje się zwierzyniec, mający 900 mr. i bażantarnia, mająca 150 mr. Wś ta posiadała prawo miejskie w XIII w. Przywilej ten odebrał jednak ks. Władysław w 1260 r. , by nie przeszkadzać rozwojowi pobliskiego biskupiego Ujazdu. Tenże książę często przebywał na zamku sławęcińskim, który zapewne istniał już znacznie wcześniej. W 1287 r. Kazimierz, ks. na Koźlu, nadal duchowieństwu kościoła w S. karczmę tabernam liberam i prawo sądownictwa nad ludnością. W 1604 r. cesarz Rudolf sprzedał państwo sławęcińskie Janowi Bohuszynowi z Zwolie. Nowy dziedzic osadził przy kościele kaznodzieję protestanckiego. W 1627 r. , w skutek reakcyi katolickiej, kościół odebrano protestantom. Stary kościół, zbudowany z kamienia w XV w. , został rozebrany w 1863 r. i wystawiono nowy, w stylu ostrołukowym, na 2300 osób. Państwo sławęcińskie zostaje w 1260 r. własnością Władysława, ks. na Opolu; 1287 1308 Kazimierzą, ks. na Koźlu; 1418 1449 Bernharda, ks. opolskiego; 1542 r. należy do Jerzego, margrabiego brandenburskiego; 1523 r. do Jana Zygmunta ks. węgierskiego; 1558 1604 r. w zastawie u Wilhelma z Oppersdorfu. W 1604 r. sprzedane za 65000 tal. przez cesarza Rudolfa Janowi Bohusie na Zwolie i Gueldensteinie. Zmieniając często właścicieli, należą te dobra między innymi do hr. Henckel, Flemmingów, Hoyma ministra saskiego. Od Hoymów przeszły dobra do ks. Hohenlohe Ingelfingen. W 1799 r. ustanowili oni z tych dóbr ordynacyę. W 1838 r. otworzono drugą z nowo nabytych dóbr. W 1861 r. król pruski nadał właścicielom tytuł książąt na Ujezdzie Herzgothum Ujest. Księstwo to obejmowało 1861 r. 59878 mr. 47729 mr. lasu. Ogół posiadłości szląskich książąt Hohenlohe Oehringen 148, 871 mr. Br. Ch. Sławęcin, 1. wś i fol. , pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, odl. 31 w. od Włocławka, ma 7 dm. , 98 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 60 mk. W 1871 r. fol. S rozl. mr. 377 gr. or. i ogr. mr. 324, łąk mr. 22, pastw. mr, 20, nieuż. mr. 10; bud. mur. 6, z drzewa 2; płodozm. 10pol. Wś S. os. 13, mr. 20. Według reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1557 1566 we wsi S. , par. Przedecz, Piotr Sławecki płacił od 2 łanów, Andrzej Wietrzychowski od 1 łana Pawiński, Wielkop. II. 23. 2. S, , wś i fol. , pow. łęczycki, gm. i par. Grabów, odl. 10 w. od Łęczycy. Leży przy błotach zwanych Brodek, posiada wiatrak. Wś ma 12 dm. i wraz z kol. Kliny 181 mk. ; fol. ma 4 dm. , 86 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 183 mk W 1875 r. fol. S. rozl. mr. 824 gr. or. i ogr. mr. 568, łąk mr. 103, pastw. mr. 107, lasu mr. 33, nieuż. mr. 13; bud. mur. 7, z drzewa 9; płodozm. 13pol. Wś S. os. 30, mr. 73; wś Łyszki as. 8, mr. 125. Na obszarze wsi w maju 1880 r. odkryto ciekawe cmentarzysko, w którem spotykano szkielety naprzemiany z urnami, mieszczącemi spalono kości. Widocznie pochodziło z epoki, gdy obyczaj chrześciański odnosił przewagę nad obrzędami pogańskiemi. Takież same cmentarzysko napotkano w Kamocinku pow. piotrkowski. W obu poszukiwania prowadził prof. Pawiński ob. Gazetę Warszaw. z 11 czerw. 1880 r. . Bogumił, arcyb. gniezn. , nadał przed 1182 r. S. wraz z Dobrowem i innemi wsiami cystersom w Łeknie, którzy odstąpili tych posiadłości Chrystyanowi, bisk. pruskiemu. Ten z kolei ustąpił klasztorowi sulejowskiemu, który znowu, drogą zamiany zapewne, odstąpił cystersom w Byszewie. Ci ostatni zamienili dziesięciny z tych wsi z arcyb. gnieźn. na dziesięciny ze wsi w kasztelanii nakielskiej Kod. Wielkop. , 136, 304, 618, 655, 656. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś S. , własność Walentego Grodzyńskiego, miała 8 łanów, 2 zagrodników, karczmę, 10 osad. ; Mikołaj Sławęcki miał tu 3 ćwierci Pawiński, Wielkop. , II, 72, 131. Na początku XVI w. łany kmiece dają dziesięcinę kolegiacie w Uniejowie, dworskie zaś pleb. w Sławoszewie. Wś leży w par. Sławoszewo, Łaski, L. B. , II, 446. 3. S. , wś i fol. , pow. koniński, gm. Sławoszewek, par. Ślesin, odl. 16 w, od Konina. Fol. posiada gorzelnię, 4 dm. , 39 mk. , wś ma 7 dm. , 179 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 183 mk. W 1874 r. fol. S. rozl. mr. 447 gr. or. i ogr. mr. 425, łąk mr. 3, nieuż. mr. 19; bud. mur. 11, z drzewa 5; płodozm. 7 i 11pol. Wś S. os. 19, mr. 29; wś Makarowo os. 10, mr. 74; wś Trzybudy os. 4, mr. 33. Na początku XVI w. łany kmiece dają plebanii w Sleszynie tylko kolędę po groszu z łanu, zaś fol. dziesięcinę a sołtysie meszne po mierze żyta lub owsa z łanu, Łaski, L. B, I, 209. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 część Stan. Jarochowskiego miała 4 1 2 łan. , 4 zagr. bez roli, 1 kom. bez byd. , 1 łan pusty. Zofia Lubomejska 2 łany Pawiński, Wielkop. , I, 237. 4. S. , wś i fol. nad rz. Wkrą Luta, pow. sierpecki, gm. Stawiszyn, par. Radzanowo, odl. o 28 w. od Sierpca, ma szkołę początkową, cegielnię, wiatrak, 21 dm. , 318 mk. W 1827 r. było 22 dm. , Sławęcin Sławęcice Sławęcin 143 mk. , par. Zgliczyn. W 1885 r. fol S. rozl. mr. 1194 gr. or. i ogr. mr. 665, łąk mr. 325, pastw. mr. 46, lasu mr. 86, nieuż. mr. 72; bud. mur. 2, z drzewa 17; płodozm. 4pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 29, mr. 278. Zdaje się, źe tę wieś wspomina dok. ks. Ziemowita z 1391 r. , nadający pewne swobody rodzinie h. Gozdawa we wsiach Peplovo, Sdziari, Slavischino, Obramp, Vilcvo Kod. Maz. , str. 110. 5. S. , pow. sierpecki, ob. Kraszewo S. 6. S, wś, pow. zamojski, gm. i par. Skierbieszów, odl. od Zamościa na płn. wsch. 21 w. , ma 9 os. włość. , 127 mr. ziemi, 90 mk. 10 rz. kat. i cerkiew drewnianą, zbudowaną 1886 r. , w kształcie krzyża, nad źródłem, w którem miał ukazywać się obraz Matki Boskiej. Poświęcenia dopełnił bisk. lubelski prawosławny Fławjan. 7. S. , os. młyn. , tamże, należy do domin Łaziska ob. , ma 1 dm. dwor. przy młynie o 2 kam. na strumyku bez nazwy, i 25 mr, 8. S. , wś, pow. zamojski, gm. i par. Zamość odl. 14 w. , ma 2 os. i 40 mr. Fol. S. wchodzi w skład dóbr HoryszówPol ski, należących do ordynacyi Zamoyskich. W 1827 r. było 8 dm. 49 mk. 9. S. , przedmieście Hrubieszowa. Br. Ch. T. Żuk, Sławącin, u Długosza Sławyaczyn i Slawanczino, wś, pow. jasielski, na lew. brzegu Ropy, przy gościńcu z Biecza 8, 6 klm. do Jasła i kolei transwersalnej, między stac. Skołyszyn i Trzcinica. Zasłonięta od północy lesistem wzgórzem, dochodzącem 348 mt. , le ży na wznies. 267 mt. Starożytna osada, zna na u Długosza L. B. , I, 484, 491 i II, 284, ma obecnie 37 dm. i 200 mk. , 194 rz. kat. i 6 izrael. Z całego obszaru 217 mr. , wła sność większa K. Klobassy ma 68 mr. 40 mr. roli, 7 mr. pust. i 21 mr. lasu a pos. mn. 149 mr. 113 mr. roli, 5 mr. łąk, 21 mr. past. i 10 mr. lasu. Parafia istniała tu już na po czątku XIV w. , bo w r. 1326 był probosz czem Błażej, występujący między świadkami w dokumentach. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 116 do części Ocieskiej należało 3 zagrody z rolą, 1 komor. z bydłem i 1 kom. bez bydła, a część Krzysztofa Sułowskiego miała tylko 1 zagrodę z rolą. S. graniczy na zachód ze Skołyszynem, na zachód z Siedliskami a na północ z Bączalem Górnym. Mac. Sławęcin 1. al Słabęcin, urzęd. Slabencin, dok. Slavaczino, majętność, w pow. inowrocławskim, o 5 klm. na płd. zach. od Inowrocławia st. dr. żel. i poczta, nad strugą dopł. Noteci; par. Kościelec, st. dr. żel. na Jaksicach o 4 klm. ; 4 dm. , 77 mk. 54 kat. , 23 prot. i 234 ha 207 roli, 18 łąk; czysty dochód z ha roli 25, 46, z ha łąk 23, 50 mrk; chów bydła; właścicielem jest D. Klawiter. W r. 1488 bisk. włocławski Piotr z Bnina wynosząc kościół kościelecki do rzędu kolegiat, przeznaczył mu dziesięcinę z S. Między r. 1560 i 1582 dziedziczył S. Andrzej Modlibóg i płacił od 6 zagrodn. Por. Sławęcinek, 2. S. al. Słabęcin, urzęd. Slabencin, wś, pow. ino wrocławski Strzelno, o 6 1 2 klm. na płd. zach. od Kruszwicy; par. Polanowice, szkoła w miejscu, poczta w Włostowie Lostau, st, dr. żel. na Janikowie Amsee o 19 klm. ; 13 dm. , 156 mk. 151 kat. , 5 prot. i 280 ha 268 roli, 4 łąk; czysty doch. z ha roli 28, 20, z ha łąk 48, 17 mrk. S. był królewszczyrzną w r. 1489 Borucki, Ziemia kuj. , 162 i wchodził około r. 1793 w skład ststwa kruszwickiego. Regestra pobor. z r. 1557 1566 wykazują S. w par. Polanowice z 7 łan. osiad. , 2 zagr. i 2 rzemieśln. ; wydawca Pawiński, Wielkp. , II, 36 dodaje, ze wieś stanowiła odrębną pa rafią w r. 1557 i że była własnością probosz czów kruszwickich. Szczegółów tych nie umiemy pogodzić por. Dokum. Kuj. Ulanow skiego, str. 187 pod r. 1250 i Kod. Dypl. Pol. Rzyszcz. , II, str. 604. Rząd pruski zabrał S. i wcielił do domeny Strzelno. 3. S. , niegdyś os. szlach. , pow. pyzdrski, obecnie średzki, le żała w pobliżu Nekli, ku zach. od Wrześni. W r. 1413 rozgraniczono S. od Strzyżewa; r. 1468 stanęła umowa co do pastwisk mię dzy dziedzicem miejscowym a plebanem w Grodziszczku, graniczącem z Gieczera; r. 1578 posiadał na S. Maciej Bardzki jeden ślad osiadły, który jeszcze istniał w r, 1618. Na zwa osady przechowała się w lesie, należą cym do Górki Targowej. W lesie tym, wykarczowanym, Turno, jeden z dziedziców Górki, osadził Niemców w r. 1751 i nazwał osadę Holendrami Sławęcińskiemi, następnie Górką Targową al. Holendrami Góreckiemi. Graniczą one z Barczyzną al. Barszczyzną, przypominającą Bardzkich, dawnych dziedzi ców Sławęcina. E. Cal. Sławącin, niem. Schlagenthin, 1368 Slawentyn, 1648 Sławęcino, wś zamieszkała przez Kosznajdrów, pow. chojnicki, st. p. Droździenica, par. kat. Lichnowy 5, 5 klm. . Leży przy szosie z Chojnic do Pamiętowa. Posiada kościół filialny z r. 1742, w pruski mur zbudowany, p. w. św. Katarzyny, szkołę trzyklasową katol. ; 1704 ha 15 lasu, 117 łąk, 1380 roli orn. . W 1885 r. było 98 dm. , 134 dym. , 774 mk. , 758 kai, 8 ew. , 8 żyd. Przywilej krzyżacki z 1368 r. podaje My Siegfried v. Gerlachsheim, komtur tucholski, wiadomo czynimy, źe pleban Bedeke i sołtys Petzte przedłożyli nam przywilej, że się nie zgadza z ich włókami, ponieważ wś Obrówko była kupiona i założona przy Sławęcinie. Ażeby wsi jak najwięcej przybyło, dajemy przywilej na pomienioną wś Sławęcin sołtysowi, jego dzieciom i prawym spadkobiercom, tak że wś ta ma dotykać Lichnowy, Ostrowite, Cie Sławącin Sławęcin Sławianiszki chocinek, Obrowo. Droździenicę, Dąbrówkę i Ogorzeliny i obejmować 95 włók. Z tych ma mieć pleban 5 wolnych, sołtys zaś 9 wolnych, od których będzie nam służył jak inni sołtysi w kraju. Od 81 zaś czynszowych mają co rok na św. Marcin płacić po 16 skojców i 2 kury; sołtys będzie od sądów pobierał trzeci grosz, a dwa nam oddawał; arcyb. mają płacić po 2 skojce od wł. Chcemy nadto, aby obywatele wsi wszystko to czynili, co im rozkażą, jako zaciągi wojenne na obronę ziemi przeciw nieprzyjacielowi i pomagali przy budynkach. Mają też we wsi być 2 karczmy, z jednej nam się należy 1 grz. , 1 zaś sołtysowi, z drugiej 1 grz. nam, pół sołtysowi; za łąki będą nam obywatele płacić 4 grz. ; mają też wolność w młynach mleć wszędzie ob. Cod. Belnensis, manuskrypt w Peplinie, str. 6. W 1430 r. nadaje Jost v. Hohenkirch, komtur tucholski, Janowi Rohenbruchowi karczmę w S. z 6 mr. roli; uwalnia go od gdańskiej drogi, którą wszyscy inni karczmarze czynić powinni; płacić będzie tylko 3 wiardunki, od tłoki zaś na zawsze ma być uwolniony tamże, str. 72. Za czasów Rzpltej należał S. do ststwa tucholskiego. Lustracya z 1565 r. opiewa S. , wś kościelna, dzierżawa Jerzego Żalińskiego, ma 62 włók, z których proboszcz posiada 4, zaś 58 osiadłych włók płaci po 20 gr. ; 2 karczmy po 20 gr. od 12 mr. , pewnie karczemnych, 2 gr. , 4 ogrodn, po 2 gr. , 1 kowal 6 gr. , czopowe 45 gr. ob. odpisy w Peplinie. Według taryfy z r. 1648 płacili tu poddani 92 fl. 8 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, 184. Lustr, z r. 1664 pisze S. , włók 64, pleb. 4. sołtyskich 6, wybranieckich 2, które wś zastępuje, gburów 13; czyrnsz 123 fl. 25 gr. R. 1695 zastał tu wizytator Jezierski filialny kościół w pruski mur; do prob. należały 4 włóki, za które dzierżawca płacił rocznie 60 fi. , 4 gęsi i 2 kury; za księżę jezioro Medelse, t. j. średnie zwane płacili sołtysi każdy 1 funt wosku. Mesznego dawała wś razem ze sołtysami 40 kor. żyta. Proboszcz lichnowski dojeżdżał co drugą niedzielę ob. str. 206. W 1759 r. nadaje Jan Kierdey, komisarz, Janowi Isbaner 2 włóki, gdzie się przed 24 laty za konsensem Piotra Tuchołki był okupił; sprzedać może je tylko za wiedzą zamku. R. 1770 nadaje starościni tucholska Anna Goltz Janowi Mulzof 1 włókę, na co Piotr Tuchołka jako komisarz r. 1723 dał był konsens; ma także mieć wolne drzewo budulcowe, może 3 razy piwo warzyć i latowym niewodem ryby łowić. Ponieważ Michał Kallas udowodnił, że r. 1699 od ststy tucholskiego dostał 3 puste włóki Muzolfowe, a przywilej jakiś zbrodniarz na śmierć skazany i stracony z sławęcińskiego kościoła był ukradł i zakopał w bagnie, dla tego udziela starościni Anna Goltz konsens na te 3 włóki na wieczno czasy, za czynszem wodług starego zwyczaju, ale od tłoki i nadzwyczajnych ciężarów ma być wolny; może trzymać owiec i bydła tyle, ile będzie mógł wyżywić; wolno mu 3 razy piwo warzyć, latowym niewodem ryby łowić i włóki te sprzedać. R. 1772 nadaje Anna Goltz Janowi Mulzofowi ze Sławęcina 4 włó ki, na których jego poprzednik Piotr Isbaner na własny koszt był wystawił budynki, we dług dyspozycyi Jerzego Albrechta Jaskowskiego, ststy tucholskiego, z r. 1729 ob. Wyciągi kś. Kujota w Peplinie. W 1588 r. był tu luterski pastor ustanowiony, ale kościół pozostał w ręku katolików ob. Gesch. d. Kr. Flatow von Schmitt, str. 62. Kś. Fr. Sławęcinek, kol. i fol. , pow. koniński, gm. Sławoszewek, par. Ślesin, odl. od Konina 14 w. ; kol. ma 3 dm. , 38 mk. ; fol. 3 dm. , 40 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 60 mk. Fol. S. , w 1869 r. oddzielony od dóbr Goranin, rozl. w 1882 r. mr. 195 gr. or. i ogr. mr. 175, łąk mr. 14, nieuż. mr. 6; bud. mur. 4, z drzewa 4; płodozm. 9pol. Sławącinek al. Słabęcinek, Sławęcin Mniej szy, urzęd. Slabencinek, w r. 1505 Slavaczino, w r. 1583 Slawęczinko Grodzkie, wś i fol. , pow. inowrocławski, o 4 klm. na płn. zach. od m. powiat. , graniczy z Sławęcinem; par. Koście lec, poczta i st. dr. żel. w Inowrocławiu; wraz z fol. 3 dm. , 53 mk. i 100 ha, z którym tworzy okrąg wiejski, ma 7 dym. , 96 mk. 89 kat. , 7 prot. i 184 ha 160 roli. S. był królew szczyzną już w r. 1480; w r. 1505 zastawił ją król Aleksander ze ststwem inowrocławskiem Stanisławowi Jarockiemu Kod. Dypl. Rzysz. , II, 977. W 1565 r. siedziało 2 kmieci na ła nie i dawali czynszu 2 zł 24 gr. ; z fol. , mają cego 4 1 2 łanów, było dochodu 73 zł. 24 gr. Lustr. V, 298; w 1583 r. był tu 1 łan osiad. i 2 zagrod. W r. 1771 opłacał S. 100 złp. kwarty; trzymał go wówczas Antoni Dąmb ski, woj. brzeskokujawski; po r. 1793 rząd pruski wcielił S. do domeny inowrocławskiej. Właścicielem obecnym fol. jest Manfred Guradze. E. Cal. Sławęcińskie Holendry, ob. Sławęcin, Sławhorod al. Sławhorodek, sioło nad rzkami Korową i Pożnią, pow. achtyrski gub. charkowskiej, o 40 w. na płn. od Achtyrki, ma 340 dm. , 2312 mk. , Małorusinów, cerkiew, cukrownią, warzelnią saletry, 4 jarmarki. Założone w końcu XVII w. , posiadało niegdyś warownią. Sławianiszki 1. pow, trocki, ob. Felicyanowo, 2. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 73 w. od Wiłkomierza; stacya dr. żel. lipaworomeńskiej, na przestrzeni Radziwiliszki Kałkuny, pomiędzy st. Subocz o 18 Sławęcinek Sławęcinek Sławącinek Sławęcińskie Sławhorod Sławianoserbsk Sławianka Sławianowo Sławianka Sławianoserbia Sławianki w. a Poniemunek o 16 w. , o 269 w. od Lipowy a 95 od Kałkuna. Sławianka, os. włośc, pow. opoczyński, gm. Wielka Wola, par. Wójcin, odl. od Opoczna 16 w. , ma 1 dm. , 4 mk. , 67 mr. Sławianka, sioło nad rz. Byk, pow. pawłogradzki gub. ekaterynosławskiej, o 72 w. na płd. wschód od Pawłogradu, przy dr. pocz. z Pawłogradu do Rostowa nad Donem i Taganrogu, ma 442 dm. , 3046 mk. , Małorusinów, cerkiew, st. pocz. i 3 nieznaczne jarmarki. Sławianki, nazwa pasma piaszczystych wzgórz w pow. janowskim, koło Modliborzyc Sławianoserbia, Siawianoserbska prowincya, nazywały się wojenne osady Serbów au stryackich, osiadłych w Rossyi w 1751 r. w pln. wschodniej części dzisiejszej gub. ekaterynosławskiej, między Dońcem północnym, Bachmutką i Ługanią. Sławianoserbsk, mto pow. gub. ekaterynosławskiej, nad Dońcem północnym, o 423 w. na wschód od Ekaterynosławia. W 1870 r. było 567 dm. 12 murowanych, 3156 mk. , cerkiew drewniana, synagoga, szkoła powiatowa i parafialna, st. pocztowa. Do mta należy 1720 dzies. ziemi; dochody wynoszą do 1700 rs. W mieście odbywają się trzy jarmarki doroczne. Przemysłu fabrycznego nie ma wcale, przemysł rękodzielniczy ogranicza się na zaspokojeniu potrzeb miejscowych. S. założony został w 1753 r. , pod nazwą sioła Donieckiego al. Podgornego przez wychodźców serbskich z Austryi. Od 1784 r. pod nazwą Doniecka mto pow. namiestnictwa ekaterynosławskiego, od 1796 r. mto nadetatowe, w 1817 r. otrzymało dzisiejszą nazwę i zostało znów mtem powiatowem. W nowszjch czasach władze powiatowe przeniesione zostały do Ługańska. Sławianoserbski powiat zajmuje wschodni kraniec gubernii, ma kształt trójkąta, którego bok północny graniczy z gub. charkowską, południowy z ziemią wojska dońskiego, zachodni zaś z pow. bachmuckim gub. ekaterynosławskiej. Zajmuje 4462 w. al. 92 m. kw. Powierzchnia powiatu przedstawia równinę, poprzerzynaną niewielkiemi dopływami Dońca północnego; jedynie w południowej części przechodzi niewielki łańcuch pagórków, wskutek czego powierzchnia ma spadek od południa ku północy. Najwyższy punkt w powiecie znajduje się w okolicach mka Iwanówki. Wzgórza są w części kamieniste, bezleśne, w części zaś pokryte czarnoziemem i zdolno do uprawy. Pod względem geognostycznym sławianoserbski powiat należy do obszernego basenu węglowego donieckiego i obfituje w bogate pokłady węgla kamiennego i antracytu. Ważniejsze kopalnie znajdują się w dorzeczu rzki Łazowej, w pobliżu wsi Komisarowki, Jelenowskiego, Pawłowki, Krasnopoły, oraz w dorzeczu rzki Białej, przy wsiach Czerniuchinie i Horodyszczu. Pod względem hydrograficznym powiat należy do dorzecza Dońca północnego, stanowiącego północną je go granicę i przybierającego rzeki Ługań z Łozową, Białą i Olchową i Ługańczyk. W 1870 r. było w powiecie bez miasta powiato wego Ługańska 98, 721 mk. 92, 038 prawosł. , 5250 rozkolników, w 2 3 częściach Małoru sinów, zamieszkałych w 194 osadach, W po wiecie znajdują się 2 kolonie polskie Józowo 100 dusz i Żółta 80 dusz. W powiecie znajduje się 37 cerkwi. Główne zajęcie mie szkańców stanowi rolnictwo, nadto zajmują się ogrodnictwem i sadownictwem oraz hodo wlą bydła. W 1870 r. było w powiecie 10000 sztuk koni, 46000 bydła rogatego, 42000 owiec zwyczajnych, 89000 rasy poprawnej i 16000 świń. Przemysł fabryczny mało roz winięty, reprezentowany był w 1870 r. przez 9 fabryk 8 gorzelni zatrudn. 83 robotników z produk. 152000 rs. i 1 fabrykę narzędzi rol niczych, zatrudn. 41 robotników, z produk. na 23000 rs. J. Krz. Stawianówko, jezioro pod Sławianowem. Sławianowo 1. wś kośc, pow. złotowski, st. pocz. Kleszczyna. Leży nad jeziorem, przy granicy od w. ks. poznańskiego. Wraz z folw. Wilhelmshof 2 dm. , 37 mk. obejmuje 362 ha 30 łąk, 315 roli orn. W 1885 r. 18 dm. , 23 dym. , 140 mk. , 126 kat. , 14 ew. Szkoła katol. Kościół katol. dek. kamieński p. w. św. Jakuba ap. , patronatu ks. Fryderyka Karola, w pruski mur z kamienia zbudowany 1806 r. , przy nim bractwo św Barbary od 1704 r. i br. trzeźwości od 1859. Wsie parafialne S. , Wilhelmshof, Buntowo, Kleszczyn, kol. OberWilhelmssee, kol. M. Kleszczyna, Skic, Rudna, Kobylnik, Niederi MittelWilhelmssee. W 1867 r. było 1321 dusz; 1888 r. 1358. Jeden z dzwonów kościelnych ma napis Fecit me Michael Wittwerck A. D. 1715. Proboszczami byli 1695 Tomasz Barankiewicz, 1763 Bartłomiej Kleszczyński, 1763 Jan Hasse ob. Borek Echo sepulchralisi II, str. 771; w nowszych czasach 1848 Adolf Senftleben, 1865 Jan Rink, 1886 Bruno Schulz. Do proboszcza należy około 340 mr. dobrej ziemi. Wizyt. Jezierskiego z r. 1695 podaje S. , wś Jana Działyńskiego, woj. kaliskiego, posiada kościół drewniany, przed kilku laty zbudowany. Proboszcz posiadał 2 włóki, dawniej 4. Z wsi parafialnych dawały S. , liczące 6 włościan, po 2 kor. żyta i tyleż owsa miary łobżenickiej, tak samo Buntowo 6 włośc, Kleszczyna 10 włośc i Rudka 8 włośc. Oprócz tego posiadał prob. łąki i dawniej jez. Sławianówko. Prowizorami kościoła byli St, Krayca i Stefan Wujek. Do Sławice szkoły należał i ogród str. 64b. . R. 1744 był tu kościół o trzech wieżach; w osobnej kaplicy stala figura św. Barbary, ze złotą suknią, srebrnemi kwiatami wyszywaną, która kosztowała 1000 fl. Szpital spalił się był już przedtem ob. Der Kreis Flatow von Schmitt, str. 280. 2. S. , dobra, tamże, 990 ha, 139 lasu, 94 łąk, 690 roli orn. W 1885 r. 9 dm. , 28 dym. , 162 mk. , 114 kat, 48 ew. Kś. Fr. Sławiańsk, dawniej Tor, mto nadetatowe nad rz. Torcą i jeziorami słonemi, pow, iziumski gub. charkowskiej, o 166 w. od Charkowa. Podług danych z 1870 r. było 3 cerkwie murowane, 1496 dm. 17 murowanych, 11653 mk. , 54 sklepów, 4 hotele, szkoła parafialna i ludowa, szpital, zakład kąpielowy, st. pocztowa. Z rzemiosł najbardziej rozwinięte bednarstwo, kowalstwo i garbarstwo. Przemysł fabryczny reprezentują 9 warzelni soli, zatrudniających 100 robotników i produkujących za 101000 rs. ; 12 warzelni łoju oraz fabryk świec i mydlarni, zatrudn. 86 robotn. i produkujących za 100000 rs. i 4 cegielnie. Handel dość ożywiony; głównymi jego przedmiotami są sól, bydło rogate, owce i łój. W mieście odbywają się 3 jarmarki doroczne i targi co niedziela. Własność mta stanowi 3083 dzies. ziemi, dochody zaś wynoszą 4584 rs. W pobliżu mta znajduje się 10 jezior słonych, znanych ze swych własności leczniczych, zwanych w ogóle Sławiańskiemi, z których najważniejsze Riepnoje 480 saż. obwodu i do 4 3 2 arsz. głęb. , Wejsowo al. Mojackoje 500 saż. obwodu, miane za bezdenne, pokryte powłoką soli, Slepnoje al. Kasiulepe do 1000 saż. obwodu i 1 saż. głęb. i Czerwonnoje. Na dnie tych jezior znajduje się błoto mineralne, używane w celach leczniczych. Najważniejszą częścią składową wody jezior jest chlorek sody sól kuchenna, w który najbardziej obfituje jezioro Wejsowo 58, 4, dalej idzie Slepnoje 26, 9 i Riepnoje 18, 56. Oprócz soli kuchennej w wodach jezior Sławiańskich znajdują się siarczany wapna, magnezyi i sody, chlorki wapna i magnezyi. Wody te stosowane są zarówno wewnętrznie jak i do kąpieli oraz nacierań, pomocne są zwłaszcza w skrofułach, chronicznym reumatyzmie, chorobie angielskiej oraz w wielu wypadkach chorób nerwowych. Własności ich lecznicze odkryto w 1836 r. , zakład zaś kąpielowy wzniesiono przy jez. Riepnoje w 1852 r. S. jest starożytną osadą, podług mniemania niektórych uczonych siedzibą plemienia Torków, ztąd nazwa mta i płynącej pod nim rzeki. Przemysł solny rozwinął się tu dość wcześnie, prawdopodobnie już w połowie XVI w. ; w 1676 r. założono gródek pod nazwą Tor al. Solanoje, które ulegało częstym napadom ze strony Tatarów Krymskich. W XVIII w. przemysł solny począł upadać; w 1756 r. Tor wszedł w skład linii Nowo Ukraińskiej a 1784 r. zo stał, pod nazwą Sławiańska, mtem powiat. na miestnictwa ekaterynosławskiego, następnie w 1797 r. włączony do gub. słobodoukraiń skiej dziś charkowskiej. J. Krz. Sławianskaja, st. pocz, w pow. pawłogrodzkim gub. ekaterynosławskiej, na trakcie od st. dr. źel. Griszyno do mka Petropawłowki. Sławiany, stacya dr. żel. moskiewskobrzeskiej, w pow. sieńskim, między Krupkami o 24 w. a Tołoczynem 22 w. , o 457 w. od Brześcia a 566 od Moskwy. Sławiaszynka, rzeka w pow. mozyrskim, w obrębie gm. Skorodno, zaczyna się w mo czarach w okolicy zaśc. Łukawcy, płynie w kierunku płd. wschodnim 10 w. , zasila się z obu stron paru bezim. dopływami, uchodzi od północy do jeziora pod wsią RudniaWa ławska, zwanego Sławiaszyńskie al. Rudnia. Rzeczka wypływająca z przeciwnej strony je ziora nosi nazwę Batywla i uchodzi do Slawecznej od lewego brzegu pod wsią Ku źmicze. A. Jel. Sławica, wś i okr. wiejski, pow. obornic ki, o 6 klm. na płd. od Skok, przy granicy pow. wągrowieckiego; par. Goślina Długa, poczta w Skokach, st. dr. źel. w Rogoźnie i Pobiedziskach o 19 klm. ; 10 dm. , 73 mk. Około 1800 r. należała do Wawrzyńca Świnarskiego na Łopuchowie. W skład okręgu wcho dzą Łomno 3 dm. , 34 mk. i Smolary 4 dm. , 39 mk. ; cały okrąg ma 17 dm. , 146 mk. 122 kat, 24 prot. i 180 ha 141 roli, 28 łąk; czysty doch. z ha roli 4, 31, z ha łąk 6, 27 mrk. F. Cal. Sławice. Duchowne i S. Szlacheckie, wś i dwa fol. nad rzką Pojałówką dopł. Szreniawy, pow. miechowski, gm. Miechów, par. Sławice. S. Poduchowne, odl. 4 w. od Miechowa, przy drodze do Krakowa, S. Szlach. , odl. 8 w. Posiadają kościół par. murowany, dom schronienia dla starców i kalek. W 1827 r. S. Szlach. miały 13 dm, , 96 mk. , S. Duchow. 16 dm. , 91 mk. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 208 gr. or. i ogr. mr. 160, łąk mr. 12, past. mr. 5, zarośli mr. 14, nieuż. mr. 17; bud. mur. . 3, z drzewa 8. Wś S. os. 13, mr. 104; wś Wymysłów os. 18, mr. 133. Fol. S. Poduchowne rozl. mr. 134 gr. or. i ogr. mr. 116, łąk mr. 11, past. mr. 1, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 7; płodozm. 10pol. Obszar leśny z osadami Glinica i Gawroniec stanowi własność rządową. Prócz tego jest osada włośc. zwana Sławiczki. Fol. poduchowny został sprzedany przez rząd na licytacyi za 16, 140 rs. W akcie sprzedaży wsi Parkoszowice 1370 r. wspomniano, iż nabywcy służy prawo Sławiańsk Sławianskaja Sławiany Sławiaszynka Sławica Sławiańsk Sławicz Sławice Sławicze Sławiec Sławiegalwie Sławienko Sławików patronatu nad kościołem w Sławicach Kod. Mał. , III, 244. W połowie XV w. stał tu drewniany kościół p. w. św. Wojciecha. Klasztor miechowski posiadał tu 1 łan i 2 zagr. Wracislaw i Dobiesław h. Habdank mieli 4 łany, folw. , karczmę, 5 zagr. ; Jan h. Wąż miał fol. i zagr. ; Brzuchowski h. Jastrzębiec miał 1 M. ; Stanisław Polanowski miał 1 łan, 2 zagr. Ze wszystkich tych ról płacono dziesięcinę, wartości 18 grzyw. , pleb. w S. Łany km. , zagr. i karcz. płaciły dziesięcinę, wartości 4 grzyw. , bisk. krak. Długosz, L. B. , II, 50, 51. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1490 wś S. , w par. Kazimirza Wielka, miała 1 1 2 łana. W r. 1581 wś Sławice miała w części Jana Staszkowskiego dwa półłany, 2 zagr. bez roli, 1 kom. bez bydl. Część Przyłęckiego 1 1 2 łan. , 3 zagr. bez roli, 3 komor. bez bydła Pawiński, Małop. , 22, 442. S. par. , dek. miechowski, ma 635 dusz. Br. Ch. Sławice, niem. Slatvitz, 1260 Zliwici, dobra ryc. i wś nad Odrą, pow. opolski, par. kat. i ew. Opole. W r. 1861 było m dm. , 427 mk. 10 ew, . Dobra ryc. obejmują 1100 mr. ; wś 1340 mr. Cześć S. położona nad Odrą posiada pszenne grunta, inne części mają grunta zimno i wilgotne. W dokumencie wyliczającym posiadłości i dochody klasztoru miechowskiego wymieniono, obok Groszowic, wieś Sclavono, którą wydawca Kod. Małop. II, 14, 15 uważa za Sławice. Sławicz, potok, wytryska w obr. gm. Mo rawki, w pow. cieszyńskim, obw. sąd. frydeckim, w Beskidzie jabłonkowskim, koło grupy chat Sławicza, pod Babim Wierchem 952 mt. , na wys. 900 mt. , w górskiej dolinie. Płynie na płn. zach, , a potem na zach. , ucho dząc do Morawki od pr. brzegu. Płd. lewy brzeg doliny potoku tworzy dział górski, Sławicz zwany, pokryty lasami świerkowymi, a dochodzący 1051 mt. wzn. Od strony wschod. i płn. praw. brzegu rozpostarł się dział lesisty, ze szczytami Babim Wierchem 952 mt, Kałużnym 991 mt. , Smreczyną 1012 mt. i Ropicą 1032 mt. . Ze stoków lesistych spływają krótkie a liczne dopływy. W dolinie S. i jego dopływów legły grupy chat morawieckich Pod Błotnym, Na Ropicznym, Platoszka. Powyżej ujścia pędzi młyn wodny. Długość biegu 8 1 2 klm. Br. G. Sławicze 1. wś nad strum. Zeleźnicą, Pamięć i Stawicką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Żośno, okr. wiejski i dobra Janiszewskich w 1864 r. Kraśniany, o 3 w. od gminy a 59 w. od Wilejki, ma 16 dm. , 4 mk. prawosł. i 173 katol. 84 dusz rewiz. . 2. S. , wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Górnica, o 8 w. od Grodna. Sławiec, dawniej Slawc, wś szlach. i włośc. i folw. , pow. łomżyński, gm. Szczepankowo, par. Nowogród, odl. 9 w. od Łomży. W 1827 r. było 16 dm. , 106 mk. W 1872 r. folw. S. rozl mr. 1104 gr. or. i ogr. mr. 438, łąk mr. 57, past. mr. 28, wody mr. 3, łasu mr. 572, nieuż. mr. 7; bud. mur. 7, z drzewa 10; płodozm. 7pol. ; las nieurządzony. Wś S. os. 24, mr. 233; wś Grzymały os. 3, mr. 29. Wspomniana w aktach sądow. z 1466 r. , gniazdo Sławskich Głoger, Ziemia łomż. . Sławiec al. Sławec, rzeczka, powstaje w obr. gm. Berhometu Sereckiego, pow. wy żnicki, ze źródeł leśnych, na płd. stoku góry Kiczery 787 mt. . Płynie leśnym parowem na wsch. , a przeciąwszy gościniec berhomecko wyżnicki, zwraca się na płn. ; zasiliwszy się wodami z lasu Sołońca, podąża na pln. wsch. przez obszar Berhometu, a przeszedł szy na obszar Łukawca pod górą Truskową, wpada do Mihodry z praw. brzegu, tuż pod gościńcom łukawieckowyżnickim. Długośó 13 klm. Zródła leżą na wys. 660 mt. , ujście 417 mt. npm. Br. G. Sławiegalwie, wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 67 w. od Telsz. Sławienko 1. al. Sławo Mniejsze, Sławinko, fol. , pow. czarnkowski, o 5 klm. na płd. od Czarnkowa, na wsch. wybrzeżu jez. Luba skiego; par. , okr. dworski i poczta w Luba szu, st. dr. żel. w Wronkach i Trzciance Schoenlanke o 21 klm. ; 2 dm. , 83 mk. W r. 1580 należało do Jarosza i Sebastyana Sła wińskich; pierwszy miał 3 półłanki i 2 zagr. , a drugi 2 półłanki, 1 ćwierć i 1 komor. Około 1620 1635 dziedziczyli S. Trąmpczyńscy, z których Wojciech zapisał na S. 500 złp. ko ściołowi lubaskiemu. Przy schyłku zeszłego stulecia należało S. do Miaskowskich, potem do Mikołaja Świnarskiego na Lubaszu. 2. S. , dawniej Sławin, wś, pow. obornicki, o 7 klm. na zach. od Obornik, na praw. brzegu Samicy Kiekrskiej; par. Objezierze, poczta i st. dr. żeL w Obornikach. Ż młynem Niemieczkowskim ma 32 dm. , 264 mk. 250 kat. , 14 prot. i 309 ha 206 roli, 31 łąk, 37 lasu; czysty doch. z ha roli 6, 66, z ha łąk 15, 27, z ha lasu 0, 39 mrk. Około r. 1793 był tu dziedzicem gienerał Filip Raczyński. E. Cal. Sławiki, ob. Słowiki. Sławików, niem. Slawikau, 1532 Gross Slawikow, dobra ryc. i wś, pow. raciborski. S. leży na wyniosłej krawędzi doliny Odry z praw. brzegu, w malowniczem położeniu, przy ujściu rz. Rudy, posiada kościół par. murowany, par. ew. w Raciborzu. W 1861 r. było 87 dm. , 603 mk. 13 ew. . Dobra ryc. obejmują 2244 mr. ; wś składa się z 5 gospod. , 45 ogrod. i 31 komorn. ; posiada szkołę 2kla sową. Na obszarze większej posiadłości okazały zamek. Kościół par. zbudowany i poświęcony w 1333 r. obecny z 1845 r. Sławice Sławiki Sławinek Sławin Sławin, wś i fol. , pow. lubelski, gm. Ko nopnica, par. Lublin odl. 4 w. . W 1827 r. było 27 dm. , 198 mk. W 1884 r. fol. S. rozl. mr. 251 gr. or. i ogr. mr. 205, łąk mr. 11, past. mr. 21, lasu mr. 6, nieuż. mr. 8; bud. mur. 5, z drzewa 2; płodozm. 8 pol. ; pokłady wapna. Wś S. os. 16, mr. 178; wś Wola Sła wińska os. 6, mr. 129; os. Dąbrówka os, 1, mr. 5; os. Zimne Doły os. 1, mr. 3. S. wspo mniany jest w liczbie posiadłości Dzierzka Dirsconis, kanon. u św. Floryana w Krako wie, i brata jego Hostasyusza, którym Wła dysław Łokietek pozwala w 1330 r. ich wsi przenieść z prawa średzkiego na magdebur skie Kod. Małop. , II, 275. W połowie XV w. S. , wś w par. Lublin, własność Mikołaja Dzika h. Doliwa, miała w jednej części 8 łan. km. , z których płacono dziesięcinę, wartości 7 grzyw. , archidyakonatowi lubelskiemu, druga część 7 łan. płaciła dziesięcinę, wartości 6 grzyw. , pleb. w Meglewie. Fol. rycerski pła cił dziesięcinę parafii w Lublinie Długosz, L. B. , I, 201 i II, 537. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś S. płaciła po boru od 3 łanów i młyna o 2 kołach. W 1676 r. S. był własnością Andrzeja Dydyńskiego. We wsi było 51 poddanych Pawiński, Małop. , 347 i dod. 29a. Br. Ch. Sławin 1. wś i dwór, pow. odolanowski Ostrowo, o 13 klm. na płn. wschód od Mik sztata, na lew. brzegu Ołoboczki dopł. Pro sny, wprost ujścia Baryczki; par. Gostyczyna, szkola w miejscu, poczta w Ołoboku, st. dr. żel. w Ostrowie o 17 klm. W r. 1336 pi sał się Wawrzyniec z S. ; w r. 1579 należał S. do Floryana Szyszkowskiego, a w r. 1618 do Anny Orzelskiej; było wtedy 4 1 2 łan. osiadł. i 1 zagr. Wieś ma 24 dm. , 223 mk. 1 prot. i 152 ha 135 roli, 3 łąk, 3 lasu; czysty doch. z ha roli 9, 79, z ha łąk 18, 80, z ha lasu 0, 78 mrk. Dwór z młynem Sławińskim i Zamo ściem ma 7 dm. , 155 mk. 142 kat. , 13 prot. i 410 ha 234 roli, 28 łąk, 202 lasu; gorzelnia, młyn i cegielnia. Właścicielami byli około 1885 r. spadkobiercy po Józefie Szczep kowskim. Niektórzy rozróżniają S. Stary od Nowego. 2. S. ob. Sławiński Młyn, Sławienko i Sławno. E. Cal. Sławinek, wś, fol. i zakład kąpielowy nad rzką Czechówka al. Dąbrowicą dopł. Bystrzycy, pow. lubelski, gm. Konopnica, par. Lublin. Leży na zach. pln. od Lublina 4 w. , po za Wieniawą przedmieściem Lublina, na lewo od drogi bitej warszawskolubelskiej, w malej kotlinie otoczonej wzgórzami. Są tu pokłady wapienia i źródła wody żelazistej, zbliżonej składem do źródeł Nałęczowa odl. o 16 w. . S. leży pomiędzy Sławinem i Sławińską Wolą. Fol. ma 663 mr. 472 mr. roli, 27 łąk, 16 past. , 130 lasu, 18 nieuż. , wieś zaś 13 os. , 169 mr. W 1827 r. było 18 dm. , 110 mk. S. powstał zapewne dopiero w XVIII w. na obszarze Sławina. Na początku obecne go stulecia należał do Heislera, bankiera lu belskiego od którego nabył w 1819 r. Paweł Wagner; od jego sukcesorów nabył tę po siadłość w 1879 r. Stanisław Mędrkiewicz. Na źródła tutejsze pierwszy zwrócił uwagę Paweł Wagner, na żądanie którego poddał je analizie aptekarz Hincz. Rozbiór i próby przez lekarzy czynione wykazały własności lecznicze wody, skutkiem czego urządzono przy źródłach łazienki. Lekarz lubelski Wilhelm Wilson, stwierdziwszy na sobie skuteczność kąpieli, ogłosił swe Obserwacye w 1859 r. i nadał rozgłos zakładowi, jaki otwarto w 1860 r. Przeważną część gości stanowili i dotąd sta nowią mieszkańcy Lublina, dojeżdżający tu omnibusem na kąpiele. Brak mieszkań i wy gód jest powodem, że mała tylko liczba osób przybywa tu z dalszych stron. W ostatnich latach dopiero, kiedy rozwój Nałęczowa ode brał gości Sławinkowi, zaczęto wprowadzać ulepszenia w urządzeniu kąpieli i mieszkań. Źródła tutejsze wypływają z pokładów szare go, wapiennoglaukonitowego marglu, należą cego do formacyi kredowej. Według badań i analizy dokonanej w 1881 z. przez p. Ant. Orłowskiego, ówczesnego asystenta katedry chemii w instytucie agronomicznym w NowejAleksandryi, źródło główne, przy stałej tem peraturze 7, 6 R. , dostarcza na godzinę 2620 litrów wody. Głównemi częściami składowemi są dwuwęglan wapniowy O, 351, magnowy 0, 100, dwuwęglan tlenku żelaza 0, 040, bezwodnik kwasu krzemowego 0038. Ciał organicznych było 0, 024. Drugie źródło, zwane Kazimiera, ma podobny bardzo skład. O źródłach tych i ich lekarskiem znaczeniu pi sali Gazeta warszawska z 1854 r. No 193, Tygod. lekarski z 1856 r. ,, S. i jego wody mineralne, str. 193, Karpiński aptekarz Rozbiór wody żelaznej sławinkowskiej Tyg. lekar. z 1857 r. , No 20. Wilh. Wilson O wodach mineralnych żelaznych w S. Tyg. lekar. z 1859 r. , No 177 180, Antoni Orłowski Rozbiór chemiczny wód mine ralnych w S. Lublin, 1882 r. . Prócz tego opisy S, z widokami podał Tyg. Illustr. z 1880 r. , No 229 i Kłosy 1889 r. , sier pień. Br. Ch. Sławińska Wola, wś i fol. , pow. lubelski, gm. Konopnica, par. Lublin odl. 5 w. . W r. 1885 fol. S. Wola, w r. 1881 oddzielony od dóbr Sławin, rozl. mr. 1094 gr. or. i ogr. mr. 750, łąk mr. 9, past. mr. 38, lasu mr. 239, w odpadkach mr. 25, nieuż. mr. 33 bud. mur. 4, drewn. 24, las nieurządzony, pokłady kamienia wapiennego i budulcowego, młyn wodny. Wś włośc. ma 6 os. , 129 mr. W poło Sławińska Sławińszczyzna Sławków Sławki Sławka Sławiński Sławiński Młyn wic XV w. S. Wola, w par. Lublin, własność Mikołaja Dzika h. Doliwa, miała w jedne połowic wsi 22 lan. , z których płacono dziesięcinę, wartości 15 grzyw. , archidyakonii lubelskiej. Z drugiej połowy, mającej 10 łan. , dziesięcinę, wartości 8 grzyw. , dawano plebanowi w Meglewie Długosz, L. B. , I, 201; II, 538. Zdaje się, że wieś ta łączona była w jednę całość ze Sławinem. Spisy poborowe z XVI w. nie wymieniają jej, dopiero w spisie z 1676 r. przy wsi Slawin, należącej wtedy do Andrzeja Dydyńskiego, wymieniono wsi Czechów i Wola Sławińska z 26 poddanymi Pawiń. , Małop. , dodat, 29 a. Br, Ch. Sławiński młyn, urzęd. Wassermuehle Slawin, pow. odolanowski Ostrowo, o 1 1 2 klm. od Sławina, przy ujściu Ołoboczki do Prosny i przy granicy królestwa polskiego; par. Gostyczyna, poczta w Ołoboku, okr. dwor. Sławnu, 1 dm. i 10 mk. Sławińszczyzna, wś nad rz. Noryń, pow. owrucki, na płn. zach. od Narodycz. Sławka 1. al. Sławsko, także Wołosianka, rzeczka, powstaje w obr. gm. Chaszczowania, pow. stryjski, z pod Cyrkowskiego Wierchu 986 mt. , tuż nad granicą galicyjskowęgier ską, w grzbiecie Karpat wschodnich. Płynie na płn. przez Chaszczowanie, następnie na płn. wsch. i płn. przez obszar Wołosianki, na stępnie Sławska, gdzie poniżej wsi uchodzi do Oporu z praw. brzegu. Przyjmuje liczne dopływy; od praw. brzegu wpadają z wię kszych Jelenkowaty, a od lew. Żubrawka i Reszutka. Dług. 17 klm. Od wschodu nad doliną rz. wznoszą się Cyrkowski Wierch 986 mt. , Błyszcze 987 mt. , Pliszka 1027 mt. . Ostry al. Wysoki 1245 mt, Płaj 876 mt. , Kiczerka 843 mt. i Wysoki Horb 845 mt. , od zach. zaś Równec al. Riwna 918 mt. , Makunka 956 mt. , Jaworniki Małe 1017 mt. , Kiczery 851 mt. , Mohiła al. Ilsa 1066 mt. i Pliszki 1038 mt. . Z ryb żyją przeważnie pstrągi. 2. S. , dwa lewe dopły wy pot Jelenkowatego, jeden w obr. gm. Jelenkowatego, drugi w obrębie gm. Chaszczowania, pow. stryjski. Wypływają z pod gra nicznego grzbietu Karpat wschodnich i płyną na płn. wschód do Jelenkowatego. Potok pły nący przez Chaszczowanie zwie się także Małą Sławką, Br. G, Sławka al. Sławska struga, strumień, wpada do Szkotówki pod Borówcem, w pow; niborskim. Sławka, dok. Schlaffky Wielkie 1. wś i dobra nad rz. Szkotową dopł. Nidy, pow. niborski, st. p. Kozłowo; 593 ba, 44 dm. , 196 mk. Par. w Niborku. 2. S. Mała, wś i dobra, tamże, 7 klm. od Niborku. Luder Brunświcki, komtur dzierzgoński, nadaje Mikołajowi z Tylic 80 włók na prawie chełmińskiem. Granica zaczyna się od miejsca, gdzie strumyk Sławka dotyka granicy chełmińskiej i Piotra z Leszcza, to jest od ujścia Sławki do Szkotówki i idzie 90 sznurów w górę Sławki, mając na obu jej brzegach po 40 sznurów. Służba wojenna ma być taka, jak Piotra z Leszcza. Dan w Muehlberg pod Iławą r. 1328, w dzień św. Jana Chrzciciela. R. 1420 nadaje w. mistrz Michał Kuechmeister Tomaszowi Korsener Kuśnierzowi i Hanuszowi z Rogoża Rogehuszen, braciom, 30 włók na prawie magdeb. , które niegdyś trzymał wierny Hanusz z Mazowsza w dobrach W. S. , które niegdyś posiadał Piotr ze Sławki. Roku 1358 w dzień św. Ambrożego zakłada Gunter v. Hohenstein, komtur ostródzki, wieś dannicką na 50 włókach w M. Sławce, nadając uczciwemu Zebusinowi sołectwo i prawo chełmińskie. Granicę stanowią W. Sławka i Lisaki. Henryk v. Bichtenberg, w. mistrz, nadaje Janowi z Lipowa 8 włók w M. Sławce na prawie magdeburskiem, oraz wyższe i niższe sądownictwo. Dan w Niborku w poniedziałek po niedzieli środopustnej r. 1474. Sławka Mała posiadała r. 1600 tylko polską ludnośó. Sławki i. wś, pow. ciechanowski, gm. i par. Gołymin. W 1827 r. 4 dm. , 29 mk. , par. Krasne. 2. S. , przyległość dóbr Glinki Stare, w pow. makowskim, gm, Sypniewo. Sławki 1. wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Strzygowo, o 12 1 2 w. od Kobrynia. 2. S. , wś, dobra i okolica szlach. , pow. kobryński, w 2 okr. pol. , gm. Błoto, o 8 w. od Kobrynia. Sławków 1. wś i fol. , pow. rawski, gm. Regnów, par. Biała; wś ma 7 dm. , 76 mk, 84 mr. ; fol. 1 dm. , 14 mk. , 578 mr. 2. S. , os. miejska, dawniej miasto, nad Czarną Przemszą, pow. olkuski, gm. i par. Sławków, odl. 12 w. na zach. płn. od Olkusza, 6 w. od Strzemieszyc st. dr. żel. warsz. wiedeńskiej i dąbrowskiej. . Leży pod 50 18 2 szer. płn. i 37 1 7 dłg. wschod. od F. , na prawym wyniosłym brzegu Przemszy, śród płaskowzgórza olkuskiego, sięgającego w Okradzionowie o 3 w. na zach. płn. do 1495 st. a w Bukownie na połud. do 1450 st. Cały obszar na południe od S. zajmuje lesista niegdyś wyżyna, z ubogą glebą. Osada obecnie posiada kościół paraf. murowany, dwie kaplice, dwa domy modlitwy żydowskie rabin, dom przytułku dla. starców i kalek, szkołę początkową męzką i żeńską do 300 uczących się zimą, urząd gm. , st. dr. żel. iwangr. dąbrowskiej, st. poczt. , 417 dm. 65 murow. , 352 drewn. , gontem krytychchat, 3655 mk. 1781 męż. , 1874 kob. , w tej liczbie 233 żydów. Niestała ludność dochodziła 100 głów. Przy zakładzie cynkowym jest osada mająca 61 dm. 30 murow. i 626 mk. , tudzież 7 mr. ziemi włośc. W 1827 r, było 321 dm. , 2062 mk. ; 1864 r. Sławków 389 dm. , 2514 mk. Ludność trudni się uprawa roli, górnictwem i rzemiosłami. Rzemieślników jest około 100 18 szewców, 12 krawców, 13 stolarzy, 12 garncarzy, 5 kowali, 20 rzeźników, 7 piekarzy, 5 kuśnierzy. Na gruntach należących do mieszczan znajdują się pokłady rudy żelaznej, gliny, żwiru. Kopalnia węgla na miejskich gruntach, zwana Garncarka, zatrudnia 20 ludzi własność Al. Juliusza, bankiera z Berlina, dobywających jedynie zwierzchni pokład. W 1881 r. pracowała maszyna o sile 10 koni i 25 ludzi; dobyto 53, 063 pudów. Kopalnia rudy cynkowej jest bezczynną. Z zakładów fabrycznych istnieją młyn wodny na Przemszy z prod. na 100, 000 rs. 6 robot. i drugi z prod. na 25, 000 2 robot. , browar piwa zwyczajnego i bawarskiego z prod. na 6000 rs. 4 robot. , farbiarnia perkalu z prod. na 6000 rs. 4 robot. , fabryka gwoździ z drutu żelaznego z prod. na 100, 000 rs. 90 robot. . Pod osadą znajdują się rządowe kopalnie galmanu, odlewnia żelaza, walcownia blachy cynkowej zarząd w Sławkowie. Zakłady to zajmowały 136 robot. i produkowały za 120, 000 rs. Zawiązkiem osady był zapewne starożytny gród książęcy, założony na wyniosłym tarasie wyżyny olkuskiej, nad rzeką. Długosz mówiąc o wsi Chechło powiada, że leżała in castellania Sławkowiensi Lib. Ben. , III, 39. Nadany wcześnie bardzo biskupom krakowskim, stracił S. charakter grodu obronnego. Przekształca się on następnie na osadę górniczą i ważną stacyą handlową na trakcie z Wrocławia do Krakowa. Zapewne gospodarstwu biskupów krakowskich i napływowi niemieckich przemysłowców zawdzięczał S. swój wczesny lecz krótkotrwały rozkwit, którego pamiątką zostały nazwy ulic w Krakowie i Wrocławiu Sławkowskie. Iwo Odrowąż osadzając zakonników św. Ducha szpitalników de Saxia przy szpitalu założonym na Prądniku wieś biskupia nadał im, między innemi, połowę dochodu z karczem sławkowskich, co stanowiło dość znaczną podobno sumę. Biskup krakowski Jan Muskata mając wzgląd, iż wielka wydajność kopalń ołowiu i ruch handlowy ściągnęły do S. znaczną ludność robotniczą, między którą bywa wielu biednych i chorych, zakłada w 1298 r. szpital dla ubogich przy drodze do Bytomia wiodącej i kościół p. w. św. Jana Chrzciciela, przy którym osadza zakonników św. Ducha. Przy kościele tym ustanawia parafię i przyłącza do niej połowę miasta, którą daje zakonnikom jako uposażenie. Istniał już tu zdawna kościoł parafialny p. w. św. Krzyża, któremu teraz odebrano część parafian. Dokument nadawczy oznacza granicę tej nowej parafii, która zaczynając się od muru kamiennego gospody hospitii Bertolda rybaka, szła do domu Hermana, zięcia Jana, zwanego Bogatym; z przeciwnej zaś strony do domu Mikołaja zwanego Goldczberg i t. d. Nazwiska wskazują na niemieckie pochodzenie mieszczan. Prócz tego Muskata nadał klasztorowi łaźnię nad Przemszą, przynoszącą 10 grzywien czynszu rocznego i bezpłatną kąpiel dla zakonników i ubogich. Dalej otrzymali oni jatkę, dającą 2 grzyw. czynszu i 2 kamienie łoju, młyn, powyżej młyna Teodoryka Schulera, dający wielkie zyski przy licznej ludności, folwark o 4 łanach frankoń. z łąkami i ogród za murami miasta położony. Prócz tego dziesięciny ze wsi Bitków Długosz, Lib. Ben. , III, 56, 57. Samo miasto, otoczone murem już w XIII w. , jeżeli wyrażenie extra muros w nadaniu ogrodu przez Muskata ma oznaczać mur obronny, doszło w końcu XIII i w ciągu XIV w. największej świetności. Piotr Wysz, biskup krakow. , nadał miastu grunta i pozwolił na nowe wyszukiwanie kruszców, chcąc podnieść upadającą już w końcu XIV w. osadę. Przyczyną upadku S. było wyczerpanie bogatych pokładów rud ołowianych i wzrost poblizkiego Olkusza. Już Długosz mówi o zamożności i ludności S. jako o rzeczy dawnej, minionej in Sławkow oppido quondam famoso et insigni. Za jego czasów miasto miało obszar roli oceniony na 50 łanów. Łany te jednak nie były wymierzone i powytykane, uprawiano je kawałkami, tu i owdzie, gdzie była lepsza gleba. Dziesięcina z ról tych, oceniona na 50 grzyw. , stanowiła uposażenie kantora katedry krakowskiej. Kantorya ta utworzona była z dochodów kościoła sławkowskiego, ztąd kantorowie mieli prawo patronatu. Kantor posiadał tu swe specyalne grunta Kantorowstwo zwane, których jednak nie uprawiał; krzaki i las na nich rosły. Ztąd częściowi właściciele szlacheccy z Bolesławią worywali się i przywłaszczali sobie części tych gruntów. Do kantora należała także dochód z cła, które niegdyś było frugiferum i ventrosum wedle Długosza. Każdy wóz naładowany płacił grosz czeski, tylko wóz soli pół grosza i od wołu, konia, krowy po 2 pieniążki nummi. Jeszcze w XV w. oceniano ztąd dochód na 20 grzyw. Z tego cła dawał kantor 8 grzyw. plebanowi w Sławkowie. Miał też kantor dziesięcinę z Bukowna cenioną na 30 grzyw, i z Zurady cenioną na 10 grzyw. Istniał w S. dworzec biskupi z folwarkiem, dającym dziesięcinę plebanowi miejscowemu. O znaczeniu dawniejszem miasta świadczy istnienie dekanatu sławkowskiego, przeniesionego potem do Bytomia. Zbigniew Oleśnicki włączył S. do świeżo nabytego księstwa siewierskiego i potwierdził w 1446 r. dawne przywileje miasta, Świeżo przedtem S. został spalony przez Mi kołaja Kornicza. W 1457 r. oddziały zbrojne z Moraw i Szląska najechały i spaliły miasto i zabrały 80 koni pracujących przy kopal niach Miechowita, 316. Biskup krakowiski i kardynał Fryderyk nadaje miastu w 1498 r. prawo wrębu w lasach, polowanie i rybołów stwo w Przemszy i określa powinności miesz czan. Tegoż roku król Jan Olbracht wydał przywilej na jarmark na dzień Znalezienia św. Krzyża. Zygmunt I w 1535 r. uwolnił mieszczan od ceł. Biskup Krasiński pozwolił w 1573 r. palić wódkę i szynkować a w 1574 r. wydał przywilej określający poszukiwania górnicze i uwalniający mieszczan na 3 lata od połowy olbory. W 1581 r. miasto dawało szosu 32 zł. ; łanów miejskich było do opłaty 14 i 1 1 2 ćwierci. Do opłaty podano 5 rzeź ników, 3 kowali, 7 szewców, 3 krawców, 5 tkaczów, 5 sukienników, 9 piekarzy, 15 ko morników, 1 duda, 3 hultai, 2 bednarzy, 2 kołodziei, 3 przekupniów, 3 koła zakupne, 1 koło Stępno, 1 tracz, 1 folusz. Ogólem pobór wyniósł 79 fl. 11 gr. 9 den. w Olkuszu 155 zł. , w Będzinie 97 zł. , Częstochowie 74 zł. , Msto wie 78 zł. Por. Pawiń. , Małop. , 156. Piotr Myszkowski dał w 1580 r. przywilej na poposzukiwania i roboty górnicze i uwolnił na rok od olbory. Miastem rządzili starostowie biskupi z władzą sądowniczą. Fryderyk Au gust, elektor saski, obrany królem polskim, przybywając do Polski, zatrzymał się tu dnia 27 lipca 1697 r. , bawił cały dzień, zdumie wając otaczających dowodami swej siły i uj mującej uprzejmości. Po zabraniu dóbr bi skupich S. wraz z księstwem Siewierskiem został w 1790 r. wcielony do korony i stał się miastem królewskiem. Z zabytków przeszło ści pozostał tylko kościół, w którym przebu dowy zatarły cechy starożytne. Z ośmiu na grobków najdawniejszym jest Sebastyana Myszkowskiego, starosty biskupiego sław kowskiego z XVII w. ; najokazalszym zaś grobowiec Jana Sołtyka, biskupa 1788 r. . Drewniane domki z podsieniami przechowały dotąd swe dawne cechy architektoniczne. S. jest miejscem urodzenia dwu braci Baranow skich, Jana astronoma, wydawcy dzieł Ko pernika, i Walentego, biskupa lubelskiegoS. parafia, dek. olkuski dawniej siewierski, 6000 dusz. S. gmina należy do sądu gmin. okr. I w Olkuszu, ma 6651 mr. obszaru i oko ło 4000 mk. O kopalniach z okolic S. pisał Kownacki Hipolit w dziełku O starożytności kopalń czyli robót górniczych w kluczu sławkowskim, Warszawa 1791 r. Opis i widok S. dał Tyg. Illustr. z 1862 r. t. V, str. 216. Br. Ch. Sławków 1. dawniejsza, czasowa nazwa wsi Parkowo, w pow. obornickim, 2. S. al. Sławkowo, dok. Słavcovo, Slavchovo Slafchovo, posiadłość niegdyś klasztoru lubińskiego. Potwierdzili ją ks. Bolesław, syn Odonicza, w r. 1258 i Przemysław II w r. 1294 Kod. Wielkop. , n. 368 i 719. Nazwa S. przypomina Sławkowice w okolicy Ponieca i Krobi. Sławków, niem. Schlakau, wś, pow. i obw. sąd. opawski, na Szląsku austr. , o 4 klm. na płd. zach. od Opawy, przy gościńcu moraw skim, wzn. 302 mt. npm. Graniczy od płn. ze Złotnikami Slatnik i Ścieborzycami Stiebrowitz, od wsch. z Opawą, od płd. wsch. z Otowicami Ottendorf, od płd. z Węglarzo wem Koehlersdorf i Stablowicami, od zach. z Żywocicami Dolnemi Schoenstein. Dobro allodyalne; właściciel hr. Leopold PodstatzkyLiechtenstein, członek izby panów. Obszar obejmuje 500, 34 ha roli 277, 14, łąk 44, ogr. 2, 13, pastw. 22, 85, lasu 14942, nieużyt. . 3, 13, zabud. 1, 67. Ekonomia parcelami wydzierża wiona. Malowniczo położona wioska stanowi miejsce wycieczek dla mieszkańców pobliskiej Opawy. Szkoła lud. w miejscu. St. poczt. i par. łać. Opawa. Br. G. Sławków 1. Mały, niem. KleinSchlagendorf, węg. Kis Szalók, wś, w hr. spiskiem Węgry, pow. tatrzańskim, nad pot. Kand lewy dopł. Popradu, na płd. wsch. stoku wzgórza MałegoSławkowskiego, z szczytem Cyganką 733 mt. , 3 klm. na wsch. od Kieżmarku. Na płd. leży Hunstrów al. Huncowce Hunsdorf; , a na płn. wsch. Forborg. Płd. zach. granicę tworzy pot. Kand. Obszar liczy 1294 kwadr. sążni. W r. 1880 było 57 dm. , 315 mk. Niemców, Kościół p. w. św. Michała archan. , należy do par. łać. w Kieżmarku. Według szem. dyec. spiskiej z r. 1870 było 301 rz. kat. , 3 ewang. , 40 nieun. , 12 żyd. Sąd pow. , urz. podatk. i st. p. w Kieżmarku. 2. S. Wielki, niem. GrossSchlagendorf, węg. NagySzalók, miasteczko w hr. spiskiem Węgry, pow. tatrzańskim, na Podhalu spiskiem, u płd. wsch. podnóża Tatr spiskich, w dorzeczu górnego Popradu, nad pot. Sławkowskim Annawasser. Graniczy od wsch. z Maciejowcami Matzdorf, od płn. wsch. z Muellenbachem, NowąLeśną NeuWalddorf i SzczawamiSławkowskimi al. Szmeksem, od płn. z obszarem StarejLeśnej AltWalddorf i Jaworzyny Spiskiej, od zach. z Garłuchem al. Gierlachowcami i Wielką. Wzdłuż płn. wsch. granicy płynie pot. Seifen, dopł. Popradu, a wzdłuż granicy zach. pot. CzerwonaWoda, który w dolnym biegu zwraca się na wschód i łączy się powyżej granicy Sławkowa W. z Muellenbachem z pot. Sławkowskim i przeszedłszy na obszar Muellenbacha uchodzi do Popradu. Granica płn. bieży od Polskiej przełęczy al. Polskiego grzebienia głównym grzbietem Tatr po za WysokąMałą 2196 Sławków Sławków mt. , a ztąd przez Staroleśniański szczyt 2490 mt. , Sławkowski szczyt 2453 mt. po Królewski Nos 2281 mt. , ztąd zbiega na płd. zach. ku dolinie, a potem na płd. wsch. po pod Kopę Heuhaufen, 1852 mt. , przez Stawki Sławkowskie Drei Scen i Solisko Salzberg, 1382 mt. w kilku załomach do doliny pot. Seifen. W tych granicach obejmuje 4909 kw. sąż. kat. Ma 137 dm. , 990 mk. Niemców 1880 r. Na granicy wschod. , tuż pod Kopą, legły trzy Stawki Sławkowskie Drei Seen, Haromtó, a wzdłuż granicy zach. była dolina Wielicka, ze stawami płn. Długim stawem i płd. Wielickim Niżnym; między nimi t. zw. Kwietnik Blumengarten istniał już w r. 1332. W Fejera Cod. dipl. Hung. t. VIII, cz. 2, p. 301 czytamy, że Konrad, syn Hermanna, sołtys ze Sławkowa Sculteto de Slauk, otrzymał r. 1322 las w pobliżu Muellenbacha dla założenia osady na prawie i swobodach Sasów spiskich. Osadą tą jest prawdopodobnie StaraLeśna. Kościół łac. paraf. p. w. św Andrzeja istniał już w r. 1245. Do par. luterańskiej należy wś NowaLośna. Według szem. dyec. spiskiej z r. 1872 w S. W. było 89 rz. kat. , 940 ewan. , 9 nieun. , 6 żyd. ; z NowąLeśną rz. kat. 150, ewan. 1418, nieun. 19, żyd. 10, razem 1597. Gmina protestancka powstała na początku XVII w. Kaznodziejami byli r. 1616 Jan Trajani, r. 1659 Jan Paulini, r. 1664 Maciej Zivera, r. 1670 Grzegorz Kirein, r. 1705 Grzegorz Doloviceni, r. 1794 Tomasz Mauksch, r. 1820 Jan Konrad Bexheft. Kościół ewang. stanął r. 1786. Do gm. ewang. należy NowaLeśna i Szmeks Nowy. W r. 1788 zbudowano szkołę. S. należał do związku 24 miast spiskich; wszelako nie wszedł do obszaru zastawionego Polsce. Wskutek tego Maciej Korwin sprzedał go wraz z innemi 8 miastami spiskiemi Emerykowi Zapolyi. Wtedy utracił swoje miejskie prawa i przywileje i zeszedł do rzędu wsi. Dziś jest miasteczkiem schludnem i należy do dóbr hr. Csaky ego od r. 1839. Wznies. 652, 5 mt. Wahlenberg; 668 mt. Oesfeld; 686 mt. Steczkowski. Poziom wieży kościelnej 684, 4 Korzistka; 677 met. szt. gen. . Sąd pow. w SpiskiejSobocie, urz. podatk. w Kieżmarku. St. p. Wielka. Ob. Szczawy Sławkowskie i Szmeks Nowy, 3. S. Wyźni, niem. OberSchlau al. OberSzálok, węg. FelsöSzalók, wś paraf. , w hr. spiskiem, pow. lewocki, nad granicą hr. szaryskiego; obszar 2984 kwadr. sążni kat. W r. 1880 było 132 dm. , 681 mk. narodowości słowackiej Parafia łac. istniała już w r. 1669. Kościół p. w. św. Michała archan. W r. 1728 zbudowano nowy kościół mur. w pobliżu potoku, atoli r. 1862, z powodu porysowania się murów, został zamknięty, a tymczasowo poSłownik Geograficzny T. X. Zeszyt 118 stawiono drewnianą kaplicę. Nowy kościół ze składek zaczęto stawiać 1883 r. , ukończono w jesieni r. 1884 i zaraz poświęcono. Jest to piękna budowla w stylu ostrołukowym. W miejscu pierwotnego kościoła z XIII w. wzno si się drewniany krzyż. Kościół z r. 1728 sta nął za staraniem spiskiego kanonika Jerzego Nagy. Parafia z r. 1878 liczyła rz. kat. 542, ewan. 4, gr. kat. 13, nieun. 68, żyd. 15, ra zem 642 dusz. W obr. gm. są młyny Chmielnik, Welcza, Bobowce i Kamienny. Sąd pow. w Podhradziu al. Podegrodziu Spiskiem Kirch drauf, urz. podatk. w Lewoczy. St. p. Podegrodzie Spiskie. Br. G. Sławkowice, ob. Słabkowice. Sławkowice al. Sławikowice, Słowikowice, Slavcowicz r. 1310, os. niegdyś, w okolicy Ponieca i Krobi, wchodziła w skład pow. ponieckiego w r. 1310 Kod. Wielkop. , n. 930, objaśnia ją Śląszkowem. Graniczyła między r. 1432 i 1530 z Karcem, Dzięczynem, Drzewcem i Rokosowem i znikła po r. 1530. Sławkowice, wś, pow. wielicki, przy drodze z Wieliczki do Gdowa 6, 1 klm, w okolicy falistej, urozmaiconej gajami. Par. rzym. kat. w Łazanach. Składa się z 88 dm. i 560 rak. 369 męż. , 291 kob. ; 557 rzym. kat. i 3 izrael. Obszar więk. pos. J. Kwiecińskiego wynosi 259 mr. roli, 28 mr. łąk, 28 mr. pastw. i 67 mr. lasu; pos. mn. ma 288 mr. roli, 71 mr. łąk, 24 mr. pastw. i 15 mr. lasu. Za dziesięciny z tej wsi zakupiła kapituła krakowska kamienicę przy ulicy Kanonicznej, w której później mieszkał Długosz L. B. , I, 185. Wś należała w XV w. do Piotra Blandowskiego Półkozica i miała 7 łan. km, , karczmę, zagrodę, dwór szlachecki i predium ibid. , 255. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 64 była własnością Lubomirskich. Miała 5 łan. km. , 6 zagród z rolą, 4 komor. z bydłem i 4 bez bydła. Należała do par. w Biskupicach. Gleba jest tu glinką urodzajną. Graniczy na płn. z Wolą Podłazańską, na płd. z Nizową, na wsch. z Bilczycami a na zach. Grajowem. Mac, Sławkowicze, wś i dobra, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Laskowicze, par. katol. Hłusk. Wś ma 63 os. pełnonadziało wych; cerkiew z r. 1796, p. wez. św. Koźmy i Damiana, około 600 parafian. Ziemi z daw nych zapisów 44 mr. Dobra, dość dawno dziedzictwo Rejtanów ob. Hruszów, 2465 dzies. ; młyny, propinacye; grunta lekkie, łąk błotnych wiele. Al. Jel, Sławkowo 1. wś nad rz. Ruż, pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Gąsewo. W 1827 r. było 14 dm. , 93 mk. 2. S. , wś i fol. , pow. sierpecki, gm. Stawiszyn, par. Szrońsk, odl. 22 w. od Sierpca, ma 9 dm. , 91 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 49 mk. W 1874 r. fol. S. rozl. mr, 488 gr. or. i ogr. mr. 277, łąk mr. 87, 50 Sławkowice Sławkowice Sławkowicze Sławkowo Sławkowski Sławkowskie Sławkowo pastw. mr. 27, lasu mr. 82, nieuż. mr. 15; bud. mur. 3, z drzewa 3; płodozm. 9polowy, las nieurządzony. Wś S. os. 13, mr. 42. Sławkowo 1. al. Sławków, zaśc, pow. słuc ki, odwieczna własność Radziwiłłów, ordyna tów nieświeskich, leży o 3 w. na płn. od Nie świeża, ma przeszło 54 włóki. Miejscowość równa, bezleśna, grunta dobre. 2. S. , ws, pow. słucki, o 5 w. na wsch. od Nieświeża, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Howiczna, ma 16 os. ; miejscowość równa, bezleśna, gr. szczerkowe, urodzajne, na pld. wsi rozciąga się du że błoto, przez które prowadzi długa na pa rę wiorst grobla ku Nieświeżowi. 3. S. , chutor, pow. słonimski, gm. Kostrowicze, o 24 w. od Słonima. Al. Jel. Sławkowo, niem. Friedenau, dobra ryc, pow. toruński, st. poczt. , tel. i kol. Ostaszewo o 4 klm. , par. kat. Ostromecko, filia Bolimin; mają 636 ha 42 łąk, 550 roli orn. . W 1885 r. 12 dm. , 42 dym. , 247 mk. 222 kat. , 24 ew. , 1 dysyd. . Dziedzic 1440 r. Łukasz Watzelrode z Torunia. Za czasów krzyżackich należało S. do komturstwa toruńskiego. W dok. występuje pod mianem Slawke, Fredaw, Fredenaw, Oberi HochThauer ob. O ludn. pol. p. Kętrz. , str. 72 i 98. Slawke nazywa no wś, a Fredaw dwor za czasów krzyżac kich. Kś. Fr. Sławkowo, niem. Froedau, dobra na pol. prus. Mazurach, pow, ostródzki, st. p. Uzdowo; 1256 ha, 35 dm. , 219 mk. W. m. Ludwik v. Erlichshausen czyni wiadomo, że Janowi z Bażyn jeden z wielkich mistrzów nadał włók 28 we wsi Sławkowie na prawie, które właściciele 1440 włók mają magdeburskiem; wodług tego listu nadawczego Jan i jego potomkowie powinni zakon podejmować jadłem i napojem; zakon zaś ma obowiązek wynagradzać im wszelką szkodę, poniesioną podczas wypraw wojennych. Jan odstępuje tę posiadłość Janowi, synowi Ścibora z Bażyn, co wielki mistrz zatwierdza. S. ma z temi 28 włókami razem 70 włók; dodawszy do tego jeszcze 10 włók we wsi Kaldenborn i nadawszy cały majątek prawem chełmińskiem, wielki mistrz uwalnia właściciela od obowiązku podejmowania zakonu jadłem i napojem i nakłada na niego jednę służbę konną w lekkiej zbroi. Dan w Malborku, w niedzielę przed nawróceniem św. Pawła apostoła r. 1452. Ad. N. Sławkowski potok niem. Annawasser, potok górski, w hr. spiskiem, wypływa w dzikiej dolince, w płd. wsch. podnóża szczytu Staroleśniańskiego 2490 mt. , nad którym od zach. wznosi się stroma ściana skalista, zwana Granaty ob. . Płynie na płd. wschód przez obszar Sławkowa Wielkiego, zabierając po drodze dopływy. Przepływa Sławków Wielki, poniżej którego od praw. brzegu, tuż nad granicą Maciejowiec, przyjmuje CzerwonąWodę Rotbach i zwraca się na wschód, a minąwszy Maciejówce wpada do Popradu z lew. brzegu. Długość biegu 17 klm. Br. G. Sławkowski szczyty niem. SchlagendorferSpitze, węg. NagySzalóki csúcs, szczyt w Ta trach spiskich. od szczytu w głównym grzbie cie Tatr nad Polską Przełęczą 2196 mt. , zw. WysokąMałą, tworzącego narożnik doliny Zamarzłego stawu pod Polską Przełęczą i płd. zachod. odnogi doliny Staroleśniańskiej, po nad doliną Wielicką, odrywa się w kierun ku wsch. płd. wsch. potężny dział poprzeczny między dolinami Wielicką od płd. a Staro leśniańską od płn. , przez szczyt Staroleśniań ski al. Staroleśniańską Turnią 2490 mt. aż ponad Kaemmchen ob. albo Siodełko. W tym dziale, na płd. wsch. od Staroleśniańskiej Turni, między nią od zach. a Królewskim Nosem 2281 mtr. , od wsch wznosi się szczyt Sławkowski. Od niego ku płd. wybiega grań górska, wygięta łukiem ku zach. , ponad doli ną pot. Sławkowskiego Annawasser, koń cząc się nad Stawkami Sławkowskiemi szczy tem Kopę Sławkowską niem. Heuhaufen al. Heukoppe, 1852 mt. wys. szt. gen. . Dostęp na wierzch S. jest łatwiejszym niż na Łomni cę. Jest to 14 z kolei szczyt z pomiędzy naj wznioślejszych wierzchołków Tatr. Wzniesie nie jego 2456 mt. Korzistka, 2455 mt. Fuchs, 2472 mt. Kolbenheyer, 2453 mt. szt. gen. . Wychodzi się nań ze Szczaw Sławkowskich al. Szmeksu ku Stawkom Sław kowskim, a ztąd przez Kosówkę, potem po głazach na przełączkę w grzbiecie. Sam szczyt jest 3 mt. szeroki a przeszło 20 mt. długi. Tworzy on poziomą grań, przepaścistą od płn. ku dolinie Staroleśniańskiej. Widok z niego wspaniały, od płn, dziki, od płd. zaś wesoły na ziemię spiską. Ze szczytu tego można się spuścić na Królewski Nos a ztąd do Szmeksu. Wycieczka jednodniowa, wymagająca 10 go dzin. Czyt. W. Eliasza, Przew. do Tatr, str. 298 z r. 1886. Br. G. Sławkowskie Stawki, niem. Drei Seen, węg. NagySzalóki három tócska, trzy stawki tatrzańskie, po części w obr. gminy Sławkowa Wielkiego, w hr. spiskiem Węgry, u płd. podnóża Kopy Sławkowskiej Heuhaufen, tuż nad granicą z Szczawami Sławkowskiemi al. Szmeksem. Legły tuż jeden obok drugiego, wśród kosodrzewiny, na otwartej, dość obszernej, płaskiej kotlince. Są one małe. Najniższy staw, należący do gm. Muehlenbach, liczy 30 arów pow. i leży 1630 mt. npm. Kolbenheyer. Głębokość dochodzi 9 mt. Fuchs. Niekiedy wysycha. W r. 1862 znalazł go Fuchs prawie bez wody. Staw środkowy, w połowie do Sławkowa Wk. i Muehlenbachu należący, leży 1675 mt. npm. Kolben Sławkowo heyer, obejmuje 32 arów. Ciepłota wody d. 3 lipca 1867 r. o 9 1 2 godz. rano wynosiła 12, 5 C. przy ciepłocie pow. 15 C. Kolbenheyer. Trzeci najwyższy, ale zarazem najmniejszy, leżący całkiem w obr. gm. Sławkowa Wk. , obejmuje 20 arów. Stawki te nie mają widocznego dopływu ani odpływu. Kolo nich wychodzi się na Sławkowski szczyt. Według Fuchsa leżą one 1670, według Rothego 1689 mt. npm. Br. G. Sławkowskie Szczawy niem. Schmeks, ob. Szczawy Sławkowskie. Sławkowy, niem. Schlawkau, dok. 1241 r. Slavcovo, 1291 r. Slafchowo, dobra ryc. nad Ra dunią, pow. kartuski, st. p. Hoppendorf o 4 klm. , st. kol. Szymbark o 7 klm. , par. kat, Goręczyn. Do dóbr należą wyb. Grenzhof 11 dm. , 70 mk. , Kalbszagel 4 dm. , 23 mk. , Owczarnia Schaeferei, 10 dm. , 52 mk. i See hof 2 dm, 15 mk. . Oprócz dominium jest 6 gburstw i 18 zagród, mających 436 ha 50 łąk, 288 roli orn. . W 1885 r. 5 os. , 34 dm. , 46 dym. , 253 mk. 142 kat. , 111 ew. ; cegiel nia, hodowla bydła holenderskiej rasy, mle czarnia. Za książąt polskich należały S. do kasztelanii goręczyńskiej, którą r. 1241 ksią żę pomorski Sambor zapisał bisk. kujawskie mu Michałowi ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 63. Od r. 1311 należały do wójtowstwa tczewskiego i miały prawo polskie, z obowiąz kiem służby wojennej ob. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, str. 134. Za czasów Rzpltej należały S. do pow. gdańskotczewskiego. Według taryfy z r. 1648 płacili tu Tomasz Jeżewski od 1 1 4 wł. fol. 1 fl. 15 gr. , Sikorski od 3 wł. fol. 3 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 174. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 podaje, że ex aula G. olim Janikowski dawano mesznego 1 1 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 18; z działu Dąbrowskiego 3 4 kor. żyta i tyleż owsa; ex aula Carthusiana 3 4 miary żyta, tyleż owsa. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płaciły S. Małe 16 gr. ob. Cod. Belnensis, manuskr. w Peplinie, str. 83. Wi zyt. Rybińskiego z r. 1780 donosi, że S. i Kozarnia liczyły 79 mk. , wyłącznie kat. str. 228. Mesznego pobierał prob. ztąd 3 kor. żyta i tyleż owsa str. 230 b. . Kś. Fr. Sławna, strumień w pow. opoczyńskim, płynie pod Klwowem, uchodzi do Drzewiczki z praw. brzegu. Sławna, wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Strzygowo, o 12 w. od Kobrynia. Sławna, wś na lewym brzegu rz. Sobi, pow. lipowiecki, w 2 okr. pol. , i par. gm. praw. Lipowiec o 4 w. , o 4 w. mka Zozowa, ma 768 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 491 mk. , 914 dzies. ziemi; należała do Cypryana Bohdaszewskiego. Sławna, wś, pow. złoczowski, 15 klm. na płd. wsch. od Złoczowa, 5 klm. od Płuhowa st. kol. i urz. poczt. . Na płn. i płn. wsch. leży Płuchów, na wsch. Meteniów, na płd. Urlów i Pleśniany, na zach Ryków. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem MałejStrypy, która wchodzi z Rykowa a płynie na płd. wsch. do Pleśnian. Zabudowania wiej skie leżą w jej dolinie wzn. 451 mt. npm. . Na granicy wschod. wznosi się Bronisławowka do 392 mt. , na płd. zaś Szuryna góra. Własn. więk. ma roli or. 485, łąk i ogr. 68, pastw. 18. lasu 82 mr. ; wł. mn. roli or. 741, łąk i ogr. 95, pastw. 5, lasu 9 mr. W r. 1880 by ło 72 dm. , 460 mk. w gm. 6 dm. , 34 mk. na obsz. dwor. 423 gr. kat. , 50 rz. kat. , 11 izrael. , 10 innych wyznań; 328 Rusinów, 166 Polaków. Par. rzym. kat. w Pomorzanach, gr. kat. w miejscu, dek. złoczowski. We wsi cerkiew z cudownym obrazem N. P. M. i szko ła filial. od 1868 r. z językiem wykładowym ruskim. Lu. Dz, Sławne 1. sioło, pow. mohylewski, na płn. zach. od Mohylewa. 2. S. , sioło, pow. mścisławski, gm. Szamowo, ma 9 dm. , 76 mk. Sławniów, wś, fol. i os. fabr. , pow. olkuski, gm. i par. Pilica, leży tuż pod osadą Pilicą, posiada szkołę początkową, kantorat ewang. Fol. S. wchodzi w skład dóbr Pilica, wś S. ma 60 osad, 1065 mr. obszaru. W 1827 r. było 53 dm. , 382 mk. Gdy dobra pilickie przeszły na własność zdolnego przemysłowca Moesa, założył on w S. fabrykę sukna i kortów, któ ra w 1875 r. wyprodukowała za 500, 000 rs. , używając trzech maszyn o sile 95 koni i 200 robotników. Papiernia założona w przyległej osadzie Werbka w 1862 r. zatrudniała do 300 robotn. i produkowała do 130, 000 rs. wartości. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś S. , w par. Pilica, miała 3 1 2 łan. W r. 1581 własność Padniewskiego, miała 7 łan. km. , 2 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 80, 434. Br. Ch, Sławno 1. wś i fol. , pow. radomski, gm. Wolanów, par. Cerekiew, odl. od Radomia 7 w. , ma 36 dm. , 353 mk. W 1827 r. było 40 dm. , 316 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 1066 gr. or. i ogr. mr. 820, łąk mr. 33, pastw. mr. 78, lasu mr. 106, nieuż. mr. 29; bud. mur. 5, z drzewa 6; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 50, mr. 322 według urzęd. wykazów 434 mr. ; wś Ewulin os. 9, mr. 31; wś Janówek os. 8, mr. 125; wś Kacprowice os. 62, mr. 131. Wś ta zapewne razem ze Skaryszewem nadaną została klasztorowi w Miechowie. Wymienia S. potwierdzenie posiadłości klasztoru przez Kazimierza W. w 1354 r. Kod. Małop. , III, 93. W połowie XV w. S. , wś w par. NowaCere kiew, własność klaszt. miechowskiego, miała Sławkowskie Szczawy Sławkowskie Sławkowy Sławna Sławne Sławno łany km. , ż których płacono czynszu po 6 gr. i dawano po 30 jaj, 2 koguty, 2 sery, odrabiano jeden dzień w tygodniu, dawano powabę i osep. Jedna karczma płaciła 9 skotów, druga 3 fertony, 6 zagr. płaciło po 4 grosze. Fol. duchowny płacił dziesięcinę klasztorowi. Wszystkie role dawały dziesięcinę, wartości 15 grzyw. , klasztorowi miechowskiemu. Każdy kmieć i szlachcic mający rolę musiał za dziesięcinę pleb. w Sławnie dawać po 4 koguty Długosz, L. B. , III, 12, 14. W 1569 r. Michał Szomowski, urzędnik klasztorny rządca, płacił od 9 łan. , 3 łan. karczem. , 17 zagr. , 8 kom. , 4 rzemieśl. Pawiński, Małop. , 299. 2. S. , wś i fol. , pow. opoczyński, gm. Janków, par. Sławno, odl. 8 w. od Opoczna, posiada kościół par. murowany, sąd gminny okr. VI, urząd gm. , gorzelnię, wiatrak, pokłady kamienia budulcowego, 38 dm. , 322 mk. W 1827 r. było 26 dm. , 253 mk. Dobra S. składały się w 1871 r. z fol. S. i Olszowiec rozl. mr. 3323 gr. or. i ogr. mr. 1082, łąk mr. 251, pastw. mr. 187, lasu mr. 1747, zarośli mr. 10, wody mr. 6, nieuż. mr. 40; bud mur. 7, z drzewa 22; płodozm. 8 i 10polowy; las urządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S. os. 51, mr. 397 według dan, urzęd. 409 mr; wś Olszowiec os. 25, mr. 372; wś Wygnanów os. 31, mr. 566; wś Sempno os. 12, mr. 308; wś Radonia os. 13, mr. 193. S. Jest starożytną osadą. Na akcie, którym Leszek Biały nadał klasztorowi sulejowskiemu część wsi Świeciechów, podpisany jest w liczbie innych duchownych kapelani z Błogiego, Bielin, Żarnowa i, . Hosovoaldus capel lanus de Slavena Kod. Mucz. Rz. , I, 23. Na wyroku Klemensa, sędziego ziemi sieciechowskiej, wydanym w 1377 r. , podpisał się Krystyn haeres de Slauno Kod. Małop. , III, 314. W 1378 r. sąd ziemski sandomierski rozstrzygnął spór o patronat kościoła w S. między częściowymi dziedzicami z tej wsi Pakosław, Stanisław, Pasko, Jan i Świętosław a częściową szlachtą z Mniszkowa Floryan, Jakusz, Paszko. Układ ten przyznał im udział w patronacie kollatorstwo, ołtarz w kościele i dom wikaryusza między plebanią a szkołą Kod. Małop. , III, 373. Spór ten ponawia się znowu i rozstrzyga przed sądem konsystorskim w Gnieźnie 1458 r. Kościół par. założony był p. w. św. Gereona bisk. i męczennika, tudzież Wniebowzięcia N. P. Maryi. W połowie XV w. wś należała do Mikołaja i Piotra h. Drzewica, miała łany km; , z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 3 grzyw. , dawano prebendzie krzconowskiej. Były tam 3 karczmy z rolą, z których płacono dziesięcinę pleban. w S. Zagrod. bez roli i dwa fol. dawali dziesięcinę snopową plebanowi Długosz, L. B. , I, str. 381, 382, 506, 507. W 1508 r. Bernard pleban, Jan Ko nopka i Stanisław Sławieński płacą z części swych we wsiach S. , Wygnanów, Olszowiec i Sepne 1 grzyw. 5 gr. 9 den. W r. 1577 Kacper Sławieński miał 1 2 łana, Piotr Radom ski 1 2 łana, 4 zagr. z rolą, Piotr Spoth, ststa piotrkowski, 1 2 łana, 2 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 291, 480. Na początku XVI w. dziesięciny od pewnej liczby kmieci szły dla pre bendy krzczonowskiej w dyecezyi krakow skiej, z innych łanów i od zagrodników do plebana miejscowego, którym był wtedy Ber nard, współdziedzic wsi. Do plebana należa ło między innemi Popowe pole, łąki i część lasu przytykająca do boru zwanego Mogilny las, tudzież łąka pod górą zwaną Mogilna. Cztery karczmy w S. dawały plebanowi po 6 gr. czynszu. Ów Bernard wystawić miał no wy kościół drewniany na miejscu poprzednie go. Kościół przez Bernarda stawiany prze trwał podobno do naszych czasów. Dopiero w 1852 r. wystawiono obecny murowany kościół staraniem dziedzica wsi Bogusław skiego i parafian Łaski, L. B. , I, 630 632 i przypisek wyd. . S. par. , dek. opoczyński, 3607 dusz. Br. Ch. Sławno, uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Romanówka, o 28 w od Sokółki. Sławno 1. majętność i okrąg dworski, pow. czarnkowski o 7 1 3 klm. na płd. od Czarnkowa, przy zbiegu strumieni tworzących rzkę Gulcz dopł. Noteci; par. i poczta w Lubaszu, st. dr. żel. w Wronkach o 19 klm. Dwór ma 5 dm. , 178 mk. i z folw. , z któremi tworzy okr. dworski, 1864 ha 818 roli, 76 łąk, 861 lasu; czysty doch. z ha roli wynosi 17, 23, z ha łąk 26, 24, z ha lasu 117 mrk; gorzelnia, cegielnia, chów bydła, maślarnia i fabr. serów; właścicielem jest Stefan Duliński. Z tego S. pisali się między r. 1386 1399 Sławińscy Akt. grodz. pozn. , wyd. r. 1887. W r. 1580 należało S. do Jarosza i Sebastyana Sławińskich, tudzież w trzeciej części do Macieja Włościejowskiego; pierwszy miał tu 2 ćwierci roli i 4 zagr. , drugi 1 półłanek i 4 zagr. , a trzeci 3 zagr. ; późniejszymi dziedzicami byli Trąmpczyńscy, Radońscy, Kielczewski, podprefekt ostrzeszowski, i od r, 1816 Walenty Duliński. W środku osady stoi statua kamienna św. Jana Nepomucena. Wykopywają tu popielnice i kościotrupy. W skład okr. dwors. wchodzą fol. Dulinowo 2 dm. , 23 mk. , Kamionka 5 dm. , 80 mk. i Zmysłowo 1 dm. , 11 mk. , tudzież leśniczówki Brzeg 14 mk. i Jaglina 15 mk. ; cały okr. ma 16 dm. , 320 mk. katol. i 1 prot. 2. S. , wś kośc. i fol, pow. gnieźnieński, o 7 klm. na wschódpłd. od Kiszkowa i tyleż na płd. zach. od Kłecka; par. i poczta w miejscu, st. dr, żel. na Chwałkowie o 9 klm, S. było odwie Sławno Sławno Sławno czną własnością arcyb. gnieźnieńskich; zabrane, przez ks. wielkopolskich, zwrócił kościołowi Władysław Odonicz. Pod r. 1253 zapisuje kronika Pomn. Dz. PoL, II, 570 i III, 20 i Długosz, że arcyb. gnieźnień. , celem potwierdzenia wyboru dziekana Piotra na bisk. poznańskiego, przybył do Sławna Glawna w Roczniku Wielkop. . W r. 1331 złupili je Krzyżacy w czasie najazdu na Wielkopolskę. Król Kazimierz potwierdził tę posiadłość przywilejem z r. 1357. W r. 1579 należało S. do arcybiskupów; było tam 10 łan. osiadł. , półłanków spustoszałych i 3 zagr. ; regestra poborowe z r. 1618 1620 Analekta, A. J. Parczewski, 217 wykazują 8 łan. osiadł. , 10 pustych, 3 zagrod. i Pawła Koszutskiego, dziedzica lub dzierżawcę. W skutek zamiany przeszło S. w ręce prywatne; r. 1764 posiadał je Aleksander Łubieński, kaszt. gniezn. , a następnie Węsierscy. Tuż pod wsią znajduje się nasyp ziemny, zwany okopem szwedzkim. S. miało być niegdyś miastem. Kościoł p. w. św. Mikołaja istniał już w r. 1348, w tym bowiem czasie występuje pleban miejscowy. W miejsce starego wystawił Łubieński w r. 1764 nowy kościół z drzewa, do którego Mikołaj i Teodor Węsierscy w r. 1777 przybudowali kaplicę p. w. św. Jana Nepomucena. Gdy kościół ten spalił się w r. 1803, stanął nowy z cegły palonej w r. 1844. Przy kościele bractwo św. Józefa od 1771 r. Par. , liczącą 2102 dusz, składają Borkowo, Brudzewko, Dziećmiarki, Głębockie Huby, Głębokie, Hieronimowo, Imiołki, Józefowo, Kamionek, Myszki, Popkowice, Skrzetuszewo, Sławno, Słępowo, Sroczyn, Tomaszewo. Ujazd, Węgorzewo, Węgorzewskie Holendry, Witakowice, Zakrzewo i Żelice. Za czasów arcyb. Łaskiego istniała jeszcze os. Rzepczynem zwana; Szyemczyno Lib. Benef, I, 53 zdaje się być błędem zamiast Szyroczyno Sroczyn. Za S. ku północy stoi kaplica p. w. św. Rozalii, którą w r. 1785 wystawił Józef Stolzman, pleban. Szpital na ubogich założył Mikołaj Kamieński w r. 1697. Obecnie wś ma 22 dm. , 199 mk. katol. i 290 ha obsz. 252 roli, 7 łąk; czysty dochód z ha roli wynosi 8, 62, z ha łąk 11, 75 mrk. Fol. z leśniczówką, z którą tworzy okr. dworski, ma 8 dm. , 120 mk. 111 kat. , 9 prot. i 512 ha 244 roli, 10 łąk, 181 lasn; właścicielem jest Wojciech Chełmicki na Zakrzewie. Sławno, niem. Schlawe, dok, Sclawen, Sclawena 1248, Sclawene, Slauno 1298, Slawe, Slawen, Slawo, Zlawen, Zlauena 1248 r. , Zlawin, Zlauno, Zlowe, miasto powiatowe w Pomeranii, nad Wieprzem dopł. Baltyku, pod 54 23 płn. szer. i 34 21 wschod. dług. od F. , st. kol. berlińskoszczecinsko gdańskiej i ruegenwaldzko bytowskiej. Posiada progimnazyum, urząd poczt. II klasy, dwie odlewnie żelaza, połączone z fabryką machin, tartak, olejarnię i młyn. Co rok odbywa się wielki targ na płótno. Do Miastka Rummelsburg dojeżdża poczta osobowa, zaś do Warcina posiadłości Bismarka wtedy, gdy bawi tam kanclerz. Obszar miejski wynosi 3083 ha 951 lasu, 763 łąk, 1156 roli, której ha przynosi 16, 84 mrk zysku. W 1885 r. było 471 dm. , 1205 dym. , 5503 mk. 74 katol, 27 dyssyd. , 208 żydów. Najbliższa katol. stacya misyjna znajduje się w Słupsku. Ze starych zabytków zasługuje na wzmiankę kościół N. M. Panny w stylu ostrołukowym z XIV w. , z pieknym ołtarzem i chrzcielnicą. W XVI w. prowadziło miasto handel płótnem, ale w skutek 30letniej wojny tak podupadło, że liczyło tylko 40 mieszkańców. Dopiero po ukończeniu 7letniej wojny podniosło się z upadku. Ziemia sławnińska stanowiła dawniej osobne księstwo. Książętami sławnińskimi mianuje się zaraz po śmierci Świętopełka Barnim I aż do 1268 r. , potem Wracisław r. 1268 i 1269, od r. 1270 Wisław z Rugii, a od r. 1284 Mestwin ob. Baltische Studien, 1856, I, 112 113, gdzie są po części podane i granice tej ziemi. Spotykamy w dokum. kasztelanów Sławińskich jak Vlisco al. Lisko, Bugutz, Matheus, podkomorzych Stephan, Goslaus, Matheus, Peter, podczaszego Goslaus, podstolich Swenza, Goslaus, Paul i innych urzędników ob. P. U. B. Y. Perlbach, str. 692. Powiat sławniński obejmuje 30 1 3 mili kwadr. W 1885 r. liczył 75, 447 mk. , w tej liczbie 287 kat. , 75 dyssyd. , 580 żydów. W powiecie znajdują się 4 miasta Sławno, Pollnow 1885 r. 2419 mk. , Ruegenwalde 5331 i Zanow al. Canowo 2598, 128 gmin i 92 obwodów dominialnych. Kś. Fr. Sławogóra 1. Stara, wś i fol. nad rz. Orzyc, w pobliżu bagien Niemyje, w wyniosłem położeniu, pow. mławski, gm. Dębsk, par. Szydłowo, odl. o 5 w. od Mławy, ma 11 dm. , 165 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 819 gr. or. i ogr. mr. 463, łąk mr. 173, pastw. mr. 17, lasu mr. 156, nieuż. mr. 10; bud. mur. 1, z drzewa 12; las nieurządzony. Wś S. Nowa os, 13, mr. 387; wś S. Stara os. 21, mr. 52. 2. S. Nowa, wś włośc, pow. mławski, gm. Dębsk, par. Szydłowo, odl. o 6 w. od Mławy, ma 12 dm. , 84 mk. W 1827 r. S. Stara i Nowa miały 16 dm. , 155 mk. Sławoludź, ob. Słaboludź Sławoszew 1. al. Sławoszewo, 1387 r. Slawoszevo, 1521 r. Slaboszewo, wś, fol. i dobra, pow. łęczycki, gm. i par. Mazew, odl. 10 w. od Łęczycy, 104 w. od Kalisza. Posiada kościół drewniany kaplicę, filią par. Mazew, 29 dm. , 269 mk. W 1827 r. było 26 dm. , 205 mk. Dobra S. składały się w 1874 r. z fol. S. Sławogóra Sławoszew Sławoludź Sławogóra i Garbalin, rozl. mr. 1024 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 478, łąk mr. 9, past. mr. 2, lasu mr. 161, nieuż. mr. 24; bud. mur. 14, z drzewa 9; pło dozm. 4pol. ; fol. Garbalin gr. or. i ogr. mr. 320, łąk mr. 4, past. mr. 10, nieuż. mr. 16; bud. mur. 1, z drzewa 9; płodozm. 4pol. ; las nieurządzony; wiatrak. Wś S. os. 27, mr. 262; wś Garbalin os. 16, mr. 98. Wieś ta zdawna stanowiła uposażenie altaryi św. Katarzyny w Zgierzu, która zostawała pod patronatem proboszcza kollegiaty łęczyckiej. W 1387 r. arcyb. Bodzanta przeznacza dziesięciny arcy biskupie z S. Kod. Wielk. , 1803 na uposaże nie altaryi św. Stanisława przy katedrze gnieźnieńskiej. Według reg. pob. pow. łę czyckiego z r. 1576 Sebastyan Miloński pła cił tu od 6 łan. 3 zagr. , karczmy, Jan Jaro chowski płacił od 1 zagr. , Bernard Jarochow ski od 1 2 łan. , 5 osadn. Pawiński, Wielkp. , II, 72 i 73. Kościół pierwotny w S. był pw. św. Piotra i Pawła. Altarysta zgierski Andrzej Łaski, kustosz gnieźnieński, utrzy muje około 1521 r. przy kościele dwu kape lanów. W 1812 r. parafia S. została wcieloną do Mazewa. Ze szczątków starego kościoła wystawiono w 1851 r. kaplicę p. w. M. B. Rożańcowej, w której niekiedy bywa odpra wiane nabożeństwo. Sprzęty i obrazy pocho dzą z dawnego kościoła. Przy kościele stoi dzwonnica, a w niej dzwon z datą 1574 r. i herbem Pobóg, z literami M. D. Kaplica stoi w obrębie ogrodu dworskiego, naprzeciwko pałacyku zbudowanego w r. 1864 przez Fran ciszka Mszczonowskiego, ówczesnego dziedzi ca, na miejscu dawnej szkoły parafialnej. Do bra, własność pierwiastkowo Morzkowskich, następnie Grabskich, Dobrzyckich, Mszczonowskich, od których nabył majątek Szloser. 2. S. al. Sławoszewo, w XVI w. Slahoschewo major, fol. i wś, pow. koniński, gm. Sławoszewek, par. Kleczew, odl. 20 w. od Koni na; fol. ma 2 dm. , 35 mk. ; wś 6 dm. , 55 mk. , 12 osad. , 75 mr. ; wchodziła w skład dóbr Kle czew. Fol. ten, oddzielony od dóbr Kleczew, rozl. mr. 358 gr. or. i ogr. mr. 350, łąk mr. 2, nieuż. mr. 6; bud. mur. 5; płodozm. 11pol. Na początku XVI w. łany kmiece dawały plebanowi w Kleczewie tylko kolędę po gro szu z łanu zaś folwark dawał dziesięcinę Ła ski, L. B. , 1, 193. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 Mateusz Sławoszewski płacił tu od 1 łanu, 2 zagr. bez roli; Andrzej Sławoszewski od 1 2 łan. pustego, 1 2 łan. , 2 zagr. bez roli; Marcin od 1 2 łan. ; Jan Gorynski 3 1 2 łan. , 3 zagr. bez roli, 1 rzem. ; Andrzej Wiśniewski z młyna; Marcin Sławoszewski od 1 zagr. bez roli Pawiński, Wielkp. , I, 229 i 230. Br. Ch. Sławoszew 1. al. Sławoszewo, urzęd. Słaboszewo, Slabossevo r. 1395, Welike Slawoszewo r. 1396, Slawoschewo r. 1523, Schlaboschewo r. 1579, wś i fol. , pow. mogilnicki, o 8 klm. na zach. płd. od Pakości i tyleż na płd. od Barcina, w okolicy wzgórzystej, nad jez. bez odpływu. Graniczy z Białobłotami, Krzekotowem, Krzekotówkiem, Stawoszewkiemi Szcze, pankowem; par. Szczepanowo, szkoła w miejscu, poczta w Dąbrowie Kaisersfelde, st. dr. żel. na Janikowie Amsee o 10 1 2 klm. i w Pakości. W r. 1395 pisał się z S. Lutogniew, który 1396 r. nabył drugą część wsi od Macieja z Łabiszyna Kod. Wielkop. , n. 1959 i 1969. Później przeszedł S. w ręce arcyb. gnieźn. W r. 1579 było tu 6 łan. osiadł. i 4 spustoszone, a w 1618 r. 7 osiadł. , 4 spustoszone i 2 komor. Por. 1795 rząd pruski zabrał tę posiadłość i wcielił do domeny mogilnickiej. Kościół p. w. św. Doroty miał już istnieć w XIV w. Par. sławoszewską składały w 1521 r. Krzekotowo, Radłowo, Sławoszewo, Sławoszewko, 2 zagrody kmiece w Mirucinie i dezerta Bielawy, obecne Bielawki, graniczące z Krzekotowem. Regestra pobor, z 1579 1620 wykazują w pow. gnieźnieńskim Sławoszewo i Krzekotowo, a w kcyńskim Radiowo i Sławoszewko. W końcu XVII w. wcielono tę parafię do Szczepanowa; kościół runął bez śladów. Na obszarze S. odkopano kościotrupy i groby skrzynkowe; w nich znaleziono przedmioty bronzowe, cynowe, kamienne i kościane, tudzież naczynia gliniane ob. sprawozdanie Dr. W. Schwartz w dziele Materialien z. praehist. Kartog. d. Pr. Pos. , II Nachtr. , 10 13, IV, 5 6 i in. . Wieś ma obecnie 9 dm. , 91 mk. 82 kat. , 9 prot. i 265 ha 241 ha roli, z czyst. doch. 9, 40 mrk z ha. Fol. ma 5 dm. , 146 mk. 94 kat. , 52 prot. i 313 ha 274 roli, 0, 3 łąk, 5 lasu; właścicielem jest August Tiedeman. 2. S, dawniej Sławoszewo i Słaboszewo, wś kośc. i dwór, pow. pleszewski Jarocin, dek. nowomiejski, o 9 klm. na płn. zach. od Pleszewa, u źródeł Lubianki dopł. Lutyni i Strzydzewki dopł. Prosny, graniczy z Strzydzewem, Kurczewem, Twardowem, Racendowem i Parczewem; par. w miejscu, poczta i st. dr. żel. w Kotlinie o 4 1 2 klm. Zachodzący w aktach grod. pozn. pod r. 1399 n. 3042, 3061, 3070 Puzik z Slawoszewa, prawujący się z Grzymisławą i Pawłem Niegolewskimi, nie mógł pochodzić z tego S. , ponieważ ówczesne stosunki Niegolewskich w okolicy Buku nie sięgały popod Pleszew. Pierwszą wzmiankę o S. pleszewskim znachodzimy pod r. 1445. Około r. 1450 Małgorzata Kuklinowska wniosła w dom męża swego Mikołaja pewną część S. ; między r. 1468 i 1491 dzielili się spadkobiercy S. , Kuklinowem i Chojnem. Późniejszymi dziedzicami S. byli Opalińscy, potem Skrzetuscy a w końcu Taczanowscy, Sławoszew Sławoszew z których Włodzimierz, ostatni dziedzic, sprze dał S. kolonizacyi niemieckiej. W r. 1579 było tu 8 łan. osiadł. , 3 zagr. i 3 rzemieśln. , a w 1618 r. 8 1 2 łan. km. , 3 zagr. i 3 komorn. Kościół drewniany p. w. św. Zofii stał już w r. 1445; nie zawiera żadnych pomników przeszłości. Regestra pobor. z r. 1579 Pa wiński, Wielk. , I, 127 mylnie wykazują S. pod par. Rososzyca. Kościół w S. nie prze stał być parafialnym; afiliowaną mu była nie gdyś kaplica w Lubini Małej ob. Lubin Ma ły, 5, którą Łukasz Suchorzewski, dziedzic, wystawił około 1610 r. dla protestantów; po jednawszy się później z kościołem katolickim, oddał kaplicę katolikom i poświęcić ją kazał p. w. św. Trójcy. Kaplica ta stała jeszcze po r. 1683. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1678. Par. , liczącą 1306 dusz, składają Lubi nia Mała, Nowawieś, Racendów i Sławoszew. Szkoła istniała w S. około r. 1610, obecnie znajduje się w Małej Lubini. Wś ma obecnie 78 dm. , 543 mk. 517 kat. , 26 prot. i 353 ha 318 roli, 7 łąk; czysty doch. z ha roli wy nosi 10, 97, z ha łąk 9, 79 mrk. Dwór z fol. Parczewem tworzy okr. dworski, mający 12 dm. , 206 mk. 202 kat. , 4 prot. i 955 ha 752 roli, 58 łąk, 116 lasu. Właścicielką jest komisya kolonizacyjna niemiecka. 3. S. al. Sławoszewo, os. wiejska, pow. wągrowiecki Żnin, o 8 klm. na zach. od Znina, graniczy z Słębowem, Ustaszewem, Siedlcem i Podobowicami; par. Świątkowo, poczta i st. dr. źel. w Damasławku Elsenau; 4 dm. , 59 mk. katol. i 36 ha. Powstała w nowszych cza sach. E. Cal. Sławoszewek, w XVI w. Slaboschewo minor i Szlawoschewko minor, wś i fol. , pow. koniński, gm. Sławoszewek, par. Kleczew, odl. od Konina 21 w. ; wś ma 42 dm. , 226 mk. , 53 os. , 342 mr. ; fol. S. ma 7 dm. , 86 mk. W 1827 r. Sławoszew miał 19 dm. , 172 mk. a Sławoszewek 10 dm. , 125 mk. Fol. Sławoszewek, w r. 1882 oddzielony od dóbr Kleczew, rozl. mr. 789 gr. or. i ogr. mr. 677, łąk mr. 83, nieuż. mr. 29; bud. mur. 10, z drzewa 1 płodozm. 17pol. Dobywanie torfu przynosi około 3000 rs. rocznie. Dobra Sławoszewek składały się z S. , Sławoszewa, Cegielni, Roztoki i Izabelina, razem 1565 mr. Należały do Chrzanowskiego. Na początku XVI w. lany kmiece dawały pleb. w Kleczewie tylko kolędę po groszu z łanu, role folwarczne zaś dawały dziesięcinę kościołowi w Licheniu Łaski, L. B. , I, 193, 227. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 Maks Rusocki płacił od 8 łan. , 1 zagr. bez roli Pawiński, Wielkp. , I, 230. Sławoszcwko, urz. Słaboszewko, Slawoschewko r. 1523, Szlaboszewko r. 1567, wś i dwór, pow. mogilnicki, o 9 klm. na płd. od Barcina, na trakcie do Mogilna, w okolicy wzn. o 102 mt. npm. Graniczy z Krzekotowem, Obudnem, Szczepankowem i Slawoszewem; par. kat. Szczepanowo dawniej Sławo szew, par. prot. i poczta w Dąbrowie, st. dr. żel. na Janikowie o 13 klm. i nieco dalej w Mogilnie. S. istniało już zapewne w r. 1396, podobnie jak Sławoszewo. Około r. 1579 składało się z 2 części Góreckiego i Sierskiego; Górecki miał 1 1 2 ślad. osiadł. , 2 zagr. i 1 rzemieśl. , a Sierski 1 ślad i 3 zagr. ; w r. 1618 było 2 1 2 łan. , 3 zagr. i 1 rzem. Przy schyłku zeszłego wieku należało S. do Gosławskich. Wś, przezwana w nowszych cza sach Kleinrode, ma 8 dm. , 91 mk. 46 katol. , 45 prot. i 122 ha 104 roli, 1 łąk. Dwór, zwany dotąd Sławoszewkiem, ma 13 dm. , 192 mk. 113 kat. , 79 prot. i 537 ha 509 ha roli; gorzelnia parowa, cegielnia i owczarnia Rambouillet. E, Cal. Sławoszewo 1. pow. płoński, ob. Cwiklinek i Słoszewo, 2. S. , ob. Sławoszew. Sławoszyn i Sławoszynek, niem. Slawoschin Gros i Klein, Slauisschin, Slewschin, dok. 1432 Slawschin, dwie wsi jedne gminę tworzące, w pow. puckim, st. pocz. Starzyn i Krokowo, par. kat. Żarnowiec Mają 1442 ha obszaru 435 roli. W 1885 r. 72 dm. , 115 dym, , 623 mk. , 374 kat. , 249 ewang. Sławoszynek 17 dm. i 103 mk. . Sławoszyn ma szkołę kat. i ewang. , założoną r. 1888. W pobliżu S. znaleziono groby starożytne ob. Preuss. Provinz. Blaetter, 1855, II, str. 43. S. był pierwotnie zaściankiem na prawie polskiem, czynsz płacono w krowach, świniach i kozach. W 1376 r. nadaje komtur gdański Walpot v. Bassenheim dobra te Michałowi Kunostowiczowi, zamieniając prawo polskie na magdeburskie. Właściciel ma zakonowi służyć w lekkiej zbroi we wszystkich wyprawach i pomagać przy budowlach. Polski czynsz zamienia na 1 1 2 grzyw. , a zamiast funta wosku ma płacić 1 fen. koloński. R. 1381 wystawia Stefan Kunostowicz nowy przywilej dla włościan dobra te trzymających. R. 1432 d. 10 listop. potwierdza w. m. Paweł v. Russdorf, że norbertanki w Żarnówcu kupiły wś S, wraz z fol. od Kuntza pewnie Kunostowicza z S. Zakon nadaje im prawo chełmińskie, wielkie i małe sądy i uwalnia od zwykłych ciężarów, lecz na uznanie zwierzchności winne komturowi w Gdańsku płacić 1 1 2 wiard. i 1 funt wosku. Proboszcz w Krokowie ma pobierać 1 wiardunek i 8 skojców ob. Gesch. d. Kr. Neustadt Ton Prutz, str. 239 i Klasztory żeńskie p. ks. Fankidejskiego, 197. Wizyt, Szaniawskiego z r. 1710 donosi, że tu poprzednio było 12 włościan, sołtys, karczma i ogrodnik sartor. Teraz liczy wś 10 włościan, sołtysa i 2 półgburów; każdy włościanin posiada 1 Sławoszcwko Sławoszewek Sławoszewo Sławoszyn Sławoszewek Sławów włókę, sołtys 2, półgburkowie każdy pół. Włościanie i sołtys mieli mesznego dawać po korcu żyta i owsa od włóki ob. str 62. W Kopenhadzkich tablicach woskowych występuje na początku XT w. Mikołaj Kuszewicz z Ś. a w 1383 r. Michał z S. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , IV, str. 79. Kś. Fr. Sławoszynek, ob. Sławoszyn. Sławów 1. al. Łomla, osada na gruntach wsi Piroźki, w pow. radomyskim, założona za czasów Iwana Jelca. 2. S. , wś u źródeł rz. Trościanica, pow. żytomierski. Sławsk, właściwie Sławsko, 1145 r. Zlauscho, 1291 Slausco, 1521 r. Szlawsko major i minor, wś, fol. i os. młyn. nad rz. Wartą, pow. koniński, gm. Rzgów, par. Sławsk, odl. 8 w. od Konina. Wś ma 47 dm, 573 mk. , fol. 8 dm. , 15 mk. , os. młyn. 2 dm. , 9 mk. W 1827 r. było 39 dm. , 480 mk. We wsi kościół par. murowany, niedaleko Warty, obsadzony dokoła drzewami owocowemi. Dobra S. składały się w 1868 r. z fol. S. , Branno, Struga, Kowalewek i Ostrów, rozl. mr. 3117 gr. or. i ogr. mr. 927, łąk mr. 177, past. mr. 381, lasu mr. 995, zarośli mr. 230, nieuż. mr. 407. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś 8. os. 68, mr. 485; wś Branno os. 15, mr. 127; wś Kowalewek os. 12, mr. 26; wś Holendry Smieszne os. 4, mr. 81; wś Ostrów os. 4, mr. 18; wś Holendry Sławskie os. 16, mr. 427. S. jest starożytną osadą nadrzeczną, centrem opola, którego część wraz z osiadłymi tam rybakami Slausco cum piscatoribus nadaje w 1145 r. Mieczysław Stary klasztorowi w Lędzie. Nadanie to potwierdza Bolesław, ,dux Poloniae w 1261 r. W 1265 r. tenże książe przywraca klasztorowi posiadanie połowy koryta Warty, ktorą opole za swą uważało. Klasztor ma prawo też do wybrzeża i lasów nadbrzeżnych i użytkowania z nich z wyłączeniem bobrów, które książę dla swych łowów zostawia. Dnia 18 sierpnia 1291 r. Przemysław II dux Poloniae et Pomeranie uwalnia posiadłości klasztorne z zależności od opoli de Coschol, Belscho et Slavscho Kod. Wielk. , 10, 393, 415, 673. W kilka dni później potwierdza tenże książę akt zamiany S. i wsi klasztornych Coschol et Belsco na wieś Kopojno z Sędziwojom, podkomorzym Kod. Mucz. Rz. , I, 138. W 1579 r. Helena Rozrazewska al. Nowomiejska płaci tu od 8 1 2 łan. , 6 zagr. bez roli, 1 kom. bez bydła, 1 kowala i 1 rzeźnika Pawiński, Wielkop. , I, 237. W XVII w. należał do Racięskich. Kościół par. p. w. św. Wawrzyńca istniał zapewne już w XIV w. , bo w 1442 Zacharyasz pleban upomina się przed konsystorzem w Gnieźnie o dziesięciny z Biskupic, należne mu na mocy dawnych nadań. Na początku XVI w. ilość parafian a ztąd i dochody tak się zmniejszyły, iż pleban nic mógł trzymać wikaryusza. Role folw. w S. Wiel kim dawały dziesięcinę plebanowi, kmiece zaś tylko meszne po mierze żyta i owsa z ła nu, karczmarze po groszu, zagrodnicy po pół grosza. W S. Małym kmiocie dawali za me szne po 2 kor. żyta i tyleż owsa z łanu a młynarz 2 grosze. Przez wieś płynęła rzecz ka zwana Plebański Strumień. Na miejsce dawnego drewnianego wzniosła w 1614 r. dziedziczka S. Sabina Anna Racięska 1657 murowany, dotąd stojący. W kościele prze chował się portret fundatorki. Przy kościele była altarya św. Marcina, już na początku XVI w. nieobsadzona, gdyż kollator przy właszczył sobie jej uposażenie Łaski, L. B. , I, 287 289. Dobra S. należały w ostatnich czasach do Mikoł. Bystroma a następnie do je go sukcesorów. S. par. , dek. koniński, 1120 dusz. Br. Ch. Sławskie Holendry, kol. nad rz. Wartą, pow. koniński, gm. Rzgów, par. Konin, odl. od Konina 9 w. , ma 16 dm. , 124 mk. , 427 mr. Wchodziła w skład dóbr Sławsk. Sławsko 1. al. Wielki Sławsk, niem. Gross Slawsk, wś kośc. i osada wiejska, pow. inowrocławski Strzelno, o 3 klm. na zach. płn. od Kruszwicy, na lew. brzegu Śmierni, dopł. Noteci. Graniczy z Emowem, Bożejewicami, Rożniatami i Kobylnikami; par. kat. w miejscu, par. prot. , poczta i st. dr. żel. w Kruszwicy. Zdzisław, brat Bogusza, kaszt. inowrocławskiego, nadał S i dwie inne wsi kościołowi włocławskiemu; nadanie to potwierdził ks. kujawski w r, 1254 i sam Zdzisław w r. 1258 Kod. Dypl. Rzysz. , II, 51, 61, 62. Między r. 1271 i 1318 leżały w pobliżu S. , w granicach kasztelanii kruszwickiej, Mątew, Korabniki, posiadłości bisk. kujawskich różno od wsi t. n, , graniczących z Włocławkiem; por. Kod. Wielk. , n. 614 z Kod. D. Pol, II, str. 211, tudzież Opatowo K. W. , n. 966 i Porissiczi K. D. P. , II, 225, które już nie istnieją. W r. 1317 ks. Leszko kujawski pozwolił bisk. Gerwardowi wystawić w S. zamek choćby murowany, dla bezpieczeństwa mieszkańców Kod. Dypl. , II, 210; w r. 1368 przysądzono bisk. włocławskiemu sołtystwo miejscowe tamże, II, 315; w r. 1397 miał Sędziwój, wojewoda kaliski, zamienić wś swoje Trzebiechów Trzebatowo na Sławsko ob. Kod. Wielk. , n. 1982 i K. Dypl. Rz. , II, 347. Wś ta wróciła znów do bisk. włocławskich; w r. 1583 były 2 sołtystwa, 14 łan. osiadł, 4 zagr. i 3 rzemieśln. Zabrana przez rząd pruski, wcieloną została do domeny Strzelno. Kościół p. w. św. Bartłomieja istniał już w r. 1315; w tym czasie występuje pleban K. D. P. , II, 204. Dzisiejszy kościół, z cegły, stanął w r, 1760 kosztem Antoniego z Głogowy Sławsk Sławskie Holendry Sławoszynek Sławsko Sławoszynek Sławsko Sławsko Sławszczyzna Kossowskiego, generała wojsk kor. Par. , liczącą 1510 dusz, składają Bożejewice, Janowice, Kobylniki, Przedbojowice, Rożniaty, Sławsko Wielkie, Tupadły i Żerniki; szkoły są w Rożniatach, Źernikach i Sławsku. Dawniej należały jeszcze do par. Buszkowice, Ciechrz i Żegotki. Wś, dotąd jeszcze Wielkiem Sławskiem zwana, ma 45 dm. , 407 mk. 364 kat. , 43 prot. i 518 ha 482 roli, 3 łąk; czysty doch. z ha roli wynosi 19 97, z ha łąk 18, 80 mrk. Os. , w nowszych czasach Liliendorf nazwana, ma 25 dm. , 251 mk. 57 katol. , 194 prot. i 334 ha 322 roli, 9 łąk. 2. S. Małe al. Mały Sławsk, wś i os. wiejska, pow. inowrocławski Strzelno, o 3 klm. na płn. wschód od Strzelna i o 6 klm. na płd. zach. od Wielkiego Sławska; par. i poczta w Strzelnic, st. dr. żel. w Kruszwicy o 9 klm. Graniczy z Stodołami, Żegotkami, Ciechrzem i Strzelnem. S. Małe było własnością klasztoru strzelneńskiego; ks. kujawski Kazimierz wymienia je w potwierdzeniach z r. 1231, 1246 i 1249 Dok. Kuj. Ulanowskiego. W r. 1357 Stanisław z Ostrowia, sędzia kujawski, nakazał rozgraniczenie między Ciechrzem, posiadłością klasztoru mogilnickiego, a Strzelnem, S. i Rzadkwinem. W r. 1583 było w S. 14 lan. osiadł. i 2 sołtystwa z 3 komor, i 1 rzemieśl. ; S. wchodziło wówczas w skład par. Rzadkwin; zabrane przez rząd pruski, wcielone było do domeny Strzelno. Wś, przezwana Kaisersthal, ma 24 dm. , 228 mk. 132 kat. , 96 prot. i 305 ha 265 roli, 9 łąk; czysty doch. z ha roli 24, 67, z ha łąk 23, 50 mrk. Os. , nazwana Kaisershoeh, ma 20 dm. , 164 mk. 22 kat. , 142 prot. i 239 ha 194 roli, 19 łąk. 3. S. , dok. Slavsco, os. w 1316, w okolicy Kurnika i Poznania Kod. Wielk. , n. 982. Sławsko, wś, pow. stryjski, 66 klm. na płd. zach. od Stryja, 26 klm. na płd. zach. od Skolego sąd pow. , urz. poczt. i tel. . Na płn leży Grabowiec i Tuchla, na wschód Rożanka Niżna, na płd. Wołosianka, na zach. Tarnaw ka i Pławie. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Oporu. Opór wchodzi od płd. zach. z Tarnawki i płynie na płn. wschód do Tuchli, W obrębie wsi zasilają go od praw. brzegu pot. Łukaszów, Sławsko al. Wołosianka przyjmujący z obu boków małe dopływy, między niemi pot. Riniki i Różanka z pot. Sokoliszcze. Od lew. brzegu wpadają do Oporu Chmielowiec, Szandrowiec, Topolski i Jalina. Zabudowania wiejskie leżą głównie w dolinie Oporu i Sławska, ale znaczna ich liczba rozrzucona po całym obszarze. Najwyżej do 985 mt. wznosi się płd. część obszaru; na płn. wzgórze sięga 890 mt. , a dolina Oporu wznies. 605 mt. npm. Własn. więk. ma roli or. 4, łąk i ogr. 25, past. 4, lasu 426 mr. ; własn. mn. roli or. 2367, łąk i ogr. 2094, past. 1450, lasu 712 mr. W r. 1880 było 237 dm. , 1283 mk. w gm. , 3 dm. , 4 mk. na obsz. dwor. ; 1237 gr. kat. , 6 rz. kat. , 44 izrael. ; 1276 Rusinów, 6 Polaków. Par. rz. kat. w Skolem, gr. kat. w miejscu, dek. skolski. Cerkiew p. w. św. Michała, szkoła etat. jednokl. i kasa pożyczk. gm. z kapit. 2124 złr. Lu. Dz. Sławszczyzna 1. zaśc. nad jez. Czeress, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Przebrodź, okr. wiejski i dobra dawniej Wołosowskich, obecnie skarbowe Bielowce, o 22 w. od gminy a 33 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 7 mk. starow. i 9 żydów w 1864 r. 4 dusze rewiz. . 2. S. ,. zaśc. poradziwiłłowski, pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, gm. Samochwałowicze, par. kat. Kojdanów, należał do domin. Wieckowszczy zna, ma 6 osad. Mają tu własności włóczne szlach. Bakinowscy i Olesiewiczowie; miejsco wość lekko falista, małoleśna, grunta szczer kowoglinkowate, urodzajne, A. Jel. Sławoszewo 1. niem. Schlaischow, dok. Slaueschow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. leborski, st. pocz. Żelazna 7 klm. odl; paraf. kat. Lębork 26 klm. odl. ; 432 ha. Dziedziczka von Rekowska. W 1885 r. 14 dm. , 22 dym. , 126 mk. , 2 kat. , 124 ew. R. 1414 występuje Filip z S. jako ręczyciel. 2 S. , wś, tamże, 135 ha; 1885 r. 10 dm. , 11 dym. , 74 mk. , 66 ew. , 8 żyd. młyn ma 1 dm. , 2 mk. . Kś. Fr. Sławuta, mko fabryczne na obu brzegach Horynia, pow. zasławski, okr. pol. i gm. Sławuta, o 25 w. na płn. od Zasławia i tyleż od Ostroga, przy linii dr. żel. brzeskokijowskiej, której jest stacyą, pomiędzy Krzywinem o 14 w. a Szepietówką o 19 w. , odległą o 304 w od Brześcia i tyleż od Kijowa. S. , położona śród obszernych lasów, jest własnością i rezydencyą ks. Sanguszków oraz metropolią rozległych dóbr tej rodziny w gub. wołyńskiej. W 1870 r. było tu 695 dm. , 3259 mk. , w tem 65 żydów, cerkiew, kościół kat. i ewang. , 7 domów modlitwy żydowskich, apteka, zarząd okr. policyjnego stanu, biuro sędziego pokoju, komisarza do spraw włościańskich mirowego pośrednika, notaryusza, st. poczt. i telegr. , kasa pożyczkowa, posiadająca około 20, 000 rs. kapitału. W mku odbywają się targi co czwartek oraz jarmarki 6 razy do roku. Ks. Roman Sanguszko założył w S. około 1840 r. fabrykę sukna, papiernię i zakład mechaniczny z gisernią i modelarnią; ten ostatni jest dziś własnością firmy warszawskiej Lilpop, Rau i Loewenstein. Fabryka sukna i wyrobów wełnianych z przędzalnią zatrudnia do 400 robotników i przerabia wełny za 150, 000 rs. rocznie, przyczem wartość wyrobow dochodzi do 400, 000 rs. Z ogólnej ilości wyrobów 2 3 przypada na sukno czarne, reszta zaś na powszechnie znane ze Sławoszewo Sławuta Sławutówko Sławutówko swej dobroci sukna niższych gatunków burki slawuckie. Papiernia do 60, 000 pudów rocznie zaspakaja głównie potrzeby fabryk cukru w Szopietówce, Kremienczukach i Kłębówce br. Potockich; do papki ze szmat dodaje 20 włókien miejscowego oczeretu. Wyrabia też tekturę do krycia dachów. Fabryka maszyn wyrabia narzędzia rolnicze, lokomobilc i t. p. za 500, 000 rs. rocznie, zatrudniając około 200 robotników. Są też jeszcze w S. trzy młyny wodne, tartak parowy, browar piwny, mydlarnia i fabryka świec. Śród obszernego rynku wznosi się ratusz, w podłużną podkowę zbudowany, ze sklepami dokoła. Od strony północnej, na wyniosłem wzgórzu, pałac Sanguszków z piękną biblioteką a niegdyś i galeryą obrazów, którą do Zasławia przewieziono. Pomiędzy pozostałemi znajduje się tu ciekawmy obraz, utwór podobno Dolabelli, przedstawiający Żółkiewskiego z Szujskimi przed Zygmuntem, i drugi, nieznanego pędzla, hetmana litew. Romana Sanguszkę pod Ułą w 1568 r. W bibliotece, liczącej kilka tysięcy dzieł wyborowych, znajduje się wiele rzadkich rękopisów, spis których podał Stecki Wołyń, I, 353. Dokoła pałacu nad Horyniem piękny park, na skraju którego kościół paraf. katol. p. w. św. Doroty, z muru wzniesiony w 1822 r. przez ks. Eustachego Sanguszkę na wzór kościoła św. Eustachego w Paryżu, z grobami Sanguszków. Dawny kościół katol. zamieniony został na ewang. augsburski. Cerkiew prawosł, fundacyi także Sanguszków. W zabudowaniach gospodarskich mieściła się do niedawna słynna na całą Europę stadnina koni krwi arabskiej. Stado liczyło do 800 koni a jego zarząd wraz ze stajnią na 50 ogierów znajdował się w Sławucie. Pod S. , w lesie sosnowym nad Horyniem, miejscowi lekarze urządzili w 1879 r. zakład leczenia kumysem z mleka kobylego. Zakład ten, od objęcia go zwłaszcza w 1884 r. przez dra Dobrzyckiego, rozwija się pomyślnie i corocznie coraz więcej chorych przybywa na kuracyę. W 1887 r. liczba chorych wynosiła 629. Dobra sławuckie ciągną się z północy na południe od granic pow. nowogradwołyńskiego i osłrogskiego ku gub. podolskiej, na przestrzeni mniej więcej 90 w. wzdłuż i 30 w. wszerz. Ogólna przestrzeń wynosi około 200, 000 mr. , z których większa połowa ziemi ornej, reszta zaś łąki i lasy; tych ostatnich jest przeszło 60, 000 mr. Lasy sławuckie łączą się z jednej strony z lasami krzywińskiemi, z drugiej zaś z szepietowskiemi i połońskiemi. Północną część majątku przecina linia dr. żel. kijowskobrzeskiej, ze stacyą w Sławucie, a przez środek majątku przechodzi trakt pocztowy, łączący Ostróg z Zasławiem i St. Konstantynowem. Pod względem administracyjnym dobra sławuckie podzielone są na trzy klucze sławucki, zasławski i białogródecki. Klucz sławucki stanowią folw. Ułaszanówka, Peremysl, Waczów, Januszówka, Żuków, Puzyrki, Djaków, Mirutyn, Zubowszczyzna, Siomaki, Maraczówka, Chorowiec, Baczmanówka, Kurczyk, Romanów, Mińkowce, Cwietocha i Barbarówka. Klucz zasławski składa się z fol Zasław, Lubartów, Przyłuka, Łabazy, Soszne, Michla, Bilczynka, Myslatyn, Kłembówka, Waśkowce, Przyputnie, Mokrzec, Tyszewiczę, Zubary, Rypki, Szczurowce i Michnów. Do klucza białogródeckiego należą folw. Białogródka, Bieleżyńce, Pokoszczówka, Kornica, Dworzec, Teleżyńce, Podlisce, Dosin, Kropiwna, Piłki, Czyżówka, Bisówka, Sosnówka, Giniutki, Suchożyńce, Chrestówka, Tarnawka, Kuźmińce, Polachowa, Romanów, Smorszczki, Krzyworudka, Waśkowczyki, Kuczmanówka i Trusiłówka. Wszystkie pomienione folwarki biorą nazwiska od nazw przyległych wsi, z których każda składa się od 30 do 100 i więcej chat włościańskich. Nadto do dóbr sławuckich należą jeszcze następujące wsi Diatyłówka, Nahaczówka, Hubelce, Paszuki, Dubienka. Romanin, Majdan, Futorek, KrzyżowaBuda, Taszki, Siwki, Holiki, Oczereciana, Ponorka, Kamionka, WasylowaGrobla, Radoszówka, Putryńce, Kominy, Chorowica, Krasówka, Iwanówka, Krzywołuka, Bielów, Kondratka, Wydumka, Topory, Toropczyki, Szczurowczyki, Sosnoweczka, Zakrużce, Belki, Pokoszczówka, Markówka i Pryputenka. Ogólnie zaś dobra składają miasto powiatowe, trzy miasteczka Sławuta, Białogródka i Kornica i 95 wsi. Parafia katol. , dek. zasławskiego, ma 1623 wiernych. Okrąg policyjny obejmuje gminy S. , Żuków, Korczyki i Szepietówkę. S. należy do nowszych osad a przynajmniej wszelkie ślady dawniejszego istnienia zaginęły w czasie najazdów tatarskich i kozackich, o których świadczy przywilej Augusta III w 1754 r. miastu nadany, mocą którego pozwala S. obwarować, zaprowadza prawo magdeburskie, targi tygodniowe oraz dwa jarmarki doroczne i skład białej soli ruskiej. Prawdopodobnie jednak założenie S. odnieść należy do pierwszej połowy zeszłego wieku. Ziemia na której leży należała niegdyś do kompleksu dóbr ks. Ostrogskich. Od połowy zeszłego wieku S. słynęła drukarnią hebrajską zamkniętą w 1838 r. . W S. urodzili się powieściopisarz Henryk Rzewuski, generał Maciej Rybiński i malarz Włodzimierz Łoś w Monachium d. 3 paźdz. 1888 r. . Opisy i widoki S. i zakładu kumysowego pomieścił Tygodnik Illustr. z 1873 r. t. XI, str. 316 i Kłosy Nr. 776 i 827. J Krz. Sławutówko, niem. Klein Schlatau, 1780 r. Małe Słabutowo, dok. Slawtow, dobra ryc, pow. pucki, par. kat. Puck, st. p. Rekowo o 2, 7 klm. , st. kol. Reda o 7, 5 klm. . Wś leży nad strugą b. n. dopł. zatoki Puckiej. Wraz z leśn. t. n. i folw. Widlinem obejmują dobra 1652 ba 859 lasu, 143 łąk, 506 roli. W 1885 r. 15 dm. , 46 dym. , 266 mk. , 234 kat. , 23 ew. leśn. ma 35 mk. i 4 dm. a fol. 3 dm. , 69 mk. . R. 1780 należało S. do spadkobierców Józefa Przebendowskiego i liczyło 68 kat. , 25 akat. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 12. Mesznego pobierał prob. ztąd 6 korcy żyta, 7 owsa, 1 jęczm. Za czasów krzyżackich było S. do je dnej służby zobowiązane ob. Gesch. d. Kr. Neustadt von Prutz, str. 57. Kś. Fr. Sławutowo, niem. Gross Schlatau, 1710 r. Słabutowo Wielkie, 1780 r. W. Słabutowo, wś szlach. , pow. pucki, st. p. Rekowo, par. katol. Puck, ma 11 gburstw i 11 zagród, 216 ha 116 roli. W 1885 r. 29 dm. , 54 dym. , 268 mk. , 232 kat. , 36 ew. Szkoła katol. 1887 r. 111 dzieci i ewang. od 1888 r. R. 1716 da wało S. mesznego 10 kor. owsa i tyleż jęczm. ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 49. R. 1780 należało W. S. do spadkobierców Józefa Prze bendowskiego i liczyło 88 mk. kat. ob. Wi zytacya Rybińskiego, str. 12. Kś. Fr. Słączno, niem. Schlaenz, Schlaentz, wś, pow. mielicki, par. ew. i kat. Suława. W 1842 r. 32 dm. , folw. , wolne sołtystwo rozkolonizowane. Szkoła ewang. We wsi kaplica, której założenie, według podania, sięga XI w. Słączyn 1. ob. Słomczyn. 2. S. , por. Slęcin Słębice, dawniej Slebicz i Slewicz, niem. Schlebitz, wieś w dawnym pow. kaliskim, na wschód od Jarocina, rozgraniczana w r. 1563 i 1558 z Słupią i Bachorzewem Akta ziem. kaliskie, fol. 338, leżała następnie pustkami. Przy schyłku zeszłego stulecia pojawił się Nowy Slebicz, fol. wchodzący w skład dóbr Wola Książęca, własność Jacka Zakrzewskie go; ztąd powstała nazwa niemiecka Neu Schlebitz 6 1 2 klm. na wschód od Jarocina, któ rą niektórzy mylnie rozciągają na pograni czne Wysogotowo Hochdorf. Najnowszy Spis gmin i okręgów z r. 1888 nie wykazuje Słębic. E. Cal Słębowo 1. al. Słembowo, dawniej Slambowo, Szlambowo, Slebowo, wś i dwór, pow. wągrowiecki Żnin, o 8 klm. na zach. od Żnina, na trakcie do Łekna, w okolicy wzgórzystej. Graniczy z Słabomirzem, Sarbinowem, Cerekwicą, Uścikowem, Ostaszewem, Sławoszewem i Podobowicami; par. Cerekwica, poczta i st. dr. żel. w Damasławku Elsenau o 7 1 2 klm. W r. 1452 przystąpiono do działu Słębowa Akta grodz. kcyńskie, fol. 59, Około 1523 r. z jednego pola, leżącego ku Żninowi, płacili kmiecie dziesięcinę snopową prob. żnińskim, a z dwóch innych pól proboszczom ce rekwickim, którzy od karczmarzy i zagrod. pobierali mesznego po korcu owsa. W r. 1577 należało S. w jednej części do Jędrzejowy a w drugiej do Leśniewskiego; każda z tych części miała 7 śladów osiadł. ; w r. 1579 było 18 śladów i 1 zagr. ; regestra pobor. z r. 1618 1620 wykazują 3 części Trzcińskiego, Mi chała i Mierzewskiej; Trzciński miał 3 łany osiadłe, jeden wcielony do fol. dziedzicznego i pół łanu pustego; Michał 1 łan osiadły i 4 puste, a Mierzewska 6 łanów osiadł. i 1 za grod. Około r. 1795 należało S. do Ludwika Trzcińskiego. Obecnie wieś ma 5 dm. , 34 mk. kat. i 76 ha 72 ha roli. Dwór ma z Świerczewem, z którem tworzy okr. dworski, 13 dm. , 237 mk, 222 kat. , 15 prot. i 639 ha 543 roli, 50 łąk, 7 lasu; chów bydła; wła ścicielem jest Jan Moszczeński. 2. S. , por. Słępowo, E. Cal. Słępowo 1. al. Słempowo, urz. Slempowo, dawniej Szlampowo, mylnie Stępowo, fol. do Dziećmiarek, pow. gnieźnieński, o 5 klm, na płd. od Kłecka; par. Sławno dawniej Waliszewo, okr. dwor. Dziećmiarki, poczta w Kłe cku, st. dr. żel. na Mącznikach o 8 klm. i nie co dalej w Chwałkowie; ma 3 dm. i 50 mk. W r. 1299 Wincenty syn Dzierżykraja nada dominikanom poznańskim S. , które otrzymał w posagu; Władysław Łokietek potwierdził to nadanie Kod. Wielkop. , n. 804. W r. 1390 oddały dominikanki S. w dożywocie Mikoła jowi Grzeszkowi Dokum. orygin. w Zbiorach pozn. Tow. Prz. Nauk. S. było niegdyś osa dą kmiecą i miewało do 30 osadników, któ rzy wymarli w skutek moru; grunta ich roze brano. Około r. 1523 należało S. jeszcze do dominikanek; w r. 1618 dziedziczył je Miko łaj Mieliński; łanów osiadłych było 2 1 2. Pó źniejszymi dziedzicami byli Braneccy, Łochoccy, Józef Zawadzki 1795 i Krzyżanow scy około 1840. Na obszarach S. wykopują popielnice. 2 S. , pow. wągrowiecki, por. Słębowo, E. Cal. Słoboda 1. al Gołębnik, os. nad rz. Mrogą, pow. brzeziński, gm. Dmosin, ma 3 dm. , 20 mk. , 2 mr. dwor. 2. S. , pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Kolno. 3. S. , wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów, odl. od Władysławowa 8 w. ; posiada kaplicę kat. , 10 dm. , 84 mk. W 1827 r. 10 dm. , 68 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. 4. S. , wś, pow. maryampolski, gm. Poniemoń Pożajście, par. Poniemoń, odl. od Maryampola 66 wiorst, ma 17 dm. , 185 mk. W 1827 r. 8 dm. , 82 mk. 5. S. , os. , pow. maryampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 20 w. , ma 2 dm. , 14 mk. W 1827 r. 2 dm. , 20 mk. Słoboda Słępowo Słębowo Słębice Słączyn Słączno Sławutowo Sławutowo Słoboda 1. wś nad bezim. rzką, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Głębokie, okr. wiejski Kasztelanowo, o 10 w. od gminy a 53 w, od Dzisny, ma 11 dm. , 95 mk. w 1864 r. 44 dusz rewiz. . 2. S. , ws, tamże, okr. wiejski Korolewicze, o 13 w. od gminy a 49 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. połockiej, ma 12 dm. , 67 mk. w 1864 r. 40 dusz rewiz. . 3. S. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Plissa, okr. wiejski i dobra Swołyńskich Justynianów, o 19 w. od gminy a 46 w. od Dzisny, ma 16 dm. , 130 mk. w 1864 r. 59 dusz rewiz. . 4. S. , os. szlach. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 36 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. połockiej, 3 dm. , 23 mk. kat. 5. S. , wś rząd. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 70 w. od Dzisny, 10 dm. , 62 mk. praw. 6. S. , wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy, okr. wiej. Połow, o 35 w. od gminy a 90 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 51 mk. kat. 7. S. , wś włośc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiej. i dobra skarb. Przebrodź, o 12 w. od gminy, 14 dusz rewiz. 8. S. , wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiej. i dobra Łopacińskich Leonopol, o 11 w. od gminy, 71 dusz rewiz. 9. S. al. Sranka, zaśc. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 67 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. żyd. 10. S. , wś nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiej. i dobra Hłasków Mikołajów, o 1 8 w. od gminy a 7 w. od Dzisny, ma 8 dm. , 76 mk. 57 praw. i 19 kat. . 11. S. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. poL, gm. Mikołajów, okr. wiej. i dobra Korzeniowskich Ponizowo, o 14 w. od gminy a 15 w. od Dzisny, 6 dm. , 62 mk. praw. w 1864 r. 36 dusz rewiz. . 12. S. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, okr. wiejski Ziabki, o 12 w. od gminy, 37 dusz rewiz. ; należy do dóbr Stara Psuja, dawniej Samojłów, następnie Kossowów. 13. S. , wś pryw. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , 9 w. od Oszmiany a 27 w. od Holszan, 16 dm. , 139 mk. kat. 14. S. , wś włośc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Horodźki, okr. wiej. Zaprudzie, o 6 w. od gminy a 39 w. od Oszmiany, ma 21 dm. , 231 mk. praw. w 1864 r. 94 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbow. Łosk. 15. S. , wś włośc, tamże, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiej. Bakszty, o 10 w. od gminy, 10 dusz rewiz. 16. S. , wś włośc. nad rzką Wopką, pow. oszmiański, w 4 okr, pol. , o 105 w. od Oszmiany, 4 dm. , 29 mk. kat. 17. S. , wś włośc, nad rzką Ołoną, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiej. Michniszki, o 8 w. od Trok, ma 8 dm. , 82 mk. kat. w 1864 r. 28 dusz rewiz. włościan skarb. , 9 jednodw. i 4 żołnierzy urlop. . 18. S. , fol. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 27 w. od Trok, 1 dm. , 6 mk. kat. 19. S. , ws, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno, okr. wiej. Koszany, o 7 w. od gminy a 55 1 2 w. od Trok, ma 16 dm. , 130 mk. kat. w 1864 r. 56 dusz rewiz. ; należy do dóbr Koszany, stanowiących własność mta Kowna. 20. S. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Mołodeczno, okr. wiej. Mojsicze, o 5 w. od gminy a 25 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. a Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, ma 20 dm. , 181 mk. praw. w 1864 r. 81 dusz rewiz. ; należała do dóbr Izabelin Norgalewiczów. 21. S. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krzywicze, okr. wiejski i dobra Cywińskich w 1864 r. Motyki, o 6 w. od gm. , 29 dusz rewiz. 22. S, , wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Budsław, okr. wiej. i dobra Koziełłów w 1864 r. Komarowo, o 6 w. od gminy, 4 dusze rewiz. 23. S. , wś i fol. nad bezim. jeziorem, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Iża, okr. wiej. Słoboda, o 7 w. od gminy a 42 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. swirskiej. Wś ma 52 dm. , 563 mk. podług spisu z 1864 r. tylko 180 dusz rewiz. ; należała do dóbr Zenowo Oleszów. Była tu cerkiew drewniana. W skład okręgu wiej. wchodzą wsi S. i Lada oraz zaśc Beresnicha, Konocicha i Kulicha, w ogóle 239 dusz rewiz, włościan uwłasz. 24. S. , wś nad Wilią, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiej. i dobra skarb. Rabuń, o 2 w. od gminy a 19 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. borysowskiej, ma 16 dm. , 159 mk. w 1864 r. 58 dusz rewiz. . Była tu przystań drzewnego handlu. 25. S. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Żośno, okr. wiejski i dobra Hutorowiczów w 1864 r. Staryna, o 6 w. od gminy a 60 w. od Wilejki, ma 14 dm. , 52 mk. praw. i 63 kat. w 1864 r. 68 dusz rewiz. . Była tu cerkiew murowana. 26. S. , wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł, okr. wiej. i dobra skarb. Nowiki, o 14 w. od gminy, 68 dusz rewiz. 27. S. , wś, tamże, okr. wiej. i dobra hr. Tyzenbauzów Posopowo, o 10 w. od gminy, 41 dusz rewiz. 28. S. al. Kąty Kuty, wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Parafianów, okr. wiej. i dobra skarbowe Wiatochma, o 12 w. od gminy, 51 dusz rewiz. 29. S. , wś nad jez. Szłowinie, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr. wiejski i dobra Stackiewiczów w 1864 r. Jodzieniany, o 6 1 2 w. od gminy a 56 w. od Wilna, ma 5 dm. , 46 mk. kat. 16 dusz rewiz. . 30. S. , wś, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Sołeczniki, okr. wiejski i dobra Wierzbowiczów w 1864 r. Kamionka, o 8 w. od gminy a 42 w. od Wilna, 2 dm. , 18 mk. kat. w 1864 r. 10 dusz rewiz. . 31. S. , wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino, okr. wiej. Słoboda, o 11 w. od gminy a 28 w. od Wilna, ma 12 dm. , 6 mk. praw. i 85 kat. w 1864 r. 36 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Swirany. W skład okręgu wiej. wchodzą wsi S. , Słoboda Słoboda Kowale, Nowosielc, Razdole, Skarwodziszki, Tumasy, Wawierki i Wołkogule, oraz zaśc. Szolkowo, Szutnie i Wronie, w ogóle 186 dusz rewiz. włościan uwłasz. 32. S. , wś, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino, okr. wiej. Balejki, o 14 w. od gminy, 68 dusz rewiz. ; należała w 1864 r. do dóbr Taboryszki Ważyńskich. 33. S. , wś włośc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny, okr. wiejski i dobra skarb. Ławaryszki, o 8 w. od gminy, 31 dusz rewiz. 34. S. , zaśc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino, okr. wiej. Petesza, o 5 w. od gminy, 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr Danejków Korzyść. 35. S. , wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Karpiłówka, przy drożynie ze wsi Szkowa do Zubarewicz, ma 14 osad; miejscowość nizinna, grunta piaszczyste. 36. S. , dobra i wś, pow. bobrujski, ob. Laskowicka Słoboda. 37. S. , wś, pow. borysowski, gm. Witunicze, przy drożynie z mka Szklancy do fol. Huszczyki, 10 osad. 38. S. , wś, pow. borysowski, przy granicy pow. wilejskiego, w gm. Milcza, 5 osad pełnonadziałowych; w okolicy dużo błot, grunta szczerkowe. 39. S. , zaśc, pow. borysowski, w 3 okr. pol. i par. kat. Berezyna, gm. Dolce; miejscowość mocno wzgórzysta. 40. S. , wś, pow. borysowski, gm. Dokszyce, 16 osad pełnonadziałow. ; cerkiewka; grunta faliste. 41. S. , ws, pow. borysowski, w 3 okr. pol. i gm. Berezyna, przy drodze z Zabojenia do Odsieczyszcza, 20 osad pełnonadziałowych; grunta lekkie, nieco wzgórzyste. 42. S. , wś w pobliżu rz. Essy, pow. borysowski, niedaleko granicy pow. sieńskiego gub. mohylewskiej, w 1 okr. pol. i gm. Chołopienicze o 5 w. , ma 30 osad pełnonadziałowych; miejscowość dość wzgórzysta, grunta lekkie. 43. S. al. Umoście, osada, pow. borysowski, od 1819 r. własność Suszyńskich, 3 1 2 włóki. 44. S. , fol. , pow. borysowski, własność Wołodkowiczów, 240 dzies. 45. S. , wś nad rz. Rudzienką, pow. borysowski, przy gośc. z mka Pleszczenice do mka Okołowa, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice; grunta faliste. 46. S. , wś nad rz. Czernicą, prawym dopł. Cny, pow. borysowski, w 2 okr. poL łohojskim, ma 6 os. pełnonadziałowych; grunta faliste. 47. S. , wś, pow. borysowski, gm. Osowo, przy drożynie ze wsi Litwicz do fol. Razmowje, ma 19 osad; grunta lekkie, wzgórzyste, w okolicy duże lasy. 48. S. , wś nad rz. Ponią, pow. borysowski, gra. Tumiłowicze, 6 osad pełnonadziałowych; grunta mocno faliste, łąk dużo. 49. S. , wś, pow. borysowski, gm. Smolewicze, o 2 w. od linii dr. żel. mosk. brzeskiej. , 28 osad; miejscowość lesista, wzgórzysta od wschodu. 50. S. , ws nad rz. Cną, pow. borysowski, gm. Ziembin, 9 osad pełnonadziałowych; od zachodu miejscowość mocno wzgórzysta, od wschodu obfite łąki nad rz. Cną. 51. S. , wś poradziwiłłowska nad rz. Wołmą, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. i gm. Smiłowicze, 5 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe i w części lekkie. S. należała do domin. Piotrowicze. 52. S. , wś nad rz. Wołmą, pow. ihumeński, w 2 okr. smiłowickim, gm. Klinek, przy gośc. z Klinka do Smiłowicz, o 1 w. od wsi Ubiel, 12 osad; grunta szczerkowe, lekkie, miejscowość dość leśna, łąki obfite. 53. S. , wś nad rz. Słouść, praw. dopł. Wołmy, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. i gm. Smiłowicze, przy drodze z Sieniła do Zamostocza, 29 osad pełnonadziałowych; grunta szczerkowoglinkowate, nieco faliste. 54. S. , okolica nad bezim. lew. dopł. Berezyny, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. i par. kat. Berezyna, gm. Brodziec, przy drożynie ze wsi Ostuń do Brodźca, 4 osady; grunta lekkie. 55. S. , wś nad Swisłoczą i rozlewem jej jeziornym, pow. ihumeński, przy gośc. z Klinka do Błonia, gm. Klinek; grunta lekkie, w kulturze, łąki obfite. Należała do dóbr Pudzick. 56. S. , fol. , pow. ihumeński, około 57 włók, od 1875 r. własność Henryka Matusewicza. 57. S. , wś u źródeł rz. Czernicy, pow. ihumeński, przy granicy pow. borysowskiego, w 2 okr. poL smiłowickim, przy gośc. z Pekalina do Smolewicz pow. borysowski, ma 20 osad; grunta lekkie. 58 S. , wś nad rz. Talką, pow ihumeński, gm. Puchowicze, o 1 1 2 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej Talka, ma 10 osad; grunta piaszczyste. 59. S. al. S. Mi chałowska, ws nad bezim. dopł. Ptycza, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. i par. praw, Szack, przy drożynie z Szacka i fol. Michałowa do wsi Wieczerzewicz, ma 12 osad. Należała do domin. BiałySzack, dziedzictwa Oskierków; przy eksdywizyi dóbr Szacka w 1816 r. przeszła na własność Kruszwickich, należąc do domin. Michałów. Młyn, grunta lekkie, łąki obfite nad Ptyczem, miejscowość leśna. Włościanie mają pszczoły w lasach, zajmują się też rybactwem. 60. S. , wś nad rz. Swisłoczą, pow. ihumeński, w pobliżu mka Puchowicz, gm. i par. praw. Puchowicze, ma 22 osad pełnonadz. ; grunta wyborne, łąki obfite. 61. S. , wś nad rz. Uszą, pow. ihumeński, przy gośc. z Wierchmienia i z Rawanicz do Zabaszewicz pow. borysowski, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Bieliczany, ma 22 os. ; grunta szare, lekkie, urodzajne, łąk obfitość; młyny i folusze a do niedawna była tu fabryka sukna, założona przez Ludwika Słotwińskiego, zostająca później w ręku żydowskiem, 62. S. , wś nad rz. Szaciłką, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, ma 44 os. , młyn; grunta szczerkowe, miejscowość wzgórzysta, 63. S. , osada, pow. miński, własność Szunejków, razem z osadą Olszany oko Słoboda Słoboda Słoboda ło 4 włók. 64. S. , wś, pow. miński, gm. Pierszaje, przy gośc, z mka Rakowa do wsi Dory, 24 os. pełnonadziałowych; grunta faliste, szczerkowe, w okolicy lasu dostatek. 65. S, al. Dziadówka ob. , wś poradziwiłłowska, pow. miński, 8 os. ; należała do domin. Ignatycze ob. . 66. S. , wś nad bezim. dopł. Moczyny, pow. miński, gm. Zasław, 15 os. ; miejscowość falista, grunta szczerkowe. 67. S. , osada, pow. miński, około 5 1 2, włók; własność Kulikowskich. 68. S. , wś nad rz. Odcedą, pr. dopł. Niemna, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Stołpce, 41 os. ; miejscowość małoleśna, grunta urodzajne, łąki dobre. 69. S. , wś na lewym brzegu rz. Ptyczy, pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, gm. i par. praw. Samochwałowicze o 1 w. , ma 12 os. , 134 dzies. gr. orn. i 19 dzies, zarośli; grunta szczerkowogliniaste, urodzajne, łąki dwukośne wyborne. Należy do dóbr Przyłuki. 70. S, wś, pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, gm. Samochwałowicze, pomiędzy wsiami Wiazynka i Wołczkiewicze, 9 os. ; miejscowość falista, grunta szczerkowogliniaste. 71 S. , wś nad rz. Sołomereczą, pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, gm. siemkowskohorodecka, przy dawnym gośc. poczt. mińskowileńskim, 25 osad pełnonadziałowych; za poddaństwa należała do dominium Siemkowo, dziedzictwa Chmarów; miejscowość falista, grunta szczerkowe, łąki piękne. 72. S. , wś poradziwiłłowska nad bezim. prawob. dopł. Serwecza, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Jeremicze, ma 112 os. pełnonadziałowych; miejscowość falista, bezleśna, grunta szczerkowogliniaste, pszenne, bardzo urodzajne, łąki wyborne. 73. S. , wś, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. , gm. Wasilewicze, przy drożynie ze wsi Krynki do Elizarowicz i Kakujewicz, 18 os. ; grunta piasczyste. 74. S. , wś, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm Białostoczek, o 1 w. od Białegostoku. 75. S. wś, pow. rossieński, gm. Szweksznie, o 124 w. od Rossień. 76. S. al. Słobobodzie, wś, pow. rossieński, gm. i par. Rossienie, o 5 w. od Rossień. 77. S, , fol. , pow. rossieński, gm. Kroże, o 40 w. od Rossień. 78. S. , obręb, pow. rossieński, gm. Mańkuny, o 11 w. od Rossień. 79. S. , zaśc, pow. wiłkomierski, gra. Kupiszki, o 100 w. od Wiłkomierza. 80. S. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 59 w. od Wiłkomierza. 81. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 49 w. od Wiłkomierza. 82. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Źmujdki, o 9 w. od Wiłkomierza. 83. S. , wś, tamże, o 13 w. od Wiłkomierza. 84. S. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Wieprze, o 18 w. od Wiłkomierza. 85. S. , wś, pow. orszański, gm, Wysoczany, ma 9 dm. , 43 mk. 86. S. , wś, pow. sieński, gm, Pustyń, ma 33 dm. , 171 mk. 87. S. , wś nad Dźwiną, pow. lepelski. Naprzeciw wsi znajdują się progi kamienne w rzece. J. Krz. A Jel, Słoboda 1. Abramowska, wioska, pow. rzeczycki, gm. Łojów, pomiędzy Łojowem i Rączajówka, ma 2 osady. 2. S. Anetowska, pow. ihumeński, ob. Równopole. 3. S. Antoniuki, kolonia, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Białostoczek, o 1 1 2 w. od Białegostoku. 4. S. Archirejska, wś nieopodal rzeki Swisłoczy, pow. miński, gm. Siennica, 12 osad; grunta szczerkowogliniaste. 5. S. Bierehawaja, wś nad Dnieprem, pow. rzeczycki, przy gośc. poczt. bobrujskorzeczyckim, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. i par. praw. Horwal, 29 os. ; lud trudni się rolnictwem i flisactwem; grunta lekkie. 6. S. Bierezowska, wś i fol. nad rzką Uniej, dopł. do Prypeci, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. , gm i par. praw. Jurewicze, o 3 w. na płd. od mka Jurewicz, ma 25 os. pełnonadziałowych; grunta urodzajne, pszenne, łąk dużo; o 4 w. od Prypeci. Stanowi przyległość Wodowicz Oskierków. W 1845 r. woda zniszczyła wioską i folwark, więc je przeniesiono na wyższe miejsce. 7. S. Birecka, wś, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. , gm. Bortniki, 12 os. ; niegdyś królewszczyzna, za poddaństwa w ostatnich czasach należała do Pruszanowskich. 8. S. Borowa, wś, pow. ihumeński, gm. i par. praw. Puchowicze, o 7 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej MarynaHorka, ma 6 os. pełnonadziałowych; grunta szczerkowe. 9. S. Chiłki, wś pow. mozyrski, gm. Kopatkiewicze, w pobliżu Czeliszczewicz, ma 5 os, 10. S. Czernowa, wś nad bezim. dopł. Uszy, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. smiłowickim, gm. Hrebionka, przy gośc. z Hrebionki do RudniCzerwonej i Drachezy, ma 28 os. ; grunta urodzajne, miejscowość lesista. 11. S. Dworcowa, wś włośc, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Lida, okr. wiejski Przepieczyce, o 1 w. od gminy; 6 dusz rewiz. 12. S. Dziemiachowska, pow. rzeczycki, ob. Rudnia Dziemiachowska, 13. S. Fabjanowska, dobra, pow. rzeczycki, przy drodze z Wodowicz do mka Kalenkowicz, w 2 okr. pol. i gm. Jurewicze, o 2 mile od Mozyrza i tyleż od mka Kalenkowicz. Dawniej własność Trzeciaków, około 1864 r. rozparcelowane w części pomiędzy włościan skarbowych, główny zaś obszar należy do dóbr skarbowych, stanowiących niegdyś starostwo mozyrskie. 14. S. Hajdukowa al. Hajdukowska, okolica szlachecka, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Bieliczany, przy drożynie z Rawanicz do Dubowrucza, o 30 w. od Ihumenia a 2 w. od Rawanicz, ma 30 osad. Mieszkańcy składają się ze szlachty zaściankowej, są wszyscy katolicy, należą do par, berezyńskiej, mają filialny kościół w Rawaniczach, przy którym mieszka stale ksiądz, utrzymywany kosztem Słotwińskich. Szlachta tutejsza wydzierżawia w dobrach rawanickich ziemię jeszcze nieuprawną na lat 12 do 18, za pierwszą połowę lat bez opłaty, za drugą zaś płacąc po 2 rs. z morga rocznie. 15. S. , Hajeńska, wś w pobliżu rz. Hajny, pow. borysowski, gm. Hajna, 28 osad pełnonadziałowych; miejscowość od zachodu i południa mocno wzgórzysta i kamienista. 16. S. Halicka al. Wieprewno, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. i par. praw. Sawicze, 14 osad; miejscowość nizinna, grunta lekkie. 17. S. Hlinna, wś skarbowa, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Autucewicze, ma 29 osad pełnonadziałowych. Należała niegdyś do stwa mozyrskiego, graniczy z obszarem wodowickim, z jurewicka pojezuicczyzną i z Wasilewiczami, które należały do ststwa rzeczyckiego. Niedaleko ku północy, pomiędzy Makanowiczami Oskierków i Słoboda Hlinną, przechodzi kanał Żylińskiego, łączący rzekę Wedrecz z Wicią, a Dniepr z Prypecią. 18 S. Jakimowska, pow. rzeczycki, ob. Jakimowska Słoboda. W uzupełnieniu dodajemy, iż była królewszczyzną i w XVIII w. trzymali ją Sanguszkowie. Cerkiew p. w. św. Mikołaja ma z dawnych zapisów Sanguszków zsepy zbożowe i 1 1 2 włóki gruntu. Przebudował ją z gruntu w 1854 r. obywatel Jan Adamowicz. 19 S. Jasnosielska, wś u źródeł rzeki Dworanki, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. , gm. Koczerycze, 4 osady; miejscowość nizinna, grunta piaszczyste. 20. S. Kapuścina, pow. bobrujski, ob. Kapuścina Słoboda. 21. S. Kazimirowska, wś, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. dobryckim, gm. Stepy, o 4 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej KrasnyBiereh, ma 14 osad. Należała do dom. Kazimirowo, niegdyś Judyckich, od 1860 r. Jankowskich. To dominium ma w pobliżu miasteczko t. naz. , około 40 osad, nad rzeką Dobośnią, W miasteczku cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , erekcyi Judyckich. Dobra Kazimirowo mają około 158 włók; grunta lekkie, łąk obfitość. 22. S. Kiszczyna, pow. borysowski, ob. KiszczynaSłoboda. 23. SKniazina, dobra, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, około 40 włók, własność Ciundziewickich. Za poddaństwa w dwóch wsiach było 247 włościan pł. męz. ; gorzelnia, młyn, propinacya. 24. S. Knia ziowska, wś rządowa, pow. rzeczycki, przy gośc. mozyrskoczernihowskim, pomiędzy Jurewiczami i Mozyrzem, w 2 okr. pol. i gm. Jurewicze, ma 16 osad pełnonadziałowych; grunta urodzajne; w okolicy dużo pięknych lasów dębowych. Niegdyś należała do dóbr stołowych królewskich Zahale. 25. S. Ko strzycka, pow, bobrujski, oh. Kostrzycka Słoboda, Niegdyś Kostrojsk, sstwo w pow. rzeczyckim, płaciło z innemi hyberny 526 złp. ob. Vol. Leg. , VI, 366. 26. S. Krasnobie rehska, wś, pow. bobrujski, nad rz. Dobośnią, odgraniczającą tu pow. bobrujski od rohaczewskiego, w 1 okr. pol. dobryckim, gm. Stepy, o 1 1 2 w. od st. dr. żel. lipaworomeńskiej KrasnyBiereh, ma 11 osad; grunta lekkie, łąk dużo. 27. S. Krasnopolska, wś, pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Chołmecz o 5 w. , ma 21 osad pełnonadziałowych; grunta nieco faliste, urodzajne. 28. S. Krasnosielska, wś nad rz. Bobryk, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. i gm. Petryków, ma 27 osad; łąk dużo. W pobliżu przechodzi od 1885 r. linia dr. źel. pińskiej. W okolicy moczary uformowane z rozlewu rz. Bobryk, dla ściągnięcia których wykopano kanał Łukicz. 29. SKrólewska, wś i dobra nad Berezyną, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. i gm, Parycze. Zdaje się że tę wieś, zwaną niegdyś Sioło Berezyńskie, oddał razem ze Strzeszynem w. ks. Witold kanonikom wileńskim ob. Skarbiec Daniłowicza, I, Nr. 702, pod r. 1399. W w. XVII i XVIII miejscowość ta była królewszczyzną, w sstwie lubanickim, w wdztwie mińskiem, i płaciła hyberny 110 złotych ob. Vol. Leg. , VI, fol. 366. Od 1874 r. dobra należą do Maryi Bażanowej i mają 356 włók; dwa młyny, grunta lekkie, łąk obfitość. Wś ma 8 osad; lud rolniczy, rybaczy i flisaczy. 30. S. Kuczyńska, pow. ihumeński, ob. Kuczynka, Dziedzic domin. Starzyca Adam Rewieński założył tu w latach ostatnich młyn parowy. 31. S. Kupicka, wś w pobliżu Niemna, nad rzką Wołownią, pow. nowogródzki, w gm. Lubcz, ma 16 osad pełnonadziałowych; grunta lekkie, łąki obfite, miejscowość od południa nieco falista i bezleśna, od północy nizinna; lud zajmuje się oprócz rolnictwa flisactwem. 32. S. Lisiec, wś nieopodal rozlewów jeziornych Prypeci, pow. rzeczycki, w 2 okr, pol. jurewickim, gm. Dernowicze, ma 16 osad; ob. Lisiec. 33. S. Łagierna, osady w liczbie 56 nad bez. dopł. Berezyny, pow. bobrujski, w obrębie mta Bobrujska, w stronie południowej twierdzy, przy forcie Berezyńskim. 34. S. Mała, własność ziemska, pow. mozyrski, od 1860 r. własność Piotrowiczów, ma 7 włók i 3 mr. 35. S. Michałowska, pow. mozyrski, ob. Skryhałowska Słoboda. 36. S. Mi chałowska al. Pieczyszcze, pow. rzeczycki, ob. Michałówka. 37. SNadtaczejowska, pow. rzeczycki, ob. Nadtaczejówka. 38. S. Nie miecka, kolonia nad rz. Bóbr, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wielatycze, kilka osad; nadrzeczne łąki obfite, gleba lekka. 39. S. Nowa, pow. borysowski, mozyrski, oszmiański, trocki, ob. Nowa Słobo Słoboda Słoboda Słoboda da. 40. S. Nowa, wś włośc. pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wołkołata, o 1 3 w. od gminy a 75 w. od Wilejki, ma 4 dm. i 27 mk. kat. w 1864 r. 14 dusz rewiz. . 41. SNowa, wioska w pow. rzeżyckim, graniczyła z wsią Kownata, ukazem senatu z 1862 r. otrzymała nazwę mka Kownata ob. t. IV, 520. 42. S. Pacow ska, pow. bobrujski, ob. Pacowska Słoboda, 43 S. Parchimowicka, pow. bobrujski, niegdyś królewszczyzna, ob. Parchimowicka Słoboda. 44. S. Pereszewska, pow. ihumeński, ob. Pereszewska Słoboda. 45. S. Płebańska, pow. nowogródzki, ob. Skarczewo, 46. S. Po horelska, pow. rzeczycki, ob. Pohoreła Słoboda. 47. S. Riazańska, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 38 w. od Poniewieża. 48. S. Ro wieńska, pow. rzeczycki, ob. Rowieńska Słoboda, 49. S, Skryhałowska, pow. mozyrski, ob. Skryhałowska Słoboda. 50. S. Siniawska, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. , pol. , gm. Derewno, okr. wiejski S. Siniawska, o 28 w. od gminy, 170 dusz rewiz. ; w 1864 r. własność Chądzyńskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. Siniawska i Antonowo, w ogóle 203 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. 51. S. Suporo sna, wś, tamże, okr. wiejski S. Suporosna, o 6 w. od gminy, 113 dusz rewiz. ; własność hr. Czapskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. Suporosna, Brzuchacze, Dutki, Rugajec, Staryna i Szumienowszczyzna, w ogóle 257 dusz rewiz. włośc. uwłaszcz. i 161 b. włościan skarbowych. 52. S. Tatarska, przedmieście mka Smiłowicz, w pow. ihumeńskim ob. Smiłowicze, ma 22 osady tatarskie. Pracowity ten lud, od czasów bodaj Witoldowych tu osiedlony, zajmuje się ogrodnictwem i garbarstwem. Tatarzy mają swój meczet i duchownego, a za miasteczkiem o wiorstę, przy gośc. wiodącym do Dukory, obszerny cmentarz, sosniną wiekową zarosły, porządnie utrzymany. S. Tatarską od właściwych Smiłowicz oddziela rzeka Wołma, tak że Słoboda leży na praw. brzegu rzeki, a Smiłowicze na przeciwnym. 53. S. Tryszko wa al. Ihnatówka, pow. ihumeński, ob, Ignatówka, 54. S. Wierchnia al. Wierehowa, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brachinskim, gm. i par. praw. Sawicze, ma 12 osad; miejscowość bardzo nizinna, grunta lekkie. 55, S. Wiktorowa, wś nad Debrycą, lewym dopływem Oły, pow. bobrujski, gm. Kaczorycze, 14 osad; grunta piaszczyste. . 56. S. Za halska, wś rząd. w pobliżu rz. Wić, pow. rzeczycki, przy gośc. mozyrskoczernihowskim, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Chojniki, ma 8 osad; należała kiedyś do dóbr stołowych Zahale. Miejscowość bardzo nizinna, skanalizowana niedawno przoz rzekę Wić ku Prypcci; w okolicy piękne lasy dębowe, łąk wielka obfitość, grunta bardzo urodzajne. 57. S. Żucińska, wś włośc, na rz. Januszewką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Gruzdowo, o 68 w. od Wilejki, przy b. drodze pocztowej po łockiej, 9 dm. , 70 mk. 48 praw. i 22 katol. . 58. S. Żydowska, przedm, mta Kowna ob. t. IV, 522. 59 S. Żydawska, kol. żydowska, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. dobryckim, gm. Turki, ma 22 osad; grunta piaszczyste. Zało żona dla żydów rolników około 1844 r, 60. S. Żydowska, kolonia rolnicza żydowska, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Brodziec, o 4 w. od Jakszyc; grunta lek kie. A. Jel. J. Krz, Słoboda 1. przedm. Szarogrodu, nad rz. Muraszką, dopł. Murachwy, ma 171 osad. 2. S. , część wsi Mironówki, pow. kaniowski. 3. S. Cesarska, pow. czerkaski, ob. . Cesarska Słoboda, 4. S. Kucharska al. Rudnia, pow. radomyski, ob. Kuchary 1. 5. S. Ladzka, pow. lipowiecki, ob. Ladzka Słoboda. 6. S. Motowi dłowska, ob. Motowidłówka t. VI, 748. Zachodnia część Motowidłówki, oddzielona polem i stanowiąca własnośc pułk. Bohusza. 7. S. Pili pońska al. Pilipówka, przedm. Korsunia, ob. Pilpońska Słoboda, 8. S. Płoska, płn. zach. częśó Kijowa, ob. Płoska 4. . 9. S. Pokrowska, wś nad rz. Wereśnią, pow. radomyski, w 4 okr. poL, gm. Kresiatycze, o 87 w. od Radomyśla, ma 471 mk. starowierów. Starowierzy osiedlili się około 1812 r. we wsi Zaleszany al. Zaliszany i założyli oddzielną słobodę, zwaną Pokrowską, wydzierżawiwszy grunta od właściciela, W pobliżu wsi, w lesie dworskim, założyli oni monaster żeński p. w. św. Jerzego. 10. S. Stawecka, pow. radomyski, ob. Stawecka Słoboda, Słoboda 1 al. Skopyrszczak, tartak koło Seneczowa, na obsz. dwor. Wełdzirza, w pow. dolińskim. 2. S. , przedmieście Tyśmienicy, pow. tłumacki. 3. S. , część Krowinki, pow. trembowelski. 4 S. al. Swoboda, grupa domów w Turce. 5. S, ob. Swoboda, 6. S. Bolechowska, wś, pow. doliński, 10 klm. na pln. od Doliny, 14 klm. od Bolechowa sąd pow. , st. kol. , pocz. i tel. . Na płn. leży Trościaniec, na wschód Rachin, na płd. Słoboda Dolińska, na zach. Sołuków i Jakubów, Wś leży w dorzeczu Dniestru. Przez wschod. część płynie Turzanka, dopływ Sukiela. Przybywa ze Słobody Dolińskiej a dąży do Trościańca. Wzdłuż granicy zach. płynie lewy dopł. Turzanki, pot. Trościańczyk. Zach. część obszaru lesista. Wznies. sięga na płd. zach. do 422 mt. , na płn. wschód w dolinie Turzanki do 367 mt. Własn. więk. rządowa ma lasu 915 mr. ; wł. mn. roli or. 279, łąk i ogr. 581, past. 299, lasu 3 mr. Wr. 1880 było 70 dm. , 428 mk w gm. 416 gr. kat. 5 12 izr. , wszyscy Rusini. Par. rz. kat. w Bolechowie, gr. katol. w miejscu, dek. bolechowski. Do parafii należą Łużki i Lipa. We wsi jest cerkiew; tartak wodny o jednym gatrze, jednej pile zwyczajnej i jednej cyrkularnej, spotrzebujący rocznie 120 mt. sześc, drzewa świerkowego i jodłowego a produkujący 70 mt. sześc. , desek. 7. S. Dolińska al. Leśna, wś, pow. doliński, o 9 klm. na płn. od Doliny sąd pow. , st. kol. , urz. pocz. i tel. . Na płn. leży Słoboda Bolechowska, na wschód i płd. Rachiń, na zach. Dolina i Sołuków. Wschod, część wsi przepływa Turzanka, dopł. Sukiela. Zabudowania wiejskie leżą w jej dolinie. Zach. część obszaru lesista. Najwyższe wznies. na płd. zach. 442 mt. . Własn. więk. rządowa ma łąk i ogr. 2, lasu 445 mr. ; wł. mn. roli or. 388, łąk i ogr. 380, past. 745 mr. W r. 1880 było 115 dm. , 544 mk. w gm. 496 gr. kat. , 16 rz. kat. , 32 izrael. ; 508 Rusinów, 4 Polaków, 32 Niemców. Par. rz. kat. w Dolinie, gr. kat. w Trościańcu. We wsi jest cerkiew. S. Leśna wchodziła w XVIII w. w skład dóbr Rachiń Dzieduszyckich i posiadała warzelnią soli, , która była czynną do 1820 r. 8. S. Dubeńska, grupa domów w Dubie, w pow. dolińskim. 9. S. Niebyłowska, wś, pow. kałuski, 36 klm. na płd. zach. od Kałusza, 7 klm. na płn. wschód od urz. pocz. w Perehińsku. Na płn. i na płn. wsch. Krasna, na płd. wsch. leży Majdan, na płd. Przysłup i Śliwki, na zach. Niebyłów. Środkiem wsi płynie pot. Czerlany, dopł. Łomnicy, od płd. ze Śliwek. W dolinie potoku leżą zabudowania. Wsch. część obszaru lesista. Co do obszaru i ludności por. Niebyłów. Par. rz. kat. w Kałuszu, gr. kat. w Niebyłowie. 10 S. al. Słobódka Równiańska, wś, pow. kałuski, 22 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Kałuszu, 8 klm. na płd. wsch. od urz. pocz. w Rożniatowie. Na płn. leży Równia, na wschód Łdziany, na płd. Olchówka, na zach. Reszniate obie w pow. dolińskim. Przez wieś płynie rzka Łomnica, podzielona na liczne ramiona. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie między Łomnicą a Młynówką, nad którą stoi młyn równiański. Co do obszaru ob. Równia, z którą S. tworzy jedną gminę. W r. 1880 było 46 dm. , 247 mk. w gm. , 1 dm. , 3 mk, na obsz. dwor. , 242 gr. katol, 8 izrael. , wszyscy Rusini. Par. rz. kat. w Rożniatowie, gr. katol. w Równi. We wsi jest cerkiew. 11. S. Trojańska, grupa domów w Olszaniku, pow. samborski. 12. S. , wś, pow. brzeżański, o 8 klm. na wschód od urz. poczt. w Kozowie, o 24 klm. od Brzeżan. Granice wschód Rosochowaciec, płd. Uwsie, zach. Kozowa i Wiktorówka, płn. Teofilpólka, Płotycza i Denysów. Wieś leży Słownik Geograficzny T, X. Zeszyt 119. wśród rozległych stepów podolskich; obszar dwor. 2528 mr. , włośc. 2558 mr. W 1870 r. 1334 mk. ; w 1880 r. w gm. 1628, na obsz. dwor. 34; rz. kat. 68, par. Kozowa, gr. katol. paraf. w miejscu, dek. Trembowla. Dusz gr. kat. 1544. Szkoła etatowa o 1 naucz. , kasa poz. gm. z kapit. 1823 złr. , gorzelnia, młyn wodny na potoku dopł. Strypy. Dobra te były własnością Cikowskich, którzy jeszcze posiadali Złotniki nad Strypą i Brzuchowice z kilku wioskami koło Przemyślan. Po wygaśnięciu rodziny Cikowskich majątek przeszedł do rąk Niemca Leona Thoma, właściciela młyna parowego we Lwowie. Dawnymi czasy Słoboda, Kozowa, Uwsie, Kalne, Telacze, Szczepanów, Bożyków, Litwinów, Wołoszczyzna, Krzywe, Litiatyn, stanowiły klucz kozowski, należący do Potockich. Klucz ten przy podziale majątku między synami wwdy poznańskiego Józefem na Stanisławowie, Tyśmienicy, ks. zbaraskiem, leżajskiem i t d. starostą a Piotrem śniatyńskim i t. d. starostą oraz Franciszkiem i Wincentym Potockimi przypadł na własność Józefowi Potockiemu. Przedtem klucz ten należał do ogromnego klucza podhajeckiego i był własnością hetmana w. k. Stanisława Rewery Potockiego. Pani z Potockich Muszyńska, ostatnia tego klucza właścicielka, będąc bezdzietną, rozdarowała już w bieżącym stuleciu pojedyńcze włości między domowników, a po śmierci resztę klucza rozprzedano częściowo. Ponieważ wszystkie lasy klucza leżały nad Złotą Lipą, w górach otaczających Bożyków, dla każdej z tych wsi wydzielono kawał lasu w Bożykowie i dotychczas te folwarki, leżące śród nieprzejrzanych okiem pól, mają swe części lasu w lasach bożykowskich. 13. S. al. Słobódka Bołszowiecka, wś, pow. rohatyński, o 2 klm. na płd. zach. od Bołszowca rz. kat. par. , urz. p. i tel. . Granice wschód Bołszowce, płd. Popławniki, zach. Demeszkowce, płn. Bouszów. W 1880 r. w gm. 468 mk. , na obsz. dwor. 32; rz. kat. 227, gr. kat. 330, par. Bouszów. Do 1814 r. była tu osobna parafia gr. kat. Cerkiew p. w. św. Mikołaja drewniana, wystawiona 1882 r. Włość ta wraz z Bołszowcem należy do spadkobierców ś. p, Kornela Krzeczunowicza. 14. S. al. Słobódka Bukaczowiecka, wś, pow. rohatyński, o 1 klm. na płd. zach. od Bukaczowiec, nad stawem bukaczowieckim. Granice wschód Bukaczowce, płd. Dniestr i wś Kozara, zach. płn. Poświerz, płn. staw bukaczowiecki. Par. gr. kat. i rz. kat. , urz. pocz. i tel. , st. kol. czerniowieckiej w Bukaczowcach. W 1880 r. 307 mk. ; rz. kat. 80, gr. kat. 224. Kasa pożycz. gm. z kapit. 320 złr. S. wraz z Bukaczowcami należy do Teodora i Luitgardy br. ChristianiKronwald. 51 Słoboda 15. S. Rungurska z Ropą, wś, pow. kołomyjski, odl. 22, 5 klm. na płd. zach. od Kołomyi par. rz. katol. . Odnoga drogi żel. łączy S. z Kołomyją od 1886 r. , Wieś sama rozrzucona nad licznymi potokami górskimi, z których ważniejsze Ropienny i Słobódka. Potoki te łączą się na płn. wschód od wsi i tworzą potok Łuczka. Granice wschód. Kluczów Wielki, płd. Berezów Wyżny i Berezów Bania, zach. Osław Czarny, płn. zach. Potok Czarny, płn. wschód Rungury. Obszar dwor. 2059 mr. , w tem 1635 mr. lasu, włośc. 1352 mr. W 1870 r. 703 mk. ; w 1880 r. w gm. 874; rz. kat. par. Kołomyja, gr. kat. 842, cerkiew Narodzenia N. P. Maryi, wystawiona 1865 r. Posiadłość dworska należała dawniej do ststwa kołomyjskiego, którego starostami przez długi czas byli Potoccy. Obecnie należy do dóbr rządowych. Wieś ta w ostatnich czasach stała się głównym ogniskiem przemysłu naftowego w Galicyi. Pierwszy szyb naftowy w Słobodzie Rungurskiej, t. zw. skarbowy, powstał w r. 1771. Pogłębiono tu wówczas szyb na 12 sążni celem otrzymania solanki, a zamiast tego okazała się ropa. Około r. 1865 założono kilka szybów kopanych rękami a cembrowanych w kształcie studni. Wydobywano z nich cebrami i wiadrami przy pomocy ręcznej windy, naprzód ziemię i kamień a potem ropę. Przedsiębiorstwa te nie mogły się rozwinąć dla braku kapitałów i fachowych kierowników. W r. 1879 powstał szyb Jadwigi, pierwszy wiercony ręcznym świdrem; w r. 1880 zaczęto używać maszyny parowej do wiercenia w przedsiębiorstwie Torosiewicza ale wydajność kopalni nie pokrywała wkładów. Rozkwit eksploatacyi poczyna się od 1880 r. gdy do spółki z Wolfarthem wszedł Stanisław Szczepanowski i objął zarząd jego kopalni. Przy pomocy maszyny parowej i poprawnych instrumentów wiertniczych, dobył Szczepankowski już d. 2 lutego 1881 r. w szybie Wanda tak znaczną ilość ropy, iż w pierwszych tygodniach nie można było nastarczyć beczek. Ten przedsiębiorczy i fachowo uzdolniony kierownik, przy pomocy własnych i obcych kapitałów zaczął zakładać szyby naftowe na wielką skalę i wprowadził nowe sposoby wiercenia i pompowania, stosowane w Ameryce. Jednocześnie założył destylarnię nafty w Peczeniżynie i utorował zarazem nafcie surowej i destylowanej zbyt zagraniczny. Przedtem małą ilość wydobytego produktu surowego destylowano w zwykłych kotłach i sprzedawano naftę częściowo w okolicznych i dalszych miasteczkach. W ostatnich latach Słoboda Rungurska, Peczeniżyn i Kołomyja stały się ogniskiem przemysłu i handlu naftą. Jako kopalnia surowej nafty zajmuje Słoboda Rungurska obecnie jedno z pierwszych miejsc w Eu ropie, a destylarnia w Peczeniżynie jest trze cią z rzędu. Obszar kopalni zajmuje stoki podgórskie nad potokiem Ropiennym, w prze strzeni mniej więcej 160 morgów, nie wlicza jąc w to przyległych lasów kameralnych, li czących parę tysięcy morgów, a oddanych do eksploatacyi Szczepanowskiemu i spółce. Na przestrzeni 160 morgów wraz z krawędzią la su kameralnego istnieje przeszło 150 szybów, częścią zaniechanych, częścią rozpoczętych lub dopiero wierconych. Głębokość szybów sięga od kilku aż do 380 mt. Szyby są zabu dowane i przedstawiają się jak drewniane wieże do 9 mt. wysokie, otwory zaś idąc w głąb ziemi, zwężają się stopniowo od szero kości 18 do 24 cali do 2 1 2 cala. By zapobiedz zasypywaniu się otworów, wprowadzają do każdego szybu rury z lanego żelaza. W ko palniach jest w ruchu przeszło 70 maszyn pa rowych, pracuje zaś przeszło 700 stałych ro botników, jakoto wiertaczy, palaczy, kowali, maszynistów i pomocników. Nadto kopalnie zatrudniają wielką ilość dziennych robotni ków. Obok przedsiębiorstw kopalnianych istnieją przedsiębiorstwa wiertnicze, jako sa moistne, między nimi jedno kanadyjskie a jedno francuzkie. Produkcya ropy surowej wynosiła w 1881 roku 30, 000 baryłek, w 1882 roku 50, 000 baryłek, w 1883 roku 120, 000, w 1884 roku 140, 000, a w r. 1885 doszła do 200, 000 baryłek baryłka obejmuje 1 1 2 cen tnara metr. . W kopalni oprócz budynków na kuźnie i warsztaty, jest około 70 domów mie szkalnych, częścią drewnianych, częścią mu rowanych, urząd pocztowy, posterunek żan darmeryi, kasa oszczędności, kasa bracka dla robotników, szpital na kilka łóżek, rzeźnik, kilka sklepów. W r. 1886 połączono Słobodę z Kołomyją za pomocą kolei żelaznej. Wzwiązku z kopalniami pozostają mnożące się de stylarnie nafty, których w powiecie kołomyj skim jest 7 jedna w Peczeniżynie, 2 w Koło myi, jedna w Rungurach a 3 w Sopowie i Wierbiążu Niżnym, koło Kołomyi. Destylar nia peczeniżyńska, własnośc Szczepanowskiego i spółki, jest największą i może dziennie przerobić 300 baryłek ropy. Zajmuje prze strzeni około 18 mr. ; jest urządzona na spo sób amerykański. Obok destylarni. zaczyna się rozwijać wyrób świec parafinowych. Geologiczne szczegóły odnoszące się do Słobody Rungurskiej podają prace Sto sunki geologiczne kopalni oleju skalnego w Sł. R. , skreślił dr. W. Szajnocha Kosmos. Lwów, 1881, t. VI, str. 206 i Strefa naftowa Sł. R. w artykule Stu dya geologiczne we wschodnich Karpatach napisał R. Zubeir Kosmos, Lwów, 1882, t VII, str. 183. B. R. Lu. Dz, Słoboda Słobodiaki, grupa domów w Niemirowie, pow. Rawa Ruska. Słobódka 1. pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 20 w. , ma 20 dm. , 171 mk. 2. S. , pow. suwalski, ob. Moskiewszczyzna, 3. S, wś, pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 12 w. , ma 11 dm. , 104 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 22 mk. 4. S. Sołdacka, pow. makowski, gm. Smrock, par. Szelków. Słobódka al. Kantunia, rzeczka w pow. oszmiańskim, przepływa pod wsią Giejstuny. Słobódka 1 wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Raduń, okr. wiejski Pelasa, o 7 w. od gminy, 36 w. od Lidy a 29 w. od Wasiliszek, ma 8 dm. , 53 mk. katol. podług spisu z 1864 r. 14 dusz rewiz. ; własność Zedlerów. 2. S. , okolica szlach. , tamże, 7 dusz rewiz, jednodworców. 3. S. , wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Graużyszki, okr. wiejski Klewica, o 5 w. od gminy. Posiada st. dr. żol. lipaworomeńskiej, na przestrzeni WilnoMińsk, pomiędzy st. Kiena o 15 w. a Soły o 14 w. , o 43 w. od Wilna, 34 od st. Wilejki a 139 w. od Mińska. W 1864 r. w części należącej do dóbr Romanowszczyzna Korsaków 2 dusze, w części do dóbr Jurkiszki Buszyńskich 12 dusz, w części zaś do dóbr skarbowych Traby 3 dusze rewiz. Podług spisu z. 1866 r. okolica różnych właśc, o 15 w. od Oszmiany, ma 7 dm. , 84 mk. katol. W późniejszych źródłach wykazana jako mko, odl. o 43 w. od Wilna, mające 186 mk. i kapl. katol. par. Soły; własność w 1882 r. gen. Bellendorfa. Poprzednio był tu kościół paraf. katol. , od którego zależały kaplice w Proniunach, Gudogajach i na cmentarzu paraf. Dawniej przy kościele był klasztor karmelitów, drewniany, wzniesiony w 1710 r. 4. S. , wś włośc. i fol. skarbowy, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Hermaniszki, o 9 w. od gminy, 95 dusz rewiz. 5. S. , zaśc. szl. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 11 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. katol. 6. S. , dawna nazwa mka Konstantynów ob. , w pow. święciańskim. 7. S. , wś, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Żośle, okr. wiejski Iłgokiemie, o 6 w. od gminy a 40 w. od Trok, ma 9 dm. , 99 mk. katol, i 4 żydów w 1864 r. 29 dusz rewiz, ; należy do dóbr Kościuszyszki, dawniej Zalewskich, następnie Kołogrywowych. 8. S. , zaśc, tamże, okr. wiejski Griłuty, o 8 w. od gminy, należy do dóbr Gabryelowo Matusiewiczów. 9. S. , zaśc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, należy do dóbr Kowale. 10. S. , wś, pow. trocki, w 4. okr. pol. , gm. Aleksandrowo dawniej Oława, okr. wiejski Szwabiszki, o 1 w. od gminy a 67 w. od Trok, ma 12 dm. , 123 mk. katol. w 1864 r. 46 dusz rewiz. ; należała do dóbr Kuciszki Małachowców. 11. S. , wś i dobra, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Radoszkowicze, okr. wiejski Bachmetówka, o 8 w. od gminy a 58 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Wilna do Mińska. Folw. ma 1 dm. , 3 mk. , wś zaś 6 dm. , 41 mk. prawosł. w 1864 r. 25 dusz rewiz. ; własność Zauścińskich. 12. S. , zaśc. nad rz. Wiliją, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Lebiodziewo, o 10 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Wilna do Mińska, ma 4 dm. , 36 mk. podług spisu z 1864 r. 8 dusz rewiz. ; należał do dóbr Lebiedziewo, Cywińskich. Była tu przystań na Wilii. 13. S. , fol. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krzywicze, okr. wiejski Słobódka, o 47 w. od Wilejki, ma 1 dm, 14 mk. ; w 1864 r. własność Bohdanowiczów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Korzeniszczyce, Niewiary i Parotki, w ogóle 80 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. 14. S. , fol. szl. nad potok. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 28 w. od Wilna, 1 dm. , 20 mk. 15. S. , karczma nad jez. Pooldynie, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 57 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk, katol. 16. S. , dwa zaśc. nad potokiem, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany, okr, wiejski Kuliszki, o 9 i 10 w. od gminy, 3 i 11 dusz rewiz. ; w 1864 r. należały do dóbr Trokieniki Szyszków. W spisie z 1866 r. wykazany jako zaśc. , odl. o 50 w. od Wilna, mający 14 dm. , 131 mk. 3 praw. , 113 katol. i 15 żydów. Był tu dawniej kośc. katol. 17. S, wś szl. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 41 w. od Wilna, 7 dm. , 46 mk. 29 katol. , 7 żydów. 18. S. , wś rząd. , pow. wileński, w 4 okr. pol, o 22 w. od Wilna, 11 dm. , 115 mk. 7 prawosł. , 102 katol. , 15 żydów. 19. S. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 6 okr. poL, o 5 w. od Wilna, 4 dm. , 44 mk. katol. 20. S. , wś nad rz. Sinią, dopł. Swisłoczy, pow. bobrujski, w gm. Zamosze, o 4 w. od st. dr. źel. lipaworomeńskiej Osipowicze, ma 12 osad; grunta lekkie. Należała do domin. Protasewicze ks. Radziwiłłów, obecnie ks. Hohenlohe. 21. S. , wś w pobliżu rz. Doszczanki. pow. bobrujski, o 1 1 2 w. od szosy brzeskobobrujskiej, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. NoweDorohi, ma 18 osad; grunta lekkie. Należała do dóbr poradziwiłłowskich ks. Wittgensteina. 22. S. , folw. , pow. bobrujski, od 1846 r. własność Kiełczewskich, 740 dzies. 23. S. , folw. , pow. bobrujski, własność Łappów, 550 dziesiat. 24. , S. , wś i fol. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Laskowicze, przy drożynie z Chołopienicz do Choromców. Wś ma 4 osady. 25. S. , wś nad rz. Brożą, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Broża, ma 14 osad; grunta lekkie, łąk dostatek. 26. S. , wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Czernin, o 2 w. od fol. KaczajBołoto, ma Słobodiaki Słobodiaki Słobódka Słobódka 10 osad; grunta piaszczyste. 27. S. wś nad rz. Dworzanką, pow. bobrujski, przy szosie bobrujskorohaczewskiej, oliw. od Bobrujska, w 1 okr. pol. dobryckim, gm. Bortniki, ma 25 osad; grunta piaszczyste. Niegdyś należała do ststwa bobrujskiego. 28. S al. Zarzecze ws nad rz. Olsą, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm, i par. praw. Bacewicze, 12 osad; grunta lekkie, urodzajne, łąki wyborne. 29. S. pow. bobrujski, ob. Podwietka. 30. S. Noioa, pow. borysowski, ob. Nowa Słoboda, 31. S. j własność ziemska, pow. borysowski, od 1819 r. należy do Szymkowskich, ma około SVa włók. 32. S. , dobra, pow. borysowski, w 2 okr. pol. i par. kat. Łohojsk, dość dawne dziedzictwo hr. Tyszkiewiczów. Za poddaństwa do dominium należało 2 folw. , 4 wsi i 232 włościan płci męz. ; obecnie około 31 włók. 33. S. j dobra nad rzką Rową Rawą, pow. borysowski, w 2 okr. poL i par. kat. Łohojsk, gm. Hlewin, dość dawne dziedzictwo Wańkowiczów h. Lis. Za poddaństwa do domin, należało 2 folw. , 5 wsi i 237 włościan płci męz. ; obecnie dobra mają 11406 dzies. , po większej części w lasach sosnowych, nie wyniszczony eh, poprzeplatanych błotami. Młyny i propinacye; grunta lekkie, łąk obfitość; smolarnie i terpentyniarnie w puszczach. o 5 w. od folw. znajdują się obfite kopalnie wapna. 34. S. , wś nad bezim, prawobocz. dopł. Moży, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. i par. praw. Uchwały, ma 31 osad pełnonadziałowych; grunta piaszczyste. 35. S. , wś nad rz. Łużą, dopł. Rowy, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hlewin, ma 20 osad; miejscowość poleska, grunta lekkie, łąk błotnych dużo. 36. S. , fol. , pow. borysowski, własność Wołodkowiczów, mających fundum w Sołomereczu pow. miński, 456 dzies, ziemi dworskiej. 37. S. , wś i fol. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Dokszyce; wś ma 5 osad, folw. 5 4 włóki; dawna własność Bujnickich. Za poddaństwa było tu 18 włościan płci męz. Miejscowość mocno wzgórzysta. 38. S. , zaśc. nad rzką Młynek, lew. dopł. Talki, pow. ihumeński, w 4 okr. puchowickim, o 4 w. na płd. zachód od mka Łapicz, ma 4 osady; grunta lekkie. 39. S. j wś, pow. ihumeński, na lew. brzegu Berezyny, naprzeciw mka Berezyny, w 3 okr. pol. berezyńskim, gra. Pohost, ma 16 osad, cerkiewkę; grunta lekkie, łąki i rybołówstwo obfite. 40. S. j dwie pobliskie wsi, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, o 1 milę na płn. wsch. od mka Puchowicz; jedna z nich ma 5 osad, druga zaś 3 osady; okolica leśna, grunta lekkie. 41. S. 5 zaśc. nad rzką Czerniawką, lewym dopł. Oczyży, pow. ihumeński, w 4 okr. poL i gm. Puchowicze, ma 3 osady; grunta lekkie. 42. S. osada, pow. ihumeński, własność włościanina Zmicierowskiego, ma około 6 włók. 43. S. 9 wś, pow. ihumeński, gm. i par. praw. Hrebionka, pomiędzy Hrebionka i Czernowa Rudnią, ma 9 osad; grunta lekkoszczerkowe, urodzajne. 44. S. wś nad bezimien. dopł. Wołmy i niedaleko kotliny tej ostatniej, pow. ihumeński, w 2 okr. poL śmiłowickim, gm. Klinek, 13 osad; grunta lekkie. 45. S. 9 wś poduchowna, pow. ihumeński, w 2 okr. poL i gm. Smiłowicze, w pobliżu mka Lady, ma 6 osad; grunta lekkie, lasu mało. 46. S. jj wś, pow. ihumeński, gm. Jurewicze, o Yi w. od gośc. z Ihumenia do Iwanowska, ma 4 osady; grunta lekkie. Wchodziła niegdyś w skład dóbr baksztańskich, własności biskupów wileńskich. 47. S. , wś, pow. ihumeński, w 4 okr. poL puchowickim, gm. Pohorełe, ma 5 osad. 48. S. al. Dubrawa wś nad bezim. dopł. Olsy, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Douhoje, przy drożynie ze wsi Zakucie do Stojałowa, ma 9 osad; lud w stanie pierwotnym, wyrabia rohoże, płozy do sań, duhy do wozów; trudni się pszczelnictwem w puszczach. 49. S, fol. , pow. ihumeński, należy do dóbr Kuchcice ob. 50. S. 9 mko nad bezim. dopL Usy, pow. miński, w 3 okr. poL kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, ma 18 osad. Cerkiewka, młyn na rozlewie. Miejscowość falista, dość leśna, grunta szczerkowe, dość urodzajne. Mieszkaiicy, w części żydzi, trudnią się drobnym handiem i uprawą warzyw. Po reformie włościańskiej był tu czas jakiś zarząd osobnej gminy słobodzkiej, obecnie zniesionej i wcielonej do ościennych. 5L S. j wś nad bezim dopł. Isłoczy, pow. miński, gm. Raków, pomiędzy wsiami Pereżyry, Wyhonicze i Duszków, ma 6 osad; grunta szczerkowonamułowe. Należała do domin. Duszków. 52. S. własność ziemska, pow. miński, od 1843 r. Rosińskich, ma 3 włóki i 3 mr. 53. S. j folw. , pow. miński, w 2 okr. poL i par. kat. Raków, od dominium Duszków oddzielony, ma około 3V4 włóki; grunta szczerkowe. Własność Rempelów. 54. S. 9 dwie niewielkie oöady, pow. miński, od 1830 r. własność Obryckich, każda ma po 3V9 włóki. 55. S. , osada, pow. miński, razem z osadą Szpakowszczyzna ma 27i włóki; należy do Korziuków. 56. S. ws, pow. miński, w gm. Siennica, o 2 w. na płn. od Trościeńca a 12 w. od MińsJka, ma 3 osady; miejscowość leśna, grunta lekko szczerkowe. 57. S. j wś, pow. miński, w 1 okr. poL mińskim, pomiędzy wsiami Siennica i Wołczkiewicze, w pobliżu linii dr. źel. moskiew. brze skiej, prawie na pół drogi pomiędzy st. Mińsk i Fanipol, 11 osad; grunta szczerkowogliniaste. 58. S. 9 dwie wioski u źródeł rz. Wiaczy, pow. miński, gm. Białorucz, 6 osad peł Słobódka Słobódk nonadziałowych; grunta faliste, szczerkowogliniaste. 59. S 9 wś nad rz. Uborćj pow. mozyrski, w 3 okr. poL turowskim, gm. Tonieź, przy drożynie ze wsi Małaszewicze do Rudni i Borowej, ma 7 osad pełnonadziało wy eh. 60. S. f wś nad rz. Ptycz, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Kopatkiewicze, ma 21 osad; grunta lekkie namułowe, w kulturze, łąk obfitość; lud rolniczy i flisaczy. Miejscowość skanalizowano w ostatnich czasach. 61. S. wś nad bezim, prawobocz. dopł. Ptycza, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Kopatkiewicze, ma 25 osad pełnonadziałowych; łąki wyborne, grunta lekkie, namułowe. 62. S. osada nad rz. Ptyczem, pow. mozyrski, gm. Łuczyce, przy folw. t. n. ; miejscowość poleska, łąk obiitość; należała do domin. Łuczyce, Jeleńskich. 63. S. 9 wś w pobliżu Niemna, pow. nowogródzki, w 4 okr. poL i gm. Mir, ma 34 osad pełnonadziałowych; miejscowość faliöta, bezleśna, łąki nad Niemnem i pastwiska obfite. 64. S. j wś nad rzką Wołownia, pow. nowogródzki, gm. Horodeczna, w pobliżu Sulatycz, ma 7 osad pełnonadziałowych; miejscowość mocno wzgórzysta, bezleśna, grunta szczerkowogliniaste, urodzajne. 65. S, wś, pow. i nowogródzki, w 5 okr. pol. i gm. Snów, przy gośe, z Jaówieża do Snowia, ma 14 osad; grunta pszenne. 66; S. j wś, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hrozów, ma 10 osad; grunta urodzajne. 67. S. j fok radzlwilłowski, pow. słucki, do 1874 r. należał do ordynacyi kleckiej, następnie do ordynacyi nieświeskiej, ma około 36Y włók. 68. S. j fol. , pow, słucki, w 2 okr. poL i par. katol. Kłeck, w okolicy dóbr Sawejki; grunta szczerkowe, urodzajne, faliste. 69. S. , wś nad rz. Naczą, pow. słucki, w 2 okr. poL kleckim, gm. Siniawka o 2 w. , ma 15 osad pełnonadziałowych; gtuntę, szczerkowe, urodzajne, faliste, o 10 w. przechodzi trakt pocztowy nieświesko piński. 70. S. j uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. poL, gm. Ostrów, o 38 w. od Sokółki. 71. S. , wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. poL, gm. Tarnopol, o 56 w. od Wołkowyj ska. 72. S. 9 fol. dóbr Medeksze, pow. ko1 wieńskL 73. S. al. Bychówka, mko nad jez. Pociecha, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. poL, o 75 w. od Nowoaleksandrowska, 27 dm. , 303 mk. , zarząd gminy, szkółka wiejska, kaj sa pożyczkowa. Gmina S. , należąca do 1 okr. pokojowego do spraw włośc, składa się z 3 okr. wiejskich starostw, obejmuje 50 wsi, zamieszkałych przez 1832 włościan. Był tu kościół par. kat. p. w. Opatrzności Boskiej, wzniesiony w 1800 r. przez Stanisława i Stanisławę z Konczyców Mirskich. 74. S. zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 6 w. od Nowoaleksandrowska. 75. S. wś, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, o 25 w. od Poniewieża. 76. S. wś, tamże, o 38Vji w. od Poniewieża. 77. S. fol. , tamże, o 29 w. od Poniewieźa. 78. S. dwor, pow. szawel ski, gm. Skiemie, o 56 w. od Szawel. 79. S. wś, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 31 w od Szawel. 80 St wś nad rz. Świętą, pow. wiłkomierski, gm. Wojtkuny, o 6 w. od Wił komierza, w 1859 r. 20 dm. i 66 mk. ; prom na drodze do Giełwan. 81. S. fol. dóbr Gile, pow. sieński, własność Zdrojewskich. 82. S. 9 fol. dóbr Mieleszkiewicze, w pow. sieńskim. J. Krz, A. Jel. Słobódka 1. stacya dr. żel. kijowskoodeskiej, w pow. bałckim, pomiędzy st. Borszcze o 11 w. a Krute o 13 w. , o 25 w. od Birzuły a 161 w. od Żmerynki. 2. S. , częśó czyli t. zw. kąt mka Dziuńkowa, w pow. berdyczowskim. 3. S. Olsza isha, pow. humański, ob. Olszańska Słobódka, 4. S. Czernicka osada, pow. nowogradwołyński, gm. Chulsk, należy do dóbr chulskich, własność z Tyszkiewiczów Jabłonowskiej. Jest tu kaplica filialna katol. par. zwiahelskiej. 5. S. Serbowska, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Serby, ma 124 dusz włościan, 884 dz. ziemi włośc. Należała do dóbr zwiahelskich Lubomirskich, następnie do Uwarowych, obecnie własność Kozarewiczów. 6. S. , wś nad Jasieńcem, prawym dopływem Sławeczny, pow. owrucki. 7. S. j wś rząd. nad ruczajem Łuszczawicą, pow. radomyski, w 2 okr. poL, gm. Korostyszew, o 26 w. od Radomyśla a 10 w. na płd. od Wydyboru, w nizinie położona, ma 882 mk. Podług Pochilewicza wyd. z 1887 r. jest tu 950 mk. prawosŁ, 1 katol, i 57 żyd. Włościanie przy uwłaszczeniu otrzymali 1343 dzies, ziemi, z której płacą rocznie 1119 rs. 76 kop. Posiada cerkiew drewnianą p. w. św. Mikołaja, przeniesioną tu w 1790 r. ze Starosiela, pierwotnie jako filialna a od 1803 r. jako samoistna parafia; uposażona jest 42 dzies, ziemi. W okolicach wst znajduje się 16 bagnisk mszystych, o V2 laś uroczysko Urwichwost. Podług miejscowego podania w uroczysku tem był niegdyś gród zwany Ryżyn. W rumowiskach znajdowano różne sprzęty domowe, jak łyżki stołowe, widelce, talerze cynowe i miedziane, kubki miedziane, ostrze od kopii, kadzielnicę kościelną i krzyż miedziany z nieczytelnemi napisami. Znaleziono tu również narzędzia rolnicze, nieużywane dziś w okolicy, oraz fundamenty jakiegoś budynku. W uroczysku tem mieści się obecnie cmentarz grzebalny. S. osadzoną została w początku zeszłego wieku włościanami ze wsi Starosielce i Minejki, z któremi miała wspólo ch właścicieli. Przy końcu zeszłego wieku przeszła do Chaleckich, po 1831 r. rządowa. Z obszaru pozostałego po wydzie Słobódka Stobódk leniu włościanom, w 1860 r. rząd nadał urzęd1 nikowi Rawskiemu 257 dzies, ziemi użytko wej, 76 lasów i 20 nieużytków, z opłatą po 105 rs. w ciągu 20 lat; Rawski w 1879 r. od stąpił prawa swoje Sebastyanowi Moszyń skiemu. Nadto zarząd dóbr państwa gub. ki jowskiej urządził na pozostałej części kolonię żydowską Słobodzka kolonia. J. Krz, Stobódka, nazwa wielu wsi w gub. podolskiej. Zamieszczamy tu ważniejsze, odsyłając po szczegóły do opisów pomieszczonych pod drugą ich nazwą 1. S Balińsha, 2. S. Buszańsha ob. Busza, 3. S, Chodacka, ob, ChodahL 4. S. Czerniatyńsha pow. lityński, ma 74 osad. 5. S. Daszhowiecha, 6. S Dziunisha pow. winnicki, gm. Józwin, nad rz. Wisznią, która tworzy tu staw, ma 20 osad. 7. S. Dżugastroiusha urzędowa nazwa wsi Leonówki. 8. S. Ghszhovnecha. 9 S. Gorezyczańsha, 10. S. , pow. kamieniecki, ob. JElelenówJca, 11. S. Ilulowsha, 12. S. Jackowicha ob. Jackoioce i Huta Czarna. 13. S. JaJiorlycka. 14. S. Janowska pow. lityński, pod Janowem, ma 62 osad, 604 mk. , 171 dz. ziemi; ob. Janoto. 15. S. Javowa por. Huta Morozowska. 16. S. Jaryszotoska, 17. S. JoUuszkoivska, 18. S. Kadyjowiecka. 19. S Kalniańska. 20. S. Kaziemia. 21. S. Komarowiecka ob. Komarówce i Eomarowiecka Slohódka. 22. Krzykliniecka, ob. odwrotnie i Iloice Pole. 23. S. Kucka, ob. Kucza. 24. S. Kulczyjowiecka. 25. S. Kustowiecka ob. Kustowce. 26. S. Malejowiecka ob. Malejowce. 27. S Mattviejkowiecka, ob. odwrotnie i Matwijków. 28. S. Meżyrowska, ob. Meżyrów. 29. S. Michalkowiecka, 30. S. Miedziakoioska. l, S. Morafska. 32. S. lukszańska, ob. Mukszą. 33. S. Noskowiecka. 34. S. Olclirymowiecka. 35. S. Oleksteniecka. 36. S. OhopoUka. 37. S. Pietniczańska. 38. S. Podlesowiecka 39. S. Popieluska, ob. Popieluchy. 40. S. Posurogatska. 41. S. Potobzańska pow. winnicki, ob. Potok. 42. S. Eachnowska, ob. Eachimoka, 43. S. Rajgródzka ob. Rajgródek. 44. S. Raszkowce, ob. Raszkotvce. 45. S. Rychtecka. 46. S. Sewerynowiecka, ob. Jankułóto. 47. S. Skipczański ob. Skipcza. 48. S. Sprysoiüska. 49. S, iStanislawówkaj pow. bałcki, do wsi Niemirowce. 50. S. Szliszkowiecka. Br. M. Słobodka 1. al. Mała PFołczia, słoboda nad rz. Wołczią, pow. wołczański gub. charkowskiej, o 23 w. od Wołczańska, ma 129 dm. , 1098 mk. , cerkiew, owczarnię. 2. S. , mko nad rz. Chorolą, pow. mirhorodzki gub. połtawskiej, o 18 w. na płd. od Mirhorodu, przy dr. poczt. z Mirhorodu do Kremieńczuga, ma 156 dm. , 1124 mk. , cerkiew, 3 jarmarki, gorzelnię. 3. S. al. Juzktija Mała Juzkuja sioło nad stawem, pow. melitopolski gub. tauryckiej, o 71 w. od Melitopola, przy trakcie poczt. z Melitopola do Teodozyi, ma 804 dm. , 2024 mk. , cerkiew, st. poczt. Słobódka 1. rzeczka, powstaje w płd. wsch. części Krogulca, pow. husiatyński, nad granicą gm, Wasylkowiec; plynio dwiema strugami łączącemi się na obszarze Wasyl kowiec, u podnóża pagórka, Głęboką doliną zwanego 301 mt. , a przepłynąwszy stawek, przechodzi na obszar Sidorowa. Tu łączy się od lew. brzegu z pot. Suchodołem, nadpływa jącym od płn. , zwraca się na płd. i na grani cy Sidorowa z Zieloną wpada do Zbrucza od praw. brzegu. Długość biegu 17 klm. Przy ujściu Suchodołu do S. wznosi się strome wzgórze, na którem sterczą zwaliska zamku zbudowanego przez Marcina Kalinowskiego, hetm. w. kor. Ob. Sidorów. 2. S. , potok, powstaje w obr. Słobody Rungurskiej, pow. kołomyjski, ze zlewu potoków spływających z okolicznych wzgórzy najwyższe Kniażel, 769 mt. , płynie ku płn. wsch. i na granicy Słobody Rungurskiej z Rungurami łączy się od lew. brzegu z Kopiennym al. Małym Su chym, a od prawego z Berezówką, dając po czątek rzece Sopówce, zwanej też Łuczką. Ob. Sopóioka. Br. G. Słobódka 1. część Dawidkowiec, pow. czortkowski. 2. S. część Czarnokoniec Małych, pow. husiatyński. 3. S. koło Dołpotowa, wś, pow. kałuski, 12 klm. na płn. wschód od Kałusza, 5 klm. na płd. od sądu powiat, i urz. poczt. w Wojniłowie. Na płn. leży Wojniłów, na wschód Przewoziec, na płd. Babin, na płd. zach. Studzianka, na zach. Dołpotów. Wzdłuż granicy płd. zach. płynie pot. Babinka, a wzdłuż granicy płd. potok Berłowski, oba podążają ku Łomnicy. Obszar przeważnie lesisty. Przez wieś idzie gościniec kałuskowojniłowski. Własnośc więk. ma roii. or. 16, łąk i ogr. 2 past. 3, lasn 560 mr. ; wł. mn. roii or. 129, łąk i ogr. 173, past. 22, lasu 21 mr. W r. 1880 było 50 dm. , 272 mk. w gminie, 3 dm. , 12 mk. na obsz. dwor. , 265 gr. kat. , 13 obrz. rz. kat. , 6 izrael. ; 271 Rusinów i 13 Polaków. Par. rzym. i gr. kat. w Wojniłowie. We wsi jest cerkiew i kasa pożycz, gminna z kapit. 404 złr. 4. S. j część Bratkowiec, pow. stryjski. 5. S. , część Łokutków, pow. tłomacki. 6. S. , częśó Żurawna, pow. żydaczowski. 7. S. za Czarnym lasem, grupa domów w Czortkowie. 8. S. , ob. Słoboda. 9. S. j wś, pow. kossowski, odl. o 5 klm. na płn. od Kut, na zachod, brzegu Czeremoszu, na granicy Galicyi i Bukowiny. Granice wschod. Czeremosz, połudn. Kuty Stare, zachod. Czerniówka, półn. Kobaki. Obszar dwor. 1 mr. , włośc. 508 mr. Sąd pow. , urz. poczt. i tel. , łac. par. Kuty. W 1870 r. 544 mk. ; w 1880 r. w gm. 602, na obszarze dwor. 6; rz. kat. 19; gr. kat. par. Rybno. Dawniej Słobódka Słobodk Słobódka S. tworzyła odrębną parafię, ustanowioną na mocy aktu Ludwiki Potockiej, wydanego w Kutach 1760 r. W 1809 r. przyłączono ją do Rybna. Cerkiew drewniana p. w. Uśpienia N. P. M. , w ystawiona 1848 r. Metryki od 1784 r. Gr. kat. dusz 677. S. należy do dóbr rządowych. 10. S wś, pow. brzeźański, odl. 6 8 klm. od urz. poczt. w Kozłowie, 17 klm. od st. dr. żel. Karola Ludwika w Jeziernie. Par. rz. kat. Kozłów, gr. kat. Horodyszcze. Granice, wschod. Zabojki i Chodaczków, połud. Horodyszcze, zachod. Płotycza i Taurów, półn. Kozłów. Obszar dwor. 248 mr. , włośc. 1545 mr. W 1870 r. 786 mk. ; w 1880 r. w gm. 840. Dwor jest w Horodyszczu. Rz. kat. 232, gr. kat. 537; szkoła filialna. S. należy do klucza kozłowskiego, stanowiącego częśó dóbr stołowych rz. kat. arcyb, lwowskiego. 11. S. j pow. zaleszczycki, o 2 5 klm. od urz. poczt. w Koszyłowcach a o 14 klm. od Jazłowca. Granice wschod. Jagielnica, połud. Popowce, zachod. Znybrody Żnibrody, półn. Burakówka. Obszar dwor. 324 mr. , włośc. 1051 mr. W 1870 r. 710 mk. ; w 1880 r. w gm. 814. Sąd pow. Tłuste, rz. katol. par. Jazłowiec, gr. kat. Burakówka. Rzym. kat. 230, gr. kat. 638. Cerkiew p. w. św. Michała, filial. , wystawiona z muru 1882 r. Kasa pożycz, gm. z kapit. 69 złr. Właścicielka pos. dwor. Marya z bar. Romaszkanów hr. Bonda. 12. S. Dolna, wś, pow. buczacki, o 4 klm. od Monasterzysk st. poczt. i tel. , sąd pow. i obie parafie. Obszar dwor. 397 mr. , włośc. 76 mr. W 1870 r. 174 mk. ; w 1880 r. w gra. 170 mk. , na obsz. dwor. 23; rz. kat. 136, gr. kat. 50. Właśc. pos. dwor. Kazimiera bar. Błażówska. 13. S. Dżurt ńsha, wś, pow. czortkowski, o 3 klm. od Dżuryna st. poczt. , tel. , st. dr. żeL transwersalnej i gr. kat. parafia, rz. kat. par. Buczacz, sąd pow. Czortków. Obszar dwor. 504 mr. , włośc. 1255 mr. W 1870 r. 986 mk. ; w 1880 r. w gm. 1122 mk. , na obsz. dwor. 10; rz. kat. 800, gr. kat. 240. Szkoła filialna. W cerkwi znajduje się akt poświęcenia w 1761 r. przez biskupa Mikołaja Szadurskiego. Mieści on też inwentarz samoistnej wówczas parochii Słobódki. Właśc. pos. dwor. spadkobiercy Włodzimierza Cieleckiego. 14. S. Górna, wś, pow. buczacki, odl. o 4 5 klm. od Monasterzysk sąd, obie parafie, urząd poczt. i tel. , stacya drogi żelaznej transwersalnej; obszaru dworskiego 720 mr. , włośc. 1103. W 1870 r. 649 mk. w 1880 r. w gm. 749, na obsz. dwor. 10; rz. kat. 248, gr. kat. 385. Kasa pożycz, gminna z kapit. 153 złrWłaśc. pos. dwor. Józef Mołodecki 15. S. Janowska ze Zniesieniem, wś, pow. trembowelski, na zachod, brzegu Seretu, o 12 klm. na płd, od Trembowli a o 3 klm. na płd. od Janowa urz. poczt. i obie parafie. Obszar dwor. 907 mr. , włośc. 1104. W 1870 r. 857 mk. ; w 1880 r. w gm. 950, na obszarze dwor. 16; rz. kat. 726, gr. kat. 215. Szkoła etat. o 1 naucz. Właśc. pos. dwor. Paulina z hr. Baworowskich Łosiowa. Istnieje podanie, że podjazd wysłany z poblizkiego zamku w Budzanowie został napadnięty przez Tatarów u ujścia pot. Mogilnickiego do Seretu i do szczętu zniesiony; ztąd pochodzić ma nazwa przys. Zniesienie. 16. S. Konholnicha wś, pow. rohatyński, odl. 6 klm. od Bołszowca st. poczt. i tel. , sąd pow. Bursztyn, rz. kat. par. Konkolniki, gr. kat. Jabłonów. W 1870 r. 459 mk. ; w 1880 r. w gm. 858, rz. kat. 614, gr. kat. 224. Należy do klucza Konkolniki, stanowiącego część dóbr rz. kat. arcyb, lwowskiego. 17. S. Leśna z Puharami, wś, pow. kołomyjski, o 15 klm. od Kołomyi sąd pow. , urz. tel. i st. koi. Iwowskoczerniowieckiej. Rz. kat. par. Mariahilf, gr. kat. w miejscu. Obszar dwor. ról, łąk i past. 1025, łasu 5546 mr. ; włośc. 1824 mr. W 1870 r. 1144 mk. ; w 1880 r. 1399 mk. , a to w gm. 1245, na ohszarże dwor. 154; rz. kai 110, gr. kat. par. w miejscu, dek. kołomyjski. Cerkiew p. w. św. Mikołaja, z drzewa, wystawiona 1839 r. ; metryki ma od 1784 r. Dusz gr. kat. w S. 970; w Rakowczyku cerkiew św. Jana Chrzciciela, dusz 519; razem 1489 gr. kat. Szkoła etat. syst. 1860 r. Właścic, pos. dwor. Iwan Haj owy. 18. S. Muszkatowiecka, wś, pow. borszczowski, o 5 klm. od Borszczowa sąd pow. , obie par. , urz. poczt. i tel. ; obsz, dwor. 660 mr. , włośc. 956 mr. W 1870 r. 674 mk. ; w 1880 r. 742 w gm. , rz. kat. 416, gr. kat. z Muszkatówką 918. Właśc. pos. dwor. spadkobiercy Józefy Starzyńskiej. 19. S. z Odajami, wś nad rz. Woroną, pow. tłumacki, o il 25 klKiod Tyśmienicy urz. poczt. , tel. , sąd pow. i łac. par. . Granice wschod. Hryniowce, połud. Krzywotuły Nowe i Krasiłówka, zachod. Lackie, półn. Czarnołozce. Obsz. dwor. 1333 mr. , włośc. 593 mr, W 1870 r. 446 mk. ; w 1880 r. w gm. 499, na obsz. dwor. 54; rz. kat. 20, gr. kat. par. Czarnołozce, 472 dusz. Kasa pożycz, gm. z kapit. 237 złr. Właśc. pos. dwor. Stanisław Jędrzejowicz. 20. S. Polna, wś, pow. kołomyjski, o 5 62 klm. od Gwoźdzca sąd pow. , obie par. , urz. poczt. i tel. . Obszar dwor. 746 mr. , włośc. 687 mr. W 1870 r. 524 mk; w 1880 r. w gm. 540, na obsz. dwor. 26 mk. ; rz. kat. 80, gr. kat. cerkiew Pokrowy, drewniana, metryki ma od 1747 r. ; dusz gr. kat. 435. Właśc. pos. dwor. Jan Moysa Rosochacki. 21. S. Straszowsha z Olendramiy wś, pow. trembowelski, nad rz. Seret, odl. o 8 klm. od Trembowli sąd pow. i tel. , 9 klm. od Strusowa, rz. kat. par, i urz. poczt. . Obszar dwor. 508 mr. , włośc. 1039 mr. W 1870 r. 583 mk. ; w 1880 r. Slobod Słobódka Słobódk Słobodll Słobod Słobodz w gm. 653, na obsz. dwor. 14; rz. kat. 40, gr. kat. par. Ostrowczyk obejmuje 700 dusz. Szkoła filialna. Posiadł, więk. należała do dóbr Strusów Włodz. hr. Baworowskiego; ostatecznie przeszła w ręce izrael. Pewla Somersteina, który wystawił tu wielką gorzel nię. Wś ta obok wybornej gleby ma pokłady kamienia piaskowca, z którego wyrabiają pły ty na chodniki, kamienie do ostrzenia kos, schody i t. p. 22 S. Turylecha z PuMakami, wś, pow. borszczowski, o 14 klm. od Skały poczta i tel. . Obszar dwor. 230 mr. , włośc. 466 mr. W 1870 r. 217 mk. ; w 1880 r. 350, rz. kat. 104, par. Skała, gr. kat. 239. Kasa pożycz, gm. z kapit. 274 złr. Właśc, posiadł, dw orskiej spadkobiercy Józefy Starzyńskiej. 23. S. hoło Tlwnacza z Jachówhą i Łohutkami wś, pow. tłumacki, o 0 9 klm. od Tłumacza obie parafie, st. poczt. i tel. . W 1870 r. 253 mk. ; w 1880 r. w gm. 422, na obszarze dwor. 286; rz. kat. 84, gr. kat. 636. Właśc. pos. dwor. Teodor Bredt. Lu. Dz. B. R. Słobódka al. Słobudką, ob. Szeroioce DolneSłobódki folw. na obszarze dwor. Sidorowa, pow. husiatyński. Słobodlliki pow. trocki, ob. Pojedczyhi. SlobodnilCj wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 93 w. od Nowoaleksandrowska, Slobodoliigj pow. olhopolski, ob. Łuka. Słobody 1. przedmieścia otaczające mto Moskwę. 2. S. j później SłohodzhoTJkraińsha gubernia, dzisiejsza gub. charkowska i południowowschodnia część woroneskiej. Słobody 1. leśniczówka koło Wereszycy, na obszarze dwor. Lelechówki, pow. gródecki. 2. S. , część Wereszycy, pow. gródecki. Slobodynka, karczma na di odze z Woniaczyna do Bruślinowa i Ossolinki, pow. lityński. Słobodyszcze 1. dawniej Czartoryjka, wś nad rz. Soroką, dopł. Sobu, pow. hajsyński, okr. pol. Teplik, gm. , par. kat. i sąd Granów, o 26 w. od Haj syna, w klinie jaki tworzy pow. hajsyński wchodząc w gub. kijowską. Ma 372 osad, 2164 mk. , 1974 dzies, ziemi włośc, 4318 dwor. i 59 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Trójcy, wzniesiona w 1854 r. , z 1602 parafianami. Rz. Soroka rozlewa się tu w duże stawy. Wś należała do klucza granowskiego ks. Czartoryskich ob. Granóiu, obecnie do dóbr państwa. 2. S, , mko nad Hnyłopiatem, dopł. Teterowa, pow. żytomierski, par. kat. Trojanów, ma cerkiew murowaną, dawniej ks. bazylianów, szczątki zamku obronnego; należy do Wyszomirskich. Niegdyś obronne i ludne miasto, samych Greków było tu do 4000. Pod S. Jerzy Lubomirski odniósł zwycięstwo nad Kozakami w 1660 r. Do włości słobodyszczańskiej należały Hołodźki, Kaszczyńskie, Oliszkowce, Puliny, Rajki, Sielec i Zbrzyłówka, W dokumentach wymienione są uroczyska Biała Ruda, Czerewienka, Horo dyszcze, Kamieniec, rzeczka Kuźmina, Moczychwost, Płoska Ruda, SerbiżówKołedzieo i Wał. Dr. M. Słobodyszcze wś nad rzką Guślicą, pow. bogorodzki gub. moskiewskiej, o 55 w. od Bogorodzka, przy dr. poczt. z Bogorodzka do Kołomny, ma 235 dm, 1829 mk. , kaplicę rozkoiniczą. Słobodzia 1. al. Słobodzia, także Słobozia, część wsi Oroszen, pow. kocmański. 2. S, Suczawska, rusk. Słobozia nad Suczawu, niem. UnterMilleschoutz, rum. SzPriincului, wś, pow. i obw. sąd. suczawski, na lew. brzegu Suczawy, przy linii dr. żel. Iwowskoczerniowiecko jaskiej, śród równiny wzn. 236 mt. npm. Graniczy od płn. zach. i płd. zach. z Mileszowcami, od płn. wsch. z Romanestie, a od płd. wsch. z Jakobestie. Suczawa przybywa z Mileszowiec i przechodzi dalej na obszar Jakobestie. W r. 1869 obszar wynosił 435 ha 74 ar. ; było 74 dm. , 420 mk. ; w r. 1880 na obszarze dwor. 8 dm. , 43 mk. , na włośc. 90 dm. , 396 mk. , razem 98 dm. , 439 mk. ; 387 gr. or. , 15 rz. kat. , 30 żyd. i 4 in. wyzn. ; 291 Rumun. , 97 Rusin. , 39 Nieme, 12 in. naród. Par. rz. kat. w Czybenach Istensegits, gr. kat. w Suczawie, gr. orm. w Romanestie. Cerkiew filialna p. w. św. Mikołaja, zbudowana r. 1874 przez włościanina Jana Marrauleac a. St. poczt. , tel. i koL żeL w miejscu na granicy z Mileszowcami. AYłaściciel Jan i Grzegorz Prunkułowie. 3. S BaniUa al. Banilla Słobodzia, wś paraf. , pow. i obw. sąd. wyżnicki, na praw. blzegu Czeremoszu, między nim od płn. a gościńcem waszkowieckobanilsldm. Graniczy od płn. z Kniaziem, Drahasymowem i Tuczapami w pow. Śniatyn skim, od zach. z Banilla Ruską, od płd. z B. Ruską i AVilawczem, od wsch. z Zamościem i Waszkowcami. Wzdłuż płn. granicy płynie Czeremosz od zach. ku wsch. , na liczne ramiona rozgałęziony, i pot. Młynówka, jako też Banilówka; wsch. obszar zrasza Bereźnica, dopł. Banilówki. Wznies, obszaru 239 226 mt. W r. 1869 r. było 779 ha 5 ar. , 150 dm. , 734 mk. ; w 1880 r. 166 dm. , 857 mk. ; 54 kat. , 583 gr. orm. , 214 żyd. , 6 in. wyzn. ; 222 Nieme, 620 Rus. , 5 Rumun. , 10 in. naród. Par. rz. kat. i gr. kat. w Waszkowcach; par. gr. orm. w miejscu, z cerkwią p. w. św. Dymitra, drewnianą, zbudowaną 1792 r. Według szem. dyec. bukowińskiej nieunic. z r. 1885 było 190 familii, 719 dusz. St. poczt. Banilla Ruska o 6 6 klm. ; tel. Ispas o 16 klm. . Sąd obw. , urz. podatk. Wyżnica. Własność Bohusiewiczów. 4. S. Berlińce al. Słobodzia przy Dymce, rum. Słobodzia Im Dunka, wś i fol. , pow. i obw. sąd. serecki, z wsią Styrczem al. Berlińcami tworzy jedne gminę, na Słoboda Słobodzkojj Słobodzk Słobodzi Słobodz płn. brzegu Seretu. W 1869 r. 39 dm. , 176 mk. ; w 1880 r. 44 dm. , 200 mk. , 192 gr. orm. j 8 kat. ; 145 Rus. 5 in. naród. Par. rz. kat. w Serecie, gr. kat. w Hliboce, gr. orm. w Opryszenach. St. poczt. i tel. w Czerep kowcach. Sąd obw. i urz. podatk, w Serecie. Własn, gr. orm. funduszu religijnego. 5. S Komarówce S. Komarestie rus. Shhozia Komariwci, ws, pow. i obw. sąd. starożyniecki. Gra niczy od płd. przez Seret z Komarowcami, od zach. z Żadową, od pln. z Kostyńcami Kostestie, Kabowcami Kabestie i Bobowcami Bobestie; od wsch. z Panka. Obszar zniża się ku płd. do doliny Seretu; wody spły wają do Biłki, dopł. Seretu; Biłka zrasza ob szar płd. , płynąc od płn. zach. na płd. wsch. W 1869 r. obszar obejmował 3545 ha 75 ar. ; było 140 dm. , 766 mk. ; w r. 1880 na obszarze włośc. 113 dm. , 581 mk. ; na obsz. dwors, I KomarestieHalpern 3 dm. , 33 mk. ; na obsz. dwors. II K. Wassilko 42 dm. , 238 mk. ; ra zem 158 dm. , 852 mk. ; 668 gr. orm. , 61 rz. kat. , 123 żyd. ; 654 Rus. , 127 Niem. , 42 Ru mun. , 29 in. naród. Par. rz. kat. w Śtoroźyńcu, gr. kat. w Broszkowcach, gr. orm. w Komarowcach. Cerkiew fil. drewniana p. w. św. Mikołaja, zbudowana 1796 r. przez dziedzica Jana Kalmuckiego. Według szemat, duchów, dyec, buk. gr. orm. z r. 1885 było 114 rodzin, 652 dusz. Folwarki, młyny i tracze na ob szarze dwors. St. p. , tel. , sąd obw. , urz. po datk, w Storożyńcach o 4 7 klm. . Właści cielami spadkobiercy Mikołaja Wassilko, Se weryn Halpern, Konstantyn i Jan Balaszeskulowie. 6. S Rarancze, wś paraf. , pow. czerniowiecki, obw. sąd. sadagórski, na pra wym brzegu rz. Rokitny, naprzeciw Rewkowiec pow. chocimski gub. bessarabskiej. Gra niczy od płn. z Rarańczami, od zach. i płd. z Bojanem, od wsch. z Rewkowcami, W r. 1869 było 1125 ha 95 ar. , 175 dm. , 810 mk. ; w 1880 r. 200 dm. , 898 mk. ; 849 gr. orm. , 46 kat. , 13 żyd. ; 840 Rus. , 32 Nieme, 26 innej naród. Par. rzkat. i gr. kat. w Bojanie, gr. orm. w miejscu, z cerkwią drewn. p. w. Ar chaniołów Michała i Gabryela. Starą cerkiew przebudowano r. 1823. Według szem. gr. orm. dyec. buk. z r. 1885 było 203 familii, 939 dusz. Szkoła ludowa lklas. Własność spadkobierców ks. Michała Sturdzy, miano wicie ks. Maryi Grosszakoff. St. p. i tel. Bo jan o 3 klm. . 7. S. Ropcze, obszar dwor. i wólka, w obr. Ropczego, pow. starożyniecki. Ob. Ropcze. Br. G. Słobodzie 1. ws, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr, poL, o 72 w. od Nowoaleksandrowska. 2. S. , pow. rossieński, ob. Słoboda. Stobodzieja mylnie Słohodzieje wś u źródeł rz. Rybnicy, dopł. Dniestru, pow. bałcki, okr. pol. , gm. i st. pocz. Krute, par. kat. Kodyma sąd w Aleksandrowie, w pobliżu linii dr. żel. kijowskoodeskiej, ma 255 osad, 772 mk. , 1299 dzies, ziemi włośc, 4080 dz. dwor skiej, 74 cerkiewnej. Cerkiew p. w. N. M. P. wzniesiona w 1884 r. , ma 1616 parafian. Na leżała do Lubomirskich, następnie Komarów, dziś Sulatyckich. Lr. M. Słobodzieja 1. wś, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, należy do wsi Mołodawy. 2. S. , wś nad rzką Turunczak, w pow. tyraspolskim Mh, chersońskiej, przy dr. pocz. z Tyraspola do Odessy, na płd. od Tyraspola, ma cerkiew, 648 dm. , 4035 mk. , przeważnie Mołdawianów, Słobodziiice, wś, pow. lucyński, własność Benedykta i Barbary z Szadurskich Wereszczyńskich. Był tu kościół par. katol. p. w. św. Józefa, z muru wzniesiony w 1828 r. przez Wereszczyńskich, na miejscu kapliczki założonej w 1649 r. przez dominikanów posińskich. Słobodziszki 1. zaśc. nad jeziorem Grejmiana, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Święciany, okr. wiejski Pokretony, o 15 w. od gminy a 15 w. od Święcian, ma 2 dm. , 14 mk. katoL w 1864 r. 9 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Bujwidy Jodyszki. 2. S, zaśc. szL nad jez. t. n. , pow. wileński, w 1 okr. poL, o 23 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katoL Słobodzka, b. st. pocztowa i wś w gub. smoleńskiej, przy dawnej drodze z Wiaźmy do Juchnowa, o 26 w. od Wiaźmy. Słobodzka Grobla w dokum. , pow. osterski gub. czernihowskiej, ob. Michaflowha. Slobodzkie, sioło nad rzką Szawą, pow. i gub. niżegorodzka, o 53 w. od Niżniego Nowogrodu, przy trakcie pocz. kazańskim, ma 126 dm. , 949 mk. , cerkiew p. w. N. M. P. Kazańskiej z 1817 r. Słobodzkojj mto pow. gub. wiackiej, na praw. brzegu rz. Wiatki, przy ujściu do niej Spirówki, pod 58 44 płn. szer. i 67 51 wsch. dług. , odległe o 31 w. od Wiatki, ma 7772 mk. W 1869 r. było tu 8 cerkwi murow. , monaster męzki i żeński, 3 kaplice, 649 dm. 95 murow. , 129 sklepów 6 mur. , 6904 mk. 14 machom, i 6 żydów, 4 place, 7 ulic i 10 poprzecznie, szkoła powiat, i paraf, męzka, szkoła żeńska, drukarnia, dom przytułku dla 12 starców, szpital miejski, bank założony w 1809 r. . Do miasta należy 8 dm. , 6 sklepów i 2937 dzies, ziemi; dochody miejskie w 1869 r. wynosiły 19644 rs. Pod względem przemysłu i handlu S. zajmuje ważne miejsce. W 1868 r. fabryki tutejsze wyprodukowały za 1240000 rs. Ważniejsze z nich 11 zakładów garbarskich z prod. 532900 rs. , 3 fabryki kleju 10192 rs. , gorzelnia 390000 rs. , odlewnia dzwonów 75000 rs. , fabryka wyrobów chemie znych 40000 rs. , 2 warzcK nie łoju 14200 rs. , 2 fabryki zapałek 44000 rs. , 5 zakładów kuśnierskich 70800 rs. , 3 rymarskie 60150 rs. i in. Przemysł rękodzielniczy zatrudniający 437 osób ogranicza się przeważnie wyprawą skór owczych, zajęczych i in. , szyciem kożuchów, rękawiczek i in. Również i handel jest dość ożywiony. Targi odbywają się co niedziela i czwartki, jarmarki zaś 4 razy do roku. Miasto założone zostało około 1546 r. przez przesiedlenie się mieszkańców mta Szestakowa odl. o 25 w. i nazwane pierwotnie Słobodą. W 1562 r. nazwane jest już osadą a w początku XVII w. miastem. W 1628 r. było zarządzane przez wojewodów; w 1708 r. przyłączono do gub. sybirskiej, w 1727 r. do kazańskiej, zostało w 1780 r. mtem powiatowem namiestnictwa a następnie gub. wiackiej. W latach 1681 i 1742 zniszczone zostało przez wielkie pożary a w 1607 i 1657 r. grasowało tu morowe powietrze. Słobodzki powiat leży w północnej części gubernii i podług pułk. Strelbickiego zajmuje 497 95 mil al. 24094 w. kw. Powierzchnia powiatu jest w ogóle wzgórzystą, przerzniętą dolinami rzek. Pasma wzgórz przerzynają powiat w rozmaitych kierunkach, głównie zaś ciągną się lewym brzegiem Kamy i prawym brzegiem Wiatki. Cała prawie powierzchnia powiatu należy do dorzecza rz. Kamy, za wyjątkiem nieznacznej części północnej, w której bierze początek rz. Sysoła, należąca do systematu Dźwiny północnej. Kama przepływa powiat na przesti zeni 205 w. i jest spławną. Z dopływów jej najważniejsza Wiatka, płynąca na przestrzeni 366 w. i od mta powiatowego żeglowna. Do Wiatki wchodzą Czepca 158 w. w powiecie, Chołunica 119 w, Czarna Chołunica 72 w. i Kobra 103 w. ; wBz stkie spławne a Chołunica żeglowna. Jeziora spotykają się w wielkiej liczbie po obu brzegach rz. Kamy i Wiatki, lecz w ogóle są nieznaczne. Błota nieprzerwanym prawie łańcuchem ciągną się u podnóża wzgórz towarzyszących prawemu brzegowi rz. Wiatki aż do granicy gub. wołogodzkiej, jak równie na prawym brzegu rz. Kamy i na obu wybrzeżach Czarnej Chołuniny. W części błota te porosłe są lasem sosnowym. Gleba powiatu rozmaita, w ogóle jednak nieurodzajna. Pod względem geognostycznym znajdują się tu bogate pokłady rud żelaznych, eksploatowanych zarówno na potrzeby miejscowych fabryk oraz na wywóz; dalej kamienia wapiennego, wypalanego w części na wapno, w części zaś używanego w hutach żelaznych; piaskowca i piasku fornierskiego. Sądząc z obnażeń skał można przypuszczać znajdowanie się pokładów rudy miedzianej. Nadto w powiecie znajduje się 5 źródeł słonych, przera bianych na początku XVIII w. lecz później zaniechanych. W lasy obfituje powiat, zwłasz cza północna jego część, pokryta prawie cała lasami, zlewającemi się z lasami gub. woło godzkiej. Podług danych z 1858 r. lasy zaj mowały 85 ogólnej przestrzeni. W tymże roku z 2168448 dzies, należących do dóbr państwa było pokryte lasem 1822046 dzies. , czyli 847o 1S67 r. było w powiecie bez mta 171378 mk. , w tej liczbie 27 szlachty i 163767 b. włośc, skarbowych. Pod względem wyznania było, oprócz prawosł. , 86 rozkolni ków i 3641 machomet. W tymże roku było w powiecie 74 cerkwi 52 murow. , 2 mona stery męzki i żeński, 5 meczetów i 2314 miejsc zamieszkałych, w tej liczbie 510 ma jących od 1 10 mk. , 1750 od 10 do 100 mk. , 51 od 100 do 500, 1 od 500 do 1000 i jedno mające przeszło 1000 mk. Pomimo niewdzię cznej gleby rolnictwo stanowi główne zajęcie mieszkańców, zbiory jednak zaledwo wystar czają na miejscowe potrzeby. Ważną gałęź gospodarstwa stanowi uprawa lnu i wyrób płótna. Lnu zbierano rocznie do 34000 pu dów, płótna zaś wyrabiano od lYs do 2V2 mil. arszynów. Chów bydła słabo rozwinięt, z dowodu częstych epizootyi. Również nieznaczne jest pszczelnictwo i rybołówstwo, niezaspakające nawet potrzeb miejscowych. Większe znaczenie natomiast ma polowanie na zwierzęta niedźwiedzie, wilki, lisy, kuny, rosomaki, rysie, gronostaje, wydry, łosie, je lenie i zające i ptactwo jarząbki, białe ku ropatwy, cietrzewie i dzikie gęsi, oraz prze mysł leśny wycinanie drzewa, wyrób stat ków, wypalania drzewa, dziegciu i smoły itp. . Dość rozprzestrzenionem pomiędzy mie szkańcami jest kowalstwo i furmaństwo. Przemysł fabryczny dość ożywiony. W powiecie znajdują się 4 huty żelazne Chołunicka, Bogorodzka, KlimkowskoBorowska i Czernochołunicka. Wszystkie te huty należa ły do Ponomarewa i w 1868 r. przetopiły 1036168 pud. rudy i wyprodukowały 360235 pud. surowca, 50151 pud. odlewów surowco wych 197791 pud. żelaza, 1111 pud. wyrobów żelaznych i 213 pud. stali. Nadto w t. r. znaj dowały się w powiecie lecz niebyły czynne huty Kirsińska i Niżnietroicka, należące do BenardakicŁ. W tymże roku znajdowało się oprócz tego w powiecie 64 fabryk, z których najważniejsze 2 gorzelnie 240411 rs. prod. , 35 garbarni 383330 rs. , 2 papiernie 114749 rs. i in. W ogóle przemysł fabryczny wraz z górniczym wynosił do 1648000 rs. W po wiecie odbywa się 9 nieznacznych jarmarków, z których najbardziej ożywione we wsi Ko sińskie i Zaogradnej Słobódce mają do 7000 rs. obrotu. J. Krz. Słobodzkoj Słobodzkoj Słoboszczewskij zaśc, pow. ihumeński, i w 3 okr. pol. i par. katol. Berezyna, gm. Bro dziec, o 3 w. od wsi Jakszyce; grunta lek kie. A. Jel. Slobożniea al. Slohoźnica potok, powstaje w płn, części Delatyna, pow. nadworniański, na tak zwanem Płoszczu, nad granicą łojówska. Płynie na wschód przez obszar Delaty na, potem granicą Delatyna i Krasnej, nastę pnie, minąwszy Słobożnicę al. Słoboznicę, przys. Dobrotowa, rozdziela się na dwie odno gi, z których płd. zwraca się na płd. wschód, a przeciąwszy gościniec delatyńskokołomyj ski, wchodzi na obszar Łanczyna i uchodzi tu do Prutu z lew. brzegu, odnoga zaś płn. bie ży dalej w kierunku wschod, przez obszar Dobrotowa i Łanczyna a doszedłszy granicy Łanczyna z Sadzawką płynie tąż granicą na płd. wschód, uchodząc do Prutu z Iow. brze gu. Ta odnoga przyjmuje od lew. brz. pot. Krasną. Między obiema odnogami S. a Pru tem legły zabudowania wsi Łanczyna. Dłu gość biegu do rozdziału 5V25 długość odnogi płn. 7, a płd. 2 klm. Br. G. i Sloboźnice, część Dobrotowa, pow. nad worniański. Słobyr, wś, pow. orszański. Slocbód, mylnie, ob. StochócL Slocliów, ob. Czlochów. Słochy 1. 0 7 odniki, wś, pow, bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. poL, gm. Siemiatycze, o 50 w. od Bielska. 2. S. Wielkie wś, tam, ze, o 49 w. od Bielska. I Slochynia, rus. Słochynię wś, pow. staromiejski, 17 klm. na płn. zach. od Starego Miasta, 10 klm. od sąd. pow. w Starejsoli, 3 klm. od st. kol. , urz. pocz. i tel. w Chyrowie. Na zach. leży Posada Chyrowska, na płd. Polana, Berezów i Grodowice, na wschód Grodowice, na płn. Wołcza Dolna i Rosenburg kol. niem. w pow. dobromilskim. Płd. część wsi przepływa od zach. na wschód potok dopł. Strwiąża. Na płn. wschód leży las Zagumienki. Najwyższe wznies, na płn. zach. dochodzi 424 mt. Płd. kraniec obszaru przebiega kolej żelazna. Wzdłuż lew. brzegu potoku gościniec samb orskochy lwowski. Włas. więk. ma roii or. 197, łąk i ogr. 76j pastw. 22, łasu 286. mr. ; wł. mn. roii or. 295, łąk i ogr. 60, past. 102 mr. W r. 1880 było 56 dm. , 382 mk. w gm. , 3 dm. , 15 mk, na obsz. dwor. 159 rz. kat, , 215 gr. kat. , 13 izrael. ; 381 Rusinów, 16 Polaków. Par. rz. katol. i gr. kat. w Chyrowie. We wsi jest cerkiew. Sło ein, Sulocino Utr aqua r. 1304, Solaniecz utrumque r. 1403, Suloczino r. 1530, wś i fol. , pow. bukowski Grodzisk, o 4 klm. na pln. od Grodziska par. , poczta i st. dr. żel. , szkoła w miejscu. W r. 1304 poświadcza bisk. poznański Andrzej, że widział dokument, mo cą którego Piotrko, syn woj. cozn. , nadał kla sztorowi paradyskiemu wsi Ścibowiec i Słocin Kod. Wielk. , n. 882; w r. 1403 zamienił klasztor te wsi razem z Sworzycami na Lutole Mokre i sołtystwo w Chociszewie Kod. Wielk. Racz. , str. 146. W r. 1580 było w S. 5V2 łan. osiadł. , 1 zagr. , 1 osad. i 30 owiec. Por. Suchern. S. wchodził w skład dóbr gro dziskich, które należały do Opalińskich a póź niej dostały się w obce ręce. Wś ma 54 dm. , 427 mk. 408 katol. , 19 prot. i 249 ha 223 roii, 9 łąk, 5 lasów. Fol. ma 7 dm. i 123 mk. Slocina, wś nad pot. Młynówką, pow. rze szowski, posiada kościół paraf, z murowanym klasztorem i szkołę ludową. Leży o 3 klm. na pld. wschdd od Rzeszowa, wznies. 219 mt. npm. Rozległa wś ma ku południowi wyżej 234 mt. wzniesione glinkowe i rędzinne grunta, ku zachodowi zaś obszerne i podmokło łąki, które przecina gościniec z Rzeszowa do Tyczyna. Wieś liczy 176 dm. , z tych 10 na obszarze więk, pos. Maur. Szymanowskiego, podzielonym na folw. Skotnia, Wacławówka i Wisielówka; z 1000 mk. 86 na obsz, więk. pos. jest 951 rz. kat, 8 prot. i 41 izrael. Na płd. od wsi są małe osady Nowe Budy i Podroch. Obszar więk. pos. wynosi 425 mr. roii, 101 mr. łąk, 20 mr. past. i 164 mr. łasu; ob szar mn. pos. ma 733 mr. roii, 106 mr. łąk, 61 mr. past. i 137 mr. łasu. Par. , niewiadomej erekcyi, istniała już w początku XY w. , albo wiem w dok. zr. 1421 i 1438 spotykamy między świadkami Macieja, plebana z S. No we uposażenie nadał parafii w r. 1466 Jan Pi lecki, woj. krak. , powiększył zaś je w 1591 r. Krzysztof ze Stemberku Kostka z żoną Anną z Pileckich W 1624 r. spalili kościół Tatarzy, a odbudował go następnie Adam Podgórny, ka nonik przemyski, pleban słociński. W poło wie XV w. posiadali ten obszar Półkozice, w 1581 r. płaci pani Sapiehowska od 16 osad. , 3 Va łan. , 1 ogrod. , 3 komor. , 2 ubog. i ćwierci karcz. Pawiń. , Małop. . Jeszcze w XVI w. należy S. do par. w Trzciance. Obecnie two rzy odrębną parafią. S. graniczy na płn. z Pobitnem, na wschód z Wyłkowyją i Malawą, na płd. z Zalesiem a na zach. z Drabinianką i Rzeszowem. Mac. Stociśskie Błota, dawniej Slochiemi zwano, w pow. bukowskim, pod Słocinem, ku północnemu zachodowi, wysuszone i osadzone zo1 stały w zeszłym wieku; na nich rozłożyły się Białe Holendry. Słocińskie Holendry, urzęd, SlodnHau land, pow. bukowski Grodzisk, graniczą z Słocinem; mają 13 dm. , 76 mk. 54 katol. , 22 prot. i 116 ha 91 roii, 3 łąk, 16 łasu. Slociny, iSlosyni w r. 1153 i 1222, Zlozini Słobo Sloc Słociszki 1282 r. , Slosym r. 1153, Slostn r. 1211 i 1259, losino r. 1302, posiadłość niegdyś klasztoru łekneńskiego, leżała na płn. od Wągrowca, pod Bartodziejami, na lew. brzegu jez. Steklno, naprzeciw Durowa. H. Hockenbeck ozna cza ją nieco dalej ku północy od Wągrowca na mapie, dołączonej do monografii klasztoru wągrowiecldego. W r. 1153 ks. Bolesław, brat Mieszka, przekazał klasztorowi w Łe knie dziesięcinę z S. ; r. 1211 komes Sławnik zastawił klasztorowi S. i Burowo z jeziorami Bielsko i Steklno i przyległościami KawczyLas, KrowiKierz i ŚwinieBłota. W 1222 r. arcyb, gnieźnieński Wincenty wymienia mię lt; izy włościami płacącemi dziesięciny klaszto rowi Bartozege scilicet Slosyni Bartodzie je znane już były w r. 1153; w r. 1259 na był klasztor S. i postarał się o potwierdzenie. r. 1282 pozwolił Przemysław II osadzać tę ieś na prawie niemieckiem Dokum. Kuj. Ulan. . Po 1302 r. 8. znikły albo zlały się Bartodziejami. E CaL Slociszki 1. wś nad strum. Pomerecz, pow. oszmiaiiski, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Oszmianką Murowana, o 12 w. od gminy a 18 w. od Oszmiany, 80 dusz rewiz. ; w 1864 r. należała do dóbr Pomerecz, Tortyłów. W spisie z 1866 r. podano dwie wsi, jedna mająca 14 dm. i 82 mk. katol, druga zaś 14 dm. i 102 mk. tegoż wyzn. 2. S. , Slotyszki, wś, pow. wileński, w 5 okr. poL, gm. i okr. wiejski Ilino, o 3 w. od gminy a 35 w. od Wilna, ma 5 dm. , 34 mit. katol, podług spisu z 1864 r. 29 dusz rewiz. ; należała do dóbr Kierdziejowce, Ważyńskich. Sloczwa, rzeczka w pow. nowogródzkim, mały lewy dopływ Leszczanki, ma początek w moczarach za wsią Słoczwą, w oltolicy mka Wsielubia, płynie w kierunku północnym pra wie 6 w. Na lewym brzegu rzeczki leżą wsi Słoczwa i Biczewicze. Ä Jel. Sfoczwa wś nad rzką t. n. , pow. nowogródzki, w i okr. pol. i gm. Wsielub, ma 15 osad pełnonadziałowych; grunta urodzajno. Slódka, pole, na Gutowie, od strony Górzna, w pow. pleszewskim. Słodkie, błoto w pobliżu Dniepru, w pow. lcijowskim, między wsią Hlebówką a Jasnohorodką, 5 w. długie, 1 w. szerokie Funduklej Gubernia kijow. . Słodko w, moze Ziotkóia, w 1521 r. Szloih kowo, 1533 Zlotćow, wś, kol. i fol. , pow. turecki, gm. Piętno, par. Turek, odl. od Turka f w. , posiada szkołę początkową, gorzelnią; wś ma 9 dm. , 269 mk. , kol. 44 dm. , 269 mk. , fol. 6 dm. W 1827 r. 20 dm. , 150 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z fol, S. i Szadłowice, rozl. mr. 510 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 192, łąk mr. 58, nieuż, mr, 18 bud. mur. 7, z drzewa 17; fol. Szadłowice gr. or. i ogr. mr. 186, łąk mr. 38, past. mr. 6, nieuż. mr. 12; bud. z drzewa 3; płodozm. 5pol. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 19, mr. 47; wś Szadłowice os. 10, mr. 30; wś Budy Słod kowskie os. 30, mr. 197; kol. Słodków os. 45, mr. 604. Wydawcy Kod. dypl. PoL Mucz. Rz. , II, 284 przypuszczają, że wieś Sodlkowo al. Syodkowo, którą archidyakon wło cławski daje w 1349 r. sołtysowi Jakubowi do osadzenia naprawie niemieckiem, jest dzi siejszym Słodkowem. Na początku XY1 w. łany kmiece dawały pleb. w Turku tylko ko lędę, dworskie zaś dziesięcinę. Na S. i Muchlinie zabezpieczone były dwie sumy 20 i 15 grzyw. , od których procent, po grzywnie od każdej, stanowił uposażenie altaryi p. w 11. 000 dziewic w Turku Łaski, L. B, , I, 263, 265. Według reg. pob. wś Zlotcow, w par. Psary, płaciła w 1553 r. od 2 łan. a 1576 r. od 4łan. Pawiń. , Wielk. , II, 225. 2. S. , pow. łęczycki ob. Rogoźno 3, mylnie zamiast Sladkóio, 3. S. , wś, pow. janowski, gm. Bi zozowka, par. Kraśnik o 3 w. , odl. 25 w. od Janowa. Wieś rozciąga się na wzgórzach, nad doliną rzeczki Stróży, biorącej początek ze źródeł pod fol. t. n. i biegnącej ku Kraśni kowi wzdłuż drogi bitej kraśnickojanow skiej. Wś ma 135 os, włośó. , 987 mk. rz. kai; 275 mr. W 1827 r. było 90 dm. , 610 mk. Gleba gliniasta urodzaj na 8. należał do 1864 t do ordynacyi hr. Zamoyskich. Wło ścianie odznaczają się zamożnością, utrzymu ją znaczne pasieki, oraz zajmują się furmań stwem. W reg. pobor, z 1676 r. podany Sladkow ze Stróżą, własność kasztel, halickiego, płacił od 200 poddanych z obu wsi i ro dziny administratora 3 osoby, ze służbą z 7 osób złożoną Pawiński, Małop. , 26 dodat. . Br. Ch. Słodkowice 1577 r. , u Długosza SchyotU howicze, w Lib. Ben. Łask. Si ecUkowleze, wieś ob. Rzadkowice w paraf. Sławno, pow. opoczyńskim. W połowie XV w. łany kmiece należały do par. Kunice; 6 łanów km. i 4 zagrod, z rolą dawały dziesięcinę kancellaryi kollegiaty łęczyckiej i magistrom kościoła św. Floryana. Wartość dziesięciny do 5 grzyw. Folwark, własność Andrzeja h. Pruss, należał do par. Sławno, lecz dawał dziesięcinę pleb. w Białobrzegach. W 1577 r. Piotr Spoth, ststa piotrkowski, płacił tu od 2 łan. i 1 zagr. z rolą. Sukcesorowie Śtan. Spotha od Va Jan i Jakub Spothowie od V 2 łan. , 2 zagr. z rolą Pawiń. , Małop. , 291. Słodkowskie Budy, pow. turecki, gm. Piętno. Kolonia z 30 osad złożona, powstała z odprzedanych gruntów i uwłaszczenia, przy szosie z Turka do Tuliszkowa. Osady 3 do 7 morgów; obszar 197 mr. Słodko Slódk Słodz Słodów, pow. miechowski ob. Kalinha, rzeczka, mylnie zamiast Śladów, Słodowa os. , pow. włocławski, gm. Łęg, par. Włocławek, ma 22 mk. , 84 mr. dwors. W 1827 r. było 3 dm. , 27 mk. Słodowiec, os. fabr. nad rzką Pisia, pow. warszawski, gm. Młociny, par. Wawrzyszew, odl. 2 w. od rogatki marymonckiej Warszawy. Znajduje się tu młyn parowy i piekarnia własność Kropiwnickiego i Spółki. Młyn przerabia do 130 czetw, dziennie. Zakład produkuje za 270, 000 rs. rocznie. Osada ma do 100 mk. i 10 mr. obszaru. Slodowiec, młyn niegdyś, w Pierzycach, pow. krotoszyńskim, w pobliżu Zdun. Słodowy zapewne os. młyn. , pow. piotrkowski, gm. Gomulin, par. Srocko. Niepodana w nowszych spisach urzęd. Słodowy Młyn os. młyn. , pow. włocławski, gm. Łęg, paV. Włocławek. W 1827 r. 3 dm. , 27 mk. Był to dawny młyn w dobrach biskupich. Slodo y Młyn 1. niem. MalzmveUe hei Orossdorfj młyn, pow. międzychodzki, o IV2 klm. od Międzychodu, okr. wiej. ski Wielka Wieś; 2 dm. , 12 mk. 2. S. , niem. MalzvmieUe hei Blesen młyn nad Obrą, przy ujściu Poni kwy, pod Bledzewem, w pow. międzychodz kim Skwirzyna; par. i pocz. w Bledzewie; 1 dm. , 6 mk. Młyn ten był własnością kla sztoru bledzewskiego. 3. S. , pow. czarnkow ski, por. Osuch. E. CaL Słodzie Mniejsze i Większe, dwie wsi w pow. lucyńskim, w których dominikanie posińscy wzniośli w 1649 r. kaplice; prawdopodobnie dzisiejsze Sledziów al. Sladziowo ob. . Słodzona 1. część wsi Kaczkowo 2 di. , 14 mk. , w pow. wągrowieckim Żnin. 2. S. , pow. międzychodzki, ob. Szlązany. Słogi, dwor, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 74 w. od Kowna. Slohyii fol. i karczma na obszarze Czech, pow. brodzki. Słoja rzeczka, prawy dopływ rz. Supraśli. Słoja wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Zubrzyca, o 11 w. od Sokółki. Słojek urzęd. Slojek, niem. ScMeihermiieUe młyn, pow. wyrzyski, nad Rokitką, o 10 klm. na zach. od Nakła; par. Sadki, okr. dwor. i poczta w Samostrzelu; 2 dm. , 13 mk. Stójka 1. wś, pow. sokólski, w 3 okr. poL, gm. Ostrów, o 17 w. od Sokółki. 2. S. , dobra, tamże, o 14 w. od Sokółki. Słojki al. Słowiki, wś szlach, i włośc, pow. makowski, gm. Sielc, par. Czerwonka. Stojnicka Rudnia pow. homelski, ob. Eudnia 102. Słojniki, wś, pow. sokólski, w 3 okr. poL, gm. Kamionka, o 5 w. od Sokółki. Stok, młyn nad rz. Widawką, pow. piotrkowski, gm. Kleszczów, par. Grzymalina Wola, ma 1 dm. 7 mk. . 26 mr. dwors. Słciina grupa zabudowań w obr. Olszany, pow. nowosądecki. Br. GSlomczyce os. , posterunek straży pogranicznej, pow. słupecki, gm. Młodojewo, par. Słupca odl. 2 w. ; 1 dm. , 8 mk. Jest to część wsi t. n. , leżącej w pow. wrzesińskim, po zagranicą. Slomczyce dawniej Slonczyce, Slonczicze jSkmcicze w r. 1399, w ś i dwor, pow. wrzesiń ski, o 10 klm. na płd. wschód od Mielżyna, 2 V2 klm. na płn. od Słupcy, przy granicy królestwa polskiego, nad Strugą, która w Słu pcy uchodzi do Moszny al. Powicznicy dopł. Warty. Graniczy z Piotrowicami, Babinem, Sierakowem, Łężcem i Holendrami Słupeekiemi; par. Ostrów dawniej Słupca, ob. Łaski, L. B, I, 305, poczta i st. dr. żeL w Strzałko wie o 4 klm. W r. 1397 9 pisał się Mikołaj z S. Słonecki Sluneczski; między r. 1532 i 1568 graniczyły S. z nieistniejącymi już Brzyszczewicami Akta grodz, pyzdrskie; r. 1578 dziedziczyli 8. Słoneccy; Marcin miał 2V3 ślad osiad. , 2 zagr. , a Wojciech część pani Balcerowej 2 śl. os. , 3 zagr. i 1 kom. ; r. 1618 miał Jan Słonecki 2 śl. osiad. i 2 zagr. a Marcin Rudnicki 1 ślad. Około r. 1795 na leżały S gt; do Łukomskich z Paruszewa, później do Bieńkowskich. Obecnie wś ma 3 dm. , 19 mk. 13 kat. , 6 prot. i 60 ha 55 roii. 3 łąk. Dwór ma 5 dm. , 105 mk. kat. i 295 ha 277 roii, 6 łąk; czysty doch, z ha roii wynosi 10 18, z ha łąk 16 06 mrk; właścicielem jest Dominik Koraszewski. E. Cal, Słomczyn 1. zapewneiqczpi, wś włośc, pow. warszawski, gm. Jeziorna, par. Słom czyn, posiada kościół par. murowany, 144 mk. , 92 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 169 mk. Wś ta wchodziła w skład dóbr Obory. W 1725 r. Hieronim na Żywcu i Pieskowej Skale Wie lopolski, dziedzic dóbr Obory, wzniósł wS. ko ściół i przeniósł tu parafią z Cieciszowa Upo sażenie proboszcza stanowiła wieś Uwieliny. S. par. , dek. warszawski dawniej warecki, 2860 dusz. 2. S. , wś włośc, pow. grójecki, gm. Kobylin, par. Grójec, ma 72 mk. , 203 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 83 mk. Wieś ta na leżała do fol. Ogrodzieniec. Br. Cłu Słomiana wś włośc, pow. konecki, gm. Pijanów, par. Lipa, odl. od Końskich 28 w. , ma 8 dm. , 83 mk. , 102 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 38 mk. Stoniiana 1. al. Bolmj Foltvarh na obszarze dwor. Wojakowejj pow. brzeski. 2. S. , fol. na obsz. Młynnego, pow. limanowski. 3. S. , karczma na obsz. Mstowa, pow. limanowski. 4. S. , karczma, pow. limanowski, ob. Krasne, 5. S. al. Slomianha też Słomianne os. Słomcz Stok Słojn Rudn Stojn Słojk Stójk Słodzon Słodów Slodo Słodo Słodów Słomiane Słoni Słom na obsz. Kłyżowa, pow. niski; 68 dm. , 354 mk. 6. S. 9 grupa zabudowań w Biskupicach, pow. wielicki. Br. G. Słomiane, jezioro, którego wody wraz z wodami jeziora Sielskiego przez rzekę Toropę ob. zlewają się do Dźwiny. Sloiiiiaiiicaj ws, pow. prużański, w 1 okr. poL, gm. Noski, o 22 w. od Prużany. Słoiiiiankaj pow. pułtuski, ob. Somianka, Słomfankaj rzeczka w pow. wileńskim, przepływa pod wsią Kamienny Łoh. Słomianka 1. karczma, pow. lidzki, w 2 okr. poL, przy drodze do Grodna, o 21 w. od Li dy, 1 dm. , 6 mk. żyd. 2. S. , Sołowianka, zaśc, pow. święciański, w okr. poL, gm. michajłowska, okr. wiej ski i dobra hr. Mostowskich Cer kliszki, o 6 w. od gminy, 2 dusze rewiz. 3. S. , zaśc, tamże, w lokr. poL, gm. Kimaliszki, okr. wiejski i dobra skarbowe Korkorzyszki, o 15 w. od gminy, 2 dusze rewiz. 4. S. , wś, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Melegiany, okr. wiejski i dobra Kublickich w 1864 r. Poles, o 2 w. od gminy, 42 dusz rewiz. 5. S, karczma, pow. trocki, w 1 okr. poL, o 28 w. od Trok, 1 dm. , 5 mk. żydów. 6. S. , wś nad jez. Spiengle, pow. trocki, w 1 okr. poL, o 28 w. od Trok, 3 dm. , 25 mk. katol. 7. S. , karczma, pow. trocki, w 1 okr. pol, o 12 w, od Trok, 1 dm. , 6 mk. katol. 8. S. , os. karcz. , pow. wileński, w 6 okr. pol, o li w. od Wilna, 2 dm. , 15 mk. żydów. 9. S, Oh. karcz. ,, pow. wileński, w 6 okr. poL, o 12 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. żydów. 10. . S. , zaśc, pow. wileński, w 6 okr. poL, gm. Rudomino, okr. wiejski Niemeż, o 8 w. od gininy, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szaterni ki. 11. S. , os. karcz, nad Wilią, w Werkach. 12. S. , wś, pow. białostocki, w 3 okr. poL, gm. Krypno, o 35 w. od Białegostoku. 13. S. , wś i dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. . pol. , gm. Górnica, o 21 w. od Grodna; miej sce urodzenia Marcina Poczobuta, .astronoma. 14. S. j wś nad Niewiażą, pow. kowieński, okr. polic, wilkijski, o 8 w. od Kowna, 6 dm. , 136 mk. 15. S. , zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. poL, o 14 w. od Kowna. J. Krz. Słomianka, dawniej przedmieście, dziś ulica Gniezna. Słomianka 1. karczma w Podkamieniu, pow. brodzki. 2. S. , karczma w Zagórzu, pow. brodzki. 3. S. , rus. Sołominha wś, pow. mościski, 9 klm. na płn. wschód od Mościsk, 8 klm. od sąd. pow. , st. koL, urz. pocz. i tel. w Sądowej Wiszni Na płd. leży Słabasz, na wschod Tuligłowy, na płn. Chorośnicą st. koL Karola Ludwika, na zach. Twierdza. Płn. część wsi przepływa Wisznia, a w jej dolinie leżą zabudowania. W pobliżu płn. granicy wzgórze wznies. 230 mt. Własn, większa tu i w Słabaszu ma roii or. 2, łąk i ogr. 1, łasu 54 mr. ; wł. mn. roii or. 402, łąk i ogi. 65 pastw. 95, lasu 9 mr. W r. 1880 było 73 dm. , 411 mk. w gm. 409 rz. katoL, 2 gr. kat; wszyscy narodowości polskiej. Parafia rz. katol. w Stojańcach, gr. katol. w Tuligiowach 4. S. 9 część Łużnej, pow. gorlicki. 5. S. , fol. w Korzennej, pow. grybowski. 6. S. leśniczówka w Roźwienicy, pow. jarosławski. 7. S 9 karczma w Niwlskach, pow. kolbuszowski. 8 S. 9 karczma w Weryni, pow. kolbuszowski. 9. S. , karczma w Rudzie, pow. mielecki. 10. S. j karczma w Broniszowie, pow. ropczycki. 11. S. j część Gnojnicy, pow. ropczycki. 12. S. karczma, pow. ropczycki. 13. S. j karczma w Rudny Wielkiej, pow. rzeszowski. 14. S. , karczma w Charzewicach, pow. tarnobrzeski. 15. S. j karczma w Zbyłtowskiej Górze, pow. tarnowski. 16. S. j ob. Słomiana. Lu. Lz. Br. G. Słomianka, os. karcz, na obszarze Opatowie, pow. bytomski. Słoniianki9 zaśc. szlach, nad jez. Grożelis, pow. trocki, w 1 okr. poL, o 28 w. od Trok, 1 dm. , 6 mk. kat. Słomianki, ob. Skrzydlowo. Słomin 1. wś włośc, pow. warszawski, gm. Faleńty par. Pęcice, ma 115 mk. , 277 mr. W 1827 r. 13 dm. , 88 mk. S. aL Słomino, wś i fol, pow. płocki, gm. Święcice, par. Żukowo, odl. o 42 w. od Płocka, ma 23 dm. , 291 mk. W 1827 r. 22 dm. , 142 mk. W 1886 r. fol. S. z attyn. Żukówko rozl. mr. 1234 gr. or. i ogr. mr. 745, łąk mr. 52, past. mr. 15, łasu mr. 372, nieuż. mr. 50; bud. mur. 7, drewn. 15; płodozm. 7 i 12polowy, las nieurządzony. Wś 8. os. 34, mr. 49. Słomirógj u Długosza Szlomyrog i Złomyrog, przys, do Suchej Raby, pow. wielicki, na płn. zach. od wsi, w równinie wzn. 292 mt. npm. Ma 38 dm. i 167 mk. 6 izrael. . Graniczy na zach. z Bodzanowem, na płn. z Zakrzowcem, na wsch. z Zagórzem a na płd. z Suchorabą i Szczygłowem. Własność klasztoru benedyktynek w Staniątkach. W połowie XV w. klasztor miał tu 7 łan. km. , dających czynszu po 14 skotów, 2 kapłony, 20 jaj, 2 sery, za miodowe po gr. z łanu a za oprawne po groszu. Prócz tego po 2 korce owsa z łanu miary krakowskiej. Dwie powaby zimowa i letnia i trzy dni robocizny od św. Jana do św. Michała obowiązywały kmieci z łanu. Dziesięciny z połowy łanów, wartości do 4 grzyw. , pobierała prebenda katedralna, Staniątecką zwana, z drugiej połowy pobierał pleban w Brzezin, wartości do 3 grzyw. Wś sama należała do par. Bodzanów Długosz, II, 110 i III, 287, 288. Słomka, os. młyn. nad rz. Mławką, pow. mławski, gm. Turza, par. Mława, odl. o 9 w. od Mławy; młyn wodny, 3 dm. , 30 mk. , 132 Słomka mr. W 1827 r. 2 dm. , 25 mk. S. należy do dóbr Lewiczyn. Słomka 1. potok, wypływa w płd. zach. części Kasiny Wielkiej, pow. limanowski, kilku strugami z pod Lubogoszczu 967 mt. i Czarnego Działu 668 mt. ; połączenie się potoków leży 491 mt. npm. S. płynie na pld. zach. przez Kasinę Wielką, Słomkę i Mszanę Dolną, równolegle do gościńca tymbarskomszańskiego i uchodai do Mszany z prawego brzegu. Długość 6 klm. 2. S. j rzeka pod górska, wypływa w obr. Siekierczyny, pow. limanowskim, ze źródeł leśnych, dwiema stru gami, łączącemi się u płd. wsch. podnóża gó ry Golcowa, 756 mt. na wys. 69J. mt. Potok płynie na płn. wsch. dolinką między Golcowem od płn. zach. a Łysą 702 mt. , od płd. wsch. . Przyjąwszy od praw. brzegu potok Lasówkę zwraca się na wschod i płd. wschód, zrasza obszary gm. Przyszowej, Zagórowa, Stronia, Świdnika i Owieczki, Jadam woli, Ro gow i Naszacowic, uchodząc na granicy Na szacowic, Podegrodzia i Mostków do Dunajca od lew. brzegu. Od wsi Rogi płynie w pow. nowosądeckim. Pędzi młyny wodne. Oprócz Lasówki przyjmuje od praw. brzegu Łukawicę. Długość biegu 23 klm. Źródła na wys. 705 mt. ; ujście 314 mt. Br. G. Słomka 1. przyl. Gawloiva Starego w 1381 r. Siąka, wś, pow. bocheński, na praw. brzegu Raby, przy gościńcu z Bochni 5 4 klm. do Uścia Solnego. Graniczy na płd. z Krzyżanowicami Wielkiemi a na płn. z Gawłowem Starym; 63 dm. i 199 mk. Par. w Krzyżanowicach. W 1581 r. Gawłów i Siąka były w ręku Kot wieżowej, która płaciła od 9Y2 km. , 4 zagr. z rolą, 2 rzem. , 1 komor, z bydł. , 5 komor, bez bydła, 1 rybitwy Pawiński, Małop. , 59. Następnie wchodziła w skład sstwa bocheńskiego. Ob. Krzeczóio 2. . 2. S. , wś, pow. limanowski, par. i urz. poczt. w Mszanie Dolnej 1 5 klm. na płn. wschod. Leży nad pot. t. n. , w okolicy górskiej, pokrytej swierkowemi lasami. Grunta ma namuliste lecz kamieniste w ważkiej dolinie, zimne a przeto mało urodzajno, na stokach górskich zaś niedostępne i wydające tylko owies. Wś składa się z 112 dm. rozrzuconych po wzgórzach 9 na obszarze więk. pos. i 696 mk. 671 rz. kai i 25 izrael. . Ludność należy do szczepu góralskiego Kliszczaków Obszar więk. pos. ma 5 mr. roii, 4 past. i 245 mr. łasu; pos. mn. 619 roii, 33 łąk, 300 past. i 82 mr. lasu. Wś graniczy na płd. zach. z Mszaną Dolną, na płn. wschód z Kasiną Wielką. Na płn. zamyka dolinę wsi Lnibogoszcz, góra stroma 961 mt. , na płd. Czarny Dział, pasmo sięgające 591 mt. , dzielące wody Słomki i Łostówki. Doliną wsi przeahodzi kolej państwowa między stacyami Kasiną Wielką a Mszaną Dolną. Mac. Słoiiikaj, rzeczka w pow. chodzieskim, wypływa ze stawu o 5 klm. na płn. zach. od Margonina, płynie ku zachodowi na Słomki i Strzelce, gdzie jednem ramieniem uchodzi do Bolimki, a drugiem wprost do Noteci. Między źródłami a wsią Słomki tworzy 2 stawy i jeziorko t. n. Długość biegu do Bolimki około 9 klm. , a do Noteci około 11 kim. E. Cal. Słomki, jeziorko, w pow. chodzieskim, pcd Słomkami, wzn. 66 mt. npm. Odpływa Słomką do Bolimki i Noteci. Slomkij urzęd. Slo nke, r. 1577 Sląnhl, myl nie Stańki, wś, pow. chodzieski, o 673 klm. na wsch. płn. od Chodzieżą par. kat. i st. dr. żeL. Graniczy z Konstantynowem, Hudkami, Miro wem, Wymysłowem i holendrami Zachodźkiemi par. prot. i st. p. ; 8 dm. , 81 mk. 21 kai, 60 prot. i 22 ha 13 roii, 9 łąk. Około r. 1577 było na S. 6Va siadów osiadł. i 1 zagr. , a w r. 1618 było 5 śladów osiadł. i jeden pożarem dotknięty. Około r. 1795 wchodziły S. w Skład dóbr chodzioskich i na leżały do Grudzińskich. E. Cal Slomków 1. zapewne Slakoiv, 1464 r. Slonkowo, wś włośc, pow. skierniewicki, gm. Skierniewka, par. Maków, leży na płn. zach. od Płyewi, ma 316 mk. , 1166 mr. włośc, i 49 mr. rząd, zapewne wójtowstwo dawne. W r. 1827 było 26 dm. , 228 mk. W akcie erekcyi parafii Makowo przez Wincentego Kota, arcybisk, gniezn. , w 1446 r. wymienioną jest wś S. jako należąca do dóbr arcybiskupich, na prawie niemieckiem osadzona. Łany kmiece i wójtowskie miały dawać dziesięcinę plebanowi w Makowie Łaski, L. B. , II, 279. 2. S. 9 wś szlach. , pow. gostyński, gm. i par. Pacyna, ma 23 dm. , 235 mk. Mieszka tu częściowa szlachta, do której należy 745 mr. 100 mr. nieuż. . W 1827 r. 19 dm. , 183 mk. 3. S. Mokry, w XV1 w. Słonkoioo Mokre, wś i fol. , pow. turecki, gm. Bartochów, par. Wróblew, odl. od Turka 46 w. , ma 13 dm. , 141 mk. , wiatrak. W 1827 r. 12 dm. , 107 mk. W 1885 r. fol. S. Mokry rozl. mr. 594 gr. or. i ogr. mr. 460, łąk mr. 27, past. mr. 38, łasu mr. 46, nieuż. mr. 23; bud. mur. 3, z drzewa 8; las nieurządzony. Wś S. Mokry os. 32, mr. 1164. , S. Suchy, wś i fol. przy wzgórzu zwanem Święta Góra, pow. sieradzki, gm. i par. Wróblew, odl. od Sieradza 12 w. ; wś ma 15 dm. , 168 mk. ; fol. 2 dm. W 1827 r. 19 dm. , 175 mk. W 1886 r. fol. S. Suchy rozl. mr. 368 gr. or. i ogr. mr. 353, nieuż. mr. 15; bud. drewn. 11; płodozm. 7pol. Wś S. Suchy os. 25, mr. 2i2. Na początku XYI w. S. Suche i Mokre leżały w par. Wróblew. S. Suche dawało z dwu pól kmiecych dziesięcinę pleb. w Wróblewie, z trzeciego zaś na stół arcybiskupi; łany folw. dawały pleban, w Rososzycy; S. Mokre z łanów kmiecych dawało na stół arcyb. , folw. zaś pleb. w Rososzycy. Kolędę kmiecie dawali pleb. w Wró blewie Łaski, L. B. , I, 416. Według reg. pob. pow. sieradzkiego wś S. , w par. Wró blów, miała w 1553 r. 8V2 4 1576 r. 2 łany, 1 zagr. S. Suchy Slonkow, wś w par. Wróblów, miał w 1553 r. 8 łan. , w 1576 r. 7 łan. , 2 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 220. 5. S. j ob. Sionhoico. Br, Ch, Sloinkowiec, staw, na obszarze Topoli Wielkiej, w pow. odolanowskim. Słomkówka al. ShnMwha osada w gm. Ujsoł, pow. żywiecki, 18 dm. , 90 mk. Br, G, Słomko wo 1. 1435 r. Sloncovo, wś i fol. , pow. nieszawski, gm. Straszewo, par. Ostrowąs. Leży o 5 w. od Wisły a 10 w. od Nieszawy, przy linii dr. żel. warsz. bydgoskiej, ma 236 mk. W 1827 r. 16 dm. , 123 mk. , par. Ostrowąż. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 689 gr. or. i ogr. mr. 567, łąk mr. 26, past. mr. 12, łasu mr. 61, nieuż. mr. 23; bud. mur. 9f drewnian. 6; płodozm. 14poL, las nieurządzony. Wś S. os. 37, mr. 117 według innych danych 154 mr. ; wś Zalesie os. 11, mr. 29. Wieś tę wspomina dokument z 1435 r. Kod. Mucz. Rzyszcz. , II5 483. Według regestru pobor, pow. in o włocławskiego z 1583 r. we wsi S. par. Ostro wąż Krzysztof Mierzwiński płacił od 2 łan. i 1 ogrod. , Klopski od 1 łanu Pawiński, Wielkop. , I, 250. W 1743 r. należy do Leona Mękarskiego, cześnika włocławskiego, a od 1803 r. zostaje w ręku Lewińskich. 2. S. 9 wś i fol. , pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Sadlno, odl. 42 w. od Nieszawy, ma 100 mk. W 1827 r. 12 dm. , 86 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 512 gr. or. i ogr. mr. 419, łąk mr. 59. past. mr. 20, łasu mr. 5, nieuż, mr. 9; bud. mur. 13, drewn. 1; płodozm. 13polowy. Wś S. os. 11, mr. 16. Według reg. pow. radziejowskiego z połowy XVI w. we wsi S. mieszkała częściowa szlachta nie mająca kmieci; Kobelnicki miał 1 łan, Ziemięcki pół łanu i zagr. , Sosnowski ćwierć łanu Par wiński, Wielkop. , II, 34. 3. S al. KazimierowOj kol. , pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Sadlno, ma 56 mk. , 214 mr. , dawniej dwors. 4. S. j 1359 r. Słonkowo, wś, pow. płocki, gm. i par. Staroźreby, odl. o 23 w. od Płocka, ma 12 dm. , 171 mk, , 492 mr. Wymieniona w dok. z 1349 r. jako leżąca na granicy ziemi wyszogrodzkiej Kod. Maz. , 59. B. Ch, Słomkowszczyzna, fol. , pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Teolin, odl. od Augustowa 38 w. , ma 2 dm. , 8 mk. W 1827 r. 2 dm. , 15 mk. , par. Lipsk. Sloniniczkij ws, pow. miechowski, gmina Niedźwiedź, par. Słomniki, leży o 4 w. na zach. południe od Słomnik, posiada młyn ame rykański, dystylarnię. W 1827 r. 27 dm. , 168 mk. Dobra rząd. S. i Słomniki oddzielonej zostały od dóbr rządowych Szczepańowice, które w 1845 r. nadane zostały jako majorat generałlejtnan. Pisarewowi. W skład dóbr wchodziły folw. Miłocice, Lipna; wsi Miło Cice os. 52, mr. 675; Lipna Wola os. 18, mr. 402; Janusze wice os. 15, mr. 208; Nasiechowice os. 49, mr. 553; Dziewięcloły os. 35, mr. 420; Łososkowice os. 19, mr. 242; Posiołek Majoratna os. 20, mr. 41; Posiołek Pi sarewski os. 31, mr. Ill; Posiołek Łososkowicki os. 6, mr. 10. Słomniki 1287 r. Slommh, 1376 Słomniki, u Długosza Schlumniky i Slumniki, os. miejska, dawniej miasto nad rz. Szrzeniawa, pow. miechowski, gm. i par. Słomniki, odl. 14 w. od Miechowa, 14 w. od Michałowic komora celna, około 4 mil od Krakowa, połączone drogami bitemi z temi miastami i z Proszowicami. Posiadają kościół par. drewniany, szkołę początkową, dom przytułku dla kalek, sąd gm. okr. Ill, urząd gm. , kantor poczt. , dystylarnię wódek, około 160 dm. 20 murow. i do 2400 mk. W 1827 r. było 130 dm. , 1398 mk. ; 1864 r. 147 dm. , 2147 mk. Jestto starożytna osada położona w dolinie nadrzecznej. Zawiązkiem jej zapewne była osada myśliwska i stacya kupiecka śród lasów królewskich, pokrywających przyległe wyżyny wzn. do 1000 st. . Przez 8. przechodziły ważne trakty handlowe z Wieliczki na Mogiłę trakt solny, zwany prasołka Długosz, L. B. , I, 107 i trakt z Krakowa do Miechowa, Jędrzejowa. Zdawna odbywał się tu pobór cła. Z dochodów tego cła w S. i Żarnowcu pobierały klaryski u św. Andrzeja w Krakowie 12 grzyw. Dochód ten sprzedają one w 1382 r. za 120 grzyw. Mateuszowi, kanon, krakowskiemu Kod. Małop. , I, 429, 431. Kazimierz W. nadał osadzie prawo miejskie niemieckie średzkie w 1358 r. Miasto otrzymało 10 łanów, z obowiązkiem płacenia po 10 skojców z łanu i 2 gr. z domu, a od karczem, szynków, rzemieślników po groszu. W 1376 r. klasztor miechowski skarżył się na Jakuba, poborcę w S. , iż bezprawnie wybrał cło od wozów klasztornych z solą i innemi rzeczami. Poborca powoływał się na rozkaz Żegoty, dziedzica Łąkty, wojskiego krakow. Kod. Małop. , III, 299. Piotr Kosarz ze S. uczestniczy w posiedzeniach najwyższego sądu miejskiego w Krakowie w 1377 r. K. MaŁ, III, 304, 310. Kazimierz Jagiellończyk w akcie z 1454 powiada uskarżali się przed nami mieszczanie de Slomnyky, że Piotr z Pieskowej Skały podkomorzy krak. , niepokoi tychże w prowadzeniu i sprzedaży soli w bałwankach, jakoteż i tych co u nich sól kupują; polecamy przeto, aby nikt nadal nie poważał się im przeszkadzać, ani tamować wolnego po kraju jeżdżenia z solą i jej sprzedawania, gdyż Słomkowiec Slonin Słomkow Słomów przekonaliśmy się, iż takowa wolność służy mieszczanom na mocy dawnego zwyczaju. Na zaniesione przez tychże zażalenie, wyrzekł Zygmunt I r. 1507 iż stosownie do dawnych zwyczajów, miasto Schlomnyky dostarczać ma tylko podwody do Miechowa, a nie do Jędrzejowa. Przywilej 1549 r. pozwala mieszczanom obierać dwóch rajców, drugich zaś dwóch ssta krak. mianować będzie. Podług lustracyi 1563 r. osziadloszczi yesth dom. 104 plączą per gr. 2. Inquiiini komornicy per den. 9, kthorich theras iesth 66. Oprawnego kazdi gospodarz z domu per den. 9. Jathek rzezniczich 16, z kazdei per gr. 11 et sępi per lapid. 2. Pyekarze bąncz ych mało albo wyelye składaią pro quarthuali gr. 24. Szewczi thakze składaią gr. 21. Guthowe ktokolwiek wiech wisthawy na piwo, bi thesz raz w rok, dawa pro festo Martini per gr. 1. Thego roku ich bilo 34. Thrazne ktho przed domem albo na rinku przedawa na szragach, placzi per gr. 1. Theras ich thilk lt; gt; 3. Kazdi od rzemiosła, wiyąwszy piekarze, szewcze a rzezniky, placzi per r, 1. Theras ich 30. Prasolowie czo sol woza, bancz ich mało albo wielie płaczą pro quarthuali per gr. 24. Oth garncza gorzalczanego pro quart. per gr, 15. Theras ich 6 Thargowe dwoye do dwora a thrzeczie woithowe, dosthawa szie pro anno citra ultra mar. 5. Summa census oppidi cum molendinis 2, facit mar. 120 gr. 41. W 1581 r. płaci miasto szosu 70 fl. 12 gr. ; łanów miejskich 9V2 kowali 3, ślusarz 1, szewców 3, krawców 3, tkaczy 2, kuśnierzy 4, bednarz 1, powroźnik 1, kołodziej 1, piekarzów 5, rzeźników 2, przekupniów 9, hultajów 3, duda 1, komor. 9. Ogółem 102 fl. 15 gr. Pawiński, Małop. , 160. Na mocy przywileju 1635 r. pobierać poczęli mieszczanie mostowe, pod obowiązkiem naprawiania mostów na Szreniawie. Miasto wiele ucierpiało w wojnie szwedzkiej, jakoż okazuje się to z lustr. 1664 r. , która pisze domów 116 bywało, teraz tylko 29; ogrodów 24, teraz ieno 6, chmielnilvow 5. Ktokolwiek piwo warzy, przychodzi od niego gutowego po groszu. Jest ich 5. Kto na szragach przedaie, daie sraznego po groszu, jest 4. od garca gorzalczanego powinni płacić naj quartał po gr. 15, iest garcy 4. Zalewają nal słody piwne iako y gorzałczane po kor. 10 miary Sandomir. , daią od tego korzec. Bywało iatek 16, teraz ieno 2. Źe miasteczko znacznie spustoszało mało co tez w nym znayduie sie rzemiesnika Jest ad praesens krawców 4, kusnierzow 4, kowal 1, tkacz 1, powroźników 2Stawków na rzece było 2, ale pozarastały. Pień. koron, płacą zł. 12 gr. 24, wozu woiennego nigdy nie wyprawują. Kościół paraf, wzniesiony został podobno z muru w 1335 r. Na miej seu starego, zniszczoneSłownik Geo rafie. ny T. X. Zeszyt 119. go przez pożar w 1680 r. , stanął nowy z drzewa w końcu XVII w. obecnie buduje się nowy kościół murowany, kosztem parafian. Par. S. , w dek. miechowskim, liczy 2578 dusz. Dobra S. , składające się z rozległych lasów i folwarku królewskiego pod miastem, stanowiły zwykłe uposażenie wielkorządców starostów krakowskich. Dziesięciny z folw. królewskiego pobierała altarya Wniebowzięcia N. Maryi P. przy katedrze krakowskiej Długosz, L. B. , I, 216. W 1549 r. oddane zostały dobra te w zastaw sumy złp. 3300 Jadwidze z Kościelca, wdowie po Sewerynie Bonarze, kasztel, sandeckim, lecz już w 1550 r. Stanisław Myszkowski, wojew, krakowski, odbiera te dobra z upoważnienia królewskiego Lustr. , 4 46. W 1581 r. ze wsi S. par. Niedźwiedź płaci, jako dzierżawca, Myszkowski od 9 łan. km. , 2 komor, bez bydła, 1 dudy Pawiński, Małop. , 22. Obecnie, po wydzieleniu z dóbr tych majoratu ob. Słomniczki, pozostały własnością rządową tylko lasy, tworzące wraz z poduchownemi leśnictwo słomnickie, rozdzielone na straże Imbram o wice, Karwin, Trzebyczka, Rabsztyn. Br. Ch. Słomów Górni i S. Kościelnif al. Słomowo 1362 r. Slomovo 1521 r. Czlomowo dwie wsi i dwa folw. , w pobliżu ujścia rzki Teleźyny do Warty, pow. turecki, gm. Wichertów, par. Psary. S. Górny odl. 10 w. , S. Kościelny 11 w. od Turka. S. Górny wraz z kol. Aleksandrów ma 28 dm. , 298 mk. ; S. Kościelny posiada kościół filialny, 8 dm. , 105 mk. W 1827 r. w obu razem było 23 dm. , 203 mkW 1878 r. fol. S. Górny rozl. mr. 269 gr. or. i ogr. mr. 229, łąk mr. 28, nieuż. mr. 12; bud. mur. 5, drewn. 4W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S. Górny os. 17, mr. 13; wś Radyczyny os. 18, mr. 274; kol. Radyczyny os. 10, mr. 341; kol. Józefina os. 74, mr. 446; kol. Paulinów os. 14, mr. 212. Dobra S. Kościelny składały się w 1874 r. z folw. S. Kościeln3 Trzemsza i Skrzynki, rozl. mr. 1967 fol. S. Kościelny gr. or. i ogr. mr. 382, łąk mr. 100, past. mr. 4, łasu mr. 989, nieuż. mr. 50; bud. mur. 7, drewn. 7; las urządzony; fol. Skrzynki gr. or. i ogr. mr. 258, nieuż. mr. 7; płodozm. 5pol. ; bud. drewn. 3; fol. Trzemsza gr. or. i ogr. mr. 121, łąk mr. 36, past. mr. 10, nieuż. mr. 10; bud. drewn. 5. Wskład dóbr wchodziły poprzednio wś S. Kościelny os. 13, mr. 10; wś Trzemsza os. 18, mr. 214; wś Skrzynki os. 2, mr. 4; wś Aleksandrów os. 14, mr. 281; wś Młyniska os. 10, mr. 233 W 1363 i Przozna, dziedzic S. , prowadził proces z Jarosławem, arcyb, gnieźn. , o jakieś pole we wsiach Skrzynki i Lipice. W S. i tych wsiach zapewne siedziała szlachta częściowa, ztąd w nowym procesie z arcybisk. w 1374 r. występują Sobco, Wenczeslaus, Ston Thoma, Stanislaus, Beniamyn, Przosna i Preczslaus, bracia fratres patrueles i dziedzice S. Kod. Wielk. , 1472, 1692. Kościół p. w. św. Wojciecha wystawił tu Wojciech z Tu rzy, pleban w Turku, lecz wkrótce potem przyłączył go w 1440 r. jako filię do parafii w Turku, obsadziwszy tylko wikaryusza. We dług Lib. Ben. Łaskiego I, 258 parafia S. stanowiła jedne całość z par. Turek i zarzą dzaną była przez wikarego. Dziesięcinę z ła nów folw. w S. Górnym i Kościelnym pobie rał wikaryusz, kmiecie zaś dawali mu tylko kolędę. Według reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1553 S. leżał w par. Psary. Z jednej części Andrzej płacił od ly łanu, 6 rybaków, Chróściel zaś od 2V3 łan. W 1576 r. 5 łan. i 7 rybaków Pawiński, WielkopoL, II, 224. Według wizyt. Wincentego de Seve z 1608 r. dziedzicami wsi byli Stanisław Słomowski h. Grzymała i Wojciech Podleski; kościołem zarządzał wikaryusz. W 1728 r. kościół ten wcielony został do par. Psary. Br. Ch. Słoiiiówko, wś, pow. wrzesiński, o 5 klm. na płn. od Wrześni par. , poczta i st. dr. źel. . Graniczy z Słomowem; 11 dm. , 86 mk. kat. i 97 ha 93 roii. Powstało w r. 1845 w skutek regulacyi stosunków włościańskich. Słoniowo 1. niekiedy Sionowo, Sianowo r. 1356, Szlomowo r. 1361, Czlomowo, Sianowo wś i fol, , pow. obornicki, o 8 klm. na płd. zach. od Rogoźna. Graniczy z Nienawiścią, Boguniewem, Parkowem, Szczytnem i Pacholewem; par. i poczta w Parkowie, st. dr. źel. w Rogoźnie. W r. 1356 Maciej, sołtys obornicki, zakładając pod Obornikami kościół pod wez. św. Ducha, przekazał mu z 4 łanów, które posiadał na S. , dziesięciny w ilości 16 groszy. W 1361 r. Gerwart z S. pozywał opata oborskiego Obra o Stare Kramsko w kasztelanii zbąszyńskiej, król atoli przysądził tę majętność opatowi. Gerwart ten był podłowczym poznańskim w r. 1372, a stolnikiem w r. 1396 97. W r. 1511 siedzieli na S. Głuszewscy, a w r. 1580 Sobeccy i Żyliccy; Andrzej Sobocki posiadał 2 półłanki osiadłe i 1 zagrod. , a Jerzy Żylicki też 2 półłanki i 3 zagrod. Późniejszymi dziedzicami byli Kołaczkowscy, Łąccy, Mycielscy, Lipscy i Bojanowscy, Na początku bieżącego stulecia wchodziło S. Wskład dóbr boguniewskich i należało do szambelana Aleksandra Bojanowskiego, później zaś do rządu pruskiego fiskus. Podczas odwrotu armii francuzkiej w r. 1813 zaszła pod S. potyczka z wojskiem ruskiem. Przy rozkopywaniu wzgórza, zwanego Koci Sad, znaleziono szczątki żelaznych łańcuszków. Na obszarze sterczy okop podłużny z śladami grodziska. Kościół p. w. Wniebowzięcia N. Maryi P. założyli w r. 1396 i uposażyli Gerwart i Piotr ze S. Kod. Wielkop. , n. 1968; w miejsce starego Jan Łącki, kaszt, kaliski, wystawił nowy w r. 1726. Bractwo Szkaplerza zaprowadzone tu było w r. 1746, Kościół ten zrujnowany, wcielony został jako filia do Parkowa. Par. słomowską składały Boguniewo, Nienawiść, S. , Szczytno i nieist niejące już Zalesia r. 1580. Księgi kościel ne zaczynały się od r. 1717. O szkole i szpi talu wspominają wizyty z r. 1628 i 1728. Obecnie wieś razem z folw. 6 dm. , 96 mk. mają 29 dm. , 319 mk. 301 kat. , 18 prot. i 567 ha 432 roii, 52 łąk, 35 lasn; czysty docli. z ha roii 12 14, z ha łąk 18 02, z ha lasu 1 17 mrk. Fol. ma 222 69 ha obszaru; właścicielem jest Hipolit Turno, dziedzic Objezierza. 2. S. , niekiedy Shnoioo, mylnie Smołowo wś, pow. wrzesiński, o 3 klm. ku płn. od Wrześni par. , poczta i st. dr. żeL, graniczy z Słomówkiem, Sokołowem i Psarami; ma 29 dm. , 307 mk. 302 kat. , 5 prot. i 198 ha 181 ha roii. Oko ło r. 1523 istniał w S. dwor szlachecki, skła dający dziesięcinę prob. wrzesińskim, którzy z łanów km. pobierali mesznego po 2 korce żyta i tyleż owsa; zaś proboszczom czerniejewskim dawano małdraty po 6 kor. pszenicy, tyleż żyta, 3 miarki owsa i 6 groszy; jeden atoli z tych łanów opłacał się probosz. wrze sińskim Łaski, L. B. , I, 29, 37. W r. 1579 było tu 77 łan osiadł, i 1 zagrod. ; około r. 1620 należało S. do Działyńskich, później do Ponińskich, dziedziców klucza wrzesińskiego, 3. S. 9 dezerta niegdyś do Karsewa, w pow, gnieźnieńskim, w okolicy Żydowa. 4. S. 9 pow. obornicki, ob. SloniawhL JE Cah Słoniowo, niem. Euedigskeim dok. 1405 r, Słomów, Slomnaii, Sloinpfiow, Slommau, dobra ryc, pow. toruński, st. p. Przeczno 3 klm. odl. , st. kol. Chełmża 12 5 klm. odl. , par. katŁąźyn, 354 ha obszaru 4 łąk, 350 roii ornej. W 1885 r. 6 dm. , 26 dym. , 151 mk. , 147 kat. , 4 ew. Za czasów krzyżackich należało S. do komturstwa starogrodzkiego ob. Kętrzyński, o ludn. pol. , str. 75. Według krzyżackich ksiąg szkodowyeh z r. 1414 poniosło S. 100 grzyw, straty. Kś. Fr. Slona5 rzeczka w gub. ekaterynosławskiej, lewy dopł. Buzułuku, prawego dopł. Dniepru. Stona al Słony 1. potok, wypływa na gra nicy gra. Huty Gogołowskiej pow. jasielski i Kamienicy Górnej pow. pilzneński, w Dro bnym lesie; płynie na zachód granicą Kamie nicy Górnej a Huty Gogołowskiej, Januszko wie i Woli Brzosteckiej, następnie przez Wo lę Brzostecka, Nawsie Brzosteckie i Brzostek, poniżej którego wpada do Wisłoki z prawego brzegu. Długośó 8 klm. 2. S. al. Słonna, struga, wpada z praw. brzegu do pot. Adyszowa, dopł. Sanu, w obrębie gm. Monasterzec, pow. liskim. Por. Słony. Br. G, Słona wś, pow. brzeski, par, Zakluczyn Słomówko Słonio w okolicy podgórskiej i lesistej, u źródło wisk Słonego potoku praw. dopł. Dunajca. Wś rozłożyła się na płn. stoku pasma wzgórz ze szczytem Suchą Górą 410 mt. , dzielących dopływy Dunajca i Biały. Pasmo to dzieli Słone od Jastrzębi. Na zach. graniczy S. z Bieśnikiem, na płn. z Faściszową a na wsch. z lasami Brzozowy. Ma 68 dm. i 412 mk. Długosz podaje dwa dość różne opisy. W pierszym powiada, iż Marcinkowski h. Gryf ma tu 8 kmieci; Mikołaj Wróblewski h. Pierz chała 2 kmieci z tych jeden daje dziesięcinę do Brzeska Starego; Andrzej Pierzchała też 2 kmieci, dających dziesięcinę do Brzeska. Tam też daje Marcinkowski z folwarku swego. Trzy łany kmiece dawały dziesięcinę pienięż ną po fertonie kapitule krakowskiej L. B. , I, 177. W drugiem miejscu III, 275 podaje, iż dziedzicami są Marcinkowscy h. Gryf a ła ny kmiece dają po 20 skot. kapitule. W 1581 r. należy do par. Zakliczyn. Taszycki płaci tu od 5V2 kni. , 2 zagr. z rolą, 1 komor, z by dł. , 1 hultaj a, 1 piły, 4 prętów karczem. roii Pawiński, Małop. , 144. Prawdopodobnie w późniejszych czasach rozsprzedano łany szlacheckie włościanom, dzisiaj bowiem ob szar więk. pos. wynosi 7 roii, 2 past. i 366 mr. łasu; obszar mn. pos. 370 roii, 37 łąk, 77 past. i 177 mr. łasu. Mac, Słona, słow. Slana węg. So ó, rzeka, powstaje w obr. Redo wy, hr. goemoerskie Wę gry, pow. rożnawski Rosenau, na płn. stoku góry Stolicy 1480 mt. , w tak zwanej Slańskiej dolinie, w Rudawach spiskogoe moerskich. Potok zrazu płynie na płn. , potem od Rodowy na płn. wschód przez Słone Wyźnią FelsöSlana, a od ujścia Dobszyiiskiego pot. zwraca się na płd. ; mija Słone Niźnią AlsoSlana, mstko Roźnawę, Tornallyi, Putnak, gdzie przyjąwszy Rymawę skręca się na wsch. i płd. wsch. , a zabrawszy Hornad wpada do Cisy z praw. brz. Br. G, Słona gać, dok. niem. Slunynegatz, struga w pow; człuchowskim, wymieniona przy ograniczeniu Dąbrowy, w przywileju z r. 1373 ob. Odpisy Dregera w Peplinie, str. 29. Sloiia rzeka, lewe ramię rz. Czeczwy. Wychodzi ona w obrębie gm. Pójła, pow. kałuski, w kierunku płn. , potem płd. wschod. , wreszcie płynie na wschód i wchodzi na obszar Kałusza. Tu dzieli się na dwa ramiona, z których jedno skręca na płd. wschód i uchodzi naprzeciw Dobrowlan do Łomnicy od lew. brzegu. Drugie ramię płynie na płn. wschód przez płd. część miasta Kałusza, obszar Chocina, wś Podhorki i pod Studzianką wpada też do Łomnicy. Ramię to wysyła przez Studziankę ku płn. wschod. jeszcze jodnę odnogę, która poniżej Babina pod nazwą Młynówki wpada do Łomnicy. Długość całej odnogi od Pójła do ujścia pod Babinem wynosi 23 klm. Do tego ramienia wpadają od lew. brzegu Machniówka i Babinka. Br. G. Słona woda mały strumień pod Nową Słupią, u stop Łysej Góry. Słona woda potok, powstaje na granicy gm. Borzęty pow. myślenicki i Zakliczyna pow. wielicki; płynie tąż granicą na płd. wschód i na granicy gm. Borzęty i Brzączowic wpada do Raby od lew. brzegu. Długośó biegu 4 klm. Przyjmuje od prawego brzegu strugę od Borzęty. Br. G. Słonawa 1. wś włośc, pow. grójecki, gm. Drwalew, par. Praźmów, ma 52 mk. , 94 jnr. W 1827 r. 7 dm. , 54 mk. 2. S. al. ionawha, fol. 5 pow. grójecki, gm. Wągrodno, par. Praź mów, odl. 14 w. od Grójca, ma 10 mk. W 1827 r. 2 dm. , 16 mk. Fol. ten, oddzielony od dóbr Gościńczyce, rozl. mr. 109 gr. or. i ogr. mr. 75, łąk mr. U, łasu mr. 20, nieuż. mr. 3; bud. mur. 1, drewn. 2. Br. Ch. Słonawy, wś włośc, pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Dulsk, odl. o 26 w. od Rypina, ma 5 dm. , 40 mk. , 72 mr. W 1827 r. 2 dm. , 9 mk. Słonawy, ob. Słonimui, Słońca, dok. 1284 r. Slanza, łacha Wisły pod wsią Słońca, pow. tczewski. W 1284 rnadaje ją Mestwin II cystersom w Peplinie ob. P. U. B. Y. Perlbach, str. 347. R. 155 2 pozwolił Zygmunt August, bawiący na Wniebowzięcie Najśw. Maryi P. w Gdańsku, brać dla wzmocnienia brzegów łachy od strony Wisły ziemię i darninę z dóbr królewskich ob. Opactwo pelpliń. p. kś. Kujota, str. 411. Słońca 1. Mała, niem. Klein Scidanz, dobra w wieczystą dzierżawę puszczone, pow. tczewski, tuż nad lew. brzeg. Wisły o 4 5 klm. na wschód od Subków kościół par. , st. f. i kol. . Posiada szkołę kat. 1887 r. 63 dzieci; 1013 ha 35 łasu, 16 łąk, 616 roii. W 1885 r. 30 dm. , 89 dym. , 404 mk. 328 kat. , 76 ew. . Gleba bardzo żyzna; 1 ha roii or. przynosi 16 84 mrk czystego doch. ; gorzelnia parowa, cegielnia dreny wyrabiająca, hodowla bydła, mleczarnia. R. 1280 nadaje Mes win, ks. po morski, M. Słońce bisk. płockiemu Tomaszowi ob. P. U. B. von Perlbach, str. 276. R. 1291 potwierdza Mestwin sprzedaż M. Słońcy, którą Krzyżacy kupili od Aleksego. Dan w Gdaiiski ob. tamże, str. 425. R. 1710 pobierał prob. subkowski ztąd 10 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 168. R. 1780 należała M. S. do Adama Pałubiekiego i liczyła 164 kat. i 4 innowier. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 41. 2. S. TFielka, niem. Gross ScJdanz dok. 1248 Slanza Slantza, Slancia, wś nad lew. b rzeg. Wisły, pow. tczewski, par. kat. , st. p. i kol. Subkowy. Z wybud. Rybakismi Fischbude obejmuje 7 gburstw i Słona Słończ 9 zagród, 483 ha 419 roii or. . W 1885 r. 22 dm. , 41 dym. , 193 mk. 168 kat. , 25 ew. . Na wzgórzu panującem nad Wisłą, pewnie blizko karczmy Fischbude, stał zamek Świętopełka, Osiek zwany ob. Osechh wystawiony około r. 1245 podczas wojny z Krzyżakami, ale już r. 1312 nie było po nim śladów. R. 1280 nadaje Mestwin, ks. pomorski, S. Wielką i Małą Slanzam duplicem bisk płockiemu Tomaszowi ob. Perlbach, P. U. B. , str. 276. R. 1312 przeszła W. Słońca drogą zamiany w ręce cystersów peplińskich ob. Opactwo peplińskie p. kś. Kujota, str. 75. Którego zaś roku klasztor wydał S. po raz pierwszy nie wiemy. II. 1414 zmienił opat Piotr Honigfeld pierwotny porządek; urządził on 14 chałupników po 7 mr. , od których kazał płacić po 9 skojców i 2 kury; piętnasty chałupnik, który miał półósma morga, był sołtysem i używał swobód prawa chełmińsk. Dziewięć chałupnictw przekazał opat na robocizny do Garca, na czterech zaś osadził rybaków, uwalniając ich od daniny z drobiu. Ale obok tych był jeszcze jeden włościanin colonus, który miał płacić od roii i reszty pożytków 9 grz. rocznie. Oczywiście był on dzierżawcą większej połowy S. i u niego pewnie musieli robić inni chałupnicy, ustanowieni przez opata. Tych było 6; każdy miał pół morga za 2 skojce czynszu. R. 1431 kupił opat Piotr chałupnictwo sołtyskie i wydał je innemu za 11 skojców i 2 kury czynszu, znosząc prawo sołtyskie; w sprawach sądowych. nieli mieszkańcy przed samym opatem stawać. R. 1446 odnowił Mikołaj Engelke przywilej chałupników i osacził na nowo chałupnictwo sołtyskie na dawnych prawach. Pomiędzy rokiem 1564 a 1673 była S. Wielka razem z Garcem w dzierżawie. W tym czasie zaprowadził konwent nowy porządek, dając wszystką rolę gospodarzom i sołtysowi na prawie chełmińskiem, albo też według ustaw wilkierza peplińskiego z r. 1618. R. 1671 opat Ciecholewski dał Janowi Więckiemu przywilej na 3 włóki, które tenże już przed laty był kupił od swego poprzednika. Od dwóch włók sołtyskich nie płacił Wiecki podatków, tylko zamiast podwód zwyczajnych miał 2 mr. żyta sierpem żąć, przez 3 dni mierzwę i 10 wozów siana do Garca zwozić. Od trzeciej włóki zaś żąda przywilej 15 zł. czynszu i 4 kapłony rocznie. R. 1687 dostał Jan Fleta, który wziął wdowę po Więckim, przywilej na 3 włóki pod temi samemi warunkami jak poprzednik. Tegoż roku odnowił opat Łoś na 24 lat przywilej reszty gospodarzy, którymi byli Mateusz Słonina, Stanisław Noch, Jędrzej Kiej na, Wawrzyniec Zontek, Jakub Schnetz i Paweł Kwaśny. Od 20 włók, które trzymali, żądał opat po 20 zł. czynszu. Nadto mieli gospodarze od włóki dawać 1 gęś i 2 kapłony, zwozić 15 korcy żyta do Gdańska i 4 wozy siana z łąk do Garca, omierzwic pół morga w Garcu, nadto od każdych 3 włók zasianych uprawiać i zbierać zboże na 3 mr. folwar. Zamiast drzewa opałowego mieli zwozić bu dulcowe. Od łąk, które mieli przy Rybakach Fischbude, przypadało 21 zł. dzierżawy, a od 12 zł. za karczmę w Garcu także 21 zł. Piwo mogli warzyć w czasie żniw i wywo żenia mierzwy i to z 10 korcy jęczmienia. Mesznego pobierał proboszcz subkowski ztąd 10 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Sza niawskiego, str. 168. R. 1748 ekonom peplińsld Czarnowski wydzierżawił 2 wł. sołty skie Pawłowi Gardzieli na 3 lata za 60 zł. Dań od mieszkania opuścił konwent pod wa runkiem, że dzierżawca naprawi dom bardzo podupadły. Od łąk miał płacić tyle ile inni gospodarze. Ten sam kontrakt został prze dłużony r. 1751 i 1754i za każdą rażą na 3 lata. Ostatni kontrakt podpisał ekonom Krościński. Na polu wsi stała karczma Fischbude, nad Wisłą, gdzie najdawniejszy przywilej wyznaczył 4 chałupnictwa dla rybaków. Za chował się kontrakt dany r. 1770 Michałowi Arędzikowi na 1 rok. Między towarami, które mógł przedawac, wymieniono też tabakę. Pi wo miał brać z Peplina, wódkę zaś z Gdań ska; za to pozwolenie należało się konwento wi 40 zł. Arędzik był rybakiem, więc wziął też brzeg Wisły przy Słońcy w dzierżawę za 40 zł. i obowiązek przystawiania jednego statku do Gdańska dla ojca szafarza podczas targów na św. Dominik. Ze zbożem miał je ździć do peplińskiego młyna, a pogłównego zapłacić 2 zł. 12 sbr. Później trzymali się na dzierżawie rybitwy tutejszej Gdańcowie, z którymi jeszcze kś. bisk. chełmiński Matty zawierał ugody ob. Opactwo pepliń. przez kś. Kujota, str. 366 369. R. 1780 liczyła W. S. 151 mk. kat. ob. Wizyt Rybińskie go, str. 41. iś. Fr. Slończ, niem. Schlonz cztery osady nad praw. brzegiem Wisły, tworzące jedne gminę, pow. chełmiński, st. p. Ostromecko, par. kat. Czarze. W 1885 r. liczyła os. Słończ 4 dm. , 28 mk. ; wś S. Szlach. Adlig 4. 10 dm. , 62 mk. ; wś S. Król. Koenigl. S. 10 dm. , 60 mk. ; fol. S. Pien 9 dm, 39 mk. ; razem 189 mk. , 117 kat. , 72 ew. , 726 ha 59 łasu, 34 łąk, 289 roii orn. , R. 1667 siedzieli tu Olędrzy. S. posia dali wówczas Działyńscy ob. Wizyt. Strze sza, str. 160. Kś. Fr. Slonczewo, okolica szlach. , pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Syski, odl. 18 w. od Pułtuska. W obrębie jej leżą wsi i folw. , które utraciły już ogólną nazwę Słonczewo a podawane są pod drugiemi nazwami. W spisie z 1827 r, znajdujemy 8. Garłaty 8 dm. , 58 Słonczyce mk. , S. Kościesze 9 dm. , 118 mk. j S, Ryszki 17 dm. , 92 mk. , 8. Sędzimiry 8 dm. , 47 mk. i S. Śmietanki 5 dm. , 42 mk. . W 1885 r. fol. 8. Kościesze rozl. mr. 682 gr. or. i ogr. mr. 597, łąk mr. 25, past. mr. 51, nieuż. mr. 9; bud. mur. 5, drewn. 10; płodoz. 13pol. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Kościesze os. 28, mr. 29; wś Godacze Górne os. 33, mr. 189; wś Śmietanki os. 3, mr. 87. Fol. 8. Sędzimiry w 1888 r. rozl. mr. 509 gr. or. i ogr. mr. 364, łąk mr. 35, past. mr. 55, lasu mr. 41, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, drewn. 11; las nieurządzony. Br. Ch. Słcinczycej pow. wrzesiński, ob. Słomczyce. Słoiie os. włośc, pow. włocławski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec, ma 29 mk. , 139 mr. Słone, wzgórze polne, w obr. gm. Słonego, pow. zaleszczycki, na płn. zachód od wsi; wznies. 373 mt. Br. G. Słone 1. wś nad Sanem, pow. brzozowski, par. rz. kat. i urz. pocz. w Dubiecku odl. 6 7 klm. , par. gr. kat. w Ruskiej Wsi. Na obszarze wsi jest źródło słone, przy którem dawniej była warzelnia soli. Po jej zniesieniu woda nie przynosi użytku, gdyż straż finansowa nie pozwala mieszkańcom nawet bydła poić przy źródle. Wś ma 210 mk. 180 rz. kat. , 30 gr. kat. . Większy obszar zdawna był własnością Krasickich. 2. S. j 1581 r. Słona w ś, pow. myślenicki, par. i urz. pocz. Rabka odl. 45 klm. . W 1581 r. Spytek Jordan, kaszt, krakow. , płaci tu od 23 półłanków, 8 zagr. z rolą, 2 zagr. bez roii, 2 komor, z bydłem, 1 komor, bez bydła, 1 łan sołtysi, 2 zarębn. , 1 folusza Pawiński, Małop. , 48. Istniała tu warzelnia soli. 3. S. wśj pow. zaleszczycki, o 3 7 klm, od Tłustego sąd pow. , urz. pocz. i tel. . Obszar dwor. łączy się z Nyrkowem. W 1870 r. 504 mk. ; w 1880 r. 538 mk. ; w gm. 510, na obsz dwor. 28; gr. kat. 505, rz. kat. 27, par. Czerwonogród; kasa pożycz, gm. z kapit. 53 złr. Słonej jezioro między dwiema wsiami t. n. , pow. kościerski. Kś. Fr, Słone góry al. Słona góra, dział górski, le sisty, na praw. brzegu Sanu, między Tyrawką od wsch. a Lisznia od zach. , dopł. Sanu, Rozciąga się na obszarze gm. Liszny, Sanoku, Wojskiego, Tyrawy Solnej i Siemuszowej, od Sanu do gościńca ze Załuża do Tyrawy Woło skiej, N pow. sanockim, a od tego gościńca aż po rzekę Wańkowkę z płn. zach. na płd. wschód, W szczycie Słonym dochodzi 671 mt. npm. Na płd. od gościńca mamy szczyty Hrynla horb Krinin, 651 mt. ; Słonne Ułowe, Ruśniakowa pasieka 672 mt. . Słona po lanka 614 mt. . Długośó pasma 18 klm. Na zwę przybrało od licznych źródeł solnych, przy których istniały zdawna warzelnie w Ty rawie Solnej. Br. G. Słone 1. Stare, niem. AltSlonnen wś włośc. na Kaszubach, pow. kościerski, st. p. Dziemiany, gm, Kalisz, par. kat. Lipusz, odl. od Kościerzyny 2V2 płn. zach. , zawiera gburstwa i 2 zagr. , 51016 mr. W 1885 r. 24 mk. , 3 dm. 2. S. iVowe, niem. NeuSlon nen wś włośc, tamże, ma 2 gburstwa i 2 zagrody, 225 85 mr. ; 1885 r. 3 dm. , 20 mk. Pruska komisya katastrowa z 1772 r. podaje o tych osadach, należących wóisrczas do starostwa parchowskiego 8. Stare i Nowe liczą razem 4 gospodarzy, leżą nad jez. Słonem. Budynki sami sobie wystawili. Posiadają starościńskie zapisy, w których są opisane granice, ałe wielkość nie. Jestto licha rola, której wielka część zawsze leży odłogiem. Cały wysiew wynosi 32 kor. żyta, 7 jęczm. , owsa, 10 tatarki, 2 grochu; żniwią 2 3 ziarna. Nie mają żadnych łąk i muszą siano kupować, furę po 4 fi. , albo konie i bydło sieczką żywić. Pastwiska nie W37 amp; tarczają, dlatego pędzą bydło do Kalisza i do boru, bo bez tego nie mogliby się ostać. Na swoich polach zostawili duże dęby i sosny i sieją między niemi; więc mają drzewo budulcowe i opałowe, ale nie wolno im z tego nic sprzedać. W jeziorze mają wolne rybołówstwo dla własnej potrzeby. Smolarnia należy do Jana Bryzy, który za nią 4 tal. płaci. Czynszu, za podwód, łanowego płacą rocznie 83 fl. 5 gr. i każdy 1 gęś. J o tłoki nie są zobowiązani, ale kilka razy dostawili podwody; 2 gospodarzy płaci pogłownego każdy 54 groszy, drudzy dwaj nic nie dają, bo dopiero niedawno się osiedlili. Śtan bydła 4 krowy, 40 owiec, 8 świń. Przywileje R. 1739 d. 24 sierpnia pozwala ssta Ciecholewski Michałowi Kiedrowskiemu osiedlić się na pustem miejscu nad jez. Słonem; zakupne wynosi 150 fl. prus. monety, czynsz za tę wieczystą dzierżawę 16 fl. ; latem wolno mu ryby łowić. .. . Wolno mu 40 owiec trzymać. Innego bydła moze trzymać tyle ile podoła. Dan w Parchowie. Michał Górski nadaje w imieniu starościny Eleonory Lipskiej, Maciejowi Kulas prawem dziedzicznem kawał ziemi przy pustkowiu Słonem, obejmujący 17 morg, za co zapłacił 30 fl. prus. monety po 2 latach wolnych będzie czynsz płacił, jako i inne podatki. Dan w Parchowie. Andrzej Gowiński, nadbartnik, Michał Schuetz, Schulz z Nakła, Maciej Lewnau, bartniki, i leman w Skwierawach wymierzyli d. 21 lipca 1761 dla Albrechta Sumińskiego 24 morg lasu nad jez Słonem, za co tenże zapłacił 72 fl. zaki pnego, czynsz roczny wynosi 7 7 gr. od morgi, co potwierdza F. Stein, ekonom w Parchowie. Przy Sumińskim otrzymuje Maciej Waldach 31 morg lasu Heideland, za co zapłacił 155 fl. ; czynsz roczny wynosi 7V2 S od morga. WS Jeżeli on albo Sumiński z poblizkiego lasu mieli wyciąć dąb jaki, tedy zapłaci 30 fl. kary; 4 lata ma być wolny od roboty na zam ku, aby się mógł wybudować. Przywilej ten wystawia starościna v. Huelsen w Parcho wie dnia 21 maja 1766 r. ob. Zeitsch, des Westpr. Gesch. Ver. , XV, str. 1 22. Czy Sloua, zachodząca w przywileju Świętopeł ka z r. 1236, gdzie b3 ł i kościół, jest dzisiej sze Słone, trudno rozstrzygnąć ob. P. U. B. von Perlbach, str. 46. Ks. Fr Sloiiiawa, jezioro na obszarze wsi Przewłoka, w pow. sandomierskim, nad Wisłą. Miało 30 mr. obszaru. Dziś zapewne już nie istnieje. Ob. Przewłoka. Słoniawki 1. al. Sloniawy Małe niem. Klein Salzdorf, dawniej Klein Slonaioy wś, pow. szubiński, o 9 klm. na wschódpłn. od Kcyni, na pół drogi do Szubina, wzn. 79 mt. npm. ; par. katol. Szaradowo, protest. Szubin, poczta w Zalesiu, st. dr. żel. na Szczepicacb iSchepitz o 6 klm. i w Kcyni Exin; 24 dm. , 214 mk. 53 kai, 161 prot. i 200 hs 144 ro li, 22 łąk, 12 łasu. 2. S. ,lomowo w r. 1580, fol. , niegdyś i królewszczyzna, tuż pod Obor nikami, zabrany przez rząd pruski i rozprze dany między mieszczan obornickich. Obok fol. tego istnieć miała wś Słoniawy, na ob szarze której stanęły holendry słoniawskie. o źródle Słonem, dziś zasypanem, wspomina E. hr. Raczyński 1, 160. Reg. pobor. zr. 1580 Pawiń. , Wielk. , I, 24 zowią tę posia dłość Słomowem. E. Cal. Sloiliawski Młyn, urzęd. SloniawyMuehle, os. młyńska, pow. obornicki, pod Obornikami, przy ujściu Wełny do Warty; ma 4 dm. , 36 mk. 13 katol. , 23 prot. i 52 ha 17 ha roii i 26 łasu; cegielnia i łazienki. S. był dawniej królewszczyzną i zdaje się być młynem wój towskim Pawiń. , Wielk. , I, 23. Zabrany przez rząd pruski, wcielony został do dome ny Bogdanowo. E, Cal. Słoiiiawy, wś i fol. , pow. makowski, gm. Smrock, par. Maków. W lustracyi star. makow. z 1664 r. czytamy Wś S. na 16 włókach, z nich 1 wójtowska, obrócona obecnie na folwark, jedna wybraniecką pusta. Włok zasianych trzy, z których czynsz eto. Prowent 36 zł. 3 gr. Folwark za krescencyę 102 zł. 22 gr. . Następnie wś S. weszła w skład dóbr narodowych Rożań. W 1804 r. S. liczyła z wójtowstwem 1997 mr. 686 mr. zarośli i 228 wójtowskich. W początku obecnego stulecia wś oddawała pańszczyznę do fol. Bazar w ilości 52 dni sprzęż, i tyleż pieszych od półwłóczka; nadto z półwłóczka płacono 1 kapłona, 5 jaj i 3 zł. 6 gr. za owies płacony za wolny wręb do lasów. Nadto 10ty snop dla seminaryum w Pułtusku. W 1817 r. było 4 włościan półtorawłóczk. , 1 trzy włóczk. , 3 dwuwłóczk. i 4 półwłóczk. , ra zem 12 męż. , 12 kob. ; dzieci 10 męz. , 9 kob. młodszych i 2 męż, , 3 kob. starszych nad 10 lat, 11 parobków, 9 dziewek wszystkiego 68 mk. , 17 koni, 30 woŁ, 25 krów, 21 jałow. , 46 świń, 18 owiec. W 1820 r. wś pomierzoną została przez Lagunę; wś otrzymała 1339 mr. , na których osadzono 15 czynszownik, po 87 88 mr. ; kowala, szynkarza i 1 chałupnika. Ci ostatni otrzymali po 3 nir. Prestacyą za mieniono na czynsz 722 złp. Folwark otrzy mał 657 mr, W 1827 r. 13 dm. , 92 mk. Przy urządzaniu dóbr donacyjnych Smrock utworzono 15 osad po 42 mr. , jedną czynszową wieczystą dzierżawę 127 mr, osady kowal ską, karczemną i szkolną. Dochód ze wsi obliczono na 323 rs. 36V2 kop. ; czynsz ten wś poczęła płacić w 1847 r. Lu. Krz. Słoiiiawy 1. al. Słonawy, Sloniaivskie oleiidry urzęd. SłonawyHaidand, holendry, pow. obornicki, ciągną się na 2 klm. wzdłuż praw. brzegu Warty, naprzeciw holendrów Uścikowskich, między Obornikami a Bąblinem; par. , poczta i st. dr. żel. w Obornikach; 16 dm. , 155 mk. 44 katol. . Ill prot. i 182 ha 112 roii, 3 łąk, 33 lasu. S. powstały przy fol. Słoniawki na gruntach wójtowstwa obornickiego, w miejscu dawnej wsi S. 2. S. Stare, niem. AltSalzdorf, dawniej AltSlonawy wś, pow. szubiński, o 9V9 klm. na wsch. płn. od Kcyni. Graniczą z Myciolinem na wschodzie, a ku płn. przytykają do lasów samoklęskiego i Skórzewskiego; par. katol. Szaradowo, prot. Szubin, poczta w Zalesiu, st. dr. żel. w Szczepicach Schepitz o 6V2 k w Kcyni; 7 dm. , 64 mk. 4 kat. , 60 prot. i 117 ha 52 roli, 15 łąk, 17 łasu. 3. S. Wielkie, niem. GrossSalzdorf, dawniej GrossSlonaioy, wś, tamże, między S. Staremi i Małemi Słoniawkami; 21 dm. , 186 mk. 28 kat. , 158 prot. i 389 ha 164 roii, 16 łąk, 137 łasu. 4. iS. Małe, tamże, ob. Słoniatoki, E. Cal. Słonica 1. potok, powstaje w obr. Kobła Starego, pow. staromiejskim, na płd. zach. stoku wzgórza Pod Kruszyną 400 mt. ; płynie na płn. wschód przez Kobło, Bereżnicę, Czukiew, Uherec Zaplatyński trzy ostatnie w pow. samborskim, gdzie od lew. brz. wpada do Orebu, dopł. Dniestru. Długi 9V2 klm. 2. S. , rzeka, bierze początek w lesie Siwkowie, na płn. stoku góry Popowoszki 818 mi, w obr. Truskawca, pow. drohobyckim. Płynie na płn. przez las Siwków, mija leśniczówkę Słonicę, źródło Zofii, odtąd na płn. wsch. popod Truskawiec od płd. wsch. , następnie płn. granicą gm. Stanyły; przepływa Stebnik a przeszedłszy na obszar Bolechowice skręca się na płn. , potem płn. zach. , wreszcie w Raniowicach wpada od praw. brzegu do Tyśmienicy. Długa 23 klm. Przyjmuje liczne do Słoniawa pływy, między nimi od praw. brzegu Worotyszcze, Woronkę i Woronę, a od lew. brze gu Dubicę. 3. S. al. Slauica, Sól, potok, bie rze początek w obr. gm. Soli, pow, żywiec kim, tuż nad granicą szląską; płynie od zach. na wschód przez gm. Sól, Pi, ycerkę Dolną ana obszarze Rajczy łączy się od pr. brzegu z Ry cerką, dając początek rzece Sole. Przyjmuje od lew. brz. Baczmankę i Czarną. Bługi i O klm. Ob. Sól i Soła. Br, G. Stonieze, struga, pod wsią kośc. Strzepczem, w pow. wejherowskim, dopł. Łeby ob. Słownik kaszubski, ks. Pobłockiego, str. 88. Słoniecę góra lesista, w obr. Lubna, pow. brzozowskim, na płn. wschód od wsi, wzn. 460 mt. npm. szt. gen. , nad doliną pot. Earyczki, dopł. Sanu. Br. G. Słonim, miasto powiatowe gub. grodzieńskiej, położone na płn. wschod, stoku płaskowzgórza, wzniesione 560 st. npm. , ha obu brzegach rz. Szczary, przy ujściu do niej rz. Issy i przy linii dr. żel. poleskich, na przestrzeni BiałystokBaranowicze, pod 53 6 płn. szer. a 42 59 wsch. dług. , odl. jest o 166 w. na płd. wschód od Grodna traktem poczt. , wodą zaś 309 w. Właściwe miasto leży na lewym brzegu, przedmieście zaś, zwane Zamoście, na prawym brzegu Szczary, która na wprost ulicy Źyrowickiej dzieli się na dwa rękawy, okalające niewielką, niską kępę. Podług ostatnich spisów miasto ma 481 dm. murowanych i 1083 drewnianych i 22350 mk. 11114 męz. i 11236 kob. , w tej liczbie 2060 praw. , 1484 katol. , 520 mahomet. Tatarów miejscowego pochodzenia i 18381 żydów. W 1817r. było wmieście 658 dm. 4 murow. i 2408 mk. 1340 żydów; w 1860 r. 1005 dm. 230 murow. i 8203 mk. ; w 1867 r. 1084 dm. 98 murow. , 180 sklepów 160 murow. , 293 składów towarów 45 murow. i 10166 mk. 1284 pawosŁ, 1704 katol. , 15 ewang. , 362 mahom. , 6801 żydów; w 1878 r. 1556 budynków 313 murow. , w tej liczbie 1046 dm. mieszkalnych 98 murow. i 15351 mk. 7835 męz. i 7816 kob. ; 3058 prawosŁ, 1532 katol. , 2 ewang. , 492 mahom, i 10 12 żydów. W 1881 r. S. uległ pożarowi, przyczem spłonęło do 900 dm. Obecnie miasto posiada 2 cerkwie prawosł. soborna p. wez. Przemien. Pańskiego 3166 wiernych i parafialną p. w. św. Trójcy 1807 dusz; 2 kościoły katol. , jeden parafialny na przedmieściu, a drugi filialny, przy klasztorze bernardynek, w którym obecnie gromadzone są na dożywocie zakonnice wszystkich reguł po skasowanych klasztorach żeńskich; meczet mahometański drewniany; 7 synagog żydowskich 3 murowane, z których najokazalsza pochodzi z 1642 r. 14 domów modlitwy żydowskich, nie licząc wielu prywatnych, jak równie szkół i chederów. Większych i okazalszych gmachów S, nie posiada wcale. Największy plac w środku miasta zajmuje bazar, rudera brudna i odrapana, z podsieniami, z dachem dachówką krytym, trzy razy od samego budynku wyższym. Bazar ten, mieszczący około 150 sklepików, wznosi się na miejscu wspaniałej niegdyś rezydencyi Michała Ogińskiego, w której w 1784 r. z książęcym przepychom podejmował jadącego na sejm do Grodna króla Stanisława Augusta. Dokoła pałacu wznosiły się teatr, drukarnia, ujeżdżalnia, warsztaty rzemieślnicze, gmachy mieszkalne dla artystów opery, baletników, izemieślników i służby, wrszystkie otoczone rozległemi i pięknemi ogrodami. Dzisiaj z tego wszystkiego pozostała niewielka oficyna piętrowa, na której liczne późniejsze przeróbki zatarły zupełnie ślady pierwotnej struktury, oprócz tego o dawnej świetności jedynie świadczą olbrzymie fundamenta i kilkopiętrowe w głąb pieczary. Z ruin, w jednym końcu miasta sterczy szkielet kościoła poklasztornego, z całą kolumnadą frontową, a wewnątrz ze śladami ołtai zów, chórów i malowideł ściennych, z drugiej zaś strony miasta wznoszą się ruiny byłej fabryki sukiennej, która po spaleniu się, w ręce żydowskie przeszedłszy, w części mniej zniszczonej pomieszcza obecnie młyn parowy, gorzelnię i fabrykę drożdży prasowanych. Oprócz zwykłych urzędów powiatowych i miejskich S. posiada sąd pokoju, sąd okręgowy z udziałem przysięgłych, dwóch notaryuszów sądu okręgowego, st. poczt. , telegraf, i dr. żelaznej, zarząd żandarmeryi, sztab pułkowy i sztab batalionu kolejowego. Z zakładów naukowych znajdują się tu szkoła powiatowa dwuklasowa męzka, takaż żeńska, szkoła dwuklasowa żydowska, szkoła elementarna parafialna i kilkadziesiąt szkół początkowych żydowskich chederów. Z instytucyi towarzyskich posiada S. klub oficerski i drugi miejski. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty, reprezentowany jest przez gorzelnię, kilka browarów, fabrykę drożdży, fabrykę prostego tytuniu machorki, 2 młyny parowe, 3 fabiyki kafli, kilka cegielni i smolarnię. W 1870 r. istniało tu tylko 5 fabryk gorzelnia, 2 garbarnie, cegielnia i fabryka wyrobów garncarskich, produkujących za 8080 rubli, w 1877 r. zaś 19 fabryk powroźnicza, 4 browary, olejarnia, 2 młyny parowe, smolarnia, 3 garbarnie, 2 cegielnie, fabryka kafli i 4 wyrobów garncarskich, zatrudniających 47 ludzi i produkujących za 20155 rs. Przemysł rękodzielniczy, pozostający niemal wyłącznie w ręku żydów, znajduje się na nizkim bardzo stopniu rozwoju i zadawalnia zaledwie miejscowe potrzeby. W 1870 r. było w S. 596 rzemieślników 280 majstrów. Toż samo można powiedzieć i o handlu. Targi Słonicze Słonim odbywają się co czwartki i niedziele, jarmarki zaś doroczny w drugi dzień Zielonych Świątek. W przystani na rz. Szczarze, wchodzącej w skład kanału Ogińskiego, w 1868 r. naładowano 23406 pudów, wartości 21251 rs. , wyładowano zaś 35395 pud. , wartości 19404 rs. Miasto posiada na własność 4097 dzies, ziemi. Paraf, kościół katol. p. w. św. Andrzeja, pierwotnie z muru wzniesiony został przez króla Aleksandra w 1493 r. Obecny zaś wspaniały kościół murowany, z dwiema wieżami, o przepysznie i ozdobnie malowanem sklepieniu, stanął w 1775 r. kosztem i staraniem miejscowego proboszcza ks. Ancuty i biskupa Giedrojcia. Długości ma 34, szerokości zaś 14 łokci. Prócz parafialnego jest w S. kościół p. w. Niepokalanego Poczęcia N. Maryi P. , przy klasztorze bernardynek, założony w 1645 r. przez Aleksandra Judyckiego. Parafia katol. , dekanatu Słonimskiego, ma 8677 wiernych. Dawniej parafia słonimska miała kaplice; w Choroszewiczach, Ha wino wieżach, Isajewiczach, Burzymowie i Derewianczycach. St. dr. źel. poleskich, na przestrzeni Baranowicze Białystok, pomiędzy st. Żerbiłówka o 26 w. a Jeziernica o 23 w. , odległą jest o 48 w. od Baranowicz a 150 w. od Białegostoku st. dr. poleskich. Początek miasta ginie w pomroce odległych wieków. Pierwsze wspomnienie historyczne o S. odnosi się do XI w. , zarówno bowiem Długosz, jak i latopiscy ruscy i litewscy wspominają, że w 1040 albo w 1044 r. w. ks. Jarosław Włodzimierzewicz spotkał się na polach Słonimskich z Litwinami i pokonał ich tak przeważni że najechawszy potem właściwą Litwę do Niemna, przymusił ją do poddaństwa na czas niejaki. W 1103 r. wódz litewski Erdziwiłł, syn Montwiłła, napadał na Rusinów aż pod Słonim, pod którym w sto lat później Litwini ponieśli wielką klęskę od książąt ruskich. W XIII w. S. był grodem czyli posiadał zamek drewniauy, który Kajdan, wódz Batego, w 1241 r. z ziemią zrównał. Zamek ten w tymże roku odbudował niewątpliwie Erdziwiłł, synRyngolta, panujący wówczas w Litwie i zajmujący te strony po ustąpieniu Litwinów. Podczas zaburzeń za Mendoga zdobył S. w 1252 r. Lew Daniłowicz, ks. halicki, w 1258 r. jednak, w skutek przymierza zawartego pomiędzy Danielem a królem Mendogiem miasto zostało przyznane ostatecznie za własność litewską. W 1276 r. ks. litew. Giligin osadził tu Litwinów z Prus, podobno z prowincyi Szaławii, chroniących się przed Krzyżakami. Z tych czasów pochodzą pewnie trzy osady w okolicy mka Zdzięcioła Narcewicze, Pogiry i Zasiecie, z ludnością litewską, otoczone zewsząd ludnością słowiańską. Wkrótce potem miasto tak dalece wzrosło, że około 1290 r. Montwid, najstarszy syn Giedymina, w. ks. lit. , otrzymawszy od ojca dzielnicę na Koraczewie i Słonimie, w nim założył stolicę swego księztwa. Opieka panujących z domu Jagiellonów oraz długie lata pokoju podniosły jeszcze więcej S. , który w 1500 r. został miastem powiat, wwdztwa nowogródzkiego. Około 1508 r. S. j stanowiący dotychczas z całym okręgiem ekonomię stołu królewskiego, wraz z wsiami Surynki, Juryłycze i Sosnówka zamieniony został na ststwo grodowe, które w tym czasie posiadał Jan Litawor Chreptowicz h. Odrowąż. W 1532 r. Zygmunt I nadał miastu prawo magdeburskie Po unii Lubelskiej S. stał się miastem sadowem, ustanowione bowiem w nim zostały gród i ziemstwo. Że jednak miasto położone byłd opodal od drogi wielkiej i nie mogło się dla tego pomyślnie rozwijać, przeto Zygmunt Augusna przełożenie Iwana Hornosteja, podskarbiego litewskiego, wwdy nowogródzkiego i ssty Słonimskiego po Janie Radziwille h. Trąby i Bohuszu Bohowitynie h. Korczak, ustanowił przywilejem wydanym w Wilnie d. 13 maja 1558 r. dwa jarmarki dwutygodniowe na zesłanie Ducha św. i na Boże Narodzenie. Zygmunt III potwierdził je w 1590 r. i przeniósł na Wniebowstąpienie Pańskie i na dzień św. Mikołaja. Rewizorowie królewscy rozmierzając w 1558 r. place w S. oznaczyli ilość czynszu mającego się wnosić przez mieszczan i z hojności Zygmunta Augusta obdarzyli miasto gruntami. Przywilejem z d. 4 stycznia 1591 r. Zygmunt III wznawiając prawa magdeburskie nadał miastu za herb lwa złotego z krzyżem podwójnym, nakształt h. Lis, w błękitnem polu sstą słonimskim w tym czasie był kanclerz w. lit. Lew Sapieha h. Lis. Sejm z 1631 r. naznaczając S. na miejsce zjazdów przedsejmowych, zwanych sejmikami generalnemi al. generałami, przyczynił się znacznie do wzrostu miasta. Sejmiki te odbywały się w S. do 1685 r. Nadto w mieście odbywał się każdorocznie popis rycerstwa pow. Słonimskiego i sejmiki do wyboru posłów na sejm i deputatów na trybunał. Lew Sapieha urządził w 1605 r. cech tkacki, co Zygmunt III w 1609 a Jan III w 1679 r. zatwierdzili. Władysław IV celem uporządkowania miasta dał w 1641 r. przywilej mieszczanom na wybudowanie ulic i rynku a na utrzymanie tego ustanowił opłatę targowego. W 1644 r. Kazimierz Leon Sapieha, marszałek nadworny lit. i ssta miejscowy, urządził i inne cechy, do których obowiązani byli nale żeć i Tatarzy rzemieślnicy. Po zniszczeniu miasta podczas wojen za Jana Kazimierza i zatraceniu oryginalnych przywilejów, król Michał w 1669 r. odnowił wszystkie prawa i nadania poprzedników. Najbardziej jednak podniosło się miasto w drugiej połowie XVIII w. , kiedy Słonim Michał Ogiński, hetman w. lit. , otrzymawszy sstwo Słonimskie, osiadł tu z licznym dworem na początku panowania Stanisława Augusta. Wzniósł on w środku miasta obszerny paląc, oraz wiele innych gmachów, między któremi celowały teatr i ujeżdżalnia, oraz około 1777 r. założył we dworze drukarnię, w której wytłaczał własne wiersze i inne pomniejsze pisemka. Najwięcej jednak dla podniesienia handlu i przemysłu przyczynił się wykopawszy własnym kosztem kanał łączący Jasiołdę ze Szczarą a tem samem Niemen z Dnieprem. Stanisław August jadąc w 1784 r. na sejm grodzieński przybył tu 13 września i hojnie był podejmowany. Ekonomia Słonimska opłacała 20000 złp. , sstwo zaś 491 złp. 20 gr. kwarty w 1771 r. . Słonim posiadał liczne kościoły i zakłady religijne fara p. w. św. Andrzeja, pierwotnie z drzewa a potem z muru wzniesiona; cerkiew praw. również starożytna, nieznanej erekcyi, otrzymała przywilej w 1554 r. od Zygmunta Augusta. Z zakonów najdawniejsi są bernardyni, dla których klasztor z kościołem p. w. św. Trójcy i szpitalem w i murował i uposażył w 1630 r. Andrzej Radwan, sekretarz królewski, z żoną Katarzyną. Klasztor bernardynek, z kościołem p. w. Niepokalanego poczęcia N. M. P. fundowali w 1645 r. z Judyckich Komorowska, podkomorzyna witkomierska, oraz Aleksander Judycki; później nieco sprowadzone zostały benedyktynki. Kościoł p. w. Bożego Ciała dla kanoników lateraneńskich fundował w 1650 r. Jan Stanisław Sapieha, marszałek w. lit. , a w 1653 r. Jan Kazimierz nadał szpitalowi prowent mostowego w mieście. Zgromadzenie franciszkanek wprowadzone zostało około 1660 r. przez Konstancyę z Judyckich Komorowską, dominikanów zaś z kościołem p. w. św. Michała, przez Krzysztofa i Dorotę Pokorszewskich, wojskich lidzkich. Najpóźniejszą fundacyą byli jezuici, którym August II w 1717 r. nadał całą ulicę w mieście, od Apanasowskiej do Tatarskiej idącą. Pray rezydencyi swej jezuici utrzymywali szkoły niższe aż do retoryki włącznie, które komisya edukacyjna zupełnie zniosła. Po ostatnim rozbiorze Rzpltej S. w 1795 r. został miastem głównem gub. Słonimskiej, utworzonej ukazem ces. Katarzyny II z d. 14 grudnia t. r. , z części województw nowogródzkiego, trockiego i brzeskiego, i składającej się z powiatów Słonimskiego, nowogródzkiego, Iłdzkiego, grodzieńskiego, wołkowyskiego, prużański ego, kobryńskiego i brzeskiego. Gub. Słonimska w następnym zaraz roku d. 12 grudnia połączoną została z gub. wileńską pod nazwą gub. litewskiej a S. zamieniony został na miasto powiatowe; od 1801 r. wchodzi w skład gub. grodzieńskiej. W 1812 r. d. 20 października niespodzianie był atakowany w S. i do szczętu zniesiony pułk 3 ułanów gwardyi ce sarskiej francuzkiej przez jazdę ruską pod dowództwem gen. Czaplica, przyczem dowódca pułku gen. Konopka wzięty był do niewoli. Opis S. pomieściły Kłosy i XIX, str. 45. jSioni77ishi powiat zajmuje wschodnią część gubernii i graniczy od północy z gub. wileńską, od wschodu z mińską, od południa z pow. kobryńskim, od zachodu zaś z prużańskim i wołkowyskim. Podług pułk. Strelbickiego ma 13137 mil al. 63569 w. kw. , podług Schweitzera tylko 6061 w. kwadr. , podług zaś danych urzędowych z 1885 r. 6261 w. , to jest 652, 394 dzies. , w tej liczbie 118, 878 dzies, skarbowych. Powierzchnia powiatu w części północnej jest wyniosłą i wzgórzystą, w południowej nizinną i równą. Najwyższy punkt w powiecie, na południe od mka Zdzięcioła, we wsi Tarasowcach dochodzi do 924 st. npm. Cała ta przestrzeń wzgórzysta ma glebę piasczysta i żwirowatą i jest małoleśna. Południowa częśó powiatu, dotykająca Jasiołdy, jest znacznie niższą; najwyższe punkty dochodzą tu w Marusinie do 617 st. a w Iwacewiczach do 593 st. npm. Gleba w tej części jest piaszczystogliniasta, miejscami kamienista. Niziny, przylegające do Polesia, pokryte są obszernemi błotami, łąkami i lasami. Oprócz rozległych pokładów torfu nie ma tu żadnych ciał kopalnych. Cała powierzchnia powiatu należy do dorzecza Niemna, za wyj ątkiem nieznacznej części południowej, leżącej w dorzeczu Dniepru. Przedstawicielką systematu rz. Dniepru jest Jasiołda, płynąca przeważnie na pograniczu pow. Słonimskiego z pow. prużańskim i kobryńskim i przybierająca niewielkie rzeczułki, jak Brzostowica. Jasiołda jest spławną na całej przestrzeni. Niemen aż do ujścia rzeki Szczary stanowi granicę od gub. mińskiej; jest żeglowny, w granicach jednak powiatu nie ma na nim przystani. Ważne miejsce pomiędzy rzekami powiatu zajmuje Szczara, przepływająca powiat od wyjścia kanału Ogińskiego aż do ujścia do Niemna. Będąc połączoną za pomocą kanału Ogińskiego z Jasiołdą, pomimo swej płytkości, stanowi ważną drogę handlową pomiędzy Niemnem a Dnieprem. Przystanie na Szczarze znajdują się w Słonimie oraz we wsiach Sielec, Dobromyśl i Jugalin. Z dopływów Szczary ważniejsze Myszanką, Łochozwa, Issą, Grywda i inne. oprócz tego do systematu Niemna należą Zelwianką, stanowiąca granicę z pow. prużańskim i rz. Mołczadź, uchodząca w granicach gub. mińskiej do rz. Promszy, dopł. Niemna. Jezior dość wiele, skupionych po większej części w południowej, błotnistej części powiatu, na pograniczu z, pow. kobryńskim i prużańskim. Lasy znajdują się przeważnie we wschodniej części powiatu i łączą się z lasami Pole Słonim sia mińskiego; części zachodnia i północna są prawie bezleśne. Lasy zajmują 198, 983 dzies. 96887 skarb, i 102, 096 pryw. , t. j. 30 57o ogólnej przestrzeni. Przybierają one miejscami charakter puszcz i moczarowatych borów. Przestronniej sze ich obszary należą do dawnych dóbr koronnych i sapieżyńskich, należących obecnie do skarbu, mniejsze zaś do dóbr Pusłowskich i hr. Potockich. W 1885 r. było 182 368 mk. , t. j. 29 na 1 w. kw. , w 1878 r. liczono 161, 155 mk. Co do zaludnienia pow. słonimski zajmuje ostatnie miejsce w rzędzie pow. gub. grodzieńskiej najlepiej zaludniony białostocki, mający 62 mk. na 1 w. kw. . Bez miasta było w 1878 r. 145, 764 mk. 70999 męż. i 74765 kob. , w tej liczbie 109, 432 prawosł, 19358 katol, 59 protest. , 16, 870 żydów i 45 mahom. Podług stanów było 1269 szlachty, 342 duch. praw. z rodzinami, 5 katol i 22 żydów. 17094 mieszczan, 52545 włościan skarb. , 684 kolonistów, 67, 719 włościan i właszczonych, 5831 stanu wojennego, 166 cudzoziemców i 87 osób innych stanów. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 5 okr. pol stanów Kossów, Różanna, Dereczyn, Zdzięcioł i Byteń, obejmujących 23 gmin Kossów, Borki, Giczyce, Pieski w 1 okr. ; Różanna, Dziewiątkowicze maryńska, Mieżewicze, Źyrowicze w 2 okr. ; Dereczyn, Kuryłowicze, Stara Wieś, Kostrowicze, Czemiery w 3 okr. ; Zdzięcioł, Pacowszczyzna, Kozłowszczyzna, Robotna, Dworzec w 4 okr. , Byteń, Dobromyśl, Szydłowicze, Derewna i Luszniewo w 5 okr. pol. Miejscowości zaludnionych najwięcej z całej gubernii, bo 1035, w tej liczbie 16 miasteczek, 534 wsi mających mniej niż 25 mk. , 355 od 25 do 100 mk. , 141 od 101 do 500 mk. i 5 od 501 do 1000 mk. Miasteczka, oprócz pow. miasta Słonima, są Byteń, Busiaż, Dworzec, Dziewiątkowicze Stare, Dereczyn, Derewna, Hołynka, Jeziernica, Kossów, Mołczadź, Różanna, Wężowiec, Zdutów, Zdzięcioł Djałtowo i Źyrowicze. Urzędy rekruokieznajdująsię w Słonimie, Kossowie i Zdzięciole, sądy pokoju zaś w Słonimie, Ma1 latyczach. Albertynie i Kossowie. Pod wzglę1 dem kościelnym powiat słonimski dzieli się na 4 dekanaty błahoczynia prawosławne słonimski, kossowski, byteński i zdzięciolski i obejmuje 50 parafij. Dekanat słonimski ma 12 par. praw. Słonim św. Trójcy, Dereczyn, Derewna, Górka, Jeziernica, Łukonica, Milkanowieze, Ostrowo, Porzecze, Synkowicze, Szczara i Szydłowicze, monaster w Żyrowiczach, cerkiew soborna w Słonimie Przemienienia Pańskiego, 12 cerkwi paraf. , 7 filialnych, 2 kaplice cmentarne i 36763 wiernych. W ogółe w 1878 r. było w powiecie 36 cerkwi murow, i 37 drewn. , 1 monaster murowany, 6 kaplic murow, i 11 drewn. Wszystkiej parafie katol pow. Słonimskiego tworzą jeden tylko dekanat t. n, obejmujący 5 parafij Słonim, Zdzięcioł, Dworzec, Różanna i Kossów, mający 4 kościoły murow, i 1 drewn. , oraz 7 kaplic murow, i 3 drewn. Dawniej było w powiecie 12 parafij; oprócz wymienionych jesz czę Rendzinowszczyzna z filią w Skrundziach, Mołczadź z kapl Wyszów, Luszniew, Kozłowicze i Łotwicze, Łukonica, Dereczyn kapl w Starej Wsi, Robotna fundacyi Wołłowiczów, z kapl. w Rohotence, Dziewiątkowicze Nowe fundacyi Tekli z ks. Czetwertyńskich Siiźniowej, podkomorzynej Słonimskiej, z filią w Rudni i z kapl w Rudopolu, Regino wie i Olszew fundacyi Bułhaków, z kapl w Pieskach, Sokołowie i Sporo wie. Oprócz Słonima znajduje się w powiecie 3 synagogi murow, i 4 drewn, oraz 5 domów modlitwy Zydow, murow, i 18 drewn. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo i uprawa lnu oraz przemysł leśny. Chodowla bydła dość rozwinięta. W 1877 r. było w powiecie 16099 sztuk koni, 58209 bydła rogatego, 63704 owiec zwyczajnych, 13358 rasy poprawnej, 24350 świń, 375 kóz i 1 osioł. Przemysł fabryczny dość ożywiony. W 1870 r. było w pow. 106 fabryk, produkujących za 850, 713 rs. ; w 1877 r. 85 fabryk zatrudniało 1037 robotn, i produkowało za 1, 107, 554 rs. Ważniejsze z nich 7 fabryk sukna 793 robotników i 848, 492 rs. produk. , 12 gorzelni 79 robot. i 205, 181 rs. , 21 terpentyniarni 68 robotn, i 23973 rs. , 1 huta szklana 9 robot, i 11, 416 rs. , 13 garbarni 26 robot, i 9496 rs. , 4 browary piwne 9 robot, i 7404 rs. . Handel skupia się w Słonimie i na jarmarkach w miasteczkach. Corocznie odbywa się w powiecie 28 jarmarków, obroty na których wynoszą w ogóle od 40 do 50 tys. rs. Południowo wschodnią część powiatu przerzyna linia dr. żel moskiewskobrzeskiej, ze stacyami Kossów i Domanowo, przez środek zaś przechodzi linia dr. żel. poleskich, na przestrzeni Baranowicze Białystok, ze stacyami Źerbiłówka, Słonim, Jeziernica i Zelwa. Na wszystkich tych stacyach są urzędy pocztowe i telegr. Nadto przerzynała powiat dawna szosa moskiewskobrzeska i trakty pocztowe z Połonki, przez Słonim, Różannę, Wołkowysk do Grodna oraz od Demanowa, przez Byteń, Słonim, Wężowiec i Zdzięcioł do granicy pow, nowogródzkiego. Dawny powiat słonimski należał do wwdztwa nowogródzkiego. Podług przywileju Zygm. Augusta z d. 30 kwiet. 1565 r. wydanego w Piotrkowie granice zaczynały się na północ od ujścia rz. Zelwy do Niemna i szły nurtem jej w górę, a potem rz. Różanką, dalej drogą wiodącą do Berezy, skąd przez rz. Jasiołdę do jez. Sporowskiego dotykały; ztamtąd do źródeł rz. Połonki i następnie korytem Słonio rz. Mołczadzi aż do ujścia jej w Niemen, któ rego loźem dosięgały do punktu wyjścia, t. j. do ujścia Zelwy do Niemna ob. t. V, 340. Oprócz rozległych królewszczyzn, większa część powiatu należała do trzech historycz nych rodów Sapiehów, Chreptowiczów i Ty zenbauzów. Po 1831 r. fortuna Sapiehów sta ła się własnością skarbu; nieco wcześniej wło ści Chreptowiczów nabyte zostały przez Pu słowskich; wreszcie klucz byteński Tyzenbau zów drogą spadku przeszedł na własność hr. Konstantego Potockiego. Mniej obszerne wło ści posiadają Jundziłłowie, oraz pojedyncze dobra Mierzejewscy, Mikulscy, Połubińscy, Śliźniowie, Sieheniowie i in. Marszałkami po wiatowymi byli w porządku alfabetycznym Broński Feliks 1817 25, Haraburda Michał Karol h. Habdank 1696 98, Jacynicz Ste fan b. Odrowąż 1637, Jundziłłowicz Mikołaj h. Łabędź 1516, Mieleszko N. h. Korczak 1609, Makowiecki Jan h. Dołęga 1792 4, Piasecki Hieronim h. Gozdawa 1679, Połubiński Konstanty h. Jastrzębiec 1625, Połubiński Dymitr 1667, Pusłowski Wojciech h Szeliga z odmianą 1798 1812, Pusłowski Ksawery, Sołtan Jan h. Syrokomla 1776, Soł tan Iwan 1563, Tyszkiewicz Marcin h. Leliwa 1632; Tyszkiewicz Piotr, Tryzna Grzegorz h. Gozdawa 1561, inny Tryzna Grzegorz 1634, Wołłowicz Kazimierz 178690, Wołłowicz N. 1854 9 J. Krz. Słoiiimce, wś, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. Linowo, o 3 w. od Prużany, przy drodze z Prużan do Linowa, ma 50 dm. , 200 mk. Podług lustracyi z 1566 r. Lustr. IV, 165 sioło S. , w sstwie prużańskiem, miało 30 włók, z tych 3 wł. wolne popowskie i 1 wolna wójtowska. Następnie należały do ekonomii prużańskiej, sprzedanej Trębickiemu, Słonimska Wola wś, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. wsielubskim, gm. Niehniewicze, ma 12 osad pełnonadziałowych; grunta pszen ne, szczerkowoglinkowate, miejscowość nie co falista, bezleśna. Własność dawniej Chre ptowiczów. AL Jel, Słonin, wś i fol. , pow. kościański, o 5 klm. na płd. zach. od Czempinia par. , poczta i st. dr. żel. . Graniczy z Borowem, Górzycami, Witkówkami, Oborzyskiem i Jasieniem. Błonimo z r. 1358, płacące dziesięciny bisk. poznańskim Kod. Wielkop. , n. 1383, zdaje się być Osłoninem z pod Kębłowa, w pow. babimoskim. Między r. 1368 i 1391 pisał się Piotr Suczka z S. Kod. Wielk. , n. 1597 i Akta grodz, pozn. ; około r. 1564 dziedziczyła S. Lwowska ze Lwówka; było tam wówczas 1072 ł osiadł. , z których płacono bisk. poznańskim 4 zł. i 6 gr. fertonów; do r. 1580 przybył 1 łan osiadły. Przy schyłku zeszłego stulecia należał S. do ks. Jabłonowskiego, kaszt, krakowskiego, i wchodził w skład dóbr Racot. Obecnie wś ma 41 dm. , 383 mk. 293 katol. , 90 prot. i 254 ha 225 roM, 12 łąk, 1 łasu. Fol. należy do okr. dworskiego Racot; rozdzielono go w nowszych czasach na dwie części, z których jedna zowie się Starym, a druga Nowym S. S. Stary ma 3 dm. , 52 mk. , a Nowy 1 dm. , 55 mk. Właścicielką jest w. księżna Sachsen. Weimar. E, CaL Sloninczyk 5 Soloiujnczyh, las niedaleko Czańkowa, pow. uszycki, gm. i par. Dunajowce. Należy do Skibniewskich. Słoninówką, młyn w Rzepienniku Marciszewskim, pow. gorlicki. Br, G, Słoniny, pustka, pow. wieluński, gm. Skomlin, par. Ożarów, odl. 10 w. od Wielunia, 1 dm. , 10 mk. Słoniowszczyzna, wś, pow. bychowski, gm. Głuchy, ma 16 dm. , 132 mk. Stomszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 63 w. od Nowoaleksandrowska. Stonka al. Slonne, Słone, potok, bierze po czątek w obr. Słonnego, pow. m slenicki, na zach. stoków Gorców, między Turbaczem 940 mt. od płd. , a Szumiącą górą 834 mt. od płn. Płynie na płn. zach. przez wś Słonne i we wsi Rabce wpada do Raby ód praw. brze gu. Długi 6 klm. Od strony płn. wznoszą się nad doliną potoku wzgórza Grzebień 679 mt. i Pilna 607 mt. . Potok ten pod nazwą Słona wymieniony w przywileju Henryka, ks. krakowskiego i szląskiego z r. 1234, mo cą którego tenże nadaje Teodorowi, wojewo dzie krakowskiemu, prawo osadzania Niem ców w lasach nad rzekami Dunajec, Rogoźnik itd. , następnie w przywileju z 10 maja 1254, mocą którego Klemens i Marek, synowie Mar ka, woj. krakowskiego, zatwierdzają wszelkie darowizny uczynione przez ich stryja Teodo ra klasztorowi szczyrzyckiemu Kod. Małop. , I, 21 i 45. Br. G. Stonkiszki, folw. , pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 72 w. od Poniewieźa. Stonko w, oh. Shmhów, Słonkowka 1. grupa domów w Krzeszowie, pow. żywiecki. 2. S. , ob. Słomhówka, Słonna, Slonne Slonnica ob. Siona Sione, Słonica. Słonne, wś, pow. myślenicki, leży w górach, w dolinie pot. Słonki dopł. Raby, na wschód od Rabki, wznies. 577 mt. npm. Od płn. zasłania wś góra Grzebień 679 mt. npm. , od wschodu Szumiąca góra 834 mt. a od południa Trubacz 940 mt. . Na płn. graniczy S. z Zarytem, na wschód z Olszówką, na płd. z Ponicami. Wieś składa się z 124 dm. i 781 mk; 778 rz. kat. i 3 izrael. Gleba zimna, owsiana, na stokach górskich. Pos. więk. attyn. Rabki wynosi 242 mr. łasu; pos. mniejsza ma Słonimce Słon Slonin Stom Stonk Stonko Słonko Słonn Słonne 1045 mr. roii, 48 mr. łąk, 218 mr. past. i 145 mr. łasu. Lasy świerkowe. Ob. Słone 2. Mt c. Sloiiowicej w XV w. Slanovicze, wś i fol. nad rzką Łaszówką, pow. pińczowski, gm. i par. Kazimierza Wiellj a, odl. 23 w. od Piń czowa. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 438 gr. or. i ogr. mr. 322, łąk mr. 25, pastw. mr. 3, łasu mr. 37, nieuż. mr. 61 bud. mur. 2, z drzewa 7; płodozm. 4 i lOpoI; las nieurzą dzony. Wś S. os. 20, mr. 88. Długosz podaje dwukrotn3 opis S. W pierwszym powiada, iż właścicielem wsi jest Jan Rej, haeres de Szumsko h. Oksza, który Slanoviczo otrzy mał w posagu za żoną, Z łanów kmiecych, zagrod. , karczem, dziesięcinę, wartości do 8 grz w. , pobierała prebenda i kanonia karniowska przy katedrze krakowskiej. W dru gim opisie podaje, iż dziesięcinę, wartości 4 grzyw. , pobierał uniwer83 tet krakowski. Fol. według obu opisów dawat pleban, w Kazi mierzy Długosz, L. B. , I, 56 i II, 144. Weiług Trzecieskiego Żywot R. eja Stanisław Rej, ojciec Mikołaja, posiadał Słanowice z To polą i Bobiuem. W 1581 r. S. , dzierżawione przez Zawichojską więc moze jeszcze wła snośc Rejów, miały 3 łan. km. , 1 czynsz. , 2 kom. z bydłem, 2 kom. bez bydła. Ta sama Zawichojską dzierżawi i Topolą podówczas. Pawiń. , Małop. , 12, 442. Br. Ch. Sto nówka 1. w górnym biegu Sestratyii zwana, rzeka, bierze początek w pow. krze mienieckim; od Podzamcza płyniena płn. przez Radziwiłłów do Sestratyna, gdzie od praw. brzegu zabiera strugę Biała Krynica nad pływającą od Krupca i zwraca się na płn. zach. od fol. sestratyńskiego płynie granicą pow. brodzkiego, poczem wchodzi na obszar Korso wa. Przyjąwszy od praw. brzegu pot. Sytenkę skręca na zachód, przepływa Lesz niów, tworząc staw, a wyszedłszy z niego na granicy Leszniowa, Grzymałówki i Szczurowic wpada do Styru od praw. brzegu. W miejscu tym było dawniej rozległe stawisko, dziś mokradła, spławami zwane. Długość bie gu w obrębie Galicyi 15 klm. , całkowita zaś 34 klm. Dolina S. bagnista i moczarowata. Nazwa rzeki często bywa zmienianą na Łonówkę par. Sestratyn lub Sławnie ob. Ra dziwiłłów, 2. S. mylnie, lewy dopływ Ol szy al. Olzy, na Szląsku austr. Ma być Stonawha ob. . Br. G. Stonowka, słoboda nad rz. Oskołą, pow. nowooskolski gub. kurskiej, ma 670 dm. , 3134 mk. , szkołę, 7 nieznacznych jarmarków. Słonowo 1. łączka na Łagiewnikach, pow. kościański. 2. S. , pow. obornicki i wrzesiński, ob. Słomowo, Słońsk, 1185 cörstrum Zlonense, wś włośc, nad Wisłą, pow. nieszawski, gm. i par. Raciążek. Leży w nizinie nadwiślańskiej, lewe1 go brzegu rzeki, w pobliżu Ciechocinka, przy drodze z Nieszawy do Torunia. Posiada dom modlitwy ewang. , szkołę początkową, 35 dm. , 248 mk. , 1599 mr. Na obszarze wsi jezioro, mające do 9 mr. obszaru. W 1827 r. S. wś rząd. , miała 32 dm. , 283 mk. Był tu dawniej kościołek filial, katol, , podupadły ze starości w początkach bieżącego wieku. Istnieją tu źródła słone, z których wywarzano sól zapewnie jeszcze w czasach przedhistorycznych. Zdawna tu istniał też gród książęcy, zapewne mający na cełu odpieranie najazdów pruskich. W 1185 r. ks. Leszek Lesco nadaje castrum Zlonense cum omnibus appendiciis ejus kollegiacie P. Maryi we Włocławku Kod. Mucz. Rz. , II, 5. Po sprowadzeniu Krzyżaków oddal im Konrad S. z okolicznemi wsiami, jak to widać z układu zawartego w 1235 r. 17 paźdz. , którym Krzyżacy ustępują Dobrzynia za Nieszawę Starą pod Toruniem z okolicą a pozostawiają sobie Słońsk z warzelnią soli. Książę zastrzegł sobie tylko 14 korcy soli i 4 biskupowi. Mimo to jednak na akcie nadania wsi Ostrowsko kościołowi w Gnieźnie przez ks. Konrada in colloquio Pomuzow podpisał się Syraon kasztel, de Slonsk Kod. Wielk. , 229. Następnie kasztelania słońska wraz z Gniewkowem stanowi dział Kazimierza, syna Ziemomysła ks. kujawskiego Janko z Czarnkowa, 22 rozdz. . Książęta kujawscy Przemysław i Kazimierz, pożyczywszy pieniędzy od bisk. kujawskiego, oddali mu w zastaw za 40 grzyw, ziemię słońska, Gniewków i Wielką Wieś a za 100 grzyw, sam Słońsk. Wynikłe ztąd spory zakończył układ w 1311 r. Kod. Mucz. Rz. , II, 641. Niema śladuby S. posiadał kiedy prawo miejskie. W reg pobor, z 1585 r. wieś kościelna 8. zostaje jako starostwo w posiadaniu wojewodziny orzeskokujawskiej, która płaci od 3V3 ł 4 zagr. , 4 osad. , 3 rybak. Pawiń. , Wielkop. , I, 250. Dykcyonarz Echarda Siarczyński nazywa S. miastem i stolicą powiatu w ziemi dobrzyńskiej. W 1771 r. S. był dzierżawą królewską, w ręku Ignacego Kościeleckiego, który płaoił 625 zł. kwarty Płata wojska, 1771 r. . S. stanowił do końca XVIII w. kasztelanią mniejszą. Ostatnim kasztelanem był Kajetan Sierakowski, mianowany 1787, zmarły 1841 r. Bank Polski, administrując warzelniami ciechooińskiemi, zamierzał wznowić i w 8. produkcyą soli. Część 8. została wcielona do rozwijającego się zakładu kąpielowego w Ciechocinku. Bługosz opisując pod 1043 r. walkę Kazimierza z Masła wem powiada, iż ten ostatni schroniwszy się do Prus podbudził do walki Prusaków, Jadźwingów, Slunenses i inną dzicz ziemi pruskiej. Kromer powtarzając ten szczegół odnosi nazwę Slunenses do mieszkań Słonowice Sło Słońsko Słon ców okolic Słońska. O S. pisał Winc. Hip. Gawarecki w rozprawie p. t. Slończykowie, i S. , wiadomości topograficznohistoryczne, Bibl. Warsz. 1857, III, 521 Br. Ch. Słońsko, rusku Soiońsko, wś, pow. droho bycki, 13 klm. na płn. .wschód od Drohobycza, 10 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urz. pocz. w Medenicach. Na płn. zach. leżą Lipo wiec, na płn. wschód i wschód Dołhe, na pld. Gąje Niżne i Delawa, na zach. Michałowice. Wieś leży w dorzeczu Dniestru. Wody pły ną z zach. strony obszaru na płn. do Tyśmie nicy. Zach. częśó obszaru lesista Słoński las, 321 mt. . Własn. więk. fundacyi hr. Skarbka ma roii or. 160, łąk i ogr. 120, past. 7, łasu 1131 mr. ; wł. mn. roii or. 339, łąk i ogr. 219, past. 248, łasu 35 mr. W r. 1880 było 99 dm. , 574 mk. w gm. , 2 dm. , 26 mk. na obsz. dwor. 207 rz. kat. , 372 gr. kai, 21 wyzn. izr; 569 Rusinów, 31 Polaków. Far. rz. kat. w Rychcicach, gr. kat. w Michałowi cach. We wsi jest cerkiew i kasa pożyczk, gm. z kapit. 4219 złr. Lu. Dz. Słońsko al. Słońsk, urzęd. Slonsk, wś i dwor, pow. inowrocławski, o 7 klm. na wschod. płn. od Inowrocławia. Graniczy z Farchaniem, Olszewieami, Bałinem, Latkowem i Sadłowicami; par. Sadtowice dawniej Farehanie, poczta i st. dr. żel. w Inowrocławiu. S. dziedziezyli w r. 1489 Słońscy; z nich posiadał jeszcze w r. 1580 3 Stanisław 4 łany i 6 zagrodn. ; równocześnie miał Adam Baliński 2 łany os. , 6 zagr. 1 rzemieśl. Wieś ma obecnie 9 dm. , 88 mk. katol, i 156 lia 150 roii. Dwor z parcelami 38 dm. , 287 mk. , z któremi tworzy okrąg dworski, ma 45 dm. , 457 mk. 4. 35 kat. , 22 prot. i 809 ha 438 roii, 340 łąk, 13 lasu; czysty dochód z ha roii 1057, z ha łąk 1684, z ha lasu 1 96 mrk. Słony 1. potok, powstaje w obr. Jastrzę bi, pow. grybowski, w biegu płn. zach. prze chodzi na obszar Słonej pow. brzeski i w końcu zwróciwszy się na zach. w obr. Bieśni ka wpada od praw. brzegu do Paleśnicy, dopł. Dunajca. Długi 5V4 klm. 2. S. , mały pra wy dopływ Sanu. For. Siona. Br. G. Słony Dół, ob. KrzeińsMe jezioro. Słopanowo, Zlopanowe r. 1218, Lopanowo i Słopanowo r. 1393, Szlopanoioo r. 1580, wś kość. i dwor, pow. szamotulski, dek. obornicki, o 2V2 klm. na płd. od Obrzycka. Graniczy z Obrowem, Obrzyckiem i Kobylnikiami; par. w miejscu, poczta w Obrzycku, st. dr. żel. w Szamotułach Samter o 9 klm. i nieco dalej w Wronkach. Zlopanowe w bulli Honoryusza III z dnia 31 maja 1218 r. , wyliczającej posiadłości klasztoru łekneńskiego, ma być tem Słopanowem Kod. Wielkop. , n. lOl. Między r. 1364 i 1399 pisali się z S. Wincenty i Dzierzysław Nosala Słopanowscy Kod. Wielk, i Akta gr. pozn. ; z nich posiadał Adam w 1580 r. 4 półłanki, ćwierć karczm, i 4 zagrod. ; na drugiej części S. mieli Kobylniocy 2 łany, 3 zagr. i 1 strycharza; późniejszy mi dziedzicami byli Włostowscy, Kasinowscy, Zbyszewscy, Brudzewscy, Gralewscy i Ostrowscy. Na piaskach S. znajduje się cmen tarzysko, w którem wykopano popielnice, drobne naczynia i groty kamienne. Kościół p. w. św. Mikołaja istniał już przed r. 1510; przez pewien czas był w ręku protestantów, wrócił w r. 1630 do katolików. W miejsce starego wystawił w r 1695 nowy kościół Jan Kąsinowski, sędzia wałecki, dziedzic wsi. Par. , liczącą 630, dusz składają Karczemka, Ordzin, Pęczków i S. szkoła par. . Wś z mły nem ma 19 dm. , 155 mk. 132 kat, 23 prot. i 246 ha 201 roli 20 łąk. Dwor z Karczem ką ma 12 dm. , cegielnią, 229 mk. kat. i 607 ha 360 roii, 48 łąk, 167 łasu. Właścicielką jest pani L. Turnina. E. CaL StopanowOj właściwie Człopa niem. Schlop pe, dok. 1245 Szlopa, 1284 Slopa, 1349 Stoppe, miasteczko w Prusach Zach. , w pow. wałeckim, w płd. zach. klinie prowincyi, o 31 klm. na płd. zach. od Wałcza; gleba piaszczysta, sapowata, leży bowiem wśród licznych jezior i rzek Deichsel, Muehlenteich, Muehlenfliess itd. ; st. kol. w Wieleniu. Cztery bite trakty się tu schodzą z Wałcza, Frydlądu, z Woldenberga i Wielenia. S. ma urz. pocz. , sąd okr. , kasę leśnicza, urz. pobor. , szkołę katol. lklas. i ewang. 5klas. Do miasta należą fol. Gramsthal, oberża Koenigsthal, wś Koeniglich Krumpohl, wyb. Werthsburg i leśn. Człopa i Schutzwald; razem 2827 ha 541 lasu, 174 łąk, 1638 roii orn. W 1885 r. było w ogóle 236 dm. , 470 dym, 2175 mk. , 310 kat. , 1679 ew. , 184 żyd. , 2 bezwyznan. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, drobnym przemysłom i handlem; co rok odbywa się 8 jarmarków. Dwa zamczyska są w Człopie jedno naprzeciw kościoła katol. , drugie nieco za miastem. Oba zupełnie z murow ogołocone. Miasteczko jest gniazdem rodziny Czarnkowskich h. Nałęcz, po której wygaśnięciu na Władysławie Czarnkowskim, stście osieckim, przechodziło do rąk Gębickich, Naramowskich i Sułkowskich, Dziś jest własnością rządową. Czarnkowscy założyli tu kościół par. p. w. św. Wojciecha. Był on z drzewa stawiany i spłonął r. 1637. Wzniesiony na nowo, został poświęcony przez Woje. Thołibowskiego, bisk. poznańskiego, d. 8 list. 1660 r. Do par. dek wałecki należą Bevilsthal, Birkliolz, Buchholz, BuchholzerMuehle, Człopa, Dolfusbruch, Dranowo wś i folw. , Dueppe, Frie drichsmuehle, Gollin czyli Gałęzowo, Gramsthal, Gramsvalde, Jagolice Jagolitz, Krumpohl Adlig i Koeniglich, Nikorsk szk, par. , Prellwitz, Salm, Szonawa Schoenów, Trellin, Wołowe Lasy Eichfier, szk. paraf. i Eichfiermuehle. Kościoły filialne są w Nikorsku, p, w. św. Bartłomieja, murowany, r. 1838 w miejsce drewnianego wystawiony, r. 1840 benedykowany i w Wołowych Lasach. W 1888 r. par. miała 1206 dusz. Dawniej znajdowały się w parafii jeszcze kaplice we wsiach Gałęzowie i Załom, kościoły zaś w Birkholz, Jaglicach, Buchliolz, Pieczyskach Treblinie i Szońawie ob. Opis histor, kość. par. w dawnej dyec. poznańskiej p. Łukasze. wicza. I, 226. W kaplicach tych i kościołach zwykle w święta i niedziele bakałarze miejscowi wykładali dzieciom katechizm, a starszym czytali kazania z postyl niemieckich, ludność bowiem w tych stronach już w r. 1641 była niemiecką. Według przywileju z r. 1245 Człopa była już miastem ob. Kod. Wielkop. , I, Nr. 249. Najstarszy zachowany przywilej wystawił r. 1614 Adam Sędziwój Czarnkowski, woj. łęczycki, nadając miastu oprócz gruntu miejskiego rybołówstwo małemi narzędziami w M. i W. Roch linie, także w strudze człopskiej i Rodrancken, dalej wolne łowy, pastwiska i drzewo w człopsldch lasach lecz w pewnych tylko granicach. Przy wyborach na burmistrza prezentuje miasto 5 kandydatów, z których dziedzic jednego wybiera; sądy cywilne należą do miasta, w sprawach kryminalnych atoli zastrzega sobie nadawca potwierdzenie wyroków. R. 1637 do szczętu zgorzało, tak samo r. 1739; r. 1765 zniszczył pożar 90 domów. Przy okupacyi pruskiej znajdowała się Człopa wnędznym stanie. Rząd tedy udzielił mieszkańcom zapomogę i sprowadził niemieckich kolonistów. R. 1781, gdy dziedzicem byłv. Dolfuss, pobierał burmistrz 36 tal. rocznie, senator 16 tal. 3 gr. , pisarz 24 tal. 4 gr. , sługa miejski oprócz munduru 23 tal. 7 gr. ; za materyały do pisania likwidowano 8 tal. 6 gr. Od czasu okupacyi pruskiej miasteczko często zmieniało posiadaczy. Fryderyk Wilhelm II, król pruski, kupił te dobra i darował je hr. Lichtenau. Odkupił je znów Fryderyk Wilhelm III i do dóbr stołowych wcielił. R. 1807 otrzymał je od cesarza Napoleona książę Berthier, ale kongres wiedeński dar ten unieważnił. Około r. 1564 zastawił te dobra Wojciech Czarnkowski Wedlom za 23, 000 złp. Ku końcowi XVIII w. zaś wartość dóbr podług urzędowej taksy wzrosła do 94, 000 tal. W 1783 r. liczyła Człopa 166 dm. , 1018 mk. 230 żyd. ; 1804 r. 210 dm. , 1387 mk. 315 żyd. ; 1839 r. 203 dm. , 1569 mk. 311 żyd. , 100 kat. . Luteranizm wcześnie się tu rozszerzył, lecz później nastąpiła reakcya, wskutek której r. 1618 luterski pastor Fabian musiał miasto opuścić. Odtąd luteranie odprawiali nabożeństwo w oratoryum za zezwoleniem dziedzica, ale i to po tem utracili. Dopiero 1791 r. wystawili ewangielicy kościołek, który jednak się spalił iw 1825 r. stanął nowy kościół drewniany. Żydzi wystawili nową synagogę r. 1770 ob. Gesch. d. Dt. Croner Kreises von Schmitt, str. 212214 i Raczyński Wspom. Wielkop. , II, 99 101. 2. S. , nadleśn. , tamże, 5244 ha 44 roii or. , 36 łąk, 5115 łasu W 1885 r. 6 dm. , 6 dym. , 41 mk. W skład nadleśnic twa wchodzą leśnictwa Dolfusbruch, Woło we Lasy, Hałinfier, Muehlheide, Płocica i Tuczyńskie rogatki. Kś. Fr. Slopiec 1. Szlachecki i S. Rządowy 1579 r. Siopiecka Wola, dwie wsi, pow. kielecki, gm. Szczecno, par. Daleszyce, odl. 14 w. od Kielc a 20 w. od Chęcin. Posiada pokłady marmu ru ciemno orzechowego, twardego, który uży wany był na chodniki w Warszawie, Kielcach i Radomiu między 1840 a 1850 r. W 1827 r. S. Rządowy miał 10 dm. , 64 mk. S. pryw, 15 dm. , 114 mk. . Według reg. pob. pow. wiślic kiego z r. 1579 we wsi Słopiecka Wola, w par. Pierzchnica, Śtan. Borek płacił od 4 osad. , 2 łan. , 2 zagr. z rolą, 1 biednego Pawiński, Małop. , 225. 2. S. , obręb leśny w kieleckim urzędzie leśnym. Wieś ta wchodziła w skład ekonomii rządów. Kielce. Br. Ch. Slopiszcze 1. wś nad rz. Ptyczem, pow. bobrujski, w gm. NowoDorohi, ma 7 osad; grunta lekkie, łąk obfitość. 2 S. , mylnie Zlohiszcze, zaśc. w pobliżu rz. Kowalówki, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. katol. Uzda, gm. Szack o 6 w. , ma 5 osad. Należał dawniej do domin. Kowalewicze Lipskich, na stępnie w części przeszedł na skarb, z kolei własność Popowa, obecnie Bungego, właści ciela domin. Kowalewicze. Miejscowość wzgó rzysta, grunta szczerkowe, glina w podło żach. Al. Jel. Slopna, wólka, w Białej Niźniej, pow. gry bowski, 29 dm. , 175 mk. Br. G. Stopnica 1. al. SłopnicM potok, powstaje na granicy gm. Słopnic Królewskich i Szla checkich, w pow. limanowskim, na wys. 720 mt. npm. Zabrawszy obustronnie liczne źró dlane dopływy, płynie wprost na płn. , wzdłuż granicy obu Słopnic, wąską podgórską doli ną, następnie cokolwiek szerszą przez obszar Tymbarka i uchodzi w Zamieściu do Łososi ny od praw. brzegu. Z dopływów znaczniej sze są Mogilnica i Czarna rzeka. Długi 12 klm. Ujście leży 350 mt. npm. Pędzi liczno młyny wodne. Doliną potoku idzie gościniec bity z doliny Kamienicy przez Zalesie do do liny Łososiny, łączący się tu z traktem mszańsko limanowskim. 2. S. mylnie, ob. Stoln ca i Stopnica. Br. O. Stopnica Królewska i S. Szlachecka, dwie wsi, pow, limanowski. S. Królewska leży na Słopiec Stopn Słopsk Sło wschodnim stoku Lepienia, lesistej góry 951 mt. a na lew. brzegu Słopnickiego pot. Ciągnie się długim szeregiem domów wzn. 474 mt. npm. wzdłuż potoku i drogi z Tymbarku do Łącka i Tylmanowy. We wsi stary drewniany kościół, erygowany przez Kazimierza W. 1337 r. , na południowym zaś krańcu wsi, nad pot. Mogilnica dopł. Słopnickiego pot. , kaplica św. Trójcy, w której się 4 razy na rok msza św. odprawia. Wś ma 345 dm. i 1982 mk. , 1954 rz. kat. i 28 izrael. Szkoła ludowa. Obszar S. przecinają liczne górskie potoki spływające z Łopienia, z których najznaczniejszy jest Czarna rzeka. Na wschód od wsi, również wzdłuż rzeki i przy gościńcu ale po praw. brzegu Słopnickiego pot. ciągnie się S. Szlachecka, licząca 254 dm. i 1611 mk. , 1541 rz. katol. i 70 izrael. Obszar więk. pos. w obydwóch wsiach należy do kilku właścicieli, wynosi 540 mr. roii, 125 mr. łąk, 129 mr. pastw, i 634 mr. łasu; pos. mn. ma 1355 mr. roii, 371 mr. łąk, 508 mr. past. i 24 mr. łasu. W 1581 S. Szlach, należała do Jana Mostowskiego i miała 5 łanów km. , 2 zagrody bez roii, 1 komor, z bydłem i 1 kom. bez bydła. S. Królewską trzymał Lubomirski i składała się ona z 7 łan. km. , 4 zagród bez roii, 3 kom. bez bydła i karczmy na g roii. Obydwie wsi otoczone od zachodu i wschodu górami, graniczą na płn. z Tymbarkiem. Mac. Slopsk, wś włośc, pow. radzymiński, gm. Małopole, par. Kobyłka, ma 223 mk. , 1108 mr. W 1827 r. 18 dm. , 195 mk. , par. Niegów. Slopska Wólka, wś i fol. , pow. radzymiń ski, gm. Małopole, par. Niegów, odl. 15 w. od Radzymina, ma 8i mk. W 1827 r. 5 dm. , 46 mk. Dobra S. Wólka, Niegów, Zielinów i Trojany były w 1853 r. własnością Zieliń skiego. W 1872 n fol. Słopska Wólka rozl. mr. 1011, gr. or. i ogr. mr. 244, łąk mr. 93, pastw. mr. 60, lasn mr. 533, zarośli mr. 20, wody mr. 47, nieuż. mr. 15; bud. mur. 3, z drzewa 13; płodozm. 9pol. ; las urządzony. Folwark ten obecnie jest podzielony na kilka części. Wś Słopsk os. 21, mr. 1108; wś Słopska Wólka os. 8, mr. 9. Br. Ch. Sloptów, w XV w. Slepthow 1588 r. Slapthow, wś i fol. , pow. sandomierski, gm. Lipnik, par. Goźlice, odl. od Sandomierza 20 w. , ma 12 dm. , 82 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 88 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z fol. S. i Małżyn, rozl. mr. 913 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 289, łąk mr. 8, past. mr. 4, nieuż. mr. 6; bud. mur. 1, z drzewa 9; fol. Malźyn gr. or. i ogr. mr. 441, łąk mr. 54, pastw. mr. 38, zarośli mr. 38, w odpadkach mr. 26, nieuż. mr. 9; bud. mur. 1, z drzewa 3. Pokłady kamienia budowlanego. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Malźyn os. 11, mr. 129; ws Łownica os. 67, mr. 363. W połowie XV w. wś S. , w par. Goźlicze, własność Łukasza Łowienickiego, miała łany km. , karczmy, zagr. , z których dziesięcinę płacono bisk. krakow. Długosz, L. B. , II, 336. W 1508 Hieronim Łowieniecki płacił poboru gr. 12. W 1578 Anna Łowieniecka płaciła od 4 osad. , 2 łan. , 2 zagr. z rolą, 1 kom. ; Jan Łowieniecki od 3 osad. , 17s łan. , 1 kom. ; Mateusz Łowieniecki od 2 osad. , lYiłan. , Yi Pistki Pawiński, Małop. , 172, 459. Br. Ch. Slopy, pow. kałuski, ob. Kuliszówlca. Słostowice, w 1521 r. Zlosthowicze, wś i fol. , pow. piotrkowski, gm. i par. Kamieńsk. Wś ma 37 dm. , 227 mk. , 271 mr. ; fol. 3 dm. , 37 mk. należy do dóbr Pytowice ob. . W 1827 r. było 19 dm. , 175 mk. Na początku XVI w. dziesięcina z łan. km. i fol. szła dla plebana w Kamińsku Łaski, L. B. , I, 502. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 Strzelecki płacił tu od 5 osad. ; Bytowski młyn dziedz. od 3 osad. Pawiń. , Wielkp, , II, 286. Br. Ch. Słoszewo, zapewne Sławoszewo wś i koL, pow. płoński, gm. i par. Sarbiewo, odl. o 6 w. od Płońska. Wś ma 14 dm. , 166 mk. , 156 mr. ; kol. 12 dm. , 123 mk. , 380 mr. W 1827 r. 7 dm. , 53 mk. Wś S. lit. A. wchodziła w skład dóbr Ćwiklinek. Słoszewo, mylnie Stoszeivo, urzęd. Sloszć wo, wś, pow. gnieźnieński Witkowo, o 4 klm. na płn. od Powidza, na wsch. brzegu jez. Skorzęcińskiego; par. i poczta w Powidzu, okr. wiejski Wylatkowo, st. dr. źel. w Odrowążu o 13 klm. i w Trzemesznie; 8 dm. i 78 mk. Słoszewo, niem. Sloszetco, dok Schalschoio, Czolschau, 1667 r. Słoszewy dobra, pow. brodnicki, st. p. , tel. i par. kat. Wrocki o 5 5 klm. , st. kol. Brodnica o 12 klm. . W skład dóbr wchodzą fol. Florencya 4 dm. , 87 mk. i Melzak 1 dm. , 11 mk. . Cały obszar ma 676 ha 40 łąk, 514 roii or. , 15 dm. , 50 dym. , 288 mk. , 217 kat. , 71 ew. Za czasów krzyżackich należało S. do komturstwa kowalewskiego. R. 1386 występuje w dok. Hanusz z Sna Małem Ostrowitem pod Golubiem jako z obowiązany do służby wojennej ob. O naród, pol. p. Kętrz. , str. 116. R. 1448 dostaje tenże Hanusz 11 włók w M. Ostrowitem str. 131. R. 1667 było tu 24 włościan bez sołtysa i lemanów ob. Wizyt. Strzesza, str. 328. R. 1710 dawały S. mesznego 4 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Potockiego, str. 556. Dawniej r. 1444 miało S. kościół par. R, . 1670 pisze wizytator Strzesz, że kościół od wielu lat w gruzach. Nawet o włókach kościelnych zupełnie zapomniano. Dopiero w połowie XVIII w. wyczytał prob. Adam Spuszyński przypadkiem w starym przywileju u sołtysa w Małkach, że Kizyżacy nadali kość. słoszew skiemu 4 włóki, rozpoczął tedy proces o ich wydanie z pożądanym skutkiem. W 1757 r. kazał Józef Piaskowski, ssta brodnicki, przez urzędowego miernika odmierzyć 3 włóki dla proboszcza, równocześnie oddał dawniej zabrane 2 wJóki plebance wrockiej. Niebawem kościół został odbudowany; tenże sam Józef Piaskowski później odebrał te 3 włóki i 2 we Wrockach. Niebawem potem nastąpił rozbiór Polski, a S. objął niejakiś Kayser, który i włóki i kościół uważał za swą własność. Na domy dla robotników brał materyał z murów niedokończonegekościoła. Władza duchowna zezwoliła na rozebranie kościoła, aby przynajmniej materyał uratować i użyć go do naprawy kościołów w Łobdowie i Wrocku ob. Utrać, kość. kś. Fankidejskiego, str. 68. Kś. Fr. Słolino, sioło nad rucz. Żukowskim, pow. aleksandrowski gub. włodzimierskiej, o 25 w. od Aleksandrowska, ma 39 dm. , 267 mk. Sioło to istniało już za czasów Iwana Groźnego. Slotuiki, wś, pow. rossieński, gm. Mankuny, o 22 w. od Rossień. Słotowa, wś z os. Berdychów 1508 Szłosztowaj 1536 Slotowa, pow. pilzneński, w oko licy pagórkowatej, nad potokiem dopł, Wisłoki z praw. brzegu, 4 klm. na płd. od Pilzna. Par. rz. kat. w Pilznie. Składa się z 192 dm. 11081 mk. , 1070 rz. kat. ill izrael. Obszar więk. pos. wynosi 162 mr. roii, 8 mr. łąk, 16 mr. past. i 17 mr. łasu; pos. mn. ma 1188 mr. roii, 108 mr. łąk, 214 mr. past. i 176 mr. łasu. W 1536 Pawiński, Małop. , 539 Slotowa, wieś król. sstwa pilzneńskiego, miała 38 kmieci na 18 łanach, płacili czynszu po 1 grzywnie z łanu. Sołtys pobierał szóstą część docho dów. Kmiecie składali 54 korcy owsa, kury, jaja, sery itd. Sołtys miał łan i 2 kmieci na łanie, którzy mu płacili grzywnę i karczmę płacącą 3 grzywny, kury, jaja itd. , wreszcie 4 zagrody i 2 opuszczone sadzawki a 3 inne. Sołtystwo szacowano oddzielnie na 200 grzy wien. 8. graniczy na płn. z Pilznem, na zach. przez lasy ze Żwiernikiem, na wschód ze Strzegocicami a na płd. przez lasy z Zagó rzem i Lubczą. Mac, Słotówka, potok, bierze początek w obr. Słotowy, pow. pilzneńskim, tuż nad granicą z gm. Żwiernikiem, z pod wzgórza Budyna 388 mi; płynie między domostwami Słotowy na płn. wschód, aż do Strzegocic; tu skręca na płd. wschód, przepływa wś Bielowy, w obrębie której przeciąwszy gościniec, pilźneńsko jasielski, wpada do Wisłoki z lew. brzegu. Długi 8 klm. W Bielowach przyjmuje od praw. brzegu znaczny dopływ b. n. Slotwiiij wś, pow. płoński, gm. Załuski, par. Krysk, odl. o 9 w. od Płońska, ma 34 dm. , 282 mk. , 787 mr. Słotwina 1. al, Słotwiny al. Joanna, kol, , pow. brzeziński, gm. Długie, par. Jeżów, ma 11 dm. , 124 mk. , 225 mr. włośc; os. dwor. ma 1 dm. , 5 mk. , 8 mr. Wchodziła w skład dóbr Długie. 2. S. , os. leś. , pow. częstochow ski, gm. Popów, ma 2 dm. , 4 mk. , 15 mr. na leżących do majoratu rząd. Br. Ch. Słotwina al. Sołotwina, potok, powstaje w obr. Moczerad, pow. mościskim, na płn. krańcu wsi; płynie na płd. , zrasza łąki po wsch. stroniewsi Złotko wic, zasila tu znaczny staw, do którego od płd. wpływa pot. Zazawka al. Czystyna, wraz z dopływem od Tamanowic. Wyszedłszy ze stawu zwraca się na zach. i podąża przez Horysławice, poniżej których uchodzi w Hussakowie do Buchty z praw. brzegu. Długi 10 klm. Por. Sołotwina. Br. G. Słotwina, wś, pow. brzeski, ze stacyą kol. Karola Ludwika 51 klm. na wschód od Krakowa, 195 klm. od Przemyśla a 291 klm. od Lwowa, leży na piaszczystej równinie, nad pot. dopł. Uszwicy. Składa się z dwóch grup domów z 49 zabud, na obszarze więk. posiadłości około dworca kolejowego i 31 chat przy drodze ze Słotwińskiego dworca do Brzeska. Dawniejszy właściciel Wit. hr. Żeliński założył tu browar piwny, gorzelnię, młyn amerykański i skromny dwor, mieszczący obszerne piwnice, przyczem połączył te zakłady torami żelaznymi ze stacyą kolejową, obok dworca wystawił piętrowy hotel, który później dopiero został wykończony i na inny cel obrócony. Około zabudowań założył hr. Żeliński park i labirynt błędnik z usypanym kopcem i altaną. Błędnik ten był dalszym ciągiem parku, przeciętego w różnych kierunkach rowami napuszczonymi wodą, tak że nie łatwo było na wyjście natrafić. Las sosnowy otaczający S. od zachodu był wtedy zamieniony na park, w którym trzymano sarny i daniele. S. stanowiła środkowy punkt obszernych dóbr brzeskich, delastowickich izakrakowskich, miano wicie Liszek i Śmierdzącej. Po śmierci Wita hr. Żeleńskiego rozdzielono te dobra i S. zmieniła kilka razy właścicieli, wskutek czego zakłady fabryczne podupadły i dopiero w ostatnich czasach znowu zaczynają się podnosić. Ludność wsi wynosi 195, obszaru dworsk. 342 osób, razem 537 mk. , 512 rzym. kat. i 25 izrael. Większa pos. wynosi 136 mr. roii, 90 mr. łąk i ogr. , 33 mr. past. i 1 mr. łasu; pos. mn. 49 mr. roii, 31 mr. łąk, 3 mr. past. i 179 mr. lasu. Par. rzym. kat. w Brzesku o 4 klm. . We wsi urząd poczt. i tel. Graniczy na płn. ze Szczepanowem i Mokrzyskami, na wschód z lasem Jadownickim i Brzezowcem a na zach. z Grądkami. Mac, Słotwina, ws, pow. żywiecki, graniczy od płn. z Godziską Starą, od wschodu z Kalną, od płd. z Lipową, a od zach. ze Szczyrkiem; wzdłuż zach. granicy płynie pot. Godziską, a Słotino Słotwinka wzdłuż płd. pot. Kalonką. W zach. części ob szaru grupa chat Wandzlow, na wsch. stoku lesistej góry, będącej pln. wsch. przedgórzem działu górskiego Skrzecznej wzn. 751 mt. . Więk. posiadł, ma 107 mr. lasu; mniej. pos. ról 170, łąk i ogr. 35, past. 63, łasu 2 mr. austr. Należy o dóbr arcyks. Albrechta. W r. 1869 było 56 dm. , 427 mk. ; w 1880 r. 66. dm. , 434 mk. ; rz. kat. 427, żyd. 7. Par. łac. w Lipowy; st. p. Żywiec. Br. Ö. Słotwiiikaj nazwa dolaego biegu pot. Zgłobienówki ob. . Br. G. wś i fol. , pow. nowoaleksandryj ski, gm. i par. Karczmiska, odl. 14 w. od Pu ław. W 1827 r. 39 dm. , 263 mk. W 1880 r. fol. S. lit. A rozl. mr. 657 gr. or. i ogr. mr. 351, past. mr. 7, łasu mr. 242, zarośli mr. 36, nieuż. mr. 20; bud. drewn. 12; płodozm. 4pol. , las nieurządzony, pokłady kamienia wa piennego. Wś 8. os. 19, mr. 461. Folw. S. wchodził w skład sstwa kazimierskiego w 1660 r. Według reg. pobor, z 1679 r. mieszka tu 26 częściowych właścicieli Słotwińscy prze ważnie. Zwykle w pobliżu dawnych grodów spotykamy osady drobnej szlachty Pawiński, Małop. , 23 a dodat. . Br. Ch. Slotwiiiy, wś, pow. nowosądecki, w okoli cy górskiej, 664 mt. npm. , u źródłowisk pot. Krynicy, praw. dopł. Muszynki, .2 2 klm. na płn. od zakładu kąpielowego w Krynicy. Do linkę górską zacieśniają wysokie góry od płn. Jaworyna 904 mt. , od zach. Przysłop 944 mt. , od wsch. Kawrykalówka 783 mt. i Jasiennik 783 mt. a od płd. Uzdy Wierch 813 mt. . S. ma szkołę i cerkiew drewnianą, filię par. gr. kat. w Krynicy. Włość niegdyś dóbr muszyńskich bisk. krakowskiego, należy obecnie do funduszu religijnego. Ma 77 dm. i 416 mk. , 351 gr. kat. , 25 rz. kat. i 37 izrael Obszar więk. pos. wynosi 41 roli, 9 łąk, 15 past. i 155 mr. łasu; pos. mn. ma 707 roii, 81 łąk, 190 past. i 207 mr. łasu. Graniczy na wschód z Mochnaczka Wyżnią i Niźnią a na płd. z Krynicą. Mac, Sloty, grupa domów w Czerwonej Woli, pow. jarosławski. Br. G. Stotyna uroczysko na gruntach wsi Nowosielicy, w pow. czehryńskim. Sfoiicz, ś i zaśc. nad rz. Bóbr, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wielatycze. AVś ma 14 osad pełnonadziałowych, zaśc. 4 osady; grunta lekkie, faliste. Słoiid, wś nad jez. t. n. , pow. głuchowski gub. czernihowskiej, o 12 w. od Głuchowa, przy drodze do Nowogrodu Siewierskiego, ma 201 dm. , 1946 mk. , gorzelnię. Słouść, niekiedy Smouść, rzka w pow. mińskim i ihumeńskim, prawy dopływ Wołmy, zaczyna się we wschodniej części pow. mińskiego, za zaśc. Zahorje, w obrębie gm. SienSlownik Geograficzny T. X, Zeszyt 119 nica, płynie w kierunku południowym lasami opczaekiemi, pod folw. Huta wkroczywszy w pow. ihumeński płynie koło wsi Słobody folw. Marcebeliszki młyn, o 1 w. po za któ rym przecina gościniec poczt. mińskoihumeń ski, pod folw. Ludwinów ma młyn na rozle wie i zwróciwszy się na wschód płynie lasa mi w stronę mka Śmiłowicz, o 1 w. od które go ma ujście. Długośó biegu przeszło 3 mile; rybna; w dolnym bie u brzegi porosłe bujne mi trawami. A. Jel. Sloiiwiee 1. karczma, pow. miński, w obrębie gm. Siennica, przy gośc. z Mińska do Trościeńca. 2. S. , osada nad rzką Drażną, dopł. Świsłoczys pow. miński, w okolicy Mińska, w gm. Siennica, ma 2 osady. A. Jel. Słowak, kol. , os. młyn. i os. leś, , pow. łódzki, gm. i par. Bełdów; kol. ma 9 dm. 102 mk. , 58 mr. włośc; os. młyn. 3 dm. , 8 mk. , 15 mr. dwors. ; os. leś. tartak 1 dm. 5 mk. , 12 mr. dwors. Słowaków kopiec al. SlowiahSw kopiec wzgórze na granicy Rycerki Górnej i Soli, pow. żywiecki, 711 mt. npm. U płd. podnóża nad Rycerskim pot. grupa domów Słowaków, Slowakowszczyziias fol. , pow. grodzieński, w 3 okr. pol 5 gm. Hudziewicze, o 47 w. od Grodna. Stowatyszki al. Słowutyszki, wś włośc pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Hoduciszki, okr. wiejski Jankiszki, 3 dusze rewiz. włościan skarbowych i 3 osadników w. ross. Słowenia, wś, pow. orszański, posiada źródło żelaziste. Słowiaiiiszki stacya dr. żel. lipaworomeńskiej, w pow. wiłkomierskim, na przestrzeni KałkunyRadziwiliszki, pomiędzy Poniemuńkiem o 25 w. a Suboczem o 18 w. , odległa 94 w. od Kałkun a 92 w. od Radziwiliszek. Słowianka, sioło, pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Giedrojcie, okr. wiejski Marciniszki, 14 dusz rewiz. Słowianka al. SiowiańsM potoka wypływa z pod Kiozory Radaczyńskiej, na granicy ga licyjskowęgierskiej 1144 mt. , w obr. gm. Seneczowa, pow. doliński, płynie na płn. wschód doliną górską i ubiegłszy 4 klm. wpa da do Mizuńki od lew. brzegu. Br. G. Słowiańska Wieś, w dok. viUa Sclavonica lis, niem. JVuenschendorf, Winschendorf Wind schendorf węg. SzepesTótfalu, wś parafialna, w hr. spiskiem Węgry, pow. popradzki, na płd. stoku Magóry spiskiej, która wschodnią swą odnogą głównego grzbietu przecina płn. obszar tejże gminy. Tu wznoszą się szczyty Okrągła al. Okruhłą 1106 mt. , Szwabowa 1083 mt. i Spadzik 1089 mt. . Graniczy od płn. z Relowem, od wsch z Toporcem, Krygiem i Buszowcamij od płd, z Białą spiską 53 Sło od zach. z Wyborną. Pld. granicę tworzy rz. Biała spiska, na przestrzeni 3 klm. Z płd. stoków Magóry spływają przez obszar wsi pot. Seif i Seifhagen do Popradu; z płn. zaś pochyłości wody źródlane pot. Ścirbowego i Kowniny, dopływu Dunajca. Pizez obszar wsi idzie gościniec z Biały spiskiej przez Magórę do Starej Wsi, a ztąd do Czorsztyna Galicya. Wznies, wsi kościół 650 mt. npm. Obszar obejmuje 3899 kwadr, sążni katastr. W r. 1880 było 153 dm. , 980 mk. , Słowaków i Nfemców. W 1311 r. właściciel wsi Jan, syn comesa Detryka Dytrycha, zapisał kartuzom de Lapide refugii trzy grzywny rocznie z tej wsi pobierać się mające Fejer, Cod. dipl. Hung. t. VIII, cz. 11, str. 416. Par, łac. z kościołem p. w. Oczyszczenia N. P. M. , istniała już przed r. 1424. Metryki poczynają się r. 1673. Do par. należą Wyborna i Kryg. Według szem. dyec. spiskiej z r. 1878 było rz. katol. 949, gr. katol. 1, ewang. 125, nieun. 75, żyd. 114, razem 1264; w całej parafii rz. katol. 1322, gr. katol. 1, ewang. 599, 114, żyd. 123. Jest także kościół ewang. , założony z zapisu Jerzego Doloviczenyi ego r. 1861. Przedtem należała S. wraz z filią Krygiem do par. ewang. w Toporcu. Już w XVI w. istniała tu gmina ewang. Jest teź i synagoga żydowska. Znajdują się tu także szczawy, odkryte w r. 1884, zwane zdrójeln Chamilli notaryusza z Słowiańskiej Wsi, który je odkrył. Analizy tego zdroju dokonał dr. A. Steiner z Lewoczy czyt. Die Mineralwasser hei Winschendorf, w 13 t. J ahrb. des ling. Karp. Vereins, 1886 r. . Sąd pow. i urz. podat, w Kieżmarku; st. p. w miejscu. Br. G. Słowidowo, straż leśna, pow, kobryński, w 5 okr. pol, gm. Osownica, o 100 w. od Kobrynia. Słowienie 1. wś, pow. orszański. 2. . S. , wś, pow. sieński, gm. Tołoczyn Zarzecze, w pobliżu stacyi Slawiany dr. źel. moskiew. brzeskiej, włość dziedziczna Ant. Łomińskiego, ma 1080 dzies, ziemi używalnej a 108 dzies, nieużytków. Lasu obfitość. A. Ch. Slowieńsk, mko właściwie dwor na lewym brzegu Berezyny Niemnowej, pow. oszmiański, w 4 okr. poL, o 44 w. od Oszmiany a 93 w. od Wilna, w okolicy lesistej i żyznej, posiada cerkiew paraf, drewnianą, kaplicę drewnianą na cmentarzu grzebalnym, szkołę ludową, 39 mk. 19 praw. , 12 kat. i 8 żyd. . Własność Michała hr. Chreptowicza. Cerkiew p. w. św. Mikołaja wzniesioną została pierwotnie w 1700 r. , z gruntu odrestaurowana w 1836 r. przez hr. Chreptowicza. Par. praw. , dekanatu błagoczynia Wołczyńskiego, 2309 wiernych. Oprócz szkoły wiejskiej w Słowieńsku w 1885 6 r. 40 uczniów, w parochii znajdują się szkółki cerkiewne; w Sakówszczyznie 34 ucz. i wKuceniatach 14 ucz. . Jestto stara osada, wspominana w latopisach jako miasto już w XIV w. W końcu XVII w. 8. należał do Zuchorskich, poczem drogą wia na za trzema rodzonemi siostrami Zuchorskie mi, wydanemi za trzech braci Szaniawskich, przeszedł na ich własność. Czwarta siostra Zuchorska wyszła za Antoniego Nornickiego, który schedę swą w S. odprzedał Szaniawskim. Nie zważając jednak na to syn jego Hilary, po śmierci ostatniego z braci Sza niawskich Stanisława, ssty augustowskiego f w 1765 r. , wystąpił z pretensyą do suk cesyi wespół z prawowitemi spadkobiercami, potomkami Fabiana Szaniawskiego, i w 1765 r. zagarnął nie tylko cały klucz słowieński, ale i wszystkie inne majątki pozostałe po Sta nisławie Szaniawskim i władał niemi przez lat 10 blizko, pomimo wyroków sądowych na korzyść Szaniawskich. Postępek ten wywo łał odwet ze strony Szaniawskich, którzy przy pomocy szlachty zrobili dnia 24 czerwca 1774 r. najazd i stoczywszy walkę, opano wali zameczek słowieński. Wreszcie kon stytucya sejmowa z 1775 r. przyznała im Slowieńsk na własność, pomimo to jednak Norniccy nie przestawali się z nimi dalej procesować, aż w końcu zeszłego wieku 8. , przyległy do Wiszniewa, dostał się w dzie dziczne posiadanie Joachima Chreptowicza i obecnie znajduje się we władaniu ostatniego potomka tego rodu hr. Michała Chreptowicza, bezdzietnego. Jul. Szan, Słowik 1. góra koło Rejowa, w pow. kieleckim, przy linii dr. żel. iwangrodz. dąbrow skiej. 2. S. , lasek pod Kielcami. Słowik 1. właściwie Sliwmhi, 1521 r. Sliwnykj, kol. i os. karcz. , pow. łódzki, gm. Lućmierz, par. Ozorków; kol. 32 dm. , 382 mk. 693 mr. ; karcz. 1 dm. , 4 mr. dwor. W 1827 r. 32 dm. , 208 mk. W 1867 r. istniał jeszcze fol. S. , mający mr. 185 gr. or. i ogr. mr. 39 łąk mr. 4, lasu mr. 124, nieuż. mr. 5, w osad. mr. 13. W skład dóbr przed 1864 r. wchodziły wś 8. os. 31, mr. 693; wś Emilia os. 35, mr. 175; ws Adolfów os. 6, mr. 193. Na początku XVI w. wś Sliwniki należała do par. Solca z której potem wydzielono par. Ozorków. Dziesięcinę dawano kanonii łęczyckiej a pleb. w Solcy tylko kolędę po pół grosza z łanu Łaski, L, B. , II, 354. 2. S. , wś włośc, nad rz. Wartą, pow. częstochowski, gm. Huta Stara, par. Częstochowa o 7 w. na płn. , ma 28 dm. , 227 mk. , 184 mr. W 1827 r. 10 dm. , 53 mk. 3. S. , wś włośc, pow. będziński, gm. Pińczyce, par. Siewierz, 8 dm. , 57 mk. , 97 mr. 4. S. , os. młyn, pow. kielecki, gm. Korzecko, paf. Chęciny. Br. Ch. Słowiki 1. wś i fol, , pow. słupecki, gm. Kleczew, par. Budzisław Kościelny, odl, od Słowidowo Sło Słupcy 2OV2 w; wś ma 2 dm. , 13 mk. ; fol. 1 dm. , 22 mk. W 1827 r. 7 dm. , 90 mk. 2. S. 9 wś i fol. , pow. kozienicki, gm. i par. Brzeźnica, odl. od Kozienic 8 w. , ma 33 dm. , 190 mk. , 370 mr. folw. majorat rząd. i 360 mr. włośc. W 1827 r. 12 dm. , 138 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 390 gr. or. i ogr. mr. 186 łąk mr. 99, past. mr. 70, nieuż. mr. 35; bud. drewn. 14. 3. S. j, fol. dóbr Parcze ob. , w pow. olkuskim. 4. S al. Słojki, wś szlach. i włośc, pow. makowski, gm. Sielc, par. Czer wonka. W 1827 r. jedna wieś miała 15 dm. , 71 mk. , druga 7 dm. , 38 mk. 5. S, , wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Sło wiki, odl. od Władysławowa 22 w. , posiada kościół par. drewn. , szkołę począt. , 49 dm. , 397 mk. , 36 os. , 1011 mr. Wś ta wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule, zamienionych na majorat. Książęta Czartoryscy zbudowali tu kościołek, stanowiący filię par. w Jurborku. Od 1819 r. utworzono oddzielną par. W 1835 r. stanął nowy kościół z drzewa. S. par. , dek. władysławowski przedtem maryampolski, 3651 dusz. Br. Ch. Słowiki Soiowji 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, o 9 w. od Dzisny, 5 dm. , 69 mk. prawosł. 2. S. fol. , pow. dzisieński, w 3 okr. poL, o 40 w. od Dzisny, 1 dm. , 11 mk. kat. 3. S. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. poL, gm. Mikołajewo, okr. wiejski i dobra ks. Mirskich Hołomyśl, o 3 w. od gminy, 26 dusz rewiz. 4. S, , fol. nad jez. Sporach, ;pow. święciański, w 3 okr. poL, o 44 w. od Świę cian, ma 1 dm. , 24 mk. 2 prawosł, i 22 kat. . 5. S. , wś i dobra nad potokiem, pow. świę ciański, w 3 okr. poL, gm. Jasiewo, okr. wiej ski Słowiki, o IV3 w. od gminy a 38 w. od Święcian, ma 5 dm. , 44 mk. kat. i 4 starów, w 1864 r. 22 dusz rewiz. , własność Sokołow skich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi S. , Ananicze, Borodzino, Dworzany, Falewicze, Jacewicze, Krewny, Maciuty, Olechniszki, Rubież, Skirele, Śniatyszki oraz zaśc. Cucki, Janowo, Juszkowszczyzna, Podleonowicze, Poicie i Woronowszozyzna, w ogółe 237 dusz rewiz. b. włościan skarb, i 188 wło ścian uwłaszczonych. 6. S, , wś, pow. woł kowyski, w 4 okr. poL, gm. Werejki, o 18 w. od Wołkowyska. J. Erz, Słowików 1. kol. i fol. nad rzeczką b. n. , pow. wieluński, gm. Rudniki, par. Parzymiechy, odl. od Wielunia 19 w. ; kol. ma 62 dm. , 444 mk. ; foL 4 dm. , 25 mk. W 1827 r. 2 dm. , 23 mk. Fol. S. , w 1871 r. oddzielony od dóbr Jaworzno, rozl. w 1882 r. mr. 643 gr. or. ogr. mr. 322, łąk mr. 27, lasu mr. 279, nieuż mr. 15; bud. mur. 5, drewn. 5; las nieurządzony. Wś S. os. 5, mr. 180. 2. S. , foL, pow. częstochowski, gm. Lipie, par. Dańków. FoL ten, obejmujący 414 mr. , oddzielony został w 1878 r. od dóbr Danków. 3. S. , wś włośc, pow. radomski, gm. i par. Przytyk, odl. od Radomia 20 w. , ma 12 dm. , 123 mk. , 243 mr. W 1827 r. 13 dm. , 105 mk. , par. Wrzeszczów. Na początku XVI w. wś S. , w par. Wrzeszczów, dawała dziesięcinę pleb. w Błotnicy wartości do 3 grzyw. ; za dziesięcinę lnianą po 2 gr. Łaski, L. B. , I, 670. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 wsi Słowików, Ostrołęka, Podkacza i częśó Studzienic, własność Pawła Podlodowskiego, płaciły poboru 2 grzyw. 31 gr. W r. 1569 Stanisław Potkański płacił w S. od 3 półłanków Pawiń. , Małop. , 313, 474, Br. Ch. Słowików 1. al. Slotoikewo, wś i dwor, pow. mogilnicki, o 9 klm. na wsch. płd. od Trzemeszna, nad odpływem jez. Skorzęciń skiego Kwieciszewicą, tworzącym tu jezior ko. Graniczy z Gałczynem, Skubarczewem, Kinnem, Jerzykowem, Miławą i Rękawczynem; par. Kamieniec dawniej Rękawczyn, poczta w miejsca, st. dr. żel. w Trzemesznie, S. istniał już przed r. 1416; w r. 1579 nale żał do Baltazara Turzyńskiego i Bartłomieja Słowikowskiego; pierwszy miał 2V2 łanów osiadł. , 2 puste i 4 zagrod. , drugi s łanu i 2 zagrod. ; w r. 1618 było ŚY łan. osiadL, 1 dworski, 4 zagrod, i 1 rzem. ; młyn istniał już w r. 1416. W nowszych czasach dziedzicyli S. z Gałczynem Józef Kościelski, następnie Brzeżańscy. Wieś ma obecnie 5 dm. , 48 mk. kat. i 115 ha obszaru 80 roii, 14 łąk. Dwor ma wraz z Gałczynem 3 dm, 41 mk. i mły nem 3 dm. , 29 mk. , z któremi tworzy okr. wiejski, 15 dm, 201 mk. 192 kat. , 9 prot. i 567 ha 375 roii, 86 łąk, 5 łasu; uprawa buraków, torfowiska, cegielnia i wapiarnia; wła ścicielem jest L. bar. Graeve. 2. S. , niem. Frzederikenau, fol. dO Witaszyc, pow. pleszew ski Jarocin, o 5 klm. na wsch. płd. od Jaro cina; par. i okr. dworski Witaszyce, poczta w Kotlinie, st. dr. żel. w Jarocinie; 1 dm. , 12 mk. E. Cal Słowikowa, wś, pow. nowosądecki, two rzy wspólny korpus tabularny z Siedlcem, leży na zach. od Siedlca, nad potokiem. Gra niczy na płn. z Jelną, na płd. z Klimkówką a na zach. z Wolą Kurowską. Istniała już w XY w. Dług. , L. B. , II, 244; była wła snością klasztoru w Starym Sączu. Obecnie składa się z 47 dm. i 308 mk. 293 rz. kat. i 15 izrael. . Mac. SłowikowicCj ob. Słatohoiuice, Słowikowszczyzna, wś, pow. słonimski, w 4 okr. poL, gm. Dworzec, o 40 w. od Słonima. Słowinka Niźnia i Wyźnia węg. AUö i Felsö Szlovinka, dwie wioski w hr. spiskiem, w pow. bańskim górniczym, nad pot. t. n. , płynącym na płn. do Hornadu. S. Niźnia ma 3121 kwadr, sążni kat. , 161 dm. , 1025 mk mm Słowiki Słowaków; S. Wyźnia 4912kw. sąż. kat. , 174 dm. , 1049 mk. Sąd pow. w Podegrodziu spiskiem, urz. podatk, w Gielnicy Hnilica, par. rz. kat. i st. p. w Krompachu. W S. Ni źniej cerkiew gr. kat. par. ; do niej należy S. Wyźnia. Istnieją tu kopalnie miedzi i srebra. W r. 1876 było w obu wsiach 74 kopalń, któ re z 41 gór dostarczyły 18, 460 klg. rudy miedzianej, a z 19 gór 331, 454 klg. miedzi i srebra. Br, 6. Slowinyj uroczysko leśne, w pow. piń skim, w okolicy Hiinna, wspomniane w dok. z 1555 r. ob. gt; ,Rewizya puszcz, wyd. Wil. Arch. Kom. , str. 90. A. Jel. Slowiska, niem. Slewitz, według Kętrz. miejscowość w pow. wejherowskim, w spisie urzędowym niezapisana. Stowita wś, pow. przemyślański, odl. 14 klm. od Przemyślan, położona śród pasma Gołogór las słowicki wzn. 465 mt. , o 10 klm. na wschód od urz. poczt. w Podhajczykach koło Lwowa, sąd pow. i rz. kat. par. Gliniany. Obszar dworski ról, łąk i pastw. 780 mr. , łasu 2139 mr. ; włośc, obszar 1904 mr. , łasu 214 mr. W 1870 r. 1174 mk. ; w 1880 r. 1440, a to w gminie 1318, na obsz. dwor. 122 mk. ; rz. kat. 255; gr. kat. par. w miejscu, dek. Unio w. W przyłączonej do par. Krynicy 446 dusz; w obrębie tej parafii znajduje się monaster bazylianek. We wsi szkoła etat. o 1 nauczycielu. Właśc. pos. dwor. spadkobiercy Tad. Chrząszcza. Na obszarze S. wielka mogiła. W Warszawie 13 stycznia 1640 r. Władysław IV uwiadamia Mikołaja Janickiego, dzierżawcę wsi król. Lipowca, o wyznaczeniu rewizorów celem rozsądzenia sporu między nim a Andrzejem Mniszchem, kuchmistrzem koron. , starostą osieckim, dzierżawca Słowity Akta gr. i ziem. , X, str. 247, ust. 4038. W Glinianach 20 lipca 1666 r. Jan Mniszech, generalny lwowski, gliniański ststa, daje zakonnicom obrz. gr. w Sło wicie dwa młynki ib. , 301, ust. 5016; też str. 438 do 447. W Grodnie 23 lutego 1693 r. Jau III nadaje Franciszkowi Brzuchowskiemu wieś Słowitę ib. , 368, ust. 6174. W Żółkwi 6 kwietnia 1694 r. Jan III pozwala Stanisławowi Trojanowskiemu zlać prawa swe do dożywocia na wsi Sio wita, w wojew, ruskiem a ststwie glinianskiem leżącej, na Teofilę Maszycką, wdowę po Mikołaju ib. , 370, ust. 6224. B. E. Słowna rzeczka w pow. nowogródzkim, dopływ rz. Plissy, w dolnym biegu zwana Leszczanką ob. . SłoWIlia, ob. Słonówka. Slubica, niewłaściwie Słubice 1382 r. SzluMcza, wś, fol. i dobra, pow. błoński, gm. i par. Skuły, odl. 9 w. od Grodzika st. dr. żeL warsz. wied. , 361 nik, dwa młyny, smolarnię, W 1827 r. 27 dm. , 168 mk. Dobra S, składały się w 1884 r. z fol. S. , Grzmiąca, Bukówek i Grzymek, rozl. mr. 2488 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 435, łąk mr. 68, past. nir. 46, łasu mr. 54, nieuż, mr, 16; bud. mur. 4, drewn. 5; płodozm. 9 pol. ; fol. Grzmiąca gr. or. i ogr. mr. 517, łąk mr. 60, past. mr. 12, łasu mr. 550, nieuż. mr. 27; bud. mur. 8, drewnian. 13; płodozm. 13pol. ; fol. Bukówka gr. or. i ogr. mr. 256, łąk mr. 29, past. mr. 90, lasu mr. 7, nieuż. mr. 12; bud. drewn. 4; fol. Grzymek gr. or. i ogr. mr. 56, łąk mr. 32, past. mr. 2, łasu mr. 200, wody mr. 13, nieuż, mr. 5; bud. z drzewa 5; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S. os. 42, mr. 161; w ś Bukówka os. 4, mr. 22; wś Bieniewice os. 16, mr. 225; wś Oddział os. 6, mr. 30. Ob. Grzmiąca. W r. 1382 Ja nusz ks. mazowiecki pozwała Ciborowi, dzie dzicowi S. , przenieść wieś na prawo niemiec kie Kod. Maz. , 98. Br. Ch. SlubieCj, zapewne Słubica, wś i fol. , pow. gostyński, gm. i par. Słubice, odl. 35 w. od Gostynina, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, gorzelnię z produk, na 40, 000 rs. , browar, cegielnię, dwa młyny, dwa wiatraki, owczarnię 3500 sztuk, staranne gospodarstwo folwarczne, pałac i park. Bobra 8. składały się w 1874 r. z fol. S. , nomenkl. Bełk i Przyborów, rozl. mr. 2367 gr. or. i ogr. mr. 590, łąk mr. 185, past. mr. 181, wody mr, 3, łasu mr. 245, zarośli mr. 233, nieuż. mr. 915; bud. mur. 11, drewn. 27; płodozm. 7 i SpoL, las urządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os 81, mr. 366; wś Grabowiec os. 17, mr. 254; os. Stawczyk mr. 9. Gdy posiadaczami dóbr byli hr. Potoccy, w pałacu znajdowała się piękna biblioteka i wiele cennych przedmiotów, przeniesionych, po sprzedaży dóbr, do Wilanowa. W 1363 r. Chwalisław Phalislaus ze Słubicy Slubicza stawał jako świadek w sprawie dziedziców Łowczowa, rozstrzyganej na sądach w Płocku Kod. Maz. , 77. Pierwotnie w S. stała kaplica drewnianą, filia parafii Jamno. Na miejsce keplicy stanął w r. 1791 kościołek murowany kosztem Józefa Mikorskiego, podkomorzego gostyńskiego, kaszt, rawskiego, p. w. Zwiastowania N. M. P. Fundator uposażył kapelana. Późniejsi właściciele S. hr. Aug. Potoccy rozszerzywszy i odnowiwszy kaplicę, przekształcili ją na kościół i parafię w 1854 r. Pierwiastlcowo kościół ten postawiony był jak w Trębkach i Suserzu w formie czworoboku ściętego na rogach od wewnątrz, z czworokątną absydą. Przed przeniesieniem nabożeństwa parafialnego, powiększono go znacznie dodaniem dwóch bocznych kaplic, co nadało mu obecną formę krzyża. Fronton zdobią figury św. Piotra i Pawła, nadto w niszach bocznych umieszczone Słowiny są posągi św. Rocha i Feliksa. Całość fron tonu zdobi czworoboczna niewysoka wieżycz ka, kryta blachą na równi z całym dachem kościoła. Nad głównem wejściem wmurowa na jest pamiątkowa tablica z datą 1791 r. Szczyt absydainy ma dnigie wejście, prowa dzące do zakrystyi i galeryi nad wielkim oł tarzem. Wewnątrz kościół jest starannie ozdobiony. Boczne kaplice oddzielone są od nawy podwójnemi, półokrągłemi arkadkami. Przy wejściu zaś po prawej stronie umiesz czony jest ozdobny konfesyonał, pięknie rzeź biony, z posągiem św. Magdaleny u góry. Jestto dar dawnej kolatorki hr. Aug. Potoc kiej. Strona przeciwległa mieści we wnęku narożnym kosztowny pomnik biskupa poznań. Młodziejowskiego. Na sporej płycie z ciem nego marmuru umieszczone jest marmurowe popiersie biskupa, otoczone insigniami godno ści kościelnej i państwowej. Przód dolnej części nosi napis Andreaę Stanislao Kostka Młodziej o wski Posnanensi et Yarsaviensi Antistiti Supremo Regni Cancellario etc. Pomnik ten miał wystawić jeden z Mikorskich, jako dług wdzięczności. Z trzech ołtarzów kościoła główny ma na zasuwie obraz Świętej Rodzi ny, pochodzący z Jamna. W zakryst3d znajduje się portret kardynała Lipskiego. WŁ W. Sliibiii kol. , pow. kolski, gm. Izbi2a, par. Modzerewo, odl. od Koła 22 w. ; ma 7 dm. , 71 mk. , 193 mr. Wchodziła w skład dóbr Izbica. SłwchacZj niem. Sluchaiz, fol. do Leśnej Ja ni, nad rzką Jonką, pow. kwidzyński, st. p. Czerwińsk. W najnowszym spisie niewymieny. W 1868 r. 9 bud. , 4 dm. , 34 mk. , 27 kat. , 7 ew. W wizyt. Rybińskiego z r. 1780 S. , os. młyń. 5 ma 4 mk. kat. str. 331 należy do Franciszka Czapskiego. Kś. Fr. Słuchaj, wś włośc, pow. nieszawski, gm. Piotrków, par. Orle, ma 93 mk. , 155 mr. W 1827 r. 13 dm. , 60 mk. , par. Chalno. Słuchąjj niem. Sluchay dok. Chulsehau os. młyn. nad strugą do Drwęcy uchodzącą, pow. wąbrzeski, st. p. Golub, gm. Skępsk. W 1885 r. 3 dm. , 74 mk. Za czasów krzyżackich należał S. do komturstwa golubskiego. Kś. Fr. SluchociOj 1476 r. Sluchoczym, wś i fol. , pow. węgrowski, gm. Grębków, par. Kopcie, ma 29 dm. , 215 mk, .1039 mr. W 1827 r. 24 dm. , 185 mk. Wspominany w dok. z 1476 r. Kod. Maz. , 271. SłuclióW9 niem. Schloćliau miasto, ob. Czhichóio. Słuchowskie starostwo, dzierżawa Śtan. Latalskiego z Łabiszyna grabie Słuchowskiego, inowrocł. ststy, miało w 1566 r. następujący skład miast 3, wsi osiadł. 27, pusta dziedzina 1; włók 1848, w tej liczbie osiadłych 1257, pustych 171, lemańskich 11172 wolnych 16, danniczych nowszych 10, sołtysich 190, kościelnych 102, karczem 42, ogrodn. 53, młynów 23, młynów do; arcia tar cie 3, folw. 4, jeziór 45 jeziór pustych niepożytecznych 31. Puszcza wielka borowa, z której miodu nie mało przychodzi, ale nie moze być na insze pożytki obrócona dla daiekości od Gdańska. Dochód fl. 4441 gr. 1 d. 6; z tego schodzi myto, zapłata czeladzi 622 fl 28 gr. Lustr. 1566 r. , IV, 130 y. Kaz. KróL Sliichowieicj karczma pow. nowogródzki. gm. Horodeczno. A. Jel. Słuchowo L niem. Sluschow dobra ryc. w Pomeranii, pow. lęborski, st. p. Rybińska Karczma o 2 klm. , st. koL Boże Pole o 11 klm. , par. kat. Góra; 719 ha. W 1885 r. 10 dm. , 23 dym. , 143 mk. , 22 kai, 121 ew. ; ho dowla owiec, mlekarnia. W kopenhadzkich ta blicach woskowych występuje na końcu XIV wieku Matis Maciej ze S. , jako podejrzany o zamordowanie Pawła z Perllna ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver. , IV, str. 79. R. 1377 występują bracia Adam, Bogusz i Restke z S. j Restke obejmuje całe dobra i spłaca swych braci, ale wnet wybuchają między nimi spory, tak że sąd znów wkracza str. 79. R. 1414 napot kamy tamże Szczepana, młynarza ze S. j oskarżającego trzech ludzi z Trzebielina Trze bielin, którzy mu rany zadali str. 79. 2. S. j niem. Schlochoiü dobra ryc. w Pomera nii, pow. lęborski, st. p. Osieki, st. koL i par kat. Lębork; 606 ha. W 1885 r. 8 dm. , 16 dym. , 106 mk. , 9 kat. , 97 ew. 3 S. j niem. Schwucltow dobra rycer, w Pomeranii, pow. słupski, st. poczt. Łebczyna, par. kat. Słupsk o 55 klm. , 401 ha. W 1885 r. 7 dm. , 18 dym. , 210 mk. , 1 kat. , 208 ew, 1 żyd; , paro wa fabryka krochmalu. Ks. Fr. Słucliyj niem. ScMochoWj wś w Pomeranii pow. słupski, par. kat. Słupsk, ew. Smołdzino, 205 ha. W 1885 r. 18 dm. , 19 dym. , 100 mk. ewang. Kś. Fr. Słucka u latopisców ruskich Sluczesk Słuczsh w dyplom, łacińskich Slucia luchim niegdyś stolica Słuckiego księstwa ob. , od 1795 r. mto powiat, gub. mińskiej, leży pod 53 r płn. szer. a 45 13 wschd, dług. , na prawym brzegu rz. Słuczy, przy dawnej szosie moskiewskobrzeskiej, w okolicy równej, bezleśnej, żyznej i obfitującej w łąki, odległe o 204 w. od Mińska, 457 w. od Warszawy a 738 w. od Moskwy. Najbliższe st. dr. żelaznych znajdują się o 114 w. w Horodziei dr. mosk. brzeskiej i o 84 w. w Lachowiczach dr. poleskich. Rz. Słucz przepływa o 1 w. na wschód od miasta, które natomiast przeci na kanał od rzeki przeprowadzony i dość obfi ty w wody, tak ze na niem znajduje się młyn o dwóch kołach. Miasto składa się z trzech części Starego miasta, Nowego miasta, zwanego także Trojczany ob. i przedmieście Ostrów. Jest jeszcze częśó mta zwana Szko Słubin Słuck liczcze, zasiedlona wyłącznie przez żydów. Podług ostatnich danych S. ma 60 dm. murowanych i przeszło 1400 drewnianych, 28 magazynów 11 murow. i 361 sklepów 96 murow. , do 20000 mk. , w tej liczbie około 6600 prawosł. , przeszło 1300 katol. , do 200 protest. , około 40 machomet. ; resztę stanowią żydzi. W 1867 r. było w mieście 1118 dm. 19 murow. , 169 sklepów i 15689 mk. 758 katol, 112 protest. , 10 machom. , 5406 żydów; w 1877 r. było 21 dm. murow. , 1366 drewn, i 16651 mk. 4545 prawosŁ, 822 katol. , 154 prot. , 39 machom, i 10881 żydów. Znajduje się tu 6 cerkwi 3 paraf, w samem mieście, dwie, t. j. sobór i cerkiew przy monasterze św. Trójcy na przedmieściu Trojczanach i 1 na przedm. Ostrów, starożytny monaster w Trojczanach, kościół katol, pobernardyński, dwie kaplice katol. , dwa kościoły kalwińskie jeden fundacyi jeszcze Janusza Radziwiłła, w stylu gotyckim, z wysmukłą wieżą, drugi mały, istniejący od 1852 r. , synagoga i kilkanaście domów modlitwy żydowskich. Słuck posiada 5 zakładów naukowych, mianowicie gimnazyum męzkie klasyczne 8 klasowe dawniejsza szkoła kalwińska, szkołę duchowną męzką 4 klas. , pensyą żeńską prywatną 5 klas. , szkołę żydowską 2 klas. z klasą przygotowawczą, szkółkę parochialną jednoklasową. Znajduje się tu dalej czytelnia publiczna, klub, szpital miejski na 15 łóżek, szpital więzienny na 10 łóżek, szpital towarzystwa dobroczynności na 14 nieuleczalnych. Z władz posiada S. zarząd policyjny, zarząd gminy wiejskiej, biuro marszałka powiatowego, zarząd konskrypcyjny, zjazd sędziów pokoju, biura sędz. pokoju 112 rewiru oraz inkwirenia sądowego 1 rewiru; biuro błagoczynia słuckiego prawosławnego, dekanatu katolickiego i dystryktu białoruskiego kalwińskiego, zarząd gminy duchownej żydowskiej, zarząd miejski, kasę powiatową i wreszcie zarząd dóbr słuckich poradziwiłłowskich, obecnie ks. Hohenlohe. Z instytucyi publicznych zasługuje na uwagę towarzystwo dobroczynności, założone w 1817 r. przez głośnego proboszcza fary słuckiej eksjezuitę Stanisława Szantyra. Niegdyś bardzo czynne, w 7 dziesiątku b. stulecia przestało chwilowo funkcyonować, staraniem jednak miejscowych obywateli przed 12 laty powołane znowu do życia, rozwija się pomyślnie i obraca już kapitałem do 20000 rs. Oprócz szpitala towarzystwo utrzymuje w miejscowem gimnazyum do 40 uczniów i rozdaje liczne zapomogi biednym ob. Kraj z 1883 r. . Nr. 7. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty, reprezentowany jest przez 8 garbarni tatarskich, 4 browary piwne, 4 cegielnie, 10 garncami, mydlarnie, fabrykę tytuniu niższych gatunków. Przemysłem rękodzielniczym zajmowało się w 1878 r. 280 osób 70 wyrabiających produkty spo żywcze, 92 odzież i 118 przedmioty odnoszące się do gospodarstwa. Obrót przemysłu wynosi około 20000 rs. Handel, mało ożywiony z powodu oddalenia miasta od linij dr. żelaznych, pozostaje cały w ręku żydów. Targi odbywają się co niedziela, środy i piątki, jarmarki zaś cztery razy do roku, mianowicie na św. Mikołaja 9 maja, w dzień św. Trójcy, w dziewiątą niedzielę po Wielkiejnocy i na św. Piotra i Pawła d. 29 czerwca; obrót jednak na wszystkich jest bardzo nieznaczny. Mieszczanie trudnią się głównie rolnictwem, nawet i żydzi, i są w dobrym stanie. Miasto posiada na własność 653 dzies, gruntów w 1867 r. 1019 dzies. , młyn wodny na Słuczy, dom i 29 sklepów, przynoszących przeszło 1000 rs. dochodu. Położenie S. niskie, wśród zatamowanej rzeki przez kilka tam przy młynach wcale nie jest zdrowotne ob. czasopismo Zdorowie, z 1874 r, Nr. 46. Gmina słucka wiejska składa się z 8 okręgów wiejskich starostw, ma 791 osad i 3917 włościan płci męz. , którym nadano 9885 dzies. Eistorya, Początek S. nie jest znany i sięga prawdopodobnie czasów przedhistorycznych. Pierwszą wzmiankę o S. znajdujemy w latopisach ruskich pod r. 1116, gdy spalony został przez kn. mińskiego Hleba, burzącego się przeciwko w. ks. kijowskiemu Włodzimierzowi Monomachowi; w 1148 siedział na S. jeden z synów w. ks. kij wskiego Izasława, lecz po lęsce tegoż pod Perejasławiem, dostał się Święfcosławowi, ks. Czernihowskiemu. W 1162 r. S. wrócił znowu do linii kijowskiej w osobie ks. Włodzimierza, młodszego brata Rościsława, w. ks. kijowskiego, którego wkrótce wygnali książęta turowscy, krzywiczańscy i in. Następnie S. przeszedł prawdopodobnie do Litwy, podobnie jak Nowogródek i Zasław, nie wiadomo jednak czy został stolicą osobnej dzielnicy. W 1275 r. połączyły się pod S. hordy mongolskie ManguTimu, wezwane przez ks. halickiego Lwa na ra, pomoc przeciwko Trojdenowi, ks. litewskiemu, z drużynami ks. ruskich. Poozem milczą kroniki o S. aż do 1395 r. , w którym w. ks. litewski Witold nadał bratu stryjecznemu ks. Włodzimierzowi Olgierdowiczowi Kopyl z przyległościami, do których S. należał. Za syna jego Aleksandra Olelka S. nabrał znaczenia, skoro Kazimierz Jagiellończyk w 1441 r. obdarza go prawem magdeburskiem. Dalszy rozwój miasta powstrzymały najazdy tatarskie. W 1503 r. w końcu sierpnia Tatarzy w liczbie 6000 koni pod wodzą BytyGireja wpadli na Litwę i obiegli S. , przyczem miasto zostało spalone. W 1504 r. trzy tysiączny zagon tataraki znowu zadał klęskę miastu, ale tym razem ks. słucki Szymon I, wzmocniony siłami Stanisława Kiszki, Olbrachta Gasztolda i Jerzego Niemirowicza, dogonił nąjezdników nad Prypecią i na głowę poraził Kronika gustyńska, Połn. sobr. rus. lat. , II, 363. Za rządów żony jego Anastazyi w 1505 r. nastąpił trzeci, najcięższy i ostatni napad Tatarów na Słuck. Machmet Girej z braćmi BytyGirejem i Burnasem wpadł na Litwę a ci ostatni w dzień Wniebowstąpienia N. M. P. stanęli pod Słuckiem. Nie mogli zdobyć zamku mężnie bronionego przez ks. Anastazyą, ale miasto okropnie zniszczyli. W 1508 r. S. zniszczony został przez Michała Glińskiego, mszczącego się za odrzucenie starań o rękę ks. Anastazyi. Po wygaśnięciu ks. Olelkowiczów w osobie Jerzego j 1896 r. S. z ręką córki jego Zofii dostał się ks. Janus owi Radziwiłłowi i stał się odtąd gniazdem kaiwinizmu w tych stronach i siedzibą superintendentów kalwińskich dystryktu nowogródzkiego. Janusz Radziwiłł w 1617 r. założył w Nowem mieście zbór kalwiński, blisko opuszczonej cerkwi św. Jerzego; Krzysztof Radziwiłł, opiekun potomstwa Janusza, urządził w 1625 r. szkołę i seminaryum tegoż T yznania a w 1630 r. nadał szkole dobra ziemskie i ustawą, wLubczu 1628 r. drukowaną, obdarzył. Bogusław Radziwiłł, syn Janusza, stał się prawdziwym dobrodziejem 8. Za jego czasów osiedli w mieście dość licznie Szkoci, którzy znacznie rozszerzyli handel miejscowy, wywożąc swe wyroby do najodleglejszych miast Rzpltej a nawet do Rossyi i Niemiec. W 1648 r. S. oblegali bezskutecznie Kozacy Kotłubaj, Galer. Niesw. , 138. Za wynagrodzenie poniesionych szkód miasto otrzymało w następnym roku ulgi w podatkach ob. Volleg. , IV, 824. Nadto Bogusław Radziwiłł wyjednał u Jana Kazimierza odnowienie praw miejskich, na co przywilej 27 sierpnia 1650 r. wydany, zapewnia miastu na wieczne czasy prawo magdeburskie, porządek obierania burmistrzów, radnych i ławników przepisuje, apelacya w sprawach do dziedzica naznacza, cechy kupieckie i rzemieślnicze już istniejące, lub które za wolą dziedzica ustanowione być mają, z ich ustawami i artykułami zatwierdza; herb dawny księstwa słuckiego jeźdźca w pancerzu, siedzącego na białym koniu w czerwonem polu, pospopolicie pogończykiem zwanego, z mieczem dobytym, miastu używać każe; budować ratusz i kramy dozwala, wagę i miarę powszechną ustanawia, a nakoniec targi w poniedziałek i w sobotę, jarmarki zaś dwa do roku na dwie niedziele przed zapustami i na dzień św. Eliasza naznacza. Przywileje te konstyt, sejmu 1653 r. w nagrodę wierności miasta dla Rzpltej w całej rozciągłości zatwierdziła. Tenże Radziwiłł utrzymywał w S. liczną i dobrze uzbrojoną załogę, z czterech pułków złożoną, pod wodzą gubernatora księstwa Wilhelma Petersona. Żołnierze ci, zwani wybrańcami, powstali z ludu wolnego, któremu Radziwiłłowie rozdawali grunta okoliczne z tym jedynie obowiązkiem, aby młodzież zdolna do broni, własnym kosztem utrzymując się, załogę słucką składała. Podczas wojny za Jana Kazimierza 20000 wojska ruskiego pod kn. Trubeckim osadziło S. d. 2 września 1655 r. Dowódca dla łatwiejszej obrony twierdzy kazał spalić przedmieście Ostrów, a Trubecki po kilkudniowem oblężeniu i spaleniu przedm. Trójczan od oblężenia odstąpił. D. 27 września t. r. , wzmocniony 5000 oddziałem Kozaków, ponownie obiegł S. jale widząc gotowość do obrony, po trzydniowym oblężeniu odstąpił od miasta. Po tym wypadku nastąpiły nowe wolności i przywileje dla Słucka ob. Vol. leg. p. r. 1655, t. IV, 501 i pod r. 1659, str. 680. W 1661 r. S. uwolniony został na 4 lata od postoju żołnierskiego i podatku Vol. Leg. , IV, 882; w 1677 r. od płacenia myt i ceł wszelkich do kt 12 ibid. , V, 526, co potwierdzono w 1678 ibid. , 688. W 1717 r. kahał słucki żydowski opłacał 4700 złp. pogłównego Vol. Leg. , VI, 355. W 1767 r. d. 20 marca stanęła w S. konfederacya dysydentów, celem odzyskania należnych im praw obywatelskich i religijnych, pod laską Jana Grabowskiego, generała wojsk litewskich ob. L Ac te de la confederaticn des nobles et citoyens du Gr. Buche de Lituanie du rit grec et des deux confessions evangeliiiues fait a Słuck, 1767. W następnym roku zdjęto z S. obowiązek trzymauia załogi na potrzeby Rzpltej oraz uwolniono na wieczne czasy od podatków ekstraordynaryjnych titulo akcyzy. Wskutek pogorzenia i upadku miasta sejm z 1775 r. uwolnił je na 10 lat od wszelkich podatków; głównie jednak do podźwignięcia miasta przyczyniła się uchwała sej mowa z 1778 r. , która je uczyniła głównem miastem nowoutworzonego powiatu słuckorzeczyckiego. Powiat ten przetrwał do 1793 r. , poczem S. chwilowo należał do pow. nieświeskiego namiestnictwa mińskiego, poczem w 1795 r. został mtem naczelnem pow. słuckiego. Do 1845 r. S. był własnością ks. Ludwika SaynWittgensteina męża ks. Stefanii Radziwiłłówny, od którego jo rząd wykupił. o pierwotnych cerkwiach w S. niema wiadomości pewnych. Dopiero ks. Anastazyą Olelko wieżowa miała fundować tu cerkiew soborna, drewnianą, na tak zwanym Kopcu; gdy ta zniszczała, postawiono w 1673 r. drugą, lecz ją spalił piorun w 1702 r. Tu miały być pogrzebione zwłoki Jerzego I I Olelkowicza f 1586 r. . W pierwszej polowie obecnego Słuck stulecia odbudowano ten sobór z drzewa, zaś w 1885 r. rozpoczęto budowę wielkiej murowanej świątyni ob. Mins. Ep. Wied. z 1885 r. , Nr. 18, str. 452. W 1748 r. miało być w S. aż 14 cerkwi zkaplicami, fundowanych w różnych czasach przez kn. Olelkowiczów I przy monasterze na Trojczanach św. Trój cy; 2 Przemienienia, z monasterem męzkim; przy tej cerkwi w 1620 r. zatwierdzone zo stało bractwo przez patryarchę jerozolimskie go Teofana; odbudowana po pożarze w r. 1628 Akt. 86; 3 soborna Zamkowa; 4 Naro dzenia Bożego; 5 św. Jerzego; 6 św. Miko łaja, której kn. Jerzy nakazuje dokumentem z roku 1553 oddawać miody i pozwala uży tkować pewne grunta Akt Nr 13; 7 św. Barbary; 8 św. Michała; 9 św. Elijasza; 10 Zmartwychwstania, której Janusz Ra dziwiłł w 1611 r. potwierdza z dawnych na dań folw. Mieleszkiewicze 5 sioło Pasiekę służb 9 i w siole Kopacze wieżach służbę 1; II św. Jana Chrzciciela; 12 św. Symeo na; 13 św. Konstantyna; 14 św. Stefana. Wszystkim tym cerkwiom w 1748 r. uczyni ła zapisy Regina Horwatowa, podstolina czer nihowska. Prawosławni w 8. nie przyjęli unii i wywierali wpływ na ludność okoliczną Po przejściu S. w XYII w. do Radziwiłłów, dyss3 deiitow Janusza i Bogusława, tudzież za władania córki jego Ludwiki Karoliny a następnie Elżbiety, falcgraliny reńskiej, cór ki poprzedzającej, kai winek gorliwych, cer kwie doznawały życzliwej opieki. Ks. Ludwi ka Karolina nadała w d. 20 marca 1690 r. prawosławnym księstwa słucko kopylskiego akt poręczający zupełną swobodę wyzna nia ob. Akty Mińsk. gub. Siemienowa, Nr 152. Pierwszą fundacyą katolicką był kościół par. fara, który dał powód do utartego przysło wia że starsza Słucka fara, niż kalwińska wiara. Wzniesiony został z modrzewia w 1410 r. przez ks. Michała, syna Zygmunta Kiejstutowicza, w. ks. lit. , i opatrzony przez niego funduszami w 1439 r. Konsekrowany w 1632 r. przpz bisk. Słupskiego. Przechowu je się w kościele tabliczka pamiątkowa z mo drzewia, z naklejoną kartką, zawierającą od powiednie daty historyczne. W 1666 r. Ka zimierz Kłokocki założył przy farze szpital, poddany zarządowi arcybractwa św. Anny. Przy tej farze odl815 do 1840 r. był probosz czem eksjezuita ks. Stanisław Szantyr. Je mu S. zawdzięcza powstanie do dziś dnia istniejącego towarzystwa dobroczynności, je go są dziełem zakładane kolonie rolnicze w dobrach Czabusach i Kieli, należących do fary, wreszcie inicyatywę szkółek wiejskich. Kościół farny przetrwał do 1852 r, w któ rym z powodu starości został zamknięty a nabożeństwo przeniesiono do kościoła pobernardyńskiego. Z materyałów rozebranego kościoła wzniesiono kapliczkę nad grobami kościelnemi, w których leży Kazimierz Kłokocki, gubernator ks. słuckiego f 1684. Kościół i klasztor bernardynów, według Kojałowicza fundował Ludwik Oskierko, ststa mozyrski, mylnie zwany przez Balińskiego Sa muelem, sędzią ziemskim mozyrskim, w 1639 r. ; kronikarz zaś bernardynów wileńskich Ko peć przypisuje fundacyę klasztoru ks. Bogusławowi Radziwiłłowi w 1661 r. ob. Tekę Wileńską za 1857 r, art. o klasztorach, str. 122. Istnieje dokument poświadczający zapis Oskierki na rzecz świątyni bernardyn skiej. Ten kościół zdaje się uległ pożarowi i według źródeł urzędowych odbudowany z muru w 1820 r. p. w. św. Antoniego. Jestto gmach murowany, o wysokich, u góry zaokrąglonych oknach, bez wieży, ze szczytem wystających od frontu po nad dach a zakończonym krzyżem, poniżej którego mieszczą się z obu stron blaszane urny. Wewnątrz sklepienie zaokrąglone, podtrzymywane przez 8 kolumn. Przy nim jest obecnie parafia dekanatu słuckiego, mająca 4200 wiernych, filią w Urzeczu pow. bobrujski, kaplice w miejscu na cmentarzu grzebalnym, w Czabusach, Pakliczach, Jurkowieżach, Bołoczycach i Winnicach. Poprzednio istniały też kaplice w Pohoście, Bieliczach, Wańkowszczyźnie i Raczkiewiczach. Jezuitów sprowadził do S. Stanisław Czobor Leszczyński, stolnik kamieniecki, w 1696 r. zaś Maryanna Bekerowa, ówczesna gubernatorowa słucka, i następnie Elżbieta Słońska, cześnikowa witebska, opatrzyły zakon funduszami, a Hieronim Kłokoc ki, ststa rzeczycki, zostawszy jezuitą, wzniósł dla zakonu świątynię z drzewa 1704 r. p. w. św. Ducha. W 1707 r. jezuicki klasztor został podniesiony do znaczenia kollegium, a zakonnicy w niedalekim Zamościu mieli missyę. Kłokocki nietylko że oddał braciom własny dom w Slu cku na kollegium, tuż obok zboru kalwińskiego, lecz umierając w 1721 r. legował im znaczny fundusz na cel wychowywania ubogiej szlacheckiej młodzieży. Bla prowadzenia propagandy jezuici założyli drukurnię, a podnosząc nabożeństwo, kontrowersye z różnowiercami i wydając książeczki duchownej treści, szczepili wyznanie, zwłaszcza na prowincyi. Po kasacie zakonu świątynia w ręku świeckiego duchowieństwa przetrwała do 1804 r. , w którym pożar zniszczył ją doszczętnie. Wyznanie helweckie rozszerzyło się w S. w połowie XVI w. Janusz ks. Radziwiłł fundował tu zbor około 1615 r. , podobno z kościoła jakiegoś przerobiony, co przypuszcza Łukaszewicz na zasadzie, iż w 1709 r. ks. Mentecki, proboszcz słucki, wytoczył kalwinom proces o świątynię ob. t. II, str. Słuck 70 71. Syn Janusza Bogusław, koniuszy litewskij uczynił Słuck ogniskiem protestantyzmu ob. Atheneum 1846 r. , t. II, str. 137, a między innemi znalazły tu przytułek liczne rodziny emigrantów szkockich Zbór słucki był katedraluym prowincyi litewskiej; przy nim zawsze mieszkało trzech ministrów, pobierających rocznej pensyi po 2184 złp. z summy logowanej przez Ludwikę Radziwiłłównę, ks. Neuburską Łukaszewicz, II, 77. Jezuici podburzali przeciwko różnowiercom młodzież szlcolną, więc w 1724 r. kalwini zaskarżyli ich do króla, prosząc o usunięcie ze Słucka zakonu zamącającego spokój publicz ny ibid. , II, str. 76. Tenże autor sądzi, ze kalwińską szkołę założył około 1626 r. Krzysztof ks. Radziwiłł, brat leś. Janusza ibid. , 162. Szkoła ta należała do wyższych wyznania helweckiego na Litwie. Pierwszym jej rektorem miał być Andrzej Muzoniusz a po nim z kolei Rejnhold Adami, Jeremiasz Syliniusz, Jakub Taubman, Jakub Inglis 1715r. . Szczegóły o szkole kalwińskiej z tego czasu podaje Łukaszewicz ibid. , 162 163. Po podziale Rzpltej szkoła Słucka nieprzestawała istnieć i tu w 1801 r. skończył nauki głośny badacz Słowiańszczyzny pierwotnej tt Słuczanin rodem I Adam Czarnocki Zoryan Dołęga Chodaków ski. W tym okresie profesorami byli Tołowiński, Niemonowicz, Piotrowski. W 1809 r. szkołę zamieniono na powiatową a w 1827 r. na gimnazyum, pod kierunkiem głośnego z nauki ks. Leopolda Wannowskiego. Nauczali tu. Głowacki, Ceraski, Wagner, Miłodowski, Kurnatowski, Kuncewicz, Herman, Kołyszą i in. , z pod kierownictwa których wyszli, między innemi Antoni Pietkiewicz Pług, Aleksander Walicki, Aleksander Oskierko. W 1881 r. rząd wykupił gmach gimnazyalny i udział gminy kalwińskiej ustał zupełnie. Obecne gimnazyum liczy do 300 uczniów. Kalwini mieli w S. dawniej dwa zbory drewniane, odnawiane kilka razy po pożarach. Przed ćwierć wiekiem stanęła piękna świątynia z muru, posiadająca dość ciekawych pamiątek z przeszłości, tudzież tablicę pamiątkową na cześć Leopolda Wannowskiego f 1849 r. i pochowanego na mogilniku protestanckim w pobliżu miasta. Przez długi czas do 1885 r. był tu kaznodzieją uczony ks. Julian Biergiel, znany bibliofil, posiadacz bogatego zbioru rzadkich druków polskich. Zgromadził oni umieścił w kruchcie kościoła przeszło 3000 najrzadszych dzieł i broszur. Znajdowały się ciekawe rękopismy, między innemi akta synodalne kościoła helweckiego prowincyi litewskiej, począwszy od 1544 r. , pisane z początku po łacinie, a od 1561 r. po polsku, ręką ministrów Sylwiusza, Węgierskiego i in. , oraz akta magistratu słuckiego z czasu oblężenia miasta przez kn. Trubeckiego w 1655 n Po śmierci właściciela zbiory to przez spadkobierców sprzedane zostały antykwaryuszom. . Bandtkie, opierając się na Possewinie i Hoffmanie, zdaje się twierdzić, iż pierwsza drukarnia w Słucku powstała w r. 1581 ob. Hist. drukarń, t. II, 137, inne jednak źródła tego nie potwierdzają, a Lelewel oznacza początek drukarni na 1674 r. ob. Polska i rzeczy jej, t. I, str. 335, Łukaszewicz zaś przypisuje jej założenie około 1670 r. w dobie władania Słuckiem Bogusława Radziwiłła. Córka jego Ludwika Karolina ks. Neuburską, gorliwa o wyznanie swoje, darowała ją w r. 1993 ua pożytek kościoła helweckiego Łukaszewicz, II, str. 182. Drukarnia miała pochodzić z Kiejdan. W 1705 r. przeniesiono ją do Królewca. W drukarni tej, kiedy jeszcze była czynna, wytłoczono kilka dzieł świeckich, które wymienia Bandtkie t. ir, str. 182 186. Druga drukarnia powstała tu na początku XVIII w. staraniem jezuitów i przetrwała zdaje się do ich kasaty w 1775 r. Drukarnia ruska, o której nadmienia luźnie Łukaszewicz t. II, 182, nieistniała prawdopodobnie wcale, natomiast pri y monasterze w Trojczanach miała istnieć szkoła przepisywaczy ksiąg liturgicznych, w jakowej sztuce celował podobno kniaź Jerzy IV Olelkowicz. Cerkiew na Trojczanach posiada jego 1 ęką przepisaną, ozdobnie i bogato oprawną Ewangelię z datą 1581 r. Hieronim Floryan Radziwiłł, podczaszy litewski, w pierwszej połowie XVIII w. przyczynił się niezmiernie do podniesienia miasta. Najego dworze istniał teatr; miasto upiększał i trzymał do 10, 000 żołnierza tu i w sąsiednim Nieświeżu. Był on żarliwym administratorem i jemu to S. zawdzięcza słynną fabrykę pasów perskich. Pierwsze okazy miały się pokazać po 1750 r. wyrabiane pod dyrekcyą fabrykanta z Turcyi przybyłego, niejakiego Jana Mażarskiego. Liczba warsztatów dochodziła do 25 a majstrowie później wykształcili się z miejscowych mieszczan. Fabrykę pierwotnie dzierżawił Mażarski płacąc księciu 10, 000 złotych rocznej dzierżawy. Po Janie Mażarskim prowadził fabrykę syn jego Leon. Za ks. Karola Panie Kochanku, który protegował ową persyarnię, wyrabiano rocznie po 200 samych tylko złotolitych pasów, cena, ich wynosiła od 5 150 dukatów. Po Mazarakich dyrekcyą nad fabryką objął mieszczanin miejscowy Karelko i mieszkał pod S. w folw. radziwiłłowskim Siółko. Ostatnim dyrektorem fabryki był niejaki Borsuk około 1823 r. . W epoce późniejszej istnienia fabryki oznaczono pasy iniciałami F. S. , które znaczyły Factus Sluciae ob. Korzon. , Wewn. Dzieje za Śtan. Aug. , II i Kołaczkowski Przegląd bibliograf, Słuck Słuck arch. , I, 244. Istnieje plan S. in folio bez daty ob. Bibliografia Estrejchera, t. 11, str. 30. o S. pisali, oprócz Balińskiego i Łukaszewicza, Wincenty Korotyński Encykl. Orgelbranda Wielka, t. XXIII, 688 694; Michał Hausman Mińsk. Gub. Wied. , 1878 r. , Nr. 8 12, też Pamiatnaja Kniżka 1878 r. , str. 35 38 s Kirkor, Żywopisnoje obozrenije t. III, o cerkwiach i monasterach podaje szczegóły praca archimandryty Mikołaja Istory czeskoStatisticzeskoje opisanie Minskoj Eparchii str. 108 126 i 188 202. A. Jel. JSiucM powiat, położony w zachodniej części gub. mińskiej, granicz3 od północy z pow. mińskim i ihumeńskim, od wschodu z bobrujskim, od południa z mozyrskim i pińskim, od zachodu z nowogródzkim i podług obliczeń pułk. Strelbickiego zajmuje 141 57 mil albo 6852 8 w. kw. , podług zaś Schweitzera 6491 w. kwadr. Z ogólnej przestrzeni jest około 218, 000 dzies. grun. orn. , do 151, 000 dz. lasów, przeszło 150, 000 dz. łąk. Pod względem własności należy; do skarbu 15, 511 dzies. 15, 480 lasów, do duchowieństwa i monasterów 5479 dz 384 dz. katolic, do włościan 222, 200 dz. , do właścicieli posiadłości większych 393, 164 dz. w tem 131, 000 obejmują dobra poradziwiłowskie, dziś ks. Hohenlohe, 13, 700 dz. posiada 33 właścicieli wyznania prawosł, a do 250, 000 dz. 181 właśc, innych wyznań chrzęść, do właścicieli drobnej posiadłości do 50 dz. 4698 dz. , do miast należy 1043 dz. i wreszcie 1 kupiec posiada 180 dz. Pod względom położenia powierzchnia powiatu przez dawną szosę moskiewskobrzeską podzieloną jest na dwie części większą płn. zachodnią i mniejszą południową. Część płn. zachodnia jest wyższa, pagórkowata, małoleśna, dobrze zaludniona, z glebą urodzajną i wybornemi łąkami, natomiast część południowa i wschodnia jest niziną, pokrytą lasami i błotami, słabo stosunkowo zaludnioną i noszącą wybitny charakter Polesia. W części płn. zachodniej powiatu przechodzi dział wodny pomiędzy dopływami Niemna i Prypeci. Dział ten, mający stoki na północ i południe, wstępuje w granice powiatu z pow. ihumeńskiego, przechodzi w pobliżu mka Hrozowa, Kopyla i Kiecka i wchodzi do pow. nowogródzkiego. Wznosi się średnio do 660 stóp npm. ; najwyższy punkt przy wsi Ku szczycą, w pobliżu Kiecka, dochodzi do 753 st. , przy wsi Jodczyce 689 st. a przy wsi Bułatniki 676 st. W części płd. wsch. wzniesienie dochodzi zaledwo do 500 st. npm. Gleba w części północnej gliniasta i gliniastopiaszczysta, z podłożem gliniastem, w południowej zaś przeważnie piaszczysta, miejscami tylko gliniastopiaszczysta. Powierzchnia zroszona jest dopływami Niemna i Prypeci, które nie wchodzą w granice powiatu. Dopływy Niemna biorące początek w płn. zach, części pow. są Turyą, Wynią, U za i Szczara. Pozostałą częśó powiatu zraszają dopi ywy Prypeci, z których główniejsze Słucz z Moroczem i Mozą, Łań, Cna i Bobryk. Pomijając drobniejsze rzeczułki, zraszają powiat w porządku alfa betyczńym Białka, Czestynka, Cna, Howiczna, Jewsiejka al. Wiesia, Kunoska, Lusieńka, Łań, Łoknieja, Łotwa, Ława, Miortwa, Miełka, Moza, Morocz, Nacza, Plesa, Syczowka, Starucha, Suszanka, Sze wielo wka, Słucz, Śliwka, Szczara, Siwielga, Turyą, Usza, Wdowa, Wyźnianka, Wuswą, Wynią, Wiedźma i Żeleźnica. Wielkich jeziór nie ma w powiecie. Najważniejsze Luteń Lucyń, Luszeń, na 4 w. długie i Yi w. szerokie, rozlane w zakrętach niby struga. Nadto znajdują się tu jeziora Pionierskie i Panieńskie pod Nieświeżem, przez które przepływa rz. Usza, Sakowickie, Swiatoje Święte, Szynno, Łoszą, Mniuto, Cierechowo Terichowo, gt; Bóchnowo, Skrodeńskie, Pauczno i Kaczaj. skie, Błota i bagniste lasy południowej części pow. słuckiego są przedłużeniem błot pińskich i spotykają się przeważnie po obu brzegach rz. Cny, Łani, Moroczy i Słuczy. Najważniejsze z błot są część Hryczyna, Hardziel, Hadzin, Hałe, Jasień, Kaleda, Odryno, Pleskacz, Stryż, Wierch. Słucz i Żarnowo. Nadto we wschodniej i południowej części powiatu znajduje się wielo błot torfiastych, które w suche lata wypadkowo lub umyślnie zapalone, wypalają się na całą grubość torfu i następnie napełniają się wodą w czasie topnienia śniegów, tworząc małe jeziorka, zwane przez mieszkańców wyżarami i będące siedzibą kaczek i piskorzów. Lasów, przeważnie liściastych, jest jeszcze dość wiele około 151, 000 dz. , chociaż w ostatnich dwudziestu latach wiele ich wyniszczono, zwłaszcza w dobrach ks. Wittgensteina dawniej Radziwiłłów, obecnie ks. Hohenlohe i w ogóle gospodarstwo leśne stoi na niskim stopniu a właściwie wcale go nie ma. Zwierza grubego, jako to łosi, niedźwiedzi i dzików bardzo mało zostało; lis, wilk, zając znajdują się w znacznej ilości rzadszemi są borsuk, kuna, sarna; łasice, tchórze i wiewiórki często się spotykają; w okolicach Nieświeża wiele jest susłów. W rzekach południowej, poleskiej części powiatu spotykają się jeszcze bobry. Ptactwa wodnego i błotnego wielka obtosc, leśnego, jak głuszczów, cietrzewi i jarząbków, wiele ubyło z wyniszczeniem lasów. Kuropatw i przepiórek nie wiele; w okolicach południowych powiatu spotykają się dropie, ale bardzo rzadko. Klimat w ciągu ostatnich 30 lat, w skutek wyniszczenia lasów, znacznie się zmienił, tak że obecnie niepodobna pw m dochować się orzecha włoskiego i morwy; delikatniejsze gatunki gruszek i śliwek również często giną od mrozów. Podług ostatnich danych 1885 r. było w powiecie 229, 857 mk. do 116, 000 kobiet, w tej liczbie do 149, 000 prawosławnych, około 26, 500 katolików, do 550 protestantów, przeszło 830 machometanów i do 50, 000 żydów. W 1887 r. zawarto 1768 ślubów zapewne chrześciańskich tylko, urodziło się 8131 dzieci prawych i 159 nieprawych 4285 chłopców i 4005 dziewcz. , zmarło 6263 osób 3242 męż. , 3021 kob. . W 1867 r. było w powiecie bez miasta 142, 111 mk. 69, 354 męż. , w tej liczbie 9262 szlachty, 11, 147 mieszczan, 9695 włościan skarbów. , 111, 068 włościan uwłaszczonych. Pod względem wyznania, oprócz prawosławnych, było wówczas 27, 974 katol. , 164 protest. , 772 machom, i 9219 żydów. Pod względem kościelnym powiat słucki posiada 60 parafii prawosławnych, podzielonych na 3 okręgi błagoczynia. Znajduje się tu 6 cerkwi murowanych, 71 drewnianych, 2 kaplice murow, i 137 drewn. Parafie są cztery w Słucku św. Michała, Jerzego, Zmartwychwstania i Wniebowzięcia, w Iwaniu, Bastawcach, Pohoście, Deresinie, Brańczycach, Carewcach, Czaplicach, Małaszewiczach, Hrozowie, Hresku, Zabiałach, Czyżewiozach, Wyżnie, Zauszycach, Romanowie, Bielewiczach, Prusach, Bystrzycy, Lesznie, Nowosiółkach, Jodczycach, Pociejkach, Scepjowiej Cimkowiczach, Kłecku, Nieświeżu, Sołtanowszczyźnie, Malewie, Blaczynie, Łani, Dunaj czy cach, Denisko wieżach, Hołodowiczach, Mokranach, Kiewiczachj Różanie, Kopylu, Starobinie, Starczycach, Buczacinie, Siemieźewie, Ceprze, Moroczu, Łoktyszach, Podlesiu, Siniawce, Lachowiczach, Krute wieżach, Kunosie, Ho więźnie, Teladowiczach, Hrycewiczach, Hołynce, Zubkach i Sawiczach. Opisy tych parafii znajdują się pod właściwemi nazwiskami miejsc. Kościół katolicki tworzy dekanat słucki i obejmuje 7 parafii Słuck, Nieśwież, Kleck, Cimkowicze, Kopyl, Niedźwiedzica i Starczyce; dawniej były jeszcze parafie w Zamościu, Hrozowie, Bobowni i Lachowiczach bliższe szczegóły ob. Mińska dyecezya i pod właściwemi nazwami. W ogóle w powiecie znajduje się 10 kościołów 4 murowane i 29 kaplic katolickich; dalej 1 kościół ewang. , 2 meczety, 8 synagog 1 murowana i 17 domów modlitwy żydowskich 5 murowanych. Pod względem etnograficznym podług Lebedkina Zap. geogr, obsz. , 1861 r. , cz. 3, str. 150 rdzeń narodowości stanowią Białorusini do 61, 000, dalej idą Litwini do 21, 000, Małorusini do 19, 500 i Polacy około 16, 000, w końcu idą żydzi i Tatarzy. W 1866 r. było w powiecie 928 miejsc zamieszkałych, mianowicie mto powiatowe 1 mto nadetatowe Nieśwież, 11 miasteczek Bobownia, Cimkowiczcg Kleck, Kopyl, Lachowicze, Niedźwiedzica, Romanów, Siemieżewo, Siniawka, Starobin, Wyzna, 43 sioła, 5 słobód, 403 wsi i 464 folw. , zaśc. i in. drobnych posiadłości. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na trzy okręgi policyjne stany, z biurami w Starobinie, Kłecku i Kopylu, oraz 23 gmin, z zarządami w Słucku, Carewie, Pohoście, Ozaplicach, Wyżnie, Kijewiczach, Starobinie, Bystrzycy, Kłecku, Siniawce, Kruhowiozuch, Niedźwiedzicy, Lachowiczach, Hrycewiczach, Łani, Zaostrowiczu, Ho więźnie, Teladowiczach, Hresku, Hrozowie, Pociejkach, Romanowie i Cimkowiczach. Gminy te obejmują 214 okręgów wiejskich starostw i 13, 537 osad włościańskich. Urzędów konskrypcyjnych jest cztery, z biurami w Słucku, Kopylu, Nieświeżu i Lachowiczach. Pod względem sądowym powiat dzieli się na 4 rewiry sądów pokoju dwa w Słucku, w Kłecku i w Nieświeżu oraz trzy rewiry Inkwirentów sądowych w Słucku, Nieświeżu i Kłecku. Przy każdym zarządzie gminnym znajdują się szkółki ludowe, nadto od 1884 r. zakładają w każdej parochii szkółki cerkiewne wyższe i niższo. Kasa zaliczkowo wkładowa, założona staraniem ziemian dla ludu i zatwierdzona w 1881 r. , funkcyonuje pomyślnie w mku Kłecku. W 1888 r. miała już w obrocie 20264 rs. i dała 10 dywidendy. Pod względem komunikacyjnym środkową częśó powiatu przerzyna dawna szosa moskiewskobrzeska, a w zachodniej części przechodzi trakt pocztbwy łączący Nieśwież przez Kłeck z Pińskiem. Trakt wojennoko munikacyjny prowadzi z Mińska przez Hrozów do Słucka. Przez zach. południową część powiatu przechodzi linia dróg żeL poleskich, na przestrzeni Wiln oRówno, ze stacyami w Lachowiczach i Goncewiczach. Stacye pocztowotelegraficzne znajdują się w Słucku, Nieświeżu i Kłecku; st. pocztowa w Kopylu, Lachowiczach, Siniawce i Cimkowiczach, nadto stacye pocztowe konne w Kłecku, Słucku, Lachowiczach, Nieświeżu i Siniawce. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo. Bobrze udaje się tu żyto, pszenica, jęczmień, owies, tatarka, kartofle, proso, rzepak, groch, konopie i len. Zboże i len w wielkich ilościach wywożone są po za granice powiatu. W 1886 r. wysiano 592 beczek pszenicy ozi mej, 287 jarej, 31, 720 żyta, 28, 000 owsa, 12, 810 jęczmienia, 5, 700 tatarki, około 3, 000 beczek innych zbóż; zasadzono 4, 600 beczek kartofli. Zebrano w tymże roku 18, 560 beczek pszenicy ozimej, 1, 150 jarej, 127, 000 żyta, 112, 000 owsa, 51, 000 jęczmienia, 23, 000 tatarki, około 12, 000 innych zbóż, przeszło Słuck 190, 000 beczek kartofli. Siana zebrano około 3, 500j000 pudów. Po odtrąceniu na zasiew i potrzeby miejscowe sprzedano w tymże roku do 6, 500 beczek oziminy i przeszło 50, 000 beczek jarzyny. Sadownictwo jest dość rozwinięte zarówno w miastach jak i po wsiach i corocznie wielkie transporty owoców idą do Moskwy i Petersburga. Najbardziej poszukiwane i cenione są tak zw. bery słuckie. Pszczelnictwo dość rozwinięte, ale miód i wosk zużywa się w miejscu. W 1864 r. było w powiecie 5696 ułów pszczół dane z 1877 r. wykazują tylko 3000 ułów. Oprócz rolnictwa ludność zajmuje się zarobkami w lasach a w części flisactwem na Szczarze i Słuczy. Rybołówstwo na niskim stopniu i połów wystarcza zaledwo na miejscowe potrzeby. Hodowla bydła dość rozwinięta. W 1864 r. było w powiecie 97, 900 sztuk koni, 153, 777 bydła rogatego, 31j452 owiec zwyczajnych, 26, 736 rasy poprawnej, 33, 615 świń i 17, 801 kóz. Przemysł fabryczny na dość niskim stopniu. W 1867 r. było w powiecie 48 fabryk, mianowicie 17 garbarni, 1 fabryka sukna, 1 cukrownia, 10 gorzelni, 5 cegielni i 14 wyrobów garncarskich. W 1885 r. , podług Piestowa, było w powiecie 6 browarów piwnych, 14 gorzelni, 5 garbarni jedna większa w Nieświeżu, 2 fabryki wyrobów garncarskich w Słucku i Kopylu, 2 fabl. sukna prostego w Połośnie i Lachowiczach, 1 fabr. tytuniu, 5 serowni, 10 smolarni i dziegciami, kilkanaście cegielni i młyn parowy w Kopylu. Podług najświeższych źródeł w powiecie jest 36 młynów wodnych i 20 wiatraków. W ostatnich czasach było w powiecie do 1700 rzemieślników. Handel prawie wyłącznie pozostaje w ręku żydowskim. Przedmiotami wywozu za granice jest zboże, len, drzewo i smoła. Również ważny przedmiot wywozu stanowią grzyby i owoce. Ważniejsze rezydencye w Nieświeżu i Albie Radziwiłłów, w Hrozowie, Radziwilimontach, Borkach, Naczy, Czepielach, Hruszowie Rejtanów, Sawiczach Wojniłłowiczów i in. Zbiory znajdują się w Hruszowie Rejtanów pamiątki, archiwa i biblioteki; w Ciecbowie Wojniłłowiczów archiwa i pamiątki; w Borkach Uzłowskich książkij archiwa, pamiątki; w Nieświeżu cenne pamiątki i bogate archiwum; w Połoweczce Radziwiłłów pamiątki, dzieła sztuki, księgozbiór, archiwa, bronzy, kolekcyą numizmatyczna; w Słucku archiwa kalwińskie i monasteru. Z osób znanych w dziejach lub literaturze i sztuce a pochodzących z powiatu słuckiego lub tutaj działających, zasługują na wzmiankę Chodkiewicz Karol, hetman, Chodkiewicz Jan, wielkorządca Inflant, Rejtan Tadeusz, Wólczański, archimandryta słucki, Sadkowski, archimandryta, Zaleski Bronisław, I Felińska Ewa, Oedrowski, pamiętnikarz, Kon dratowicz Ludwik Wład. Syrokomla i w. in. Pod względem archeologicznym spotykamy w powiecie mnóstwo kurhanów i grobów przedhistorycznych; niektóre z nich stoją pojedynczo, inne grupami po kilkadziesiąt i więcej w jednej okolicy. Dr. Konst. Frąckiewicz w rozkopywanych przez siebie kurhanach znajdował po jednym tylko szkielecie. Lud zwykle kurhany te odnosi do czasów wojen z Tatarami i Szwedami. Największa liczba w ogóle znajduje się w okolicach Słuoka, Kłecka i Kopyla. Około tego ostatniego miasteczka spostrzega się dziwne ugrupowanie kopców; stoją one wzdłuż drogi ze Słucka do Kopyla stary szlak parami. Z pojedynczych mogił niektóre noszą nazw, jak Kniażą mogiła, Tomiłowa hora i in. Ź horodyszcz największe znajdują się w pobliżu granic powiatu bobrujskiego, pod majątkiem Niekrasze ks. Hohenlohe, zwane Kijany, Kijanhorod. Podług podania było tu niegdyś miasto i dotąd dają się widzieć wały i fosy, porosłe odwiecznym lasem. Marszałkami szlachty pow. słuckiego od 1796 do 1858 r. byli Bernowicz, Rejtan, Rdułtowski, Świeżyński, Niepokójczycki, Wojniłłowicz Antoni i Tadeusz. Skreślone podług notat Aleksandra Jelskiego i dra Konst. Frąckiewicza ze Słucka. J. Krz. Słuckie księstwo. Na obszarze przeszło dwudziesto milowym, od źródeł Niemna do ujścia Słuczy do Prypeci, na którem powstało księstwo słuckie, w wojew, nowogródzkiem, mieszkało w czasach przedhistorycznych plemię słowiańskie Dregowiczan, a gniazdem onego był Kleczewsk, dzisiejszy Kłeck, z przyległą dzielnicą kopylskosłucką. Dregowiczanie prawdopodobnie mieli, jak inne plemiona, swych władców rodzimych przed najściem Waregów. Pierwotne losy stron słuckich, po zajęciu ich przez Waregów, nie są znane. Wiadomo tylko, iż Słuczyzna weszła w skład ks. wołyńskiego i zdaje się, że po raz pierw bzy w kronice stoi wzmianka pod 1127 r. o Kłecku, którego władcę Wiaczesława Jarosławowicza zawezwał w. ks, kijowski Mścisław Włodzimierzowicz w pomoc przeciw księstwu połockiemu Karamzin, II, przypis 250, W 1142 r. Kłeck i Czartorysk otrzymał jako udział Swiatosław, syn w. ks. kijow. Wsiewołoda Olgowicza, ale się wkrótce zrzekł tej dzielnicy za Włodzimierz ibid. , przypis 280. o Słucku głucho w tej dobie, nie wiemy więc czy stanowił on dzielnicę oddzielną, czy też był połączony z dzielnicą kiecką, drugie jednak przypuszczenie jest prawdopodobniejsze, ponieważ w 7 lat później, mianowicie w 1149 r. , kniaź suzdalski Jurij Włodzimierzowicz Dołhoruki, pokonawszy pod Perejasławiem w. ks. kijow. Izasława Mści Słuck Słuck sławowicza, oddal Słuck, Kłeck i in. sprzy1 mierzeńcowi swojemu Swiatosławowi Olgo1 wieżowi, ks. czernihowsldemu Karamzin, XIIj przypis 320 i za jego syna Olega wydał swą córkę, zaś w 1155 r. oddał Swiatosławowi w posiadłość pograniczny ze Słuczyzną Mozyrz ibid. , 247 249. Ale widać, że dzielnica mozyrska nie utrzymała się na razie przy Swiatosławie, skoro mu ją powtórnie nadaje w 1158 r. w. ks. kijow. Izasław Dawidowicz ibid. , 260. Swiatosław umiera około 1160 r. i nie wiadomo w jaki sposób zajął zaraz dzielnicę Słucka sprzymierzeniec w. ks. kijow. Izasława Dawidowicza, Włodzimierz Mścisławowiczs ale mu takową odjął w 1161 r. nowy w. ks. kijow. Rościsław, wzamian za pięć. miast w Kijowskiem. W tymże 1161 r. sprzymierzeniec Rościsława ks. połocki Rogwołod, pobity pod Horodkiem przez Hlebowiczów mińskich, schronił się do Słucka. Na tem kończą się luźne wzmianki kronik o władaniu kniaziów waregskich w ziemi Dregowiczan, poczem następuje 150letnia przerwa. W tej bowiem dobie Litwa zajęła dzielnice słowiańskie nad Niemnem, Prypecią, Berezyną i Dnieprem, tak źe już w XIII w. oparła się o Kijów. Włodzimierz, zrodzony z Maryi ks. witebskiej Narbut, V, 238, usunięty został z dzielnicy kijowskiej w 1395 r. przez Witolda, który mu oddał dzielnicę kopylskoSłucka, rozciągającą się od źródeł Niemna po Oressę i do ujścia Słuczy. Włodzimierz pierwszy podobno przyczynił się do podniesienia Słucka, przyczem Kopyl został na drugim planie Narbut, V, 533; Latopisiec Daniłowicza, 46. odtąd zaczynają się juz pewniejsze dzieje S. Od syna Włodzimierzowego Olelka Aleksandra poszła nazwa książąt słuckokopylskich Olelkowiczów. Dzielnica kiecka, która niegdyś dzieliła losy ze Słuckiem, została pod władzą w. ks. litewskich, aż otrzymali ją Radziwiłłowie od Zygmunta Augusta. Olelkowicze zasiadali w senacie litewskim dziedzicznie, a na sejmach zaraz po biskupach wileńskich z mocy konstytucyi z 1572 r. Bielski, 660; Niesiecki, IV, 73, wyd. Bobrow. . Zygmunt, brat młodszy Witolda, wyzuł ks. Aleksandra Olelkowicza z kopylskosłuckiej dzielnicy i uwięził w Kiernowie, żonę zaś jego osadził z dziećmi w Ucianach. Po zgonie Zygmunta 1440 r. , kiedy znowu wystąpiła sprawa kandydatury na tron w. ksią żęcy, panowie litewscy prosili króla powtórnie o Olelka Włodzimierzowicza, lecz księstwo wziął wtedy Kazimierz Jagiellończyk, a Olelko uzyskawszy wolność i dobra, otrzymał nadto w dożywocie w 1443 r. Kijów ojcowski Niesiecki, VII, 40. Po śmierci jego w 1454 r. syn starszy Siemion, ożeniony z kn. Maryą pińską, został przy Kijowie przez nadanie Kazimierza Jagiellończyka, a młodszy Michał wziął Słuck i Kopyl. Koniec życia miał tragiczny, albowiem za udział w spisku przeciwko królowi Kazimierzowi straconym został w końcu 1481 r. ob. Baliński, Star. PoL, IV, 2gie wyd. , str. 538 i Skarbiec Daniłowicza, cz. II, str. 219, Nr. 2012. Wdowa po nim kn. Anna uzyskuje od króla Kazimierza w 1483 r. przywilej, nakazujący kniaziom i bojarom służyć jej, jak dotąd służyli kn. Michałowi. Kn. Anna żyła jeszcze w 1493 r. , jak świadczą przywileje wydane przez nią w Słucku, wraz z synem Siemionem Michałowiczem ob. Wolff, Ród Gedyminów, 112. Kn. Siemion Michałowicz musiał bronić posiadłości swych Słucka i Kopyla w 1499 r. przeciwko pretensyom wdowy po swym stryju, kn. Maryi pińskiej. Żoną jego była kn, Anastazyą, córka Iwana Jurjewicza, ostatniego kn. mścisławskiego, wsławiona, jako już wdowa, mężną obroną Kopyla w czasie najścia Tatarów na Słuczyznę w 1505 r. i odparciem od Słucka Michała Glińskiego, dobijającego się jej ręki a jednocześnie odpędzeniem powtórnie Tatarów w 1508 r Bartoszewicz, wiel. Encykl. Org. , I, str. 728. Wnuk tego Siemiona Jurji II Olelkowicz miał z Katarzyny Tęczyńskiej, wojewodzianki krakowskiej, trzech synów Jurja III, JanaSiemiona i Aleksandra, Ostatni wziął po ojcu Petryków i przedmieście Ostrów w Słucku Baliński, lY, str. 690 i 542, 2gie wyd. ; Jana udział zdaje się był za obrębem Słuczyzny, w Słucku zaś wziął przedmieście Trojczany, a przy ks. słuckokopylskiem został Jurji III, ożeniony z Kiszczanką Barbarą, wojewodzianką podlaską, po śmierci którego w 1586 r. dzielnica ta przeszła na jedyną córkę jego Zofię Olelkowiczównę, na którą też spadły schedy po bezdzietnych stryjach, połączonych z kościołem katolickim, mianowicie po Aleksandrze J w Krakowie 1591 r. i Janie f w Lublinie 1592 r. . Ks. Zofia stała się przedmiotem intryg możno władców w cełu zagarnięcia jej olbrzymiego wiana. Po śmierci ojca Zofia dostała opiekunów w pokrewnych Chodkiewiczach, którzy będąc dłużni Radziwiłłom znaczne sumy, postanowili uiścić należność przez swoją pupilkę i jeszcze coś przytem zarobić. Stanęła przeto ugoda na piśmie pomiędzy Jerzym Chodkiewiczem, ststą żmujdzkim, opiekunem księżniczki, i Krzysztofem Radziwiłłem, wwoda wil. , w rzeczy wydania księżniczki po dojściu jej do pełnoletności w d. 6 lutego 1600 r. za syna wojewody Janusza Radziwiłła. Wkrótce umarł starosta żmujdzki, a brat jego Hieronim Chodkiewicz opiekę nad księżniczką objąwszy, wznowił umowę z Radziwiłłami, poczem pozwolono ks. Januszowi widywać się z panną, mieszkającą wtedy w Wilnie w domu Chodkiewiczów. Wszystko szło gładko, lecz gdy Radziwiłłowie zaczęli nieoględnie tradować Chodkiewiczom, za należność, Kopyś pod Orszą, ci oburzeni zerwali stosunki ks. Zofii z ks. Januszem. Obie strony nie myśląc zgoła o Ustępstwach, zaczęły się gotować formalnie do wojny domowej. Zaciągano więc wojska cudzoziemskie, zbierano tłumy przyjaciół. Jan Zamoyski przysłał nawet Radziwiłłowi 200 koni. Radziwiłłowie uzbroili 6000 zbieranego żołdactwa, Chodkiewiczowie zaś obsadzili swój dworzec wileński trzema tysiącami zbrojnego ludu. Król Zygmunt dowiedziawszy się na co się w Wilnie zanosi, posłał rozjemców Giedrojcia, biskupa żmujdzkiego, Dorohostajskiego, w. marsz, kor, , i Zawiszę, podskar. lit. ; w końcu Chodkiewiczowie przystąpili do ugody. Skasowano wszystkie pretensye Radziwiłłów do Chodkiewiczów, pokwitowano tych ostatnich z opieki; nadto Chodkiewiczowie dostali 360, 080 złp. w gotowiźnie i 500 włók ziemi na wieczność porękawicznego, a ks. Zofia została wydaną za ks. Janusza Radziwiłła d. 1 paździer. 1600 r. w Brześciu. Pożycie małżeńskie księżny było smutne, i smarła ona w kwiecie wieku d. 9 marca 1612 r. w Omelowie może Omelno nad Ptyczem, dziś w powiecie ihumeńskim, przeżywszy nie całe 26 lat. Przed śmiercią księżna zapisała mężowi olbrzymie dobra swoje, przez co księstwo słuckie przeszło w dom Radziwiłłów. Wzbogacony łaską małżonki ks. Janusz Radziwiłł, zaraz po jej zgonie zawiera nowe związki. Wszystko to podniecało zawiść Chodkiewiczów, z tytułu pokrewieństwa ich z wygasłymi Olelkowiczami. Na synu ks. Janusza, z Niemki zrodzonym, Bogusławie, koniuszym litewskim, skończyła się po mieczu ta gałęź Radziwiłłów, córka zaś Bogusława Ludwika Karolina, wydana za Karola Filipa, palatyna reńskiego ks. neuburskiego, z pominięciem królewicza Jakuba, wniosła mężowi księstwo słuckokopylskie wraz z hrabstwem birżańskiem w wwdztwie trockiem ob. Neuburskie dobra. Po śmierci ks. Ludwiki Karoliny f 1695 r. dobra jej litewskie przeszły na jedyną córkę Elżbietę Augustę i odtąd zaczyna się nowa wojna domowa o Słuczyznę pomiędzy palatynem, ojcem i opiekunem Elżbiety, a Radziwiłłami i Sapiehami, zakończona układem i okupnem dóbr neuburskich przez i Radziwiłłów w 1744 r. Według ówczesnego dokumentu w ks. słuckiem i kopylskiem mieściły się następne radziwiłłowskie wsi i folwarki A dobra słuckie Bołoczyce, Bielewicze, Basławce, Brańczyce, Branowo, Borki, BołocznaWielka, BołocznaMała, Bielicze, Bolszec, Cielawieze, Czerniewo, Chladowicze, Cieroszki, Chrzanowo, Dorozkiewicze Dorki, Brynki, Hiedki, Hryczynowicze, Horodźiatycze, Jurewicze, Jurkowicze, Moczka, Iwan, Kaczałów, Klopczany, Karolino al. Paździor, Koty, Krynki, Lenin gt; Lutowicze, Łuczniki, Łatkowszczyzna, Łozowszczyzna, Mańków. Musicze, Michejki, Miliszkiewicze, Mozole, Morocz, Milkowicze, Makowicze, Miaciewicze, Nowodworce, Niżówka, Niepoczy to wicze, Niekłopowszczyzna, Obrusowicze, Prusy, Pohost, Poperowo, Paszkowszczyzna, Proszczyce oddane zborowi kalwińskiemu, Połuże, Porzecze, Protasewicze, Raczkiewicze, Rodziatycze, Ruchów, śliwa, Szumiatycze, Sławkowicze, Stryż, SmolkówWielki, SmołkówMały, miasto Słuck z folwarkami, Siółko, Sculaki, Spaskie, Sadowicze, Starobin, Starcza, Urzecze, Uszałowicze, Wyzna, Wiesieja, Wasilińce Wybranieckie i Wańkowszczyzna. B Dobra kopylskie Adamowicze al. Wagrymowszczyzna, Bibakowszczyzna, Bołhowicze, Bobownia, Bazłabiki, Ciecierowicze, Czyżewicze, Doktorowicze, Dbrohowicze, Delatycze, Hiszkowicze, Hrozów Mały, Izwa, Jakubowiczo, Kopyl miasto z folwarkami, Kłosowszczyzna, Kobylicze, Kiela we władaniu plebanii słuckiej, Kokorycze, Kraje wszczyzna, Kuncówszczyzna, Lubcz miasto i dobra, Łatkowszczyzna, Łagnytowszczyzna, Małyszkowszczyzna, Mordwiłowszczyzna, Odkołowicze, Ostaszyn Drewniany, Piaseczno, Połuże, Półbrzeg, Przy woda, Romanów miasto z folwarkami, Rymje, Rusaki, Starzyca, Słobódka, Świdzicze, Świnka, Szostaki, Skabin, Usów, Wereskowo, Zauszenie i Zaułki. W ogóle 127 miejscowości, w tem 18 miast i miasteczek. Wszystkie te dobra stały się allodyalnemi domu Radziwiłłów, ordynatów nieświeskich i po śmierci ostatniego w prostej linii ordynata Dominika, syna Hieronima, przyrodniego brata ks. Karola Panie kochanku, przeszły na jedyną córkę jego Stefanią, zrodzoną z Teofili Morawskiej. Ponieważ ks. Dominik w 1812 r. wyszedł za granicę, dobra więc jego uległy sekwestrowi, jednakże ukaz cesarza Aleksandra I z d. 24 lutego 1814 r. wydany w Chau mont, wrócił ordynacyę nieświeską w dom Radziwiłłów linii pruskiej, dobra zaś allodyalne, po zaspokojeniu wierzycieli, miały stanowić wiano ks. Stefanii, którą wzięła na opiekę cesarzowa Marya. Za wpływem dworu poślubił ją hr. Ludwik Leon Wittgenstein, obdarzony później nieco tytułem księcia. Ks. Stefania przed śmiercią zapisała dobra mężowi. Po ks. Ludwiku Wittgensteinie odziedziczył Słuczyznę jedyny syn jego ks. Piotr, który umierając w stanie bezżennym w 1887 Słuck r. przelał testamentem swe prawa na rodzoną siostrę ks. Hohenlohe, żonę wielkorządcy Al zacyi i Lotaryngii. AL Jelski. Słuckie wś i karczma, pow. telszewski, w 3 okr. poL, o 63 w. od Telsz. SlucZj wś i fol. nad rz. Wissą, pow. szczu czyński, gm. Radziłów, par. Słucz, o 4 w. na zachód od Radziłowa, o 20 w. od Szczuczyna, śród błot, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, 31 dm. W 1827 r. 37 dm. , 220 mk. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 2079 gr. or. i ogr. mr. 982, łąk mr. 482, past. mr. 144, łasu mr. 421, nieuż. mr. 50; bud. mur. 13, z drzewa 12; las nieurządzony. Wś S. ma 31 dm. , 1038 mr. . Kościół i parafią erygował w 1444 r. Jan Golyasch de Lank. Obecny pochodzi z 1699 r. S. par. , dek. szczuczyński dawniej Wizna, 1866 dusz. Br. Ch. Słucz 1. rzeka, lewy dopływ Prypeci, zaczyna się na płn. krańcu pow. słuckiego, w bagnach sięgających granicy pow. ihumeńskiego, zwanych WierchSłucz. Kierunek ma przeważnie południowy. O 4 w. od źródeł zasila się z praw. brzegu rzką Żeleżnicą, niżej o 5 w. rozlana w jeziorko pod wsią Rudnia obraca pierwszy młyn; dalej o milę, na przeciwko folw. WierchSłucz, przyjmuje odpraw, brzegu rzkę Ławę, płynącą od Hreska; o 8 w. poniżej, przeciąwszy dawną szosę brzeskomoskiewska w okolicy wsi Mich ej ki i zasiliwszy się z lewej str, rz. Wiesiejką pod wsią Padzier młyn zwraca się na zachód ku miastu Słuckowi. W Słucku na rozlewie obraca pytle i folusze i następnie zwróciwszy się na południe o 3 w. za miastem, pomiędzy wsiami Klepczany i Nowodworce przyjmuje z prawego brzegu rzekę Łoknieję. Dalej płyuąc ku miasteczku Pohost żyzną bardzo, lekfco falistą miejscowością, ma z prawej strony wdoski Carewce, Ihrajew, Procewicze, Isernę, o 1 w. przed którą przybiera od lew. brz. rzkę Śliwkę, zaś o 3 w. po za Iserną, z praw. strony rz. Siwielgę. Pod Pohostem obraca młyn. Od Pohostu do Starobina na przestrzeni 3 mil na prawym brzegu Słuczy leżą wsi Sielce i Miaciowicze, na lewym zaś Cisowo i Hawrylczyce. Od Starobina, leżącego o 11 mil od źródeł, rzeka staje się żeglowną i płynąc aż do ujścia, na przestrzeni 12 mil, niedostępnemi lesistemi moczarami i puszczami, po blisko trzymilowym biegu w pow. słuckim wkracza w pow. mozyrski, w okolicy wsi Morocz, przyjąwszy przed tą wsią z praw. strony rzekę t. n. i dąży pod mko Lenin, mając z prawej strony wioski Ananicze, Grabów, Milewicze i Zalutycze. O 2 mile za Leninem przecina linią dr. źel. poleskich łączącą Pińsk z Rzeczycą, zasila się z lewej strony rzką Olszanicą a z prawej Wołchą i płynie ku wsi Wilczy, leżącej o 3 w. od ujścia. Pod Wilczą znajduje się główna przystań, do której zwozi się i spławia pojedyncze sztuki drzewa i tu połączone w płyty czyli tratwy spławia się do Prypeci. Chociaż mko Starobin uważa ne jest za przystań, bardziej jednak ożywio ny spław na Słuczy zaczyna się w obrębie pow. moz3rrskiego od miejsca połączenia się S. z rz. Morocz. Do Starobina dochodzi tylko sól na lekkich łodziach. W dół rzeki spławia się drzewo, klepka dębowa i wreszcie produ kty leśne, jak potaż, terpentyna, smoła; ta ostatnia w beczkach puszcza się wprost na wodę i pod wsią Wilcza ładują towar już na statki. Handel drzewny teraz bardzo się ożywił wskutek istniejącej w Leminie spółki zagraniczn3 ch przemysłowców. Długość bie gu S. wynosi 145 w. według W. Choroszewskiego; kotlina jej powyżej Starobina odzna cza się niezmierną obfitością wyborowego siana, wskutek czego mieszkańcy tych okolic hodują wiele bydła i sami są zamożni. Ryb i raków obfitość wielka, zwłaszcza w dolnym biegu. 2. S. , prawa odnoga Horynia, na płd. krańcu pow. pińskiego, oddziela się od głó wnego koryta pod wsią Łuki i łączy się zno wu pod wsią Buchlicze ubiegłszy przeszło 5 w. i zasiliwszy się strugą z rozlewów gór nych Horynia pochodzącą. 3. S, ruczaj w pow. homelskim, wypłym a z rozległego błota Słucz Pałki. A Jel. Słucz, rzeka w gub. wołyńskiej, lewy dopływ Horynia, Bierze początek w pow. starokonstantynowskim z wyniosłości zb aj dujących się pod wsią Czuchelem niedaleko Bazalii, płynie przez pow. st. konstantynowski, nowogradwołyński i rówieński. Początkowo aż do mta Lubaru płynie w kierunku płn. wschodnim, poczem do Nowogradu Wołyńskiego w kierunku północnym, w końcu zaś przybiera kierunek płn. zachodni. Uchodzi do Horynia kilkoma odnogami poniżej Dąbrowicy, pomiędzy wsią Sielce a mkiem Wysockie. Długa 464 w. , szeroka od 10 do 30 saż. , głęboka od 3 15 stóp, szybkość nurtu wynosi 2 stóp na sekundę. Brzegi rzeki najeżone skałami, bardzo są malownicze, zwłaszcza w granicach pow. nowogradwołyńskiego. Poniżej Zwiahlu bardzo lesiste. Dość szybki bieg wody, w korycie często skałami ściśniętem, i łomy kamienia pod wodą, utrudniają spław na rzece. Ruch jednak handlowy większy jest w S. niż na Horyniu i Styrze. Znajduje się na niej 6 przystani, 3 spusty, 5 promów, 22 mosty, 56 grobel i wiele brodów. S. puszcza w marcu, przybiera do połowy kwietnia od 7 do 14 stóp, zatapiając przybrzeżne drogi na przeciąg 12 do 20 dni. Spław na rzece zaczynał się dawniej znacznie powyżej Nowogradu Wołyńskiego, od wsi Hulska i Talca, ale w 1850 r. przez zbudowanie w Łubnii Słucki Słu Słucz-Pałki cy stałej grobli, spławianie drzewa powyżej Nowogradu Wołyńskiego stało się zupełnie niepodobne w każdej porze, poniżej zaś tego miasta spław jest bezpiecznym tylko podczas wód wiosennych od marca do lipca. W 1859 r, przeszło na S. 902 tratew, naładowanych zbożem, wartość którego wraz ze spławionym materyałem leśnym wynosiła 247088 rs. Od lew. brzegu S. przybiera Ikopot, Białkę, Deręwiczkę, Chomor, Smółkę, Ceremę, Korczyk, osikę, Popowkę i in. , od prawego zaś Bliwę. Niwnę, Szczarbierz, Tnie, Wiersznicę, Cwilę, Perewożnią, Bober, Staw, Kozarkę. Nadto S. przybiera rzki Deśniówkę, Grabarkę, Krywal, Karańkę i Zajączek. J. Krz. SłuczPałkl, błoto w pow. homelskim, w pobliżu wsi SłuczMiłacze, ma około 20 w. długości i do 2 w. szerokości zajmuje 3100 dzies. Wypływa z niego ruczaj Słucz. Pokryte zaroślami łozy, olszyny i brzozy. W ostatnich latach rozpoczęto osuszanie za pomocą kanalizacyi. SłuczMilacze wś, pow. homelski, gm, Dziatłowićze, w pobliżu błota SłuczPałki. Słucząij wś włośc. , pow. lidzki, założona na gruntach wsi Koniawa ob. . Stiiczaiika, wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gródek, o 33 w. od Białegostoku. SluczescCj opustos25ała wś we włości Kuźmin, t. j. w dzisiej amp; zym pow. starokonstantynowskim. Slu zki5 wś, pow. mohylewski, gm. Pawłowicze, w pobliżu błota Chołmickie al. Nowińskie, o 2 w. od jez. Nowińskiego. . StuczowoHalo, błoto w pow. homelskim, na lewym brz. Dniepru, pomiędzy wsiami Barszczewka a Popówka, w pobliżu sioła Działtowicze. Około 35 w. długie a od 6 do 10 w. szerokie, zajmuje do 20000 dzies, przestrzeni. Pokryte lasem. W ostatnich latach rozpoczęto osuszanie zapomocą kanalizacyi. Słudwią al. Siutwia, mylnie Studwia rzeczka w pow. kutnowskim, ma źródło pod Opo rowem, przepływa w gm. Żychlin przez wsi Wólka Ljzigódź, Drzewoszki, Pasieka, Budzyń, os. Żychlin, Wolę Popową, Zarembów i w pobliżu granicy pow. kutnowskiego, gostyńskiego i łowickiego, pod wsią Maurzyce uchodzi do Przysowy, dopł. Bzury. Slugij 1521 r. Slugij, wś nad rzką t. n. , pow. łęczycki, gm. Balków, par. Góra św. Małgorzaty, odl. 11 w. od Łęczycy, ma 49 dm. , 346 mk. W 1827 r. było 38 dm. , 266 mk. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś kościelna S. , własność dziekana łęczyckiego, miała 16 łan. , 3 zagr, karczmę, szynkarza wódki, 1 rzeźnika, 15 osadn. Pawiński, Wielkp. , II, 53. Na początku XVI w. wś Slugy z Gajem dawały dziesięcinę kollegiacie łęczyckiej, zaś plebanowi w Górze tylko kolędę. Istniał teź oddzielny folw. t. n. z Zagajem Łaski, L. B. , II, 415 i 417. Sługocice, wś włośc, pow. opoczyński, gm. Unewel, par. Białobrzegi, odl. od Opocz na 25 w. , posiada urząd gtn. , 29 dm. , 102 mk. , 515 mr. włośc, i 1 mr. dwor. W 1827 r. byłe 16 dm. , 138 mk. W akcie rozgraniczenia wsi bisk. kujawskich od wsi szlacheckich z 1412 r. , wymienione są S. jako wś bisku pia Kod. Mucz. Rz. , IV, 380. Na początku XVI w. kmieoie dawali pleb. w Białobrze gach tylko kolędę po korcy żyta miary inowłodzkiej, na Wielkanoc Łaski, L. B. , I, 633. Według reg. pob. pow, opoczyńskiego z r. 1577 wś S. , własność bisk. kujawskiego, miała 6 Yg lan. , 1 zagr. z rolą Pawióski, Ma łop. , 294. Br, CL Słllgocin 1. w XVI w. Slngoczyno mny shye wś i fol. , pow. koniński, gm. Golina, par. Lądek, odl. od Konina 19 w. ; wś ma 72 dm. , 524 mk. ; fol. 1 dm. , 16 mk. W 1827 r. 27 dm. , 358 mk. W 1288 r. ks. Przemysław po twierdza akt zamiany kilku wsi zawarty po między komesem Janem de Slugooino z syna mi a opatem klasztoru w Lądzie Kod. Mucz. Rz. , I, 126. W 1564 r. wś S. , własność kla sztoru w Lądzie, płaci stacyi 6 fl. 9 gr. Lustr. V, 88. Na początku XVI w. kmiecie dawali pleban, w Myśliborzu gdzie była pierwotna parafia za meszne po 2 kor. żyta i 2 kor. owsa z łanu Łaski, L. B. , I, 293. Z powtór nie podanej w opisie par. Lądek wiadomości o tej wsi, trudno zrozumieć czy dawano dru gie meszne pleb. w Lądku czy też odnieść to należy do Myśliborza ibid. , I, 294. W 1579 r. wś S. miała 27 l. IV2 i sołtysiego, 2 zagr. bez roii, 1 rzeźnika Pawiń. , Wielkp. , I, 233. 2. S. , wś i M. nad rzką Dyską, pow. lubelski, gm. Jastków, par. Garbów, odl 14 w. od Lublina. W 1827 r. było 6 dm. , 38 mk. W 1870 r. fol. S. rozl. mr. 322 gr. or. i ogr. mr. 208, łąk mr. 21, past. mr. 26, łasu mr. 56, nieuż. mr. 10; bud. z drzewa 8; płodozm. lOpoL; las nieurządzony; cegielnia, W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 26, mr. 214; wś Moszenka os. li, mr. 9; wś Wysokie os. 16, mr. 213. W połowie XV w. częściowi posiadacze dawali dziesięcinę snopową i konopną pleban, w Garbowie Dłu gosz, L. B, II, 542. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531, Mat. i Jan Kośmińscy płacą od V4 l gt; Piotr i Andrzej od Y Jan Dzichna od Y4 łana, Jan od Ya ł a, Mi kołaj Czyrniowski od Ys 1 1 r mieszkają tu również częściowi właściciele Strzałkowski, dwu Wysockich, Michowskii Sługocki. Michowski jeden ma 20 ludzi w służbie, inni od 2 do 4 Pawiń. , Małop. , 348, 362 i ISa dodat. . Br. Ch. Slugocinek, w XVI w. Slugoczym pamkye, wś i kol. , pow. koniński, gm, Golina, par. My ślibórz, odl. 17 w. od Konina; wraz z os. Gazą i Jastrzębiem ma wś 13 dm. , 174 mk. , kol. 21 dm. , 157 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 165, mk. W 1866 r. folw. , rozdzielony na 16 kolo nii, rozl. mr. 710 gr. or. i ogr. mr. 244, łąk mr. 92, pastw, i zarośli mr. 239f nieuż. mr. 135. Wś S. os. 21, mr. 120. Na początku XVI w. łany folw. i 2 łany kmiece dawały dziesięcinę pleb. w Myśliborzu, inne zaś łany kmiece i sołtysie puste wówczas dawały meszne po mierze żyta i owsa. Karczmarze i zagrod, dawali po groszu na kolędę Łaski, L. B. , I, 293. Br. GŁ Słuki, wś nad jez. Miadzioł, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Kobylniki, okr. wiejski i dobra Chomejki w 1864 r. Dowojnów, o 8 w. od gminy a 53 w. od Święcian, ma 4 dm. , 24 mk. prawosł, podług spisu z 1864 r. 23 dusz rewiz. . Stukij grupa domów we wsi Lubeli, w pow. żółkiewskim. Slukowce, wś, pow. starokonstantynowski, na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej darowana Sapieże w 1753 r. przez ostatniego ordynata Ostrogskiego. Słup 1. wś i foL, pow. gostyński, gm. Pacyna, par. Suserz, odl. 20 w. od Gostyni na. Wś ma 12 dm. , 239 mk. Fol. ma 8 dm. 5 murow. , pokłady torfu na obszarze 5 mor gów. W 1827 r. było 36 dm. , 503 mk. W 1885 r. fol. S. i Modła rozl. mr. 840 gr. or. i ogr. mr. 758, łąk mr. 63, nieuż. mr. 19; bud. mur. 9, z drzewa 5; płodozm, 12pol. ; wia trak. Wś S. os. 43, mr. 529; wś Modła os. 4, mr. 43. Bo tej wsi prawdopodobnie odnieść należy wymienioną w akcie z 1242 r. między posiadłościami arcyb, gnieźn. wś Slup z Ło wiczem i Uniejowem, jako miejsce w którym arcyb, przebywał niekiedy Kod. Mucz. Rz. , II, 34. 2. S, wś i fol. , pow. ostrowski, gm. Szulborze Koty, par. Zuzel, odl. 6 w. od Nu ra. W 1827 r. było 8 dm. , 38 mk. Jestto da wny punkt graniczny między Litwą a Ma zowszem. Może tę wś nadaje w 1254 r. Sirozlaus kollegiacie płockiej Kod. Maz. , 17. 3. S. , przyległ. dóbr Głosków, w pow. garwolińskim. Br. Ch. Stup 1. niem. S upp, dok. Starkenhergj jSteinwBge 1386 r. , wś nad lew. brz. Ossy, pow. grudziądzki, st. pocz. Mełno, par. kat. Gruta; 1202 ha 74 łąk, 1027 roii or. . W 1885 r. 80 dm. , 113 dym. , 533 mk. , 390 kat. , 131 ew. , 9 dyssyd. , 3 żyd. Szkoła katol. Między S. a Meinem ciągnie się jezioroMelneńskie, pamiętne pokojem zawartym nad jego brzegami r. 1422 między Polską a zakonem krzyżackim. Obok wsi ciągnie się nowa szosa z Mełna do Łasina. W środku wsi znajduje się na cmeatarzu kapliczka św. Anny, na miejscu gdzie Słownik Geograficzny T. L Zeszjt 119. stał stary kościół paraf. W r. 1444 istniał jeszcze, bo z rozporządzenia bisk. Jana Margenau odprawił się tu synod parafialny w niedzielę po św. Dyonizym. Zburzony został zapewne w czasie wojen krzyżackich. Dopiero Stanisław Mysłkowski, kanonik kruszwicki i proboszcz z Gruty, odzyskał drogą prawną 1648 r. 6 włók stanowiących uposażenie parafii. W połowie XVIII w. istniały jeszcze stare fundamenta ob. Utracone kościoły p. kś. Fankidejskiego, str. 85. Nabożeństwo odprawia się w tutejszej kaplicy tylko raz w rok w dzień św Anny. Włóki kościelne jako i wś przyłączono do par. gruckiej. Mesznego pobierał prob. od 62 wł. po 1 kor. żyta i owsa od włóki ob. Wizyt. Strzesza z r. 1667, str. 45U. R. 1706 jednakowoż dawano tylko po pół korca, na co się wizytator uskarża ob. Wizyt. Potockiego, str. 803. Co do tradycyi o słupie, który tu według Długosza Chrobry miał postawić, por. art. Osa t. VII, 616. Ponieważ tu znajdował się jedyny bród przez o ssę i tędy szła stara droga handlowa do wybrzeży Bałtyku, dla tego zbudowali tu Krzyżacy już za czasów w. m. v. Sangershausen 1258 1274 najprzód na praw. brzegu zamek warowny, a gdy ten przez Prusaków całkiem zniszczony został, wystawiono tuż przy słupskim młynie na lew. brzegu jeszcze przed r. 1326 nowy zamek, nazwany Starken berg. Już r. 1333 zowią się wójtowie rogozińscy także wójtami słupskimi Starkenberg. Po r. 1388 o zamku nic nie słychać. Pierwszy przywilej krzyżacki wystawił dla wsi w. m. Konrad v. Thierberg r. 1285, nadając sołtysowi Konradowi 68 włok w Starkenberg, celem osadzenia jej osadnikami; sołtys odebrał 8 wolnych wł. ; dla kościoła wyznaczył 6 woln. , reszta miała po 2 latach czynsz opłacać. Karczma należała do zamku rogozińskiego. Sołtys miał także wolne rybołówstwo w jez. Mołnie i pobierał trzecią część kar sądowych. R. 1333 nadaje wójt rogoziński Fryderyk v. Spira sołtysowi w Starkenberg Mikołajowi v. Lindenau 4 wł. w lesie rogozińskim, po niem. Ulgau zwanem, by stąd zaopatrzał się w drzewo opałowe, z tem jednak zastrzeżeniem, że obszaru tego nie zamieni na rolę orną. R. 1377 nadaje w. m. Winrich v. Kniprode, bawiąc na zamku rogozińskim, sołtysowi Mikołajowi Klaus Schoeneck 4 włóki w S. wolne od tłoki i 3 część kar sądowych, wyjąwszy sądy drożne; od innych 2 wł. miał czynsz opłacać; dla siebie miał wolne rybołówstwo w Osie, ale tylko małemi narzędziami. Księgi szkodowe zr. 1414 obliczają straty wsi na 1730 grzyw. Rejestry czynszowe z r. 1435 podają, że do wsi należało 68 włók, i to 4 sołeckie, 6 kość, 6 lemańskich, karczma i 51 włók czynsz, i osiadłych. R. 54 Słuki 1526 odnawia król Zygmunt przywilej krzy żacki; od 54 włók mieli osadnicy opłacać po 15 skojców od włóki. Sołtys posiadał 8 wol nych włók i karczmę, za co był zobowiązany do służby wojennej w lekkiej zbroi; miał też wolne ryboł. w jez. Mełneńskiem dla własnej potrzeby, do czego wszelkich sieci mógł uży wać, wyjąwszy niewodu. Jeżeli we wsi zostaną ustawione jatki rzeźniekie, piekarskie lub su kiennicze, co tylko za zezwoleniem sołtysa stac się moze, natenczas będzie sołtys z nich pobierał Iczęśćj my zaś dwie. Dan w Gdańsku. Tegoż r. odnawia król przywilej lemański na 6 wł. ; potwierdzając także prawo rybołów stwa w jez. Mełneńskiem. Za to był zobowią zany do służby wojskowej i do innych robót według zwyczaju. Lustracya z r. 1686 wy kazuje w S. 4 gburów o 2 włókach, z których każdy płacił 40 fl. , i 8 półgburów o 1 włóce, którzy płacili po 20 fl. i tłokę czynili; wszy scy dopiero niedawno się osiedlili. R. 1727 przedłuża podkomorzy Jan Gruszczyński, administrator ekonomii rogozińskiej, gospoda rzom Stanisławowi Rynkowskiemu, Michało wi Swobodzie, Jakubowi Klucznikowi i towa rzyszom ich emüteutyczne posiadła na dalsze 40 lat, dołączając wolne drzewo z lasów sta rościńskich. R. 1723 siedział na sołectwie Andrzej Czeszyński. Wizytacya z r. 1743 do nosi, że mieszkańcy wsi byli dawniej katoli kami. Dopiero około r. 1713 gwałtem ich wy dalono i sprowadzono osadników luteran, którzy wystawili sobie szkołę. Na rozkaz prob. gruckiego budynek został rozebrany. Wnet wytworzyły się we wsi dwie partye niemiecka i polska; pierwsza czyniła tłokę w Hansfelde, druga na zamku rogozińskim. Posiadła dziedziczne więc 8 włók sołeckich i 3 lemaństwa później tak się rozdzieliły, że r. 1787 liczono 4 wolne sołectwa, mianowicie Antoniego Cieszyńskiego, Michała Kurzeńskiego, Andrzeja Zientarskiego i Józ. Bafińskiego, jako też 7 posiadeł lemańskich. Uwłaszczenie nastąpiło tu r. 1838 i to w ten sposób, że 20 włościan otrzymało 84 włók 29 morgów i 252 kwadr, prętów na własność dziedziczną ob. Froehlich Gesch. d. IGraudenzer Kr. , T, str. 322. W 1876 r. znaleziono tu garnek gliniany, w którym się znajdował srebrny pierścień z pieczątką, 8 srebrnych żołędzi, 7 srebrnych laseczek zapewnie gu ziki przy mundurze, 3 ruble srebrni z r. 1729; najnowszy rubel był z r. 1750 ob. Pielgrzym 1876, Nr. 40. Dawniej zaś znale ziono tu popielnicę bronzową. Kś. Fr. Słup Maziarnia, wś, pow. niski, 12 klm. na pld. zachód od Niska, par. rz. kat. w Jeżewem. Zajmuje obszerną polanę na praw. brzegu pot. Łęgu, praw. dopł. Wisły, na rubieży puszczy południowosandomierskiej, wzn. 179 mt. npm. Gleba piaszczysta. Powstała w późniejszych czasach, gdyż w spisach z XVI stulecia nie wymieniona. Składa się z 125 dm, 68, 8 mk. , 653 rz. kat. i 35 izrael. Obszar więk. pos. Eug. hr. Kinsky ego w nosi 53 mr. roli, 37 mr. łąk, 57 mr. pastw, i 6290 mr. łasu; pos. mn. liczy 827 mr. roii, 122 mr. łąk, 103 mr. past. i 4 mr. łasu. Oto czona od zachodu i wschodu borami sosnowy mi, graniczy na południe ze Stanami a na pół noc z Przyszowem Kameralnym. Mac, Słupa mylnie Słupiec Staroż. Polskie, niem. Stolpe rzeka na Kaszubach, powstaje pod Sierakowską Hutą, w pow. kartuskim źródła wzn. około 200 mt. npm. . Płynie w połudn. zach. kierunku, potem w zach. przez Tuchlin, gdzie przechodzi przez jezioro i wije się dalej w płd. kierunku przez jez. Prężyno, z którego wystąpiwszy przybiera miano Rzeszotki, przerzyna jez. Skrzynkę i zowie się potem Uklenicą, wreszcie płynie przez jez. Trzebicino i opuszcza je pod mianem Grącznicy, która na północ od Podjas Amalienthalj wpada do jez. Wielkiego czyli Gowidlińskie go. Niedaleko za wsią występuje znów z te go jez. jako Słupa i wpada w jez. Węgorzy no, które opuszcza przy wsi Sulęczynie. Od tąd dąży dalej ku zach. , mija dobra Rzekę, przerzyna jez. Żukówko i wchodzi z Młyn kiem do Pomeranii w pow. bytowski. Odtąd ma bieg płn. zach. , przechodzi w pow. słupski, oblewa miasto Słupsk i uchodzi pod Uściem Stolpmuende do Bałtyku. Znaczniejsze do pływy przyjmuje w Pomeranii z lew. brzegu Bytów i Kamienicę Kamenz, z praw. rz. Schottow. Długa około 15 mil; w górnym bie gu ma dość znaczny spadek, Pędzi liczne młyny, ale spławną jest tylko dla drzewa nie dla statków ob. Kassubei und Tućhler Haide von Pernin, str. 67. Kś. Fr. Słupca, w dok. Slupcza, miasto powiatowe gub. kaliskiej, nad rzką Meszna Wierzbice, dopł. Warty, pod 52 17 1 szer. półn. i 35 35T dług. wschod, od F. , odl. 28 w. od Konina, około 21 w. od Wrześni w w. ks. poznańskiem, st. dr. żeL, około 8 mil od Poznania, 77 w. od Kalisza, 218 w. od Warszawy, w pobliżu granicy pruskiej. Posiada kościół paraf, murowany, cerkiew murowaną, szkołę początkową ogólną, dom przytułku szpital na 12 chorych, sąd pokoju okr. IV zjazd sędziów w Kole, komorę celną III klasy, urząd pocz. i telegr. , urząd powiatowy, magistrat, 234 dm. 48 murow. , 2923 mk. W 1827 r. było 203 dm. , 1620 mk. W 1858 r. 182 dm. 20 murow. , 1800 mk. 35 Niemców, żydów nie było; domy ubezpieczone były na 99, 500 rs. Dochód kasy miejskiej Słup Maziarnia wynosił w 1858 r. 1125 rs. S. była zdawna wsią bisk. poznańskich. W 1282 r. bisk. Jan, zamieniając wieś biskupią Ratyń z klasztorem lądzkim za wieś Skarboszewo, dodaje jeszcze klasztorowi we wsi biskupiej Słupca kawał brzegu rzeczki Wierzbice, odgraniczającej wś Słupcę od Skarboszewa i stojącego na drugim brzegu młyna. W 1290 r. Przemysław II, ks. Polonie et Cracovie, potwierdza lokacyą w S. miasta na prawie niemieckiem, dokonaną przez Jana, bisk. pozn. Lokacya ta nie powiodła się widocznie, gdyż biskup Jan, odkupiwszy od Mikołaja filio Oblini, pierwotnego sołtysa, nadaje powtórnie sołtystwo Hermanowi ze Stawiszyna by osadził Słupcę na prawie nowotarskiem Novi fori, podobnie jak były osadzone Pyzdry. Na lokacyą miasta oddano prócz wsi Słupcy osady wsi Wszelewo, Bednarzowo i Jankowo. Sołtys otrzymał szósty łan wolny mansum Flammingicum. Kapelan otrzymał na uposażenie dwa łany i meszne z łanów. Biskup zastrzegł z osadzonych łanów czynsz po 4 miary pszenicy, 4 żyta i 4 owsa i jeden ferton. Osadnicy mieli wolne pastwisko i wręb w lesie. W obrębie mili nie mogła po za miastem istnieć żadną karczma, jatka mięsna czy szewcką. Trzeci denar z kar sądowych i 6ty ogród należał do sołtysa, który miał przywilej na łaźnią, prawo polowania zające i kuropatwy i dochody targowe, podobnie jak sołtys w Pyzdrach Kod. Wielk. , 517, 662, 757. W 1314 r. Władysław rex Polonie wydaje w S. Andrzejowi, bisk. pozn. , prawo bicia denarów w tem mieście. W 1315 r. tenże król chcąc post varia disturbia terS e Polonie hactenus perpessa dopomódz do podniesienia miasta, nadaje S. jarmark trzydniowy i uwalnia mieszkańców od opłaty ceł w całem państwie ib. , 979. Krzyżacy niszczą S. w czasie napadu na Wielkopolskę w 1331 r. W 1346 r. król Kazimierz potwierdza w Pyzdrach przywilej Łokietka z 1315 r. , przedstawiony przez Mikołaja, zwanego Wodiczca, mieszczanina słupeckiego ib. , 1251. W 1340 r. Mikołaj, wójt słupecki, sprzedaje część wójtowstwa, zastawioną za 6 grzyw, dziedzicom Piotrowic obligaveram paupertate nimia oppressa. Na akcie opatrzonym pieczęcią miejską i spisanym per manus Heynrici scriptoris Slupzcenis, podpisał się jako świadek Petrus pleban i kilku ławników i mieszczan z niemieckimi poczęści nazwiskami Percold, Wecel, Neze ib. , 1200. Mikołaj z Kurnika, bisk. pozn. od 1374 r. , otoczył podobno S. murem z trzema bramami. Jeden z obrazów kościoła parafialnego przedstawia S. otoczoną murami. Najpomyślniej rozwija się miasto w ciągu XY w. Podstawą dobrobytu jest przemysł rękodzielniczy i handel. Przez S. idzie droga handlowa łącząca Poznań z Warszawą. Liczne fundacye pobożne świadczą o zamożności i liczbie znacznej mieszczan. W kościele były specyalne ołtarze i altarye szewców, tkaczów, łuczników, ławników, bractwa św. Ducha, kaplica za murami do bractwa tegoż należąca, dwa szpitale, szkoła. Ludność, jak świadczą nazwiska, stała się polską. Jeszcze w 1578, r. S. jest ludniejszą i bogatszą niż Pyzdry, Środa i Krotoszyn. Według reg. pobor, płaci 96 zŁ szosu in duplo, role miejskie mają 12 śladów. W mieście opłatę wnoszą 12 szynkarek, 2 słodowników, 18 szewców, 4 kowali, 20 komor. , 3 przekupki, 20 sukienników, 3 kołodziejów, 3 siodlarzy, 4 powroźników, 2 rymarzów, 11 krawców, 5 garncarzy, farbiarz, kotlarz, murarz, 3 ślusarzy, 9 czapników, 3 piekarzy, 2 płócienników, 6 kuśmierzy, 8 rzeźników, 2 bednarzy, igielnik, malarz, postrzygacz Pawiń. , Wielk. , I, 218. Cechy tutejsze otrzymały swe ustawy i przywileje w XY w. szewcy w 1436 r. , kuśmierze 1478Stowarzyszenie strzeleckie łucznicy pierwotnie, zaprowadzone zostało w 1431 r. Otrzymywało przywileje i potwierdzenia w 1459, 1523, 1564 i 1637 r. Karol XII, wracając po skończonej wojnie z Saksonii, w 1707 r. zatrzymał się w Słupcy. Prowadził on ze sobą Patkula. Do ostatnich czasów stał w S. domek modrzewiowy o jednej izdebce, w którym mieszkał król szwedzki. Jako miasto biskupie S. nie posiadała wcale żydów. Około 1800 r. według Holschego S. leżała w pow. pyzdrskim i mieszkało tu dość wielu Niemców. Ludność trudniła się rolnictwem i rzemiosłami; żydom nie wolno było mieszkać. Miasto zabudowywało się i wzrastało. Według Flatta w 1807 r. było iSOO mk. Mury miejskie już w części zostały wtedy rozebrane. Kościół parafialny p. w. św. Wawrzyńca zawdzięcza zapewne swą fundacyą biskupom poznańskim. Akt lokacyi miasta w 1290 r. mówi o kapelanie, któremu wyznaczono 2 łany. Na akcie wydanym przez Gerwarda z Koszut w 1296 r. nadanie młyna podpisał się Walter, pleban z S. Kod. Wielk. , 747. Akt, którym comes Michał, wojew, kaliski, nadaje wieś Piątkowo kościołowi poznańskiemu w 1306 r. , pisał Gerlibus rector ecclesiae w S. ib. , 901 Na akcie z 1399 r. podpisał się Nicolaus, decanus slupcensis ib. , 2006. Naturalnie ze wzrostem miasta pierwotna kaplica czy też mały kościołek drewniany ustąpił miejsca obszernej ostrołukowej świątyni, która powstała zapewne w XY w, , moze za staraniem bisk. Andrzeja z Bnina. Na początku XVI w. stoi już kościół murowany, przy nim jest proboszcz i trzech wikaryuszów. Jest także i szkoła. Mieszczanie ze swych łanów dsiją Słupca Słupca plebanowi meszne po korcu żyta i owsa a prócz tego kolędę po groszu z łanu. Z niektórych domów i ogrodów czynsze pobiera także proboszcz. Przy kościele tym pobożni i zamożni mieszczanie utworzyli znaczną liczbę altaryi. Najdawniejsza altarya, p, w. N. Maryi P. , św. Małgorzaty, Doroty, Barbary i Agnieszki, została erygowaną w 1431 r. przez arcyb. Wojciecha Jastrzębca. Druga z kolei altarya szewców, p w. Wniebowzięcia N. P. Maryi, erekcyi arcyb. Wincentego Kota, miała swego altarystę, uposażenie którego stanowiła opłata 2 grzyw, z jatek szewckich, kapitał 50 dukat, złożony w kasie cechu szewckiego i procent od 100 grzyw, umieszczonych na Wrześni. W 1447 r. płacono procentu 6 grzyw, i 15 gr. W 1521 r. liczono 150 złot. węgier. , które dawały 4V2 lyw. procentu. Altarya tkaczów fundowana w 1470 r. przez arcyb. Jana Gruszczyńskiego, miała 90 dukat, kapitału na wsi Jaworowie, 10 dukat, w cechu tkackim, i czynsze z kilku domów i ogrodów. Altarya Bogusza mieszczanina, z erekcyą arcyb. Wincentego Kota z 1447 r. , prócz czynszów z kilku domów i placów miała 6 fertonów bez 3 groszy procentu od 22 grzyw, na wsi Słonice i 16 skotów od 16 flor. flor. licząc za pół grzyw. na wsi Stawie. Altarya łuczników miała dochód z różnych czynszów. Altarya ławników miała 100 grz. kapitału na posiadłościach miejskich i pobierała 5 grzyw, procentu. Altarya bractwa św. Ducha miała 6 grzyw, od 90 grzyw, na wsi Unia umieszczonych. Druga altarya tegoż bractwa, p. w. św. Trójcy, miała 5 grzyw, dochodu na wsi Redecz opartego i 2 grzyw. od 30 grzyw, na wsi Paruszewo. Fundacyą zatwierdził arcyb. Łaski w 1511 r. W następnym roku 1512 r. przybyła altarya św. Marcina, w 1601 r. altarya bractwa ubogich i rolników p. w. N. Maryi Panny, św. Wawrzyńca, Franciszka. Istniała jeszcze jakiś czas altarya mieszczan słupeckich fundowana w 1443 r. i dwie inne też przez mieszczan fundowane lecz nie mające erekcyi kanonicznej. W 1608 r. było w kościele 13 ołtarzy, z tych 9 miało osobne fundacye i swych altarzystów. Pożary i wojny szwedzkie niszcząc kościół zatarły w częstych przeróbkach i restauracyach pierwotne cechy budowli. Za miastem stała kaplica św. Krzyża, z altaryą piwowarów, fundowaną w 1427 r. , erekcyi Woje. Jastrzębca. Cech piwowarski płacił altarzyście 6 grzyw, rocznie a zakrystyänowi 3 fertony. Szpital z kościółkiem p, w. Poczęcia P. Maryi i św. Leonarda powstał podobno w XIY w. Uposażenie stanowiło półtora łana ziemi i 4 grzyw, z niektórych placów i ogrodów miejskicli. Kaplica ze szpitalem św. Ducha, erygowana 1421 r. przez arcyb. Mikołaja Trąbę. Ławnicy dawali z miejskich dochodów po 2 seksageny kwartalnie. Należał jesz czę łan ziemi, place i ogrody. Altarzysta był w 1511 r. Jan ze Słupcy, doktór prawa kanonicznego. Szpital ten dawno przestał istnieć i kościołek drewniany został rozebrany. Przy drewnianym kościółku św. Leonarda urządzono obecnie szpital dla chorych. Wizytator, archidyakon de Seve, w swej wizycie z 1608 r. pisze o szkole, że rektorem jest Mateusz Kowalski, pobierający od miasta 4 grzyw, rocznie. Ma 150 uczniów, których pilnie uczy i kształci w obyczajach. W niektóre dni uczy katechizmu. Kantorem był Szymon Jeżewski, pobierający od rektora 4 flor. Łaski, L. B. , I, 305 do 312, przepisy. Na początl u obecnego stulecia S. była miastem królewskim, w pow. pyzdrskim. Około 1864 r. archiwum miejskie posiadało 44 ksiąg obejmujących czynności sądów i administracyi miejskiej; było też 56 przywilejów miejskich poczynając od 1315 r. Przechowały się też przywileje cechów i bractwa strzeleckiego. Archiwum miejskie zapewne dziś znajduje się w archiwum akt dawnych w Warszawie. S. par. , dekanat t. n. , 3908 dusz. Słupecki powiat gub. kaliskiej utworzony został w 1867 r. z połowy dawnego pow. konińskiego. Linia graniczna od strony wschodniej i południowej biegnie w ciągłych wygięciach, oddzielając powiat ten od części kolskiego, dalej konińskiego i na południe od kaliskiego. Południowozachodnia, zachodnią i północną granicę stanowi granica krolestwa od w. ks. poznańskiego pow. pleszewski i wrzesiński. Obszar powiatu wynosi 21 87 mil kwadr. Południowa i środkowa częśó powiatu leżą w dolinie Warty i uchodzącej na granicy zach. powiatu do niej Prosny; północna część należy do pasa wyżyny jeziornej, stanowiącej dział wodny Warty i Wisły, Południowa część powiatu, zawarta między Prosną a równoległą z nią Czarną Strugą dopł. lewy Warty, płynącą prawie ze wschodnią granicą powiatu, przedstawia nisko położoną, lesistą, podmokłą równinę, mało zaludnioną. Dolina Warty, mimo niskiego położenia 208 st. npm. pod Tarnowem, niedaleko ujścia Prosny, swemi łąkami i pastwiskami ściągała zdawna osadników. Na prawym brzegu rozpoczyna się wznoszenie poziomu, wzrastające w kierunku płn. wschodnim i zachodnim od 280 do 350 st. npm. Na płn. zachód od Kleczewa spotykamy punkt wzn. 352 st. , koło Budzisławia Górnego 346 st. , napłd, od Wilczyna 354 st. Prawe dopływy Warty są strumień bezim, pod Lądkiem, Meszna od jez. Powidzkiego i Września z obszaru pow. wrzesińskiego. Z jezior znajdują się w płn. części powiatu Powidzkie część, Budzisław Słupeczk Słupca Mała skio, Skulskie i kilka drobnych. Obszar ich wynosi 0 24 mili kwadr. Obfitość suchych pastwisk w północnej części powiatu sprzyja hodowli owiec. W 1880 r. było w 0wiecie 57, 770 sztuk owiec poprawnej rasy i 15, 798 zwyczajnych. Dolina Warty nadaje się znowu do hodowli bydła rogatego i gęsi. Bogactwem części południowej są lasy. W 1880 r. było 19, 250 mr. lasów prywatnych nieurządzonych, 9, 964 mr. lasów urządzonych, 955 mr. zasianych po wycięciu, 2241 mr. wyciętych a nie zadrzewionych, 215 mr. oddanych włościanom za służebności, 350 mr. włościańskich, 6239 mr. należących do miast i osad miejskich. Sadownictwo mało rozwinięte. Sady dworskie obejmowały 138 mr. , włościańskie 32 mr. Przemysł fabryczny stanowi właściwie gałęź gospodarstwa wiejskiego. Gorzelnie, z tych w Nieświastowie największa w gubernii, browary w liczbie 5, młyny wodne, wiatraki itp. , w ogólnej liczbie 184 zakładów, wyprodukowały w 1877 r. za 1, 413, 905 rs. , używając 463 robotników. Ponieważ produkcya całej gubernii kaliskiej wynosiła w tym roku przeszło 9 milionów rubli, przeto powiat słupecki dostarczył Ye ogólnej produkcyi. Ludność powiatu wynosiła w 1867 r. 58, 307 dusz, w 1885 r. wzrosła do 77, 677 mk. Codo gęstości zaludnienia poj wiat zajmuje szóste miejsce w gubernii. Podczas gdy powiat łęczycki ma 92 mk. na 1 wiorstę kwadr. , kaliski 89, to słupecki tylko 74. Kolonizacya niemiecka, która już w epoce piastowskiej poczyniła tu wielkie postępy, mając swe ogniska w Pyzdrach, Słupcy, klasztorze lądzkim i Lądku, wzmogła się znowu w obecnem stuleciu. W dolinie Warty, na jej lewym brzegu, znajduje się cała grupa kolonii niemieckich, tworzących gminę Emilienheim, ze wsiami Adelhof, Adolfsberg, Ingeliingen, Ludwigslust, Sophienthal, Friedrichsfeld. Pomiędzy posiadaczami większej własności spotykamy nazwiska niemieckie w dość znacznym stosunku. Na obszarze powiatu jest 320 wsi, kolonii i osad włośc, i 370 folwarków, karczem, probostw i osad należących do obszaru większej własności. W liczbie osad jest jedno miasto Słupca i 7 osad, dawnych miasteczek Pyzdry, Skulsk, Wilczyn, Kleczew, Kazimierz, Lądek i Zagórów. W powiecie prócz Słupcy jest 19 szkół początkowych we wsiach i osadach Pyzdry 2 klas. , Skulsk, Wilczyn, Kleczew, Kazimierz, Lądek, Grodziec dwie szkoły, Królików, Borowiec, Zagórów, Złotków, Młodojewo, Michalin, Ciążeń, Kotoń, Kowalewo, Szymanowice, Wronów. Pod względem kościelnym powiat stanowi dekanat dyecezyi włocławskokaliskiej, obejmujący parafie Budzisław Kościelny, Ciążeń, Cieniu, Bobrosołowo, Giewartów, Gro dziec, Kazimierz, Kleczew, Kowalewo, Króli ków, Lądek, Młodojewo, Ostrowite, Pyzdry, Skulsk, Słupca, Samarzewo, Szymanowice, Trąbczyn, Wilczyn, Zagórów, Złotków. Pewna liczba wsi i osad należy do par. Golina, Gosławice, Ostrowąs i Rzgów w pow. koniń skim. Pod względem sądowym powiat stano wi jeden okrąg sądu pokoju dla Słupcy i czte ry okręgi sądów gminnych Kleczew, Dobro sołowo, Pyzdry i Zagórów. Pod względem ad ministracyjnym dzieli się powiat na 14 gmin Ciążeń, Dłusk, Emilienheim, Grodziec, Ka zimierz, Kleczew, Młodojewo, Ostrowite, Pyz dry, Skulska Wieś, Szymanowice, Trąbczyn, Wilczagóra, Zagórów. Br, Ch. Słupca ifoła, wś i foL, pow. płocki, gm. Łubki, par. Blichowo, odl. o 21 w. od Płocka, ma 10 dm. , 224 mk. W 1827 r. jedna częśó wsi miała 6 dm. , 38 mk. , druga 7 dm. , 50 mk. W 1873 r. fol. S. Mała rozl. mr. 644 gr. or. i ogr. mr. 461, łąk mr. 22, past. mr. 17, wody mr. 10, lasu mr. 120, nieuż. mr. 15; bud. mur. 6, drewn. 7; las nieurządzony. Wś S. Mała os. 53, mr. 169 Br. Ch. SlupcCj wś włośc, pow. rawski, gm. Maryanów, par. Biała, ma 22 dm. , 148 mk. , 393 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 89 mk. Stupcza, wś i fol. nad rz. Opatówką, pow. sandomierski, gm. Dwikozy, par. Góry Wysokie, leży niedaleko Wisły stanowiącej tu granicę od Galicyi, o 10 w. od Sandomierza, posiada szkołę początkową, wiatrak, 59 dm. , 534 mk. W 1827 r. 19 dm. , 298 mk. W 1884 r. fol. S. z attyn. Czermin rozl. mr. 1745 gr. or. i ogr. mr. 831, łąk mr. 149, past. mr. 380, lasu mr. 107, nieuż. mr. 249; bud. mur. 8, drewnian. 14; płodozm. 8pol. , las nieurządzony, pokłady kamienia budulcowego. Wś S. os. 79, mr. 486; wś Szczytniki os. 41, mr. 18L W połowie XV w. należała do Łukasza h. Rawa, zwanego Grot a w części moze i do Jana. Składała się z 15 łan. kmiecych, dających dziesięcinę archidyakonatowi zawichoskiemu, wartości do 15 grzyw. Było też 8 karczem bez roii, młyn, 3 zagrod. , fol. rycerski, z tych dziesięcinę pobierał pleban w Chrobrzanach. Długosz w kilku miejscach podaje szczegóły niezgodne ze sobą Lib. Ben. , I, 196, 375, 376; II, 351, 495. Według reg. pob. pow. sandomierskiego wś Słupcza, Goczałkowice, Kamień i inne, własność Jana Słupeckiego z Konar, płaciły poboru 10 grzywien 24 gr. W r. 1578 Jan Słupecki miał 27 osad. , 7 łan. , 7 zagr. z rolą, 2 zagr. , 24 komor, , 5 rzem. Pawiński, Małop. , 176, 460. Br. Ch. Słupeczka Szlachecka, wś i fol. , i S. Rządowa fol. , w XVI w. Slupcza duplex pow. kolski, gm. Kłodawa, par. Bierzwienna Długa, odl. 16 w. od Koła. S. Szlach, wś ma 4 dm. , 27 mk. ; fol. 5 dm. , 47 mk. ; S. Rząd. ma 1 Słupeczno dm. , 29 mk. W 1827 r. 8 dm. , 93 mk. S. rząd. wchodziła w skład dóbr Chełmno. Na początku XVI w. łany kmiece i folw. dawały dziesięciuę pleb. w Bierzwiennie Łaski, L. B. , II, 450. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 część Jana Komorowskiego miała 2 łany, 1 zagr. , karczmę, 2 łany puste, 2 zagr. , 6 osad. Część kościelna, należąca do arcyb, gnieźn. , miała IBVa 9 karczmę, 2 łany sołtysie, 3 osad. Pawiń. , Wlk. , II, 53, 79. B. Ch. SlupecziiOj wś włośc, pow. krasnostawski, gm. i par. Wysokie, ma szkołę początkową, 19 osad, 397 mr. W 1827 r. 17 dm. , 150 mk. Wchodziła w skład dóbr ordynacyi Zamoyskich. Slupekj os. młyn. , pow. jędrzejowski, gm. Małogoszcz, par. Kozłów. Należy do dóbr Kozłów. Słupia 1. 1242 r. Slup, 1521 r, Slupp, wś i fol. , pow. skierniewicki, gm. i par. Słupia. Leży na wschód od linii dr. źel. warsz. wied. , między Płyćwią a Rogowem, posiada kościół par. drewniany, ma 540 mk. , 340 mr. folw. , 1721 mr. włośc. W 1827 r. 53 dm. , 382 mk. Fol. S. wchodził w skład dóbr Głuchów, stanowiących część ks. łowickiego. W nadaniu swobód posiadłościom arcybiskupim przez Konrada, ks. krakowskiego i łęczyckiego, wydanym 1242 r. w Sieradzu, wymieniono wś Slup obok Łowicza, Uniejowa i S wara wy, jako jedne z czterech głównych stacyi arcybiskupich Kod. Wielkop. , 234. Wieś ta, dawna posiadłość arcyb, gnieźnieńskich, miała już w XV w. kościół par. p. w. św. Mikołaja, fundacyi arcybiskupów. Uposażenie proboszcza stanowiły cztery działy roii, dwie łąki, dwa ogrody. Wś S. na początku XVI w. była osadzoną na prawie niemieckiem. Folw. arcybiskupi i 2 łany wolne, osadzone świeżo, dawały dziesięcinę plebanowi miejscowemu. Sołtysie łany dawały za dziesięcinę po fertonie i kolędę po groszu. Kmiecie dawali pleb. meszne po 2 kor. żyta i 2 kor. owsa i kolędę po ternarze 3 denary, Ye gi osza. Dziesięcina od kmieci szła zapewne na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , II, 336. Dawny kościół spłonął w r. 1760. Na to miejsce wzniesiony nowy, także drewniany. S. par. , dek. skierniewicki, 1310 dusz. 2. S. , fol. nad rz. Widawką, pow. piotrkowski, gm. Kluki, par. Kaszewice, ma 11 dm. , 124 mk. Wchodził w skład dóbr Kaszewice. Istniejąca tu fryszerka wyrobiła w 1875 r. 13, 500 pud. żelaza kutego. 3. S. , 1521 r. Slupp wś, fol. i 08. leś. , pow. konecki, gm. Pijanów, par. Pilczyca, odl. od Końskich 28 w. Wś ma 31 dm. , 253 mk. , 240 mr. dwor. , 217 włośc; os. leś. 1 dm. , 4 mk. . 470 mr. łasu. W 1827 r. 17 dm. , 128 mk. W 1878 r. fol. S. rozl. mr. 242 gr. or. i ogr. mr. 137, łąk mr, 67, lasu mr. 25 nieuż, mr, 13; bud, mnr, 4, drewn. 9; płodozm. 5 i 6pol. Wś S. os 22, mr. 253. Fol. S. Las, z przyległością Bukowie, rozl. mr. 424 gr. or. i ogr. mr. 274, past. mr. 42, łasu mr. 99, nieuż. mr. 9; bud. mur. 4; las nieurządzony. Około 1521 r. dziesięcinę wartości do 2 grzyw, i konopną po 2 gr. z łanu dawano plebanowi w Pilczycy Łaski, L. B. , I, 605. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1568 wś Słupy, Pilczyca i Góry, własność Adama Pilczyckiego, płaciły pob or ir 4 grzyw. 12 gr. W r. 1540 wś Słupy, własność MikołajaMasłomanckiego, miała 6 kmieci osiadłych na łanach, karczmarza płacącego pół grzyw, i lasy; wartość wsi wynosiła 100 grzywien. W 1573 r. płacono pobór od 3 łanów Pawiński, Małop. , 272, 483, 580. 4. S. Nadbrzeżna w XV w. Slup al. Słupiec, Siup ri palis os. nad rz. Wisłą, pow. opatowski, gm. Julianów, par. Słupia Nadbrzeżna, odl. od Opatowa 30 w. , posiada kościół par. murowany, JKlią par. Tarłów, wiatrak, cegielnię, 40 dm. , 305 mk. W 1827 r. 19 dm. , 268 mk. Dobra S. Nadbrzeżna składały się w 1886 r. z folw. S. i Powiśle al. Kępa Słupska, rozl. mr. 1010 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 438, past. mr. 86, lasu mr. 60, w odpadkach mr. 56, nieużyt, mr. 233; bud. mur. 20, drewn. 13; płodozm. 10pol. ; fol. Powiśle al. Kępa Słupska gr. or. i ogr. mr. 98, łąk mr. 28, łasu mr. 9, nieuż. mr. 1; bud. drewm. 4; las nieurządzony. Wś S. Nadbrzeżna os. 28, mr. 344; wś Nowe 08. 37, mr. 490. Długosz powiada, iż wieś Slup ma kośoiół par. drewniany, którego kolatorami są szlachta h. Janina L. B. , II, 509. Według reg. pob. pow, sandomierskiego z r. 1578 wś S. Nadbrzeżna, własność Małgorzaty Tarłowej miała 8 osad. , 4 łany, 6 zagr. z rolą, 1 kom. , 4 biednych, 2 rzem. Pawiński, Małop. , 177. S. Nadbrzeżna par. , dek. opatowski, 930 dusz. 5. S. Nowa, 1269 r. Slnhp, u Długosza Nova Slup, osada miejska nad rzką Pokrzywianką, u stóp Łysej Góry, od strony północnej, wznies. 863 st. npm. rynek, pow. opatowski, gm. i par. Słupia Nowa, odl. 25 w. od Opatowa, 6 w. od Łagowa. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, dom schronienia dla 9 starców i kalek, urząd gm. , 106 dm. 5 mur. , 983 mk. , 630 mr. ziemi do mieszczan należącej. W 1827 r. było 102 dm. , 629 mk. W potwierdzeniu aktu zamiany wsi klasztornej Grzegorzewice na Wojsław z rycerzem Żegota, ks. Bolesław w 1269 r. pozwala opatowi osadzić tę wieś na pilawie niemieckiem i obdarza ją swobodami, jakie posiada wieś Sluhp Kod. Małop. , V, 95. W połowie XV w. miasteczko S. posiada kościół par. drewniany p. w. św. Wawrzyńca, filialny par. Stara Słupia. Obiema parafiami zarządzał jeden proboszcz. Łany miejskie nie były oddzielone. Z dwóch części ról dziesię Słupia cina, wartości do 2 grzyw. j szła do klasztoru, z trzeciej około seksageny dla pleb. w Nowej Słupi. W mieście było 58 domów płacą cych po fertonie klasztorowi; czyniło to MVs grzyw. Był też w mieście dwor i folw. klasztorny, przy nim sad owocowy, mający przeszło 500 gruszek i jabłek rodzących. Były teź dwa młyny klasztorne i wiatrak Długosz, L. B. , II, 489 i III, 230. Przywilej Jagiełły w Szczekarzowie 1405 r. dany, wyraża pragnąc polepszyć stan oppidi Slup, stanowimy targ we czwartek odbywać się mający. Tenże monarcha kilkakrotnie miejsce to nawiedzał, zkąd pieszą odprawiał pielgrzymkę do świątyni na Łysej Górze. Kazimierz Jagiellończyk jakoteż i Zygmunt III zjeżdżali w tym cełu do S. Władysław IV na prośbę Bogusława Radoszewskiego, bisk. Icijows. , opata św. krzyskiego, obdarza 1633 rmieszczan prawem niem. , uchylając wszelkie prawa i zwyczaje polskie i ruskie ruthenica; zachowuje mieszkańców przy dawnym zwyczaju, przedstawiania z pomiędzy siebie ośmiu, z których opat jednego na burmistrza, a jednego na rajcę obierze; burmistrz zaś z tychże ośmiu, dwóch na radnych powoła; uwalnia od podwód, stanowi targ w sobotę, jarmarki zaś na św. Benedykt i na Podwyższenie św. Krzyża. Opaci starali się o powiększenie liczby jarmarków, jakoż wyjednali u Jana III przywilej 1690 r. , ażeby odprawiały się w niedzielę 1szą po 3 królach, na Znalezienie św. Krzyża, na św. Maciej i Wszyst. Św. na które wolno będzie kupcom y wszelkiego stanu ludziom iechać, handlować y wszelkie kontrakty y sprawy odprawować, tych tylko nie przypuszczaiąc, których prawo pospolite od wspołkowania z dobremi oddzieliło y odłączyło. I Nakoniec Śtan. August przyczynia 3 jarmarl ki 1787 r. S. Nowa par. , dek. opatowski, 3526 dusz. S. Nowa gmina ma 3269 mk. , 5727 mr. , 473 dm. , sąd gm. okr. Ill i st. poczt. w Łagowie. W skład gminy wchodzą Baszowice, Dębno, Hucisko, Jeziorno, Milanowska Wólka, Mirocice, Serwis, Sosnówka, Słupia Nowa i Trzcianka. 6. S. Stara, wś, fol. i os. młyn. nad strum. b. n. , pow. opatowski, gm. Grzegorzewice, par. Słupia Nowa, odl. od Opatowa 23 w. , ma 102 dm. , 753 mk. , 204 mr. dwor. , 910 mr. włośc; os. młyn. 1 dm. , 7 mk. , 10 mr. W 1827 r. 55 dm. , 491 mk. Jestto odwieczna posiadłość klasztoru św. Krzyża na Łysej Górze. Kościół i par. założyli opaci zapewne jeszcze w XII w. W połowie XV w. stoi tu kościół drewn. p. w. św. Wincentego. Wś ma nVa łanów km. , 2 karczmy z rolą, 6 zagr. z rolą. Połowa wsi daje dziesięcinę, wartości 6 grzyw. , klasztorowi, druga połowa plebanowi w Nowej Słupi. Prócz tego kmiecie dawali klasztorowi czynsz po 1 fertonie, poradlnego 4 grosze, 30 jaj, 2 koguty, 2 sery, odrabiali jeden dzień w tygodniu własnym pługiem i powabę dawali 1 miarę jęczmienia i 2 owsa. Jedna karczma płaciła seksagenę, druga fertona. Jeden młyn z rolą płacił 2 seksageny a dziesięcinę snopową w Słupi. Drugi młyn z sadzawką płacił 4 grzyw. , trzeci młyn płacił 2 grzywny Długosz, L. B. , II, 336, 489; III, 230, 231, 235, 243. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 b o 24 osad. , 9 łan. , 2 zagr. z rolą, 3 zagr. , 1 kom. , 5 biednych, 3 rzem. Pawiński, Małop. , 194. 7. S. Wielka, wś i foL, pow. stopnicki, gm. i par. Pacanów, posiada młyn wodny, cegielnię. W 1827 r. 31 dm. , 268 mk. Dobra S. Wielka składały się w 1867 r. z fol. S. Wielka, Niegosławice i Rataje Słupskie, rozl. mr. 2632 gr. or. i ogr. mr. 764, łąk mr. 219, lasu mr. 249, past. mr. 1125, zarośli mr. 139, nieuż, mr. 136, las nieurządzony. Wś S. Wielka os. 35, mr. 235; wś Niegosławice os. 14, mr. 139; wś Rataje Słupskie os. 71, mr. 672. W połowie XV w. ws S. , w par. Pacanów, własność Grotha Mikołaja i Skubisza, nie ma łanów lecz role podzielone na części. Trzy folw. rycerskie płaciły dziesięcinę plebanowi w Gnojnie. Z jednego pola płacono dziesięcinę do Pacanowa. Piotr i Floryan Pacanowscy płacili z własnego pola dziesięcinę plebanowi w Pacanowie Długosz, L. B. , II, 423, 424, 444. W 1508 r. Slup, Rataje w połowie, Pacanów dział, Niegosławice, Szczuczyn i Wola, należały do Jana z Pacanowa, który płacił poboru 8. grzyw. Pawiński, Małop. , 460. W 1579 r Jan Paczanowski płaci w Słupi od 3 osad. , IV2 łan. , 2 zagr. Pawiń. , Małop. , 230. 8. S. j wś, fol. i dobra nad rz. Pilicą, pow. włoszczowski, gm. i par. Słupia, odl. 21 w. od Włoszczowy, st, dr. źel. warsz. wied. Myszków. Posiada kościół par. murowany, dom schronienia dla starców i kalek, szkołę początkową, mł3 n wodny i tartak, staranne gospodarstwo folwarczne, wzorową owczarnię. W 1827 r. 22 dm. , 363 mk. Dobra S. składały się w 1887 r. z fol. S. z Julianowem i Wywła z Kępą al. Chałupki, rozl. mr. 3008 fol. S. i Julianów gr. or. i ogr. mr. 620, past. mr. 15, łasu mr. 1774, nieuż. mr. 69; bud. mur. 25, drewn. 16; płodozm. 10 i 12polowy, las urządzony; fol. Wywła z Kępą al. Chałupki gr. or. i ogr. mr. 308, łąk mr. 163, past. mr. 32, nieuż. mr. 27; bud. mur. 3, drewn. 21. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S. os. 67, mr. 622; wś Rawka os. 28, mr. 177; wś Sprowa os. 57, mr. 516; wś Wywła os. 41, mr. 387; wś Kępa al. Chałupki os. 6, mr. 53. W połowie XV w. S. , wś kościelna między Oksą i Żarnowcem, własność Stefana Świętopełka h. Lis, miała łany km. , karczmy, zagr. , z których dziesięcinę płacono prepozyturze krakowskiej. Probostwo miało swoje specyalne role. Folw. , karczma i zagrod, dawały dziesięcinę pleb. w Słupi Długosz, L. B. , I, 23, 130; II, 207, 208, 214. W r. 1581 J. M. P. Krakowski płacił tu od 9 łan. km. 5 Yg karczm. , 3 czyn. , 3 zagr. bez roii, 3 rzem. Pawiń. , Małop. , 77, 436, 437. Obecny kościół wystawił 1780 r. Antoni Michałowski, dziedzic wsi. S. par. , dek. włoszczowski dawniej dzierzgowski, 1357 dusz. 9. S. wś i fol. poduchowny nad rzką Sierpienicą, pow. płocki, gm. Majki, par. Słupia, posiada kościół par. drewniany, 4 dm. , 67 mk. , 373 mr; W 1827 r. 6 dm. , 37 mk. Kościół paraf. erygował w 1379 r. Dobiesław, bisk. płocki; obecny drewniany, 1860 r. odnowiony; w kościele obraz Chrystusa cudami słynący. S. par. , dek. płocki dawniej raciąski, 980 dusz. 10. S. 9 wś nad jez. Orszulewskiem, niedaleko ujścia Maciczny do Skrwy, pow. rypiński, gm. Szczutowo, par. Gujsk, odl. 18 w. od Rypina, ma tartak, 31 dm. , 211 mk. , 497 mr. W 1827 r. 13 dm. , 105 mk. Osada S. z tartakiem należy do dóbr Wola Stara. B7 Ch. Słupia, w 1581 Słupie, wś, pow. limanowski, par. w w Górze św. Jana, leży w okolicy pod górskiej i lesistej, nad pot. Wilkowisko, dopł. Tarnawy a z nią Stradomki. Ma 44 dm. 7 ua obszarze więk. pos. Piotra Dydyńskiego i 311 mk. , 303 rz. kat. i 8 izrael. Rola jest glinką dosyć urodzajną i dobrze nawodnioną. W lesie jest wyniosły nasyp zwany Zamczyskiem. Pos. więk. ma 239 roii, 19 łąk, 19 past. i 152 mi łasu jodłowego i bukowego pos. mn. wy nosi 209 roii, 30 łąk, 37 past. i 9 mr. łasu. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 52 jest właj snością Zembockiego, dzierżawioną przez Sta nisława Cieniawskiego, miała 7 półłanków km. , 4 zagr. z rolą, 2 komor, z bydł. , 4 komor, bez bydła i 2 rzem. Graniczy na płd. z Sad kiem, na zach. z Górą św. Jana i Mstowem, na płn. z Krasnem i Bojańczycami, od wsch. zaś ma obszerne lasy. Mac. Słupia 1. dawniej Słup, dok. Slup, wś kość, pow. krobski Rawicz, dek. jutrosiński dawn. krobski, o 6 klm. na płd. od Górki Miejskiej, na trakcie z Rawicza do Dupina, w okolicy wzgórzystej. Graniczy z Zawadami, Sikorzynem, Niemarzynem i Chojnem; par. i poczta Słupia Kr. Rawitsch w miejscu, st. dr. żel. w Rawiczu o 7V2 klm. W r. 1271 bisk. wrocławski Tomasz użala się, że szlachta wielkopolska, między którą wymienia Jana z S. , pustoszy wsi biskupie w okolicy Mielicza. W r. 1310 wchodziła S. w skład pow. ponieckiego, a r. 1357 należała do kapituły gniezn. ; posiadłość tę potwierdza przywilej Kazimierza W. z 1 marca 1357 r. Kod. Wielkop. . S. stanowiła część uposażenia kustoszów katedralnych. W r. 1383 Peregryn z Węgleszyna, ststa wielkopolski, pustosząc dobra kościelne, nie oszczędził S. W r. 1580 było 19 łanów osiadł. , 4 zagrod, i 8 komor. Około r. 1795 zabrał rząd pruski S. i sprzedał ją z innemi wsiami generałowi v. Zastrow. Kościół p. w św. Katarzyny wystawił z drzewa Tomasz Ujejski, kustosz gnieźn, , około 1650 r. ; przedtem wchodziła S. w skład par. Czestram Golejewko; obecnie tworzy osobną parafię. Księgi kościelne spaliły się w 1811 r. Szkoła istniała w r. 1662 7. S. ma 156 dm. , 209 rodzin, 1041 mk. kat. i 1 prot. 489 męż. , 553 kob. , tudzież 1134 ha 823 roii, 137 łąk; cz. dochód z ha łąk i roii 13 71 mrk. 2. S. , dok. Sltfp, Zlup Shipi, Slupya wś kość. i dwor, pow. ostrzeszowski Kępno, dek. kępiński, o 4 klm. na płd. wschód od Baranowa, przy trakcie kępińskobyczyńskim i przy dr. żel. poznańskokluczborskiej, w okolicy wznies. 174 200 mt. npm. Graniczy z Piaskami, Borównem, Baranowem i Jankowem; par. i poczta Słupia Kr. Kempen w miejscu, st. dr. źel. w Łęce Opatowskiej o 5 klm. i nieco dalej w Kępnie. Do S. Kępińskiej odnosić się ma zamiana Bogunowa i Dobrogostowa, posiadłości klasztoru lubiąskiego, na S. , dziedzictwo Konrada i Mojka, którą Mieszko potwierdził d. 26 kwietnia 1177 r. Badacze szląscy uważają to dziedzictwo za Słup pod Jaworem na Szląsku Kod. Wielkop. , n. 22 i Cod. Dipl. Sil, VII, n. 48. Nie ulega wątpliwości, że w r. 1280 S. Kępińska, w ówczesnym pow. kaliskim, należała do klasztoru św. Wincentego w Wrocławiu. Przemysław II pozwolił osadzać ją na prawie niemieckiem Kod. Wielkop. , n. 492. Slupz w bulli Innocentego IV z d. 4 czerwca 1253 r. Cod. Dipl. Sil. , VII, n. 839, potwierdzającej posiadłości klasztoru tego, zdaje się być S. Kępińską. Tę S. sprzedał około r 1545 opat Krzysztof Beus Gęsta abb. s. Vinc. w Script. Rer. Siles. , II, 144. W r. 1552 była S. własnością Jana Spytka Tarnowskiego, woj. sieradzkiego, i wchodziła w skład par. Opatów; było wówczas 27 osadników włącznie z karczmarzem i 8 łanów; sołtystwo wcielono do obszaru dworskiego. Późniejszymi dziedzicami byli Stanisław Tarnowski, kasztelan sandomierski r. 1585, Jozef Wiktor Olszewski, ststa wieluński 1694, Niemojowscy Hieronim i Szczęsny, cześnik wieluński 1725, Wojciech Psarski r. 1805, a po nim znów Niemojowscy. Przed r. 1795 należała S. do pow. wieluńskiego. Na obszarze S. znajduje się cmentarzysko przedhistoryczne z kościotrupami. Kościół p. w. WW. Św. istniał już w r. 1585; parafialnym został w r. 1791. W miejsce starego wystawił nowy 1753 r. Szczęsny Niemojowski, a w miejsce tego stanął murowany w r. 1869 1870, z legatu Tomasza Mozdzanowskiego, plebana Słupia miejscowego, i z pomocą parafian. Księgi kościelne sięgają do r. 1737. Dochody plebańskie zebrał ks. Fabisz w kronice dekanatu kempińskiego str. 183. Par. , liczącą 1525 dusz składają Albertów, Chojki, Kuźnica Słupska, Lisiny, Piaski, Słupin, Śpigieł i Zmyślona. Szkoła i szpital istniały w S. około r. 1694. Wieś razem z Chojkami 5 dm. , 26 mk. , z któremi tworzy okr. wiejski, ma 102 dm. , 576 mk. 558 kat. , 11 prot. , 7 żyd. i 702 ha 539 roli, 92 łąk, 34 łasu; czysty doch, z ha roii 1016, z ha łąk 11 90, z ha lasu 0 78 mrk. Dwor z Albertowem 1 dm, 22 mk. , Kuźnicą Słupską 3 dm. , 62 mk. i Śpigłem 3 dm. , 68 mk. , z któremi tworzy okr. dworski, ma 17 dm. , 429 mk. 408 kat. , 21 prot. i 1439 ha obszaru 749 roii, 246 łąk, 368 łasu; gorzelnia parowa, młyn, cegielnia, stacya do stanowienia klaczy, owczarnia zarodowa Rambouillet, chów i tucz bydła; właścicielem jest Aleksander hr. Szembek. 3. S. dok. Slup, wś i fol. , pow. pleszewski Jarocin, o 4V2 klm. ku wschod, od Jarocina, na praw. brzegu Lutyni. Graniczy z Witaszycami par. kat. , Jarocinem poczta i st. dr. żel. , Bachorzewem, Wysogotowem i Wolą Książęcą. Wr. 1299 Wojciech Gąska sprzedał S. Mikołajowi Janko wieżowi, woj. kaliskiemu; Władysław Łokietek w Strzelnie d 19 marca t. r. pozwolił osadzać S. na prawie niemieckiem. W r. 1399 Henryk z Zimnej Wody nadał kościołowi p. w. św. Mikołaja dwa wolne łany na S. i czynsz z młyna na Bachorzewie. Kościół ten był niegdyś parafialnym, a S. tworzyła parafię jeszcze po r. 1618. Bziś nawet pamięć o kościele tym zaginęła. W r. 1464 rozgraniczano S. z Witaszycami i Wolą Książęcą, a między r. 1558 i 1563 S. z Bachorzewem i Słębicami Siebież; w r. 1579 należała S. do Piotra Jaskoleckiego, który tu miał P g łana osiadł, i 3 komor. Regestra pobor. Pawiński, Wielk. , I, 129 zlewają parafię słupską z Skalmirzycami. W r. 1618 dziedziczył S. Andrzej Suchorzewski; było tam 1 Ya łanu km. , 2 łany spustoszone, 3 komor, i 4 koła młyńskie. W nowszych czasach posiadał 8. Michał Gorzeński. Wś z Borowcem tworzy okrąg wiejski, mający 7 dm. , 45 mk. 41 kat. , 4 prot. i 67 ha 60 roii. Folwark 9 dm. , 148 mk. wchodzi w skład okręgu dwor. Witaszyce. 4. S. 9 dok. j lup, ZLnh Slvp, Sluh wś kość, pow. poznański, dek. bukowski, o 6 klm, na zach. od Stęszewa, na zachod, wybrzeżu jez. Strykowskiego, naprzeciw Sapowic. Graniczy z Januszewicami, Piekarami i Tomicami; 34 dm. , 292 mk. kat. i 315 ha 299 roii. Około 1140 r. Elżbieta, żona Mieszka Starego, nadała S. klasztorowi lubińskiemu Pomn. Dziej. Pol. , V; w r. 1258 Bolesław, syn Władysława Odonicza, i wr. 1294 Przemysław II wymieniają S. między posiadłościami klasztornemi. W r. 1383 była S. własnością bisk. poznańskich; sołtys słupski Jakub sprzedał sołtystwo Piotrowi Czarnemu z Szewiec, któremu biskup Stefan różne nadał przywileje i oznaczył obowiązki. Inwentarz dochodów biskupich z r. 1564 wykazuje 4 łany sołtysie, 4 osiadłe i 6 spustoszonych, z których płacono po 36 gr. , 2 ćwiertnie owsa, 2 kapłony i 30 jaj, dodając tamże na jeziorze w Słupi, najmują włoków, płacą od nich różnie. Wr. 1580 były tam 4 łany sołtysie, 4 osiadłe, 5 pustych, 1 zagrod, i 2 komor. Około r. 1575 bisk. Adam Konarski przekazał S. jezuitom poznańskim. Po ich zniesieniu przeszła w ręce prywatne; w r. 1781 posiadał ją pułk. Michał Małachowski, później Bieliccy, a w końcu Sulerzyccy. Kościół p. w. WW. Św. istniał przed r. 1298; wymienia go bisk. Andrzej, dzieląc archidyakonat poznański na 3 archidyakonaty Kod. Wielk. , n. 770. Kanoniczną erekcyę posiada ten kościół z r. 1399; przed r. 1463 wchodziły w skład par. słupskiej Tomice, które następnie z Mirosławicami odrębną tworzyły parafię. W miejsce starego wystawili jezuici między r. 1700 a 1730 nowy kościół drewniany, a w miejscu tego stanął w r. 1849 inny, z cegły palonej. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1726. Par. , liczącą 2025 dusz, składają Bielawy, Januszewice, Jeziorki, Piekary, Sapowice, Separowoj Słupia i Zemsko. W Bielawach własności seminaryum poznań. znajduje się kaplica publiczna, w Zemsku zaś i Słupi s zkoły parafialne. 5. S. , dok. Slup, majętność, pow. średzki, o 3V2 klm. na zach. płd. od, Środy; graniczy z Strzeszkami, Płaczkami, Śmieciskami. Winną, Jaszkowem, Koszutami, Źabikowem i Pętkowem; 11 dm. , 215 mk. 211 kat. , 4 prot. i 580 ha 534 roii, 28 łąk, 1 lasu; torfowisko i cegielnia; uprawa buraków, chów bydła i owiec Rambouillet. W r. 1348 bracia Andrzej i Tomisław z S. prawowali się z opatem lubińskim o Garby, które Maćko, woj. poznański, ststa wielkopolski, przysądził klasztorowi Kod. Wielk. , n. 1270. S. składała się dawniej z Małej i Wielkiej Słupi. W r. 1578 posiadała Małą S. Agnieszka Słupska; było wówczas 8 śladów osiadł. , 1 zagr. i komor. Wielką S. dziedziczyli Stanisław Chłapowski i Piotr Kowalewski; pierwszy miał 5 ślad. , 1 Ys pustych i 4 zagrod. , a drugi 3 ślady i 1 komor. Wr. 1618 posiadał Prokop Suski na Wielkiej S. 1 ślad osiadły i 3 zagr. ; Mała S. leżała pustkami. Przy schyłku zeszłego wieku należała Wielka S. do Józefa Krzyżanowskiego, a w nowszych czasach obie Słupie do Jana Nieświastowskiego. E. CaL Słupia, Schlaiipe wś, pow. sycowski, posiada kośoiół paraf, kat. , par. ew. Syców, Słupia W 1842 r. 45 dm. , wolne sołtystwo, 354 mk. 41 ew. , szkoła kat. , wiatrak. Slopiailka al. aranidm al. Słona tooda rzeczka, wypływa z pasma Łysogór i tworzy się z połączenia kilku strumieni w pobliżu wsi Paprociu, na płn. od Łagowa, płynie przez Podlcsiany, Kończany i Szeligi i wpada do Pokrzywianki Enc. Powsz. , II, 848. Z karty wojcn. topogr. XX A i XXI A trudno dojść jej biegu z powodu niedokładnego rysunku. Sliipianka al. Miałka, niem. Klein Stolpe Stalpehach al. Mehlhe dok. Stolpa al. Slupenica rzeczka, lewy dopł. Raduni, wypływa z jez. Grzybna KlosterSce, na płu. od Kartuz, wi je się wpłn. wsch. kierunku przez Kobusowo, przyjąwszy dopływ z jez. pod Czaruą Hutą mija Przodkowo i Młynki, gdzie do niej z pra wej strony wpada potok z pod Kowalewa, właściwie uwiązany za początek Słupianki. odtąd przybiera bieg płd. wschodni. Pod Żu kowem pędzi papiernię, obraca potem 2 mły ny, przerzyna tor dr. żel. gdańskokartuskiej i ucüodzi przy Żukowie do Raduni. Długa około IV3 mili; dość rybna. Kś. Fr. Slupica 1. wś, pow. radomski, gm. Gzowi ce, par. Jedlnia, odl. od Radomia 16 w. ; po siada szkołę początkową, 57 dm. , 510 mk. , 47 mr. folw. , 1322 mr. włośc. W 1827 r. 29 dm. , 304 mk. 2. S. j os. leś. , pow. kozienicki, gm. Suskowola, par. Jedlnia, odl. od Kozienic 21 w. Należała do wsi t. n. w gm. Gzowice, ma 15 mr. Br. Ch. Słupie 1. wś, pow. janowski, gm, i par. Modliborzyce. W 1827 r. 19 dm. , 154 mk. Zdaje się, że jestto ta sama wieś, którą pod nazwą Slup Dlothowa podaje Długosz i Regestra pobor. pow. urzędowskiego z 1531 r. Istniał tu wtedy kościół paraf. Dziedzicem wsi w połowie XV w. był Dlotho h. Syrokomla. W 1531 r. Dlotho płaci od 3 łan. i młyna, zaś Bystram od 2 łan. i młyna. W1676 r. wś ta pod nazwą Słupia należy do par, Modliborzyce. Proboszcz modliborzycki dzierżawca płaci od 9 poddanych i sługi szlachcica a z drugiej części od 9 poddanych Pa wiński, Małop. , 374 i 32 a dodatki. 2. S. , wś w pobliżu jez. Małczynie, pow. suwalski, gm. Hutta, par. Wigry, odl. od Suwałk 12 w. ; ma 20 dm. , 156 mk. W 1827 r. 11 dm. , 63 mk. Słupie, fol. do Chotowy, pow. pilzneński, nad Wisłoka, w równinie wzn. 198 mt. npm. , na płd. wschód od Dembicy 4 klm. . Mac. Słupiec, wś i fol. nad rz. Wisłą, pow. stopnicki, gm. i par. Pacanów. W 1827 r. 48 dm. , 365 mk. Wś ta stanowi połowę wsi t. n. , leżącej na przeciwległym brzegu Wisły w powiecie dąbrowskim. Należała dawniej do parafii w Szczucinie. Dobra S. składały się w 1867 r. z fol. S. i Szczebrzusz, rozl. mr. 1778 gr. or. i ogr. mr. 798, łąk mr. 137, past. mr. 276, łasu mr. 241, nieuż. mr. 326. Wś S. os. 64, mr. 469; wś Szczebrzusz os. 28, mr 194; wś Gacie Słupskie os. 16, mr. 127. Słupiec Wielki i 31ahj wś, pow. dąbrowski, leży w równinie nadwiślańskiej, w pobliżu ujścia Brenia do Wisły, wzn. 175 mt. npm. , ztąd narażona na wylewy. Posiada kościół paraf, drewniany, zbudowany w r. 1622 przez Andrzeja Odrowąża Chlewickiego dek. radomyski i szkołę ludową. Ma 164 dm. 4 na obszarze więk. pos. Miecz. Gawrońskiego i 919 mk. 894 rz. kat. , 2 akat. i 23 izrael. . Obszar więk. pos. wynosi 830 roii, 150 łąk, 268 past. i 607 mr. lasu; pos. mn. ma 451 roii, 52 łąk i 86 mr. łasu. Gleba namulista, bardzo urodzajna. 8. istniał już w połowie XV w. i płacił dziesięcinę kościołowi w Solcu Długosz, L. B. , II, 428. W XVI w. już dzielił się na S. Wielki i Mały; r. 1579 Pawiński, Małop. , 234 należały obie części do Jakuba Chlewickiego. W S. Wielkim było 18 kmieci na 4Y2 łan, 6 zagr. z rolą, 4 komor, z bydł. , 6 komor, bez bydła i 6 rzemieśl. ; w S. Małym 11 kmieci, 3 ł 8 zagr. z rolą, 6 komor, z bydł. , 8 komor, bez bydła, 2 rzemieśl. , 4 skrzypków. Wsie te należały wówczas do parafii w Szczucinie. S. graniczy na zach. z Czołnowem, na płd. z Zabrniem, na wschód z Ziempniowem, na płn. zaś przez Wisłę z Słupcem w królestwie polskiem. Mac. Słupijka, potok, powstaje w obr. gm. Żabiego, pow. kosowski, w dolince między Magórą 1118 mt. od zachodu a Hołym wierchem 830 mt. od wschodu. Płynie na płn. doliną górską, nad którą od zach. wznosi się Puszkar 812 mt. a od wschodu Dubiwski wierch 871 mt. i Słupijki 836 mt. . Uchodzi do Czeremoszu Czarnego. Długi 4 Va klm. SlupinkOj niem. Kleine SlupinoSee, jezioro, pow. kościerski, wzn. 134 mt. npm. ; 2 5 mili długie, V20 szerokie. Leży na płn. od Przerębskiej Huty i wije się w zakrętach. Wschodni koniec łączy się z Czarną Wodą ob. Die Kas subei und Tuchler Haide v. Pernin, str. 38. R. 1290 nadaje je ks. Mestwin wojewodzie Mikołajowi z Kalisza ob. P. U. B. v. Peiibach, str. 422. Kś. Fr. Slupinko, wyb. do Kalisza, pow. kościerski. Słupinóy jezioro pod Piechowicami, pow. kościerski, wzn. 135 mt. npm. ; Ys niili długie, 7 0 mili szerokie. Leży w przedłużeniu Radolnego, zachod, ramienia długiego jeziora Wdzidzkiego. Dalej leży jez. Chebst i Rzuno ob. Kassubei und Tuchler Haide t. Pernin, str. 39. R. 1290 nadaje je ks. Mestwin wojewodzie Mikołajowi z Kalisza ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 422. R. 1692 nadaje Konstancya Boenhof, starościni kościerską, Maciejowi Piechowskiemu z Czarlina prawo rybołówstwa w jez. S. R. 1756 nadaje ststa Słup Słupianka Słupi-róg kościerski Augustyn Michał Czapski Franciszkowi i Konstancyi Piechowskim pustkowie Kloc i wolne rybołówstwo w jeziorze ob. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Vor. , XV, 108. R. 1765 nadaje ststa Nowowicki Franciszkowi Pierszewskiemu 3V2 d jez. Słupinem ob. str. 109. Por. Kosohudif i L2pno. Kś. Fr. StupiFÓg łotew. Stahkcntgs niem. Saeulen Horn StahbenHorn al. KurischesHorn słynna skała naddźwińska, w Kurlandyi górnej, w pobliżu majęt. Stabiten, sterczy nad samą rzeką. Olbrzymia ta masa skalista odznacza się wazką stosunkowo podstawą a szerokim wierzchołkiem; z górnych j ej warstw wytryska mnóstwo źródeł, które częścią strumieniami, częścią kroplami spływają ku stronie rzeki. Strugownicy tę skałę nazywają Czartowym Nosem al. Czartowa Brodą, w porze bowiem wiosennego wezbrania wód moze się ona stać bardzo niebezpieczną dla żeglugi. Słupiróg ma 200 stóp długości i 70 wysokości. Składają go porowate wapienie, pokryte z wierzchu licznemi kępkami mchu, miejscami już skamieniałego, miejscami zaś zieleniejącego się. W górnych warstwach skały mech ten kamienieje przesiąknięty wodą, sączącą się ze źródeł wału ziemnego, który do tej części skały przytyka. Dzieje się to stopniowo skutkiem działania głównego źródliska, zawierającego wiele cząstek wapnistych. Ztąd też pochodzi owa osobliwsza muszloworur kowata formacyą dziurkowatej masy. Masa ta powiększa się ciągle od góry, w niższych zaś warstwach zmniejsza się od czasu do czasu skutkiem silnego pradu strumienia a zwłaszcza kry wiosennej, która często odrywa większe lub mniejsze bryły. Tym sposobem w dolnych jej częściach wytwarzają się liczne groty rosną w nich nie tylko mchy i paprocie ale i inne rośliny. Ogromna masa wody źródlanej wytryska ze wszystkich wydrążeń i dziurko watości opoki, następnie spływa po jej ścianach skalistych a nakoniec spada w postaci kropel i cienkich strug w kierunku prostopadłym; płynie ona dalej po płytach wapiennych i urwiskach skalnych ku Dźwinie, oddalonej ztąd zaledwie o kroków kilkanaście. Nie tylko cały brzeg ale i koryto strumienia wysłane jest jużto mniejszemi już większemi odłamami masy skalistej. Dwie bryły, z których każda ma 9 st. długości i 8 wysokości, a które, jak powiadają okoliczni mieszkańcy, przed 32 laty urwały się własnym ciężarem od wierzchniej części Słupiego rogu, potoczyły się już wtedy aż do samej Dźwiny. Dwie inno nierównie większe leżą o kilkaset kroków w dół rzeki. Przeniosła je tu oczywiście kra wiosenna. Szarą, tu i owdzie czerwonawą, a w części niemal czarną ścianę skaliste S. r, , otula w lecie przejrzysta kryształowa zasłona wodna. Natomiast w zi mie błyszczą na ścianie sople lodowe i różno barwne słupy przejrzyste, które stopniowo wytwarza spadająca na nią kroplami woda; sama zaś skała wraz ze swemi jaskiniami gi nie w tej porze roku całkowicie pod ciężką lodową pokrywą. Poeta kurlandzki Poehlendorff f 1825 r. niejednokrotnie opiewał tę skałę w pięknym heksametrze. Do niej są przywiązane liczne legendy, o niej wspomi nają pieśni ludu łotewskiego. W głównej pie czarze S. r. , z której najobficiej wytryska woda wapnista, widzą mieszkańcy okoliczni w ciągu dnia piękną dziewicę, która przędzie dla luduj ilekroć lud ten zadanej mu pracy podołać nie moze, a w ciągu nocy dostrzegają w temże wydrążeniu skały poważnego mni cha, ślęczącego nad olbrzymią księgą, którą z góry oświeca promień srebrzysty. Przev gląd powszechny Kraków, YI, 200 211 podaje kilkanaście pieśni odnoszących się d S. r. w dosłownym przekładzie. Bliższe szcze goły mieści broszurka p. t. Słupiróg i jeg stosunek do poezyi ludowej Łotyszów nad dźwińskich przez G. M. Kraków 1885 r. gt; str. 16, z ryciną. G, IlanL Słupno i. wś i foL, pow. radzymiński gm. Radzymin, par. Kobyłka, odl. 2 w. od Radzymina, ma 409 mk. W 1827 r. było 41 dm. , 208 mk. W 1876 r. fol. S. rozl. mr. 475 gr. or. i ogr. mr. 325 gt; łąk mr. 78, past. mr. 14, łasu mr. 27, nieuż. mr. 31; bud. mur. 1, z drzewa 16; pokłady torfu. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 54, mr. 1017; wś Nadma os. 71, mr. 1130; wś Maciołki os. 9, mr. 274. 2. S. , w 1254 r. Sluph, wś i fol. rząd. donacyjny i os, młyn. nad rzką b. n, , dopływem pobliskiej Wisły, odl. 11 w. od Płocka, leży na krawędzi szerokiej tu doliny Wisły, pow. płocki, gm. Bielino, par. Słupno, posiada kościół par. drewniany, 46 dm, 284 mk. , 1062 mr. , młyn wodny, karczmę, straż leśną rządowego leśnictwa. W 1827 r. było 21 dm. , 217 mk. Z ogólnego obszaru przypa da 450 mr, na fol. donacyjny, 82 mr. rządów. na osadę i probostwo. W 1254 r. Sirozlaus miles comitis demente quondam filius nadał kościołowi płockiemu za duszę ojca i przod ków swych wieś dziedziczną Sluph Kod. Maz. , 17. W 1443 r. bisk. płocki Giżycki Paweł przy erekcyi archidyakonatu nadał tę wieś i część Ostrów Sciborowi archidyako nowi. W 1729 r. przeszła wś do norbertanek płockich. Fundacya kościoła i parafii niezna na. Po norbertankach pozostał ołtarzyk Anio łów Stróżów Przegl. Katol. 1887 r. , Nr. 44. S. par. , dek. płocki, 1000 dusz. Br. Ch. Słupno, ob. Malhoivy, Słupów, wś i fol. nad rzką Kalinką, pow. miechowski, gm. Nieszków, par. Działoszyce, odl 18 w. od Miechowa. W 1827 r. było 30 dm. , 294 mk. W 1885 r. fol. S. z nomenkl. Toporów rozl. mr. 939 gr. or. i ogr. mr. 717, łąk mr. 60, past. mr. 72, zarośli mr. 2, w odpadkach mr. 66, nieuż. mr. 22; bud. mur. 7, z drzewa 7; pokłady gipsu. Wś S. os. 41, mr. 171. W połowie XV w. częśó wsi należała do par. Działoszyce a druga część do par. w Słaboszowie. Dziedzicem był Jan Czyżowski. Dziesięcinę pobierano rozmaicie z 6 łan. płacono prebendzie krakowskiej, zwanej gorzycką; z innych pobierał proboszcz od Wszystkich ŚŚ. w Krakowie, także z roii folwarcznej. Z niektórych łanów płacono dziesięcinę pleb. w Bodzanowie Długosz, L. B. II, 455. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Słupów, w par. Sławoszów, miała 9 łanów. W r. 1581 S. , w par. Słaboszów, dzierżawiona przez Złockicgo, miała 8V3 łan. km. , 5 zagr. z rolą, 1 komor, z bydłem, 18 kom. bez bydła, 1 rzem. , 1 duda, 1 czynsz. , V4 roii Pawiń. , Małop. , 90, 440. Br. Ch, Slupów 1. al. Slupowuy Shtpoiuo urzęd. SlitpoicOy majętność, pow. bydgoski, o 7V2 klm. na wsch. płn. od Mroczy, na płn. wybrzeżu jez. Słupowskiego, w okolicy wzn. 117 mt. npm. Graniczy z Drzewianowem na płn. zachodzie; par Mrocza dawniej Drzewianowo, poczta w Tuszkowie Bischofsthal, st. dr. żel. na Strzelewie Strelau o 13 klm. i nieco dalej w Nakle. Z Prosperowem tworzy okrąg dworski, mający 12 dm. , 216 mk 90 katol, 126 prot. i 663 ha 493 roii, 25 łąk; gorzelnia. W r. 1310 Wincenty z S. , krewniak Dobrogosta, woj. poznańskiego, sprzedał klasztorowi byszewskiemu Koronowo S. w ziemi nakielskiej, ojcowiznę swoją. W 1325 r. król Władysław wymienia w odnośnym przywileju S. między posiadłościami klasztoru; r. 1578 było na S. 15 łan. osiadł. , 6 zagr. bez roii i 1 garncarz. S. przeszło z biegiem czasu w ręce prywatne; przy schyłku zeszłego wieku posiadali tę majętność Lachoccy. Pod S. ku wschodowi wykopano spinki i naramienniki bronzowe, tudzież korale z szkła i bursztynu. 2. S. al. Słupowa, Słupowo, urzęd. Słupowo, majętność, w pow. szubińskim, o 7 klm. na zachódpołnoc od Kcyni poczta i st. dr. żeL, nad strugą Smogulecką, dopł. Noteci. Graniczy z Dobieszewem, Chojną, Smogulcem, Chwaliszewem i Siernikami; par. Smogulec. Ze Słupówką 2 dm. , 18 mk. ma 9 dm. , 132 mk 121 katol. , 11 prot. i 467 ha 414 roii, 17 łąk, 5 łasu; czysty doch, z ha roii 783, z ha łąk 16 84, z ha lasu 394 mrk; właścicielką jest Leonardowa Radońska. S. był własnością kościoła gnieźnieńskiego, który w r. 1301 zamienił ją na Zbylczyce, dziedzictwo Zbiluta Straszewicza; czynność tę potwierdził w Pyzdrach Mikołaj, ks. opaw ski. Następnego roku 1302 pisał się Sła wniu z 8. Wr. 1577 9 było tu 6 łan. osiadł. i 4 zagr. a w 1618 r. łanów 7, zagr. 4 i młyn o 2 kołach. W końcu zeszłego wieku należał S. do Wiesiołowskich, później do Karłów skich. 3. S. , ob. Slupowahie Euhy. E. CaL Słupówka 1. niekiedy Slupówko folw. do Słupowa ob. , pow. szubiński, w pobliżu Kcy ni; 2 dm. , 18 mk. 2. S. al. Słupówho niem. Wiesengrund wś, pow. wyrzyski, o 3 Ya klm. ku wsch. od Mroczy par. i poczta, na lew. brzegu Rokitki dopł. Noteci, w pobliżu jez. Słupowskiego; st. dr. żel. w Nakie o 12 klm. ; 12 dm. , 88 mk. 30 kat. , 58 prot. i 229 ha 177 roii, 13 łąk, 1 łasu. 3. S. , młyn w r. 1524 1535 pod Borowem, w pow. niegdyś kcyńskim. E. Cal, SIwpowskie Huby 1. pow. szubiński, o 9 klm. na zach. płn. Kcyni poczta i st. dr. żel. , na lew. brzegu strugi Smoguleckiej dopł. Noteci, par. Smogulec; 9 dm. , 73 mk. 60 kat. , 13 prot. i 221 ha 189 roii, 12 łąk. 2. S. , w pow. bydgoskim, par. Mrocza, nie tworzą odrębnej całości. Slupowskie jezioro al. Słupowo, jezioro na granicy pow. wyrzyskiego i bydgoskiego, na wschódpłn. od Mroczy, wzn. 95 mt. npm. , w okolicy wzgórzystej, wznoszącej się do li7 mt. Długie 4V3 klm. , około Ya klm. szerokie, odpływa do Rokitki dopł. Noteci a od wschodu łączy się z długiem pasmem jezior, Plitwica zwanem, które spływają do Brdy. Jeziora te mają swe odrębne nazwy; ciągną się 24 klm. od Słupowa ku północy. Zachodnia kończyna jeziora S. przyjmuje strugę Tonińską Plitwicę, zasiloną strumykiem Jaszkowskim; o 1 klm. na wschód od wsi Słupowa uchodzi struga Krąpiewska, a nieco dalej odpływa jezioro S. do jez. Wielkiego. Na płn. wybrzeżu jeziora leży Słupów, na płd. os. Gliszczyńska. Wysepka na jeziorze leży o 1 klm. na wschód od Słupowa. Odpływ do Rokitki jest niewyraźny. Grobla przedziela jezioro Wielkie od Małego 92 mt. npm. , które zlewa się z Gogolińskiem; to zasilone odpływem jeziora Morzycha z pod Wierzchocina Królewskiego, łączy się na północy z jez. Studzienicznem 90 mt. ; Studzieniczne spływa w Byszewie do jeziora Długiego 89 mt. , które przyjmuje w siebie strugę Koronowską, zasilaną odpływami jezior Kamionek i Żabno. Następujące jeziora w sieci słupowskiej są Tobolno Małe i Wielkie pod Skarbiewem, Grzmotnę czyli Buszkowskie 85 mt. pod Buszkowem, dwa bezimienne, Szewo 81 mt. , Piaseczno 79 mt. i Stroczno, które u Hamerni, o 13 klm. na północ od Koronowa, spływa do Brdy Mapa sztabowa. E, CaL Słupowo, wś, pow. prużański, w 4 okr, pol. , gm. Masiewo, o 67 w. od Prużany. Słupów Słupska Wólka Stupska Wólkfts pow. radzymiński, ob. ; Słopsk. Stwpskg niem. Stolp, dok. Sckluptsche Slup pahj Slupsech, Słupska Slupszhe Skipz, Stolpz Zlupensis Ztolp miasto powiatowe w Pomeranii, niegdyś hanzeatyckie, dawna stolica książąt pomorskich, pow. słupecki. Leży nad spławną Słupa, od której ma swą nazwę, odl. 172 klm. od Bałtyku, pod 54 28 płn. szer. i 34 42 wschod, dług. St. kol. berlińskoszeze cińskogdańskiej i bocznej linii łączącej Ujść Stolpmuende z Miastkiem, Białemborkiem i Szczecinkiem. Posiada gimnazyum z realną szkołą połączone, 2 szkoły wyższe dla dziewcząt, władze powiatowe, bank państwowy, trzy szwadrony huzarów, dom dla inwalidów, urząd pocz. I klasy. Obszar miejski, do którego należy jeszcze 7 osad, obejmuje 3886 ha 100 lasu, 513 łąk, 2656 roii orn. . W 1885 r. było 1329 dm. , 5041 dym. , 22, 442 mk. , 20, 915 ew. , 542 kat. , 114 dyssyd. , 867 żyd. Ludność trudni się rękodzielnictwem, przemysłem i handlem, zwłaszcza morskim, który ułatwia port w Ujściu, do Słupska należący. W 1877 r. 5 kupców posiadało flotę liczącą 27 okrętów, obejmujących 1900 ton. R. 1875 przybiło do portu w Ujściu 246 statków, mieszczących 17620 ton, opuściło go zaś 249, o IyBSI tonach. Wywożą drzewo do Danii, Szleswiku i Holsztyna; skóry, wełnę, spirytus i zboże do większych miast wybrzeżnych, mianowicie do Gdańska, Szczecina i Królewca; tuczone bydło, wędzone łososie i półgęski do Berlina, wyroby bursztynowe do Włoch, Afryki i do osad kąpielowych nadmorskich. Handlem bursztynowym trudnią się tu trzy wielkie firmy. Przywozu przedmiotem są towary kolonialne z Hamburga i Królewca, nieobrabiany bursztyn z Królewca i Braesterort, żelazo ze Szwecyi i śledzie z Norwegii. Z zakładów fabrycznych istnieją 3 gisernie z fabr. machin, 3 tartaki parowe, 1 tartak wodny, 6 browarów, 2 wielkie garbarnie, 1 parowa fabryka czopów i sztyftów i warsztat do naprawiania machin i sprzętów kolejowych. R. 1872 położono staraniem stowarzyszenia św. Bonifacego kamień węgielny pod nowy kość. katolicki. Miasto posiada wprawdzie starożytne i wspaniałe kościoły fundacyi ks. pomorskich, lecz te przeszły w ręce protestantów, posiadających dziś 6 świątyń. Od XVI w. nie było tu ani księdza ani nabożeństwa katolickiego. W 1888 r. tutejsza stacya misyjna obejmowała 1190 dusz; należy zaś do niej cały powiat słupski i niektóre części pow. sławnińskiego, w ogóle 28 mil kwadr. Największa odległość od kościoła wynosi 6 mil. Katolicy posiadają szkołę około 60 dzieci. Pod względem starożytności i sztuki ozdobą miasta jest zamek z początku XIV w. , dziś zamieniony na arsenał; piękny ołtarz i kazalnica w kościele Maryi Panny; starożytna brama młyńska, r. 1872 kosztem rządu odnowiona, wreszcie wieża czarownicza Hexenthurm. Głośny obecnie generalny dyrektor poczty niemieckiej t. Stephan tu się urodził w 1831 r. i tu r. 1848 rozpoczął swoją kary erę. Powiat shtpshi należący do obwodu regen cyjnego koszalińskiego obejmuje 40Va mili kw. ; 1885. r. liczył 9855IO mk. , między tymi 96, 087 ew, 1080 kat. , 1117 żyd. , 208 dyssyd. , 18 bez wyraźnego wyznania. Składa się z 1 miasta, 160 gmin, 182 obwodów dominialnych. Za czasów książąt pomorskich był S. siedzibą kasztelanów słupskich. Takimi byli r. 1247 Marcin, 1275 Swenza, 1288 Wawrzyniec ob. P. U. B. T. Perlbach, str. 692. Ks. Fr. Słupska ob. Kuźnica Słupska i Zniesiona Siupska, Słupski Młyn, niem. Waldmuehle, pow. krobski Rawicz, o 3 klm. od Słupi, nad Orlą dopł. Baryczy, pod Kubeczkami, nie jest wykazany w nowszych spisach. Stupski Młyn, os. nad Ossą, przy ujściu Łasinki, pow. grudziądzki, st. p. Łasin o 6 klm, st. kol. Mełno, 110 ha 16 łąk, 62 roii orn. . W 1885 r. 4 dm. , 12 dym. , 85 mk. , 67 kat. , 18 ew. Po obu brzegach Ossy leżą tu szańce, wedle podania przez wojsko polskie usypane ob. Objaśn, do mapy Ossowskiego, str. 8. Młyn tutejszy istniał już r. 1388. R. 1747 posiadał go prawem emfiteutycznem Wojciech Rzepnikowski, któremu wiceadmi nistrator rogoziński Andrzej Jaskulski dodał 1 włókę roii. R. 1759 przedłuża Michał Rexin, administrator zamku rogozińskiego przywilej na młyn na lat 46. W 1803 r. zamienił rząd pruski Jakubowi Rzepnikowskiemu prawo emfiteutyczne na dziedziczne ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , I, 321. Ks. Fj Stupsko, w 1521 r. Słupska, 1552 Słubska w spisie urzęd, z 1881 r. Służko, wś i fol. , pow. wieluński, gm. Mokrsko, par. Chotów, odl. 10 w od Wielunia, ma 45 dm. , 296 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 260 mk. Fol. S. al. Brzeziny, w r. 1883 oddzielony od dóbr Mokrsko, rozl. mr. 1300 gr. orn. i ogr. mr. 395, łąk mr. 284, past. mr. 71, łasu mr. 508, nieuż. mr. 42; bud. mur. 1, z drzewa 11; las nieurządzony. W 1521 r. Słupska, wieś częściowej szlachty, kmiecie za dziesięcinę dają pleb. w Chotowie cztery rączki miodu, sołtys płaci 6 gr. Łaski, L. B. , II, 139. Według reg. pob. pow. wieluńskiego z r. 1552 wś S. , własność Elżbiety Potockiej, miała 6 osad. , 4 łan. , 1 łan sołtysi Pawiń. , Wielkp. , II, 292. Br. CL Słupsko dobra ryc. i wś, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Poniżowice. W 1861 r. 57 dm. , 484 mk, 2 ew. . Dobra ryc. obejmują 1942 mr. , wś 1116 mr. Grunta w połowie piaszczyste, w połowie urodzajne. Slupy 1. kol. włośc, nad doliną Bachorzy, pow. nieszawski gm. i par. Bądkowo, ma 305 mk. , 1144 mr. ; olejarnia. W 1827 r. było 18 dm. , 168 mk. Według reg. pob. pow. brze skiego z r. 1557 wś Słupy, w par. Bądkowo, własność kapituły włocławskiej, miała 12 łan. , 1 zagr. , 4 kom. Pawiński, Wielkp. , 11, 6. 2. S. 9 os. karcz. , pow. zamojski, gm. Zwie rzyniec, par. Szczebrzeszyn, odl. 22 w. od Zamościa. Leży śród lasów ordynacyi Zamoy skich. Br. Ch. Slupy część gm. Chołowa, pow. pilzneń ski Slupy, dok. Slup, majętność z kościołem paraf. , w pow. szubińskim, dekan, kcyńskim, o 7 klm. na płd. zach. od Szubina, nad Gąsawką, dopł. Noteci, graniczy z Dąbrówką, Królikowem, Szubską Wsią, Kowalewem i Wąso szem; par. i poczta w miejscu, st. dr. żeL w Kcyni o 12 klm. ; ma 14 dm. , 271 mk. katol, i Iprot. , 789 ha 311 roii, 293 łąk, 20 łasu; cegielnia, młyn, gorzelnia parowa, fabryka serów, chów bydła holenderskiego; właścicie lem jest Konstanty Żółtowski, W r. 1233 pi sał się Drogomir syn Piotra z S. a w r. 1399 Mikołaj; w r. 1577 były tu 2 ślady osiadłe i 7 zagrod. , których liczba w 2 lata zwiększyła się do 13. Przy końcu zeszłego wieku posia dali majętność tę Polewscy, później Sadowscy. Pod S. wykopano popielnicę bronzową i topór kamienny. Kościół p. w. św. Wita, Mo desta i Krescencyi istniał już przed r. 1399; w tym czasie Wojciech, kaszt, kamieński, i Mikołaj z S. darowali kościołowi wieś Gąbin Gombin, o milę od S. , która jest własnością probostwa. W miejsce starego wystawił Jan Prabucki, proboszcz, nowy kościół z drzewa w r. 1730, a r. 1840 stanął murowany. Par. , liczącą 1857 dusz, składają Antoniewo, Babiagać, Chraplewo, Ciężkowo, Dąbrówka, Katynka, Kowalewo, Królikowo, Piardowo, Słu py, Smarzykowo, Smolarnia, Wąsosz i Wrzo sy. Szkoły paraf, znajdują się w Królikowie i Wąsoszu, o uposażeniu probostwa pisze Ła ski Lib. Ben. , I, 144. E. Cal Stupy 1. niem. Slupp, dok. 1414 Słupa, ws, pow. brodnicki, st. p. Lidz ark, par. kat. Boleszyn o U ili gt; 938 ha. W 1885 r. 57 dm. , 98 dym. , 440 mk. ; 410 kat. , 30 ew. ; szkoła katolicka. S. należały już r. 1414 do kapituły chełmińskiej Urk. Buch des Bist. Culm V. Woelky, str. 391. R. 1490 sprzedaje kapituła tę przez wojny zniszczoną wś Stefanowi Dworskiemu prawem chełmińskiem za 280 grzyw. Obszar wynosił 60 włók. Granice Wlewsk, Zalesie, Boleszyno, a z czwartej strony Kowalik, Chełsty i Czekanowo. Sprzedać woluo mu tę wś tylko za zezwoleniem kapituły. Zobowiązany jest także nam służyć konno, w pełnej zbroi, w obronie obwodu kurzętnickiego, w którym ta wś leży, ale o naszej strawie. Będzie także od każdego własnego radła, jako i włościan, których ma osiedlić, rocznie płacił 6 skojców lekkiej wagi, 1 funt wosku i 5 denarów na św. Marcin dla uznania naszej zwierzchności; udzielamy mu jednak co do czynszu 10 lat wolnych. Dan w Chełmży 26 czerw. ob. tamże, str. 583. W wizyt. Strzesza z r. 1667 czytamy, że około 1609 r. przeszły trzy działy Słupskich, Fryderyka, Wawrzyńca i Albertego, w inne ręce, a następnie rozpadły się na więcej części. Mesznego dawała ta wś dawniej 30 kor. żyta i tyleż owsa str. 384. 2. S. j leśn. do lidzbarskiego nadleśn. , tamże. 3. S. 5 niem. Sluppi, 1341 Slupe, wś nad rzką Kicz, pow. tucholski, st. p. Tuchola, par. kat. Jelencz. Gra niczy na płd. z Mędromierzem i Jeleńczem, na wschód z Bladowem i Nową Tucholą, na płn. z Żalnem i Bladowem, na zach. z Tuchołka i Jeleńczem; ma 596 ha 27 łasu, 55 łąk, 440 roii. W 1885 r. 12 dm. , 14 dym. , 98 mk. , 82 kat. , 16 ew. R. 1341 nadaje komtur tucholski Dietrich y. Lichtenhain Janowi Walen i jego spadkobiercom 40 włók we wsi Słupach z prawem chełm. , 4 włóki wolne nadajemy temuż Janowi i trzecią część od sądów, Yg zaś powinni nam płacić do zamku tucholskiego. Posiadacze reszty włók mają płacić nam co rok 12 skojców i parę kur na Narodz. Pańskie od włóki i 2 dni robociznę czynić przy sianie albo w innej potrzebie. Biskupowi zaś my za chłopów naszych dziesięciny dawać przyrzekamy. Chcemy wreszcie, aby pomieniony Jan z kmieciami pomagał przy naszych budowlach kiedy i jak często mu nakażemy. Dan w Tucholi w dzień św. Witalisa ob. Cod. Belnensis, str. 15. R. 1408 nadaje komtur tucholski Henryk v. Schwelborn wiernemu Janowi Sedlemirowi, sołtysowi słupeckiemu, 3 mr. roii i łąk prócz ćwierci jednej, żeby nam tem ochotniej służył; za to będzie nam czynszował co rok na Boże Nar. 15 skojców zwycz. monety pruskiej ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 24. R. 1695 dają S. mesznego 5 korcy żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Jezierskiego, str. 9. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płaciły S. 8 gr. oh. Cod. Beln. , str. 90. Dawniej był tu młyn. Kś. Fr. Stustowa, ob. Słusztowa. Słustowo, wś, fol. i dobra, pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Nasielsk, odl. 26 w. od Pułtuska. W 1827 r. 13 dm. , 78 mk. Dobra S. składały się w 1874 r. z folw. S. i Mazewo, rozl. mr. 973 fol. . S. gr. or. i ojr. mr. 299, łąk mr. 126, past. mr. 8, łasu mr. 82, nieuż, mr. 23; bud. mur. 16, drewn. 7; fol Mazewo gr. or. i ogr. , mr. 197, łąk mr. 36, łasu mr, Słupy 181, nieuż. mr. 21; bud. drewn. 9; las nieurządzony, W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 16, mr. 113; wś Mazewo 03. I2j mr. 82; wś Mazewko os. 7, mr. 10. Słuszczyn, wś, pow. iłżecki, gm. Dziurków, par. Pawłowice, odl. od Iłży 29 w. , ma 36 dm. , 181 mk. , 511 mr. włośc, i 3 mr. dwor. Słuszków, w 1521 r. Slushoivo, wś i fol. , pow. kaliski, gm. i par. Kościelec, odl. od Ka lisza 20 w. ; wś ma 14 dm. , 251 mk. ; fol. 8 dm. , 20 mk. W 1827 r. 19 dm. , 195 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 1633 gr. or. i ogr. mr. 623, łąk mr. 95, past. mr. 33, łasu mr, 826, w odpadkach mr. 29, nieuż. mr. 27; bud. mur. 2, drewn. 19; płodozm. 4 i 10 poL; las urządzony. Wś S. os. 40, mr. 196. Ob. Kosmów. Na początku XVI w. łany kmiece da wały pleban, w Kościelcu małdraty po trzy ćwiertnie żyta, tyleż owsa i dwie pszenicy i po 6 gr. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 wś S. 5 własność Jakuba i Jana Śluskowskich, miała i łan. , 3 7. agr. Pawiński, Wielkop. , II, 114. Br. Ch. Słusztowaj, część Brzozówki, w pow. ropczyckim, nad Wielopolką, dopł. Wisłoki, leży w równinie wzn. 222 mt. npm. , przeciętej torami kolei Karola Ludwika, między st. Ropczyce i Dębica. Liczy 22 dm. i 114 mk. , 106 rz. kat. i 8 izrael. Istniała już w 1581 r. Pawiński, Małop. , 251 pod nazwą Slostowa. Tadeusz Ligięza miał w niej 4 kmieci i 2 łany, starosta biecki 8 kmieci, 4 łany, 2 komor. z bydł. i rzemieśl, a sołtys Piotr Kluczborski łan, 4 zagr. z rolą, 2 komor, z bydł. , 1 komornika bez bydła i rzemieślnika. Mać, Stutyszki, zaśc, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 38 w. od Szawel. Służki, wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol, gm. Krynki, o 48 w. od Grodna. Słuie, wś, pow. rossieński, wchodziła w skład ststwa Pojurze. Służew, wś i fol. i S. Poduchowny, wś, pow, warszawski, gm. Wilanów, par. Służew, 721 mk. , 597 mr. dwors. , 608 mr. włośc; 8. Poduchowny ma 57 mr. włośc W 1827 r. 17 dm. , 262 mk. Leży na krawędzi wyniosłości zamykającej dolinę Wisły, na lewo od drogi bitej z Warszawy do Piaseczna, odl. 8 w. od Warszawy. Posiada kościół par. mur. , szkołę początkową. Kościół i parafia niewiadomej erekcyi. Obecny wzniósł w 1742 r. Czartoryski, dziedzic S. par. , dek. warszawski dawniej piaseczyński, 4452 dusz. Br. Ch. Służewiec, wś, fol. i dobra, pow. warszawski, gm. Wilanów, par. Służew, odl. 10 w. od Warszawy, ma 244 mk. W 1827 r. 13 dm. , 146 mk. Dobra S. składały się w 1866 r. z foi. S. i Paluch, rozl. mr. 1798 gr. or. i ogr. mr. 1132, łąk mr. 58, past. mr. 97, łasu mr. 430, zarośli mr. 7, nieuż. mr. 74. Sam fol. S. ma 151 mr. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 16, mr. 237; wś Zbarza os. 9, mr. 205; wś Gorzkiewki os. 12, mr. 224; wś Pyry os. 6, mr. 158. Siuzewo, 1241 r. Sluszewo, 1245 r. Sluzewo, os. miejska, dawniej miasteczko, pow. nieszawski, gm. i par. Służewo. Leży o kilka wiorst na zach. płd. od Aleksandrowa st. pograniczna dr. żel. warsz. bydg. i kilka wiorst od punktu, w którym się schodzi granica królestwa polskiego z granicą Prus zachodnich i w. ks. poznańskiego, odl. 16 w. od Nieszawy. Przez S. przechodził dawniej trakt z Warszawy do Torunia na Brześć Kujawski. Posiada kościół par. mur, , dcm schronienia dla 4 starców, szkołę począt. , urząd celny, urząd gm. , 120 dm. , 1453 mk. , 487 mr. ziemi do mieszczan należącej. Wś i fol. mają 122 mk. W 1827 r. miasto miało 109 dm. , 1335 mk. ; wś i fol. 13 dm. , 134 mk. S. probostwo dawne ma 55 mk. , 19 mr. włośc. Na obszarze dóbr pałac przerobiony z dawnego zamku i park. Dobra S. składały się w 1888 r. z fok S. i Goszczewo, nomenkl. Rożen, Stefanów i Leśniczówka, rozl. mr. 3401 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 1016, łąk mr. 80, past. mr. 9, łasu mr. 63, nieuż. mr. 51; bud. mur. 42, drewn. 20; płodozm. 9 i 15pol. ; fol. Goszczewo gr. or. i ogr. mr. 745, łąk mr. 54, past. mr. 259, łasu mr. 1052, nieuż. mr. 72; bud. mur. 5, drewn 17; płodozm. 8 i lOpoL, las urządzony w kolei 90letniej, 2 wiatraki. W skład dóbr poprzednio wchodziły miasto S. os. 177, mr, 487; wś S. os. 17, mr. 17; wś Broniszewo os. 19, mr. 148; wś Starawieś os. 19, mr. 124; wś Wólka os. 20, mr. 234; wś Chrusty al. Kopanina os. 13, mr. 196; wś Holendry Goszczówskie os. 6, mr. 94; wś Rożen os. 6, mr. 44. W 1241 r. Konrad ks. łęczycki nadaje wś S komesowi Gotardowi, synowi Łukasza, za zwycięztwa odniesione nad Prusakami, Litwinami i Jadźwingami i ujęcie w niewolę siedmiu wodzów Jadźwingów septemque Duces q ii dicuntur Yaczwaijgowe, za których książę otrzymał wykupu po 70 grzyw, srebra za każdego. Wieś tę książę uwolnił od wszelkich opłat, danin i powinności prawa polskiego. Drugi dokument z 1245 r. wydany w Czersku Krysku milczy o czynach Gotarda i dodaje tylko, że we wsi S. ecclesia sita est zaś wieś nadaną została cum omnibus agris, pratis, mellificiis, Tonacionibus, capreolinis Kod. Mucz. Rzysz. , I, 50 i II, 25. Cały szereg właścicieli i współwłaścicieli S. wy mieniają dokumenty z XIV w. ob. Kod, Mxio u Rzysz. , II, 160, 172, 193, 219. Jan ks. warszawski potwierdził ponownie przywilej z r. 1241 dla 13 współdziedziców i potomków owego Gotarda ib. , II, 324. Położona na trakcie z Warszawy do Torunia wieś ta zo Stut Słuszczyn Służewo stała zapewne w XV w. zamieniona na mia sto. W 1477 r. ustanowiono przy kościele 4 mansyonarzy. Funduszu dostarczył dziedzic, erekcyę wydał biskup Zbigniew Oleśnicki. Z tego czasu zapewne pochodzi fundacya szpitala. Jeden z mansyonarzy był obowią zany uczyć w szkole kościelnej. Na miejscu starego kościoła paraf, stanął w 1560 r. no wy p. w. św. Jana Chrzciciela, zbudowany przez Jana Służęwskiego h. Sulima, wojew, brzeskokujawskiego, i jego żonę Małgorzatę de SternbergKostka. Sklepienie nawy wspie ra się na dwu filarach. Na czele świątyni wyniosła wieża, z której można dojrzeć To ruń. Ciż sami fundatorzy wznieśli przy ko ściele szpital i plebanię. Szpital o dwu izbach, z obszerną sienią mieszczącą ołtarz, posiadał 7 łóżek. Na utrzymanie szpitala służyła dzie sięcina ze wsi Ośno i procenta od 3000 złp. , zapisanych przez wojewodę Służewskiego, W XVIII w. fundacya mansyonarzy przesta ła istnieć dla zatraty funduszów. Proboszcz posiadał 79 mr. ziemi. Rezydencya dziedzi ców pochodzi podobno z XVII w. Chorągiew ki na czterech narożnych wieżyczkach mają 1683 r. Odnawiania zmieniły cechy pier wotne i układ tej budowli. Przy pałacu pię kny ogród angielski. S. par. , dek. nieszawski, ma 5060 dusz. Do par. należy filialny kościół w Aleksandrowie pogranicznym. 8. gmina należy do sądu gm. okr. I w Nieszawie, ma 10, 210 mr. obszaru, w tem 1438 mr. włośc, 5231 mk. St. poczt. , tel. i st. dr. żeL w Ale ksandrowie. Brr Ch. Służewo, ob. Stanisławotoo, Służka, ob. Śluzha, Stużna, niem. ScJdeusenkrug Kętrzyński, miejscowość w pow. malborskim; w urzęd, spisach niepodana. StużóWy wś, pow. stopnicki, gm. i par. Szaniec, W 1827 r. 12 dm. , 101 mk. , par. Janina. W połowie XV w. S. , wś w par. Gnojno, własność klasztoru buskiego, miała łany kmiece, Ss których płacono czynszu po 1 fertonie, dawano jaja, sery i koguty. Z każdego łanu odrabiano jeden dzień w tygodniu. Wszystkie role płaciły dziesięcinę, wartości 6 grzyw. , pleban, w Gnojnie. Młyn na r. Szodni płacił 5 grzyw, klasztorowi Długosz, L. B. , II, 444, III, 86, 92, 93. W 1579 r. płacono od 3 zagr. z rolą Pawiń. , Małop. , 228. Br. Ch. Sluiowice, pow. raciborski, ob. Shizowice. Styczki, zaśc. włośc, pow. święciański, w 3 okr. poL, o 31 w. od Święcian, 1 dm. , 11 mk. katol. Słynica, rzeczka w pow. siebieskim, dopływ jeziora Niszczą. Styszkowo, Sliszfcowce, wś, pow. mohylowski, ob. Szlüzhowce, Śmachąje, wś, pow. lipnowski, gra. i par. Mazowsze, odl. o 20 w. od Lipna, ma 2 dm. , 17 mk. , 29 mr. Smaczna Woda, os. , pow. suwalski, gm. Kadaryszki, odl. od Suwałk 33 w. , ma 5 dm. , 17 mk. Sinagorscll niem. , ob. Smogórsh. Smagóry 1. wś, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 30 w. od Poniewieża. 2. S. , ob. Smogóry. Sniagóryszki, zaśc. szlach. , pow. wileński, w 3 okr. poL, o 34 w. od Wilna, 2 dm. , 9 mk. katol. Slliagów, w XV w. Smagów 1508 r. Zmagow wś i fol, , pow. konecki, gm. i par. Chle wiska, odl. od Koiiskich 35 w. , ma 52 dm. , 360 mk. , 236 mr. dwor. , 54 osad i 422 mr. włośc. W 1827 r. 24 dm. , 167 mk. S. wchodził w skład dóbr Chlewiska. S. , wś w par. Chlewiska, własność Dobiesława i Straszą Chlewiskich, miała łany km. , z których dziesięcinę płacono pleban, w Chlewiskach Długosz, L. B. , II, 518. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 wsi Zmagow, Zdruczow, Skobly i inne, własnośc Pawła z Chlewisk, płaciły poboru 4 grzyw, i 24 gr. W r. 1569 Błotnicki i Chlewiski płacili w 8. od 77 ła, n. , kom. ; Krzysztof Chlewiski od 6 półłank. , zagr. , 2 kom. , 2 rzem. Pawiński, Małop. , 314, 474. 479. Br. Ch. Sniagówka, grupa zabudowań w gm, Hu cisko, pow. żywiecki. Br, G. Siiiatioryno al. SmaJwryn, wś, pow. rze czycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Maładusza, przy drożynie ze wsi Wietehi do An drej ówki, ma 29 osad. A. Jel. Smailen al. Jodupoehnen, wś, pow. pilkałowski, st. p. Malwischken, 350 ha, 22 dm. , 119 mk Smąjdry, dobra, pow. rossieński, gm. i par. Erźwiłek, o 30 w. od Rossień; w 1861 r. własność Przeciszewskich. Sniąjle, zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 86 w. od Poniewieża. Smalciszki, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 84 w. od Poniewieża. Smal czy ki, ob. Smolczgńce, Smaldiecze, zaśc, pow. telszewski, w 3 okr. poL, o 71 Va w. od Telsz. Smalenikien, pow. ragnecki, ob. Schnalleningken. Smalleduhnen, wś, pow. nizinny, st. p. Heinrichswalde; 201 ha, 34 dm. , 145 mk. Smalodarszeii, leśn. należące do nadleśnictwa Schmalleningken, pow. pilkałowskL Smałdzino, pow. kartuski, ob. Przotikowo. Smarchów 1. FałdrychowsM al. Woldry chowski, niem. MarcliwitzWlndisch 1353 SlaU cum i Smarchwiczj 1370 Windttaschin Smarkeloicz, w 1400 r. część zwano Spremberg, wś, pow. namysłowski, par. ew. Prietzen, kat. kościół Wilkau, par. Namysłów; w 1842 r. 45 dm. , 1 folw. , sołtystwo, 345 mk. 16 kat. , szkoła ewang. 2. S Niemieckie niem. Marehioitz Deutsch, 1362 Smarhowicz Theiitonicale wś, pow. namysłowski, par. ew. Namysłów, kat. kościół Stare Miasto, par. Namysłów, 23 dm. , wolne sołtystwo, 285 mk. 37 kai. 3. S. Nowy, niem. MarehwitzNeu, ws, pow. namysłowski, par. ew. i kat. Namysłów. W 1842 r. 16 dm. , 108 mk. 35 kat. . 4. S, Polski, niem. MarchwitzPolnisch, 1294 Smarchowicz, 1353 SmarcJiewicz Poloiiicale, 1365 Smarczinwicz, 1374 Smarhewitz Polnisch, wś, pow. namysłowski, par. kat. i ew. Namysłów. W 1842 r. 72 dm. , folw. , wolne sołtystwo, 557 mk. 166 kat. , szkoła ewang. Smardów al. Smardoiüo, wś, pow. odolanowski Ostrowo, o 6 klm. na płd. wschod od Ostrowa, w pobliżu źródeł Baryczy dopł. odry; par. katol. Wysocko Wielkie, protest. Ostrow, poczta i st. dr. żel. w Przygodzicach o 4 klm. ; z Holeudrami Wysockiemi 12 dm. , 86 mk. tworzy okr. wiejski, mający 34 dm. , 248 mk. 108 kat. , 140 prot. i 157 ha obszaru 131 roii, 8 łąk, 10 łasu. W r. 1556 i 1565 uskuteczniono działy S. ; r. 1577 zaszły spory graniczne między dziedzicami S. i Wysocka Akta ziem. kaliskie. W 1579 r. należał S. do Łukasza i Franciszka Smardowskicb, którzy posiadali 1 półłanek i 2 zagr. ; r. 1618 dziedziczyli 8. Głowacki Jerzy i inni. E. CaL Smardy 1. niem. Schmardt, 1261 Schmarden, 1403 Smardin, Schmardt, dobra ryc. , pow. kluczborski, par. kat. Kluczbork, ew. Smardy, odl. o 3 4 mili od Kluczborka. W r. 1861 było 6 dm. , 48 mk. 7 kat. , 330 mr. Gleba przeważnie pszenna. 2. S. II, dobra ryc. i wś, tamże. Graniczą ze wschodu z Kluczborkiem i Byczyną. W 1861 r. było 27 dm. , 285 mk. 40 kat. , 166 mr. roii, 16 mr. łąk. 3. S. III, dobra ryc. i wś, tamże. W 1861 r. 14 dm. , 108 mk. 36 kat. , 800 mr. folw. Wieś ma 92 mr. roii, 4 łąk, 2 past. 4. S. IV, dobra ryc. i wś tamże. W 1861 r. 18 dm. , 169 mk. 39 kat. , 600 mr. dwor. ; wś 134 mr. , szkoła. Do dóbr należy młyn Skiba 56 mr. . Miejscowy kościół jest bardzo stary i był wcześniej zajęty przez protestantów niżeli kościół w Kluczborku. Na filarze data 1636 r. 5. S. V, dobra ryc. i wś, tamże. W 1861 r. 20 dm. , 152 mk. 19 kat. , 992 mr. dwor. , 251 mr. włośc. Z zachodu graniczy z nadleśnic twem królewskiem Bodland. 6. S. VI, dobra ryc. i wś, tamże. W 1861 r. 3 dm. , 34 kat. , 302 mr. , szkoła. Smardze, wś i fol. , pow. ostrzeszowski Kępno, o 8 klm. na płd. od Baranowa, u źródeł Pomianki, dopł. Prosny. Graniczy z Trzcinicą, Różyczką, Mroczyniem, Nowąwsią i Laskami; par. i poczta w Trzcinicy Strenze, st. Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 119. dr. źel. w Łęce opatowskiej o 8 klm. Z Nowąwsią 13 dm. , 98 mk. i Różyczką 2 dm. , 13 mk. tworzy okr. wiejski, mający 64 dm. , 388 mk. kat. i 1 prot. , tudzież 291 ha obszaru 218 roli, 44 łąk. Z S. zlała się wś Strugi, która odrębną tworzyła całość. Folw. 3 dm. i 77 mk. wchodzi w skład okręgu dwors. Laski. Sinardzew 1. w XVI w. Smarszewo i Smarzewo, wś, fol. i młyn, pow. brzeziński, gm. Dobra, par. Szczawin, odl. 26 w. od Brzezin. Wś ma 2 dm. , 59 mk. , 9 mr. ; fol. 3 dm. , 55 mk, 104 mr. ; młyn 1 dm. , 4 mk. , 5 mr. W 1827 r. 10 dm. , 73 mk. Na początku XVI w. stała wś pustką; dziesięciny pobierał pleban w Szczawinie Łaski, L. B. , II, 391. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1576 we wsi So Albert Smarzewski Lis miał Vs ia nu, Smarzewscy Gołuchowie 1 łan; Mateusz Smarzewski Zez 1 łan Pawiński, Wielkop. , IIs 153. 2. S. 9 w XVI w. Smarszewo Smarzewo, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Sobótka, par. Pieczew, odl. 23 w. od Łęczycy. Wś ma 26 dm. , 236 mk, 533 mr. ziemi; fol. 1 dm. , 5 mk. , 437 mr. łasu. Wchodzi w skład donacyi rządowej Chełmno. W 1827 r. 20 dm. , 149 mk. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1579 wś S. , własność arcyb, gnieźnieńskiego, miała 14 łan. , karczmę, 2 łany sołtysie, 1 rzemieśl. , 14 osad. Pawiński, Wielkop. , II, 52. 3. S. , w XVI w. Smarzow, wś i fol. nad rzką Mesznik Meszna, pow. sieradzki, gm. i par. Wróblew, odl. 5 w. od Sieradza. Wś ma 23 dm. , 370 mk; fol. 11 dm. W 1827 r. 17 dm. , 196 mk. Dziesięcinę dawano na początku XVI w. na stół arcybiskupi, plebanowi zaś w Pieczewie tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 439. W 1887 r. foL S. rozl mr. 466 gr. or. i ogr. mr. 248, łąk mr. 19, łasu mr. 177, nieuż. mr. 22; bud. mur. 2, drewn. 15; płodozm. 6pol. 5 las nieurządzony, wiatrak. Wś S. os. 42, mr. 247. o starożytności osady świadczą ślady grodziska oblanego wodą i cmentarzysko, z któ rego często dobywają urny z popiołami. Starożytny dwor modrzewiowy pochodzi z 1685 r. , jak świadczy kamień z tą datą znaleziony przy przebudowie jednej ściany rysunek dworu podał Tyg. Illust, z 1872 r. . W lesie, w pobliżu szosy do Sieradza, znajdują się cztery mogiły, mające kryć zwłoki Francuzów zmarłych w czasie odwrotu z Rossyi w 1813 r. W pobliżu dworu stoi kapliczka. Na początku XVI w. z łanów folw. i młyna dziesięcinę dawano plebanowi we Wróblewie, kmiecie zaś archidyakonowi uniejowskiemu, wartości około grzywny, plebanowi zaś tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 346, 415. Według reg. pob. pow. sieradzkiego we wsi S. , w par. Wróblów, Potocki i Zaleski płacili od 1 a łanu, a w r. 1576 od 3 łan. , 1 zagr. Pawiński, I Wielkop. , II, 219. 4. S. 5 os. nad rz. Wartą, Smardów Smardzewice Sni pow. będziński, gm. Choroń, par. Przybyszów, ma 1 dm. , 6 mk. , 9 mr. włośc. 5. S. al. Widerka, os. młyn. 5 pow. będziński, gm. i par. Koziegłowy, 1 dm. , 5 mk. , 16 mr. włościańs. Wchodzi w skład majoratu rząd. Koziegłówki. 6. S. al. Smardzów w XVI w. Smardzów marzöw, wś i fol, pow. radomski, gm. i par Radzanów, odl. od Radomia 30 w. , ma 16 dm. , 143 mk. , kaplicę, wiatrak. W 1827 r. 24 dm. , 158 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 386 gr. or. i ogr. mr. 308, łąk mr. 29, past. mr. 13; łasu mr. 12, nieuż. mr. 24; bud. mur. 1, drewnian. 14. Wś S. os. 24, mr. 187. Na po czątku XVI w. dziesięcina z łanów folw. , na wet tych które uprawiali kmiecie, dawaną była wartości 5 grzyw. pleb. w Radzanowie Łaski, L. B. , I, 664. AVedług reg. pobor. pow. radomskiego z r. 1508 wś S. Smarzów i częśó Woli, własność Jana Smarzowskiego, płaciły poboru 31 gr. W r. 1569 Jan Spadowski im. Jana Wierzbieńskiego płacił od 3 pustych łan, , P łanu, 4V4 łan. Pawiński, Małop. , 311, 473j. Br. CL Smarizewiee 1. w 1521 r. Smarsehewycze 1577 Smarzowicze wś i fol. nad rz. Pilicą, powiat opoczyński, gm. Unewel, par. Smardzewice, odl. od Opoczna 30 w. , posiada kościół par. murowany, 58 dm. , 446 mk. , 248 mr. folw. donacyjnego rządow. , 959 mr. włośc. W 1827 r. 39 dm. , 317 mk. Na początku XV wś S. należała do par. Nagórzyce. Role folw. dawały dziesięcinę plebanowi, kmiecie zaś dawali scholastryi łęczyckiej a pleban, tylko po korcu żyta z łanu na kolędę, młynarz zaś korzec mąki Łaski, L. B. , II, 184. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś S. , własnośc bisk. kujawskiego, miała 7 łan. , 1 rzem. Pawiński, Małop. , 294. Na początku XVII w. istniała tu kaplica wystawiona przez włościan. W 1621 r. Paweł Wołucki, biskup kujawski w sąsiedztwie leżały dobra biskupie Nagórzyce i inne, wzniósł tu kościół drewniany i osadził przy nim w 1631 r. Franciszkanów. Po zniesieniu parafii w Nagórzycach, wsi leżące na lew. brzegu Pilicy wcielono do par. w Wolborzu, zaś w S. utworzono odrębną parafię w 1775 r. S. par. , dek. opoczyński, 1020 dusz. 2. S. al. Smardzowice, w XV w. Smarszowycze 1581 r. iSmarszowice, wś, pow. olkuski, gm. Cianowice, par. Smardzewice, leży śród wyżyny olkuskiej, pomiędzy doliną Ojcowską a doliną Korzkwi, odl. 20 w. od Olkusza, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, 52 dm. , 549 mk. , 314 mr. ziemi włośc. W 1827 r. 46 dm. , 269 mk. W 1885 r. fol. S. , oddzielony od dóbr Ojców, rozl. mr. 456; gr. or. i ogr. mr. 347, łasu mr. 100, nieuż. mr. 9; bud. mur. 8, drewnian. 8; płodozm. 4 i 16pol. , las nieurządzony, pokłady kamienia wapiennegOt W1379 r. Zawisza z Kurozwęk, bisk, krakowski, fun dując mansyonarzy przy katedrze krakow skiej, przeznaczył na uposażenie, między in nemi, dziesięciny ze S. W połowie XV w. wś królewska S. miała kościół par. drewniany p. w. św. Małgorzaty. Dziesięcinę z 18 ła nów, wartości do 12 grzyw. , dawano mansyo narzom katedry krakowskiej. Karczma z rolą i fol. królewski z dawnego sołtystwa utwo rzony dawały pleban, miejscowemu. Według twierdzenia plebana Słabosz, dzierżawca tenutarius zamku Ojców Oczyec, zabrał 14 łanów kmiecych i wcielił je do folwarku. Gdy pleban domagał się by mu oddawał meszne po mierze żyta i owsa z łanu, tak jak dawali kmiecie, przestał uprawiać te łany. Folwark plebański składał się z 6 łanów Długosz, L. B. , I, 263, 267 i II, 54. Według reg. pobor. pow. proszowskiego z r. 1581 wś S. , należąca do zamku ojcowskiego, miała 7 łan. km. , 4 zagrod, z rolą, 2 komor, bez bydła, V2 karcz. Pawiński, Małop. , 25. S. par. , dek, olkuski, 1925 dusz, z tej liczby umie czytać około 400. Br. CL Smardzewo Kmiece i S. Wiosty, wś i fol. , pow. płocki, gm. Kleniewo, par. Zagroba, odl. o 16 w. od Płocka, ma 10 dm. , 185 mk. W 1827 r. 4 dm. , 33 mk. W 1888 r. fol. S. Kmiece al. Judyce i S. Wiosty z wsią S. Ivmiece, rozl. mr. 1049 gr. or. i ogr. mr. 947, łąk mr. 53, past. mr, 21, nieuż. mr. 29; bud. murow. 11, drewn. 8. pokłady torfu. Wś S. Kmiece os. 15, mr. 23. 2. S. al. Smarzewo, wś i fol. nad rz. Raciążnicą, pow. płoński, gm. Sochocin, par. Sarbiewo, odl. o 7 w. od Płońska, posiada kościół drewniany filialny, 20 dm. , 347 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z folw. S. i Jasionka, rozl. mr. 1241 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 342, łąk mr. 7, past. mr 13, łasu mr. 460, nieuż. mr. 30; bud. mur. 4, drewn. 15; fol. Jasionka gr. or. i ogr. mr. 284, łąk mr. 1, past. mr. 98, nieuż. mr. 6; bud. drewn. 4; las nieurządzony. Wś S. os. 27, mr. 129; wś Jasionka os. 7, mr. 8. Kościół filialny pochodzi z 1752 r. Br. CA. Sniardzka Kolonia, niem. Neuwalde, kol. , pow. kluczborski, par. kat. Bogacica. W 1861 r. 9 dm. , 73 mk. 15 kai, 99 mr. Sinarejniaj zaśc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarb. Sumiliszki, okr. wiejski Bogdanańce, o 9 w. od gminy, 13 dusz rewiz. , w tej liczbie 6 jednodworców. Slliarglin, 1557 r. Smarlino, 1582 Smardlino, fol. , wś i kol. nad doliną Bachorzy, pow nieszawski, gm. Sędzin, par. Krzywosądz. Graniczy z wsiami Koszczały i Krzywosądza; fol. i wś ma 81 mk. , 360 mr. dwor. , 16 mr. włośc; kol. 74 mk. , 244 mr. Por. Czołpin. W 1827 r. 7 dm. , 59 mk. Według reg. pob. pow. radziejowskiego zr, 1557 1566 we wsi Sl. Sniarzo S. Anna Krzywosącka miała 5 łan. i 1 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 27. Br. Ch. Smarkata góra dX, Pod jaźwą górą grupa zabudowań w obr. Rusinowskiej Woli, pow. kolbuszowski. Br. G. Smarkata rzeka potok, powstaje w obr. Hadykówki, pow. kolbuszowski, płynie na płn. zach, granicą gm. Durd pow. mielecki i Ostrowa Baranowskiego pow. kolbuszow ski, następnie przez płn. zach. obszar Ostro wia Baranowskiego, w końcu przez obszar Durd, gdzie wpada do Świeruba al. Ujścia, dopł. Bąbrowy. Długi 15 klm. Br. O. Sniarkatka łąka, pow. chełmiński, ob. Kałdus. Sniarkij wś, pow. opoczyński, gm. Krzczonów, par. Gielniów, odl. od Opoczna 13 w. , ma 13 dm. , 89 mk. , 4 mr. dwor. , 55 mr. włośc. Smarków, wś, pow. konecki, par. Końskie, odl. od Końskich 7 w. , ma 51 dm. , 262 mk. , 3879 mr. dwor. , 375 mr. włośc. W 1827 r. 21 dm. , 146 mk. S. wchodził w skład dóbr Końskie. Smars po kaszubsku smarszćz znaczy ślimak, wyb. do Łążka, zawiera leśn. i dom łowczy; pow. świecki, st. p. i par. kat. Śliwice. Smarąjj folw. do Turzna st. poczt. i kol. , pow. toruński, par. Gostkowo. Smarzewa fol. dóbr Krotoszyn ob. t. IV, 714. Smarzewo, ob. Smardzewo. Smarzewo, niem. SmarzewserSee, jezioro w pow. kwidzyńskim, na lew. brzegu Wisły, wzn. 61 mt. npm. ; leży między Smarzewem a Wyrębami; Ys nili długie, owalnego kształtu. Smarzewo, dobra nad jeziorem t. n. , pow. kwidzyński, st. p. i kol. Czerwińsk o 2 klm. , par. kat. Pieniążkowo. Z fol. i st. kol. Czerwińskiem 1885 r. 13 dm. , 175 mk. i folw. Kołmaga 4 dm. , 55 mk ma 792 ha 130 łasu, 71 łąk, 464 roii. W 1885 r. 24 dm. , 60 dym. , 335 mk. , 275 kat. , 60 ew. ; hodowla owiec, mleczarnia. Wizyt. Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, że S. dawało dawniej mesznego 9 kor. żyta i tyleż owsa, wówczas jednak tylko 27, kor. żyta i tyleż owsa str. 198. R. 1780 liczyło S. 49 kat. i 3 akat. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 15. Por. Luchoivo i Melćulis, Kś. F. Smarzów, rus. Smorziw, wś, pow. brodzki, 30 klm. na płn. zach. od Brodów, 4 klm. na płn. od urz. poczt. w Szezurowicach. Na płd. wschód leży Grzymałówka, na płd. Romanówka i Szczurowice, na płd. zach. i zachód Zawidcze, na płn. Mikołajów i Strzemilcze; płn. wschod. częśó wsi przypiera do pow. dubieńskiego gub. wołyńskiej. Wzdłuż granicy wschod, płynie Styr. Połud, część wsi przepływa pot. Łoszówka al. Smarzewski rów, lewy dopływ Styru. Wchodzi on od zach. z Zawidcza, a płynie na wschód aż do ujścia. Na lewym brzegu potoku leżą zabudowania wiejskie, a dalej przys. Barszczów z młynem. Na płn. wschód wzgórze Lochy 234 mt. . Własn. więk. ma roii or. 410, łąk i ogr. 74, past. 47, łasu 373 mr. ; wł. mn. roii or. 1369, łąk i ogr. 567, past. 158, łasu 40 mr. W r, 1880 było 189 dm. , 1060 mk. w gm. , 14 dm. 159 mk. na obsz. dwor. 1019 gr. kai, 141 rz. kat. , 50 izrael. , 9 in. wyzn; 1097 Rusinów, 39 Polaków, 72 Niemców, 3 innej narodow. . Par. rz. kat. w Szezurowicach, gr. kat w miej scu, dek. chołojowski. We wsi jest cerkiew drewniana, szkoła etat. lklas. od r. 1865 z język. wykł. ruskim, gorzelnia i młyn pa rowy, przys, zbudowany w r. 1883. Koło Barszczów znajduje się mogiła zwana Tatar ską, obrośnięta dębami. Lu. Lz. Satarzowaj wś, pow. pilzneński, par. rz. kat. w Siedliskach Bogusz. Leży w okolicy pagórkowatej, nad pot. Kamienica al. Jezioro praw. dopływu Wisłoki, 7 klm. na płn. od Brzostka; liczy 132 dm. 6 na obsz. więk. pos. Józefa Bogusza i 743 mk. , 737 rz. kat. i 6 izrael. Do wsi należą wólki Kopaliny 49 dm. i 250 mk. i Zagórze 18 dm. i 115 mk. , Pos. więk. wynosi 459 roii, 27 łak i ogr. , 42 pastw, i 341 mr. lasu; pos. mn. 600 roii, 46 łąk, 98 past. i 15 mr. lasu. W 1553 r. król Kazimierz nagradzając zasługi Chodka, Piotra i o Staszka, Rusinów, nadaje im kilkanaście wsi a w tej liczbie i S. Kod. Małop. , Ill, 88, 89. Wspomina o tej wsi wyx ok biskupa frekwentyńskiego z 1 czerwca 1408 r. , rozstrzy gający spor między klasztorem tynieckim a obywatelami ziemi sandomierskiej i krakow skiej, o 14 wsi położonych w okolicy Brzost ka. W r. 1508 Pawiński, Małop. , 468 Sma rzowa Mala, własnośc Jana Lipskiego, opła cała poboru 3 grzyw. 36 gr. ; w 1536 ibid. , 533 S. , odróżniona od Mały, Mikołaja i braci Lipskicłi, liczyła 24 kmieci płacących czynszu 4 grzyw. 44 gr. , IOV2 l oi owsa, kury, sery i t. d. , dwór, role dworskie, młyn, karczmę dającą 4 grzyw, i zagrodnika płacącego 12 gr. W 1581 ibid. , 242 była dziedzictwem Marcina i Rafała Liczko w; miała 14 kmieci, 373 łan. , 2 zagr. z rolą, 3 zagr. bez roii, 2 ko mor, z by dł. , tyluż bez bydła i rzemieślnika. S. graniczy na płn. z Głobikówką, na wschód z Grudną Dolną i Bączalką, na płd. z Brzost kiem a na zach. z Siedliskami. Mac. Sniarzowice, Smarzoioitz wś, pow. pszczyński, par. kat. Lendziny. Wr. 1861 było 27 dm. , 269 mk. 3 ew. , 436 mr. Smarzówka, folw. w Niwiskach, pow. kol buszowski. Br. G. Smarzowski rów, potok, ob. Łoszówha. Smarzykowo, majętność, w pow. szubiiiskim, o 10 klm. na płd. zach. od Szubina. Graniczy z Retkowom, Chraplewem, Królik Smarkata góra wem i Ciążkowem; par. Słupy, poczta i st. dr. i źel. w Kcyni, 9 dm. , 109 mk. 95 kat. , 14 prot. i 270 ha 231 roii, 23 łąk, 1 łasu; właścicielem jest Emil Kantak. Około r. 1523 składało się S. z samych łanów kmiecych; r. 1597 było 3 A łan. osiadł, i 2 zagr. ; r. 1579 5 łan. i 3 zagr. , a w r. 1618 łan osiadły i 2 zagr. Przy schyłku zeszłego wieku wchodziło S. w skład dóbr królikówskich, dziedzicem był Tomasz Wróblewski, sędzia nakielski. SmarzyiicCj ob. Smażplce. SmaszeWj w XTI w. Schmazewo i Smnseiao, wś i folw. nad rz. Pokrzywnicą, pow. koniiiski, gm. Tuliszków, par. Dzierzbin, odl. 23 w. od Konina; 26 dm. , 426 mk. ; os. młyn. ma 2 dm. , 6 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 300 mk. Na początku XYI w. łany folw. i kmiece dawały dziesięcinę pleb. w Dzierzbinie Łaski, L. B. , I, 272, II, 83. W 1874 r. fol. S. rozl. mr. 1769 gr, or. i ogr. mr. 710, łąk mr. 270, past. mr. 127, łasu mr. 563, zarośli mr. 26, wody mr. 2, w osadach mr. 6, nieuż. mr. 65; bud. mur. 9, drewn. 9; płodozm. 4 i 9 pol. , las nieurządzony; 2 wiatraki. Wś S. os. 43, mr. 96; kol. Smaszewska os. 12, mr. 219. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 Mateusz Ciszewski al. Smuszewski miał g łanu; Katarzyna Ciswicka, Smuszewski i Kuszyński 5 łan. i 5 zagr. Pawiń. , Wlkp. , I, 118. Br. Ch. Smaszewska koloiiiaj, kol. nad strum. Pokrzywnicą, pow. koniński, gm. Tuliszków, par. Dzierzbin, odl. od Konina 22 w. , ma 12 dm. , 104 mk. , 219 mr. SmaszewsMe holendry, pow. koniński, gm. Tuliszków, par. Dzierzbin, mają 9 dm. , 118 mk. 70 ew. Niemców i 211 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 60 mk. SmaszkóWy w XVI w. Smaskowo, wś i fol. , pow. kaliski, gm. i par. Błaszki, odl. od Kalisza 30 w. , od Błaszek 2 w. ; wś ma 6 dm. , 110 mk. ; fol. 4 dm. , 93 mk. W 1827 r. 12 dm. , 84 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 444 gr. or. i ogr. mr. 413, łąk mr. 16, nieuż. mr. 15; bud. mur. 4, drewn. 10. Wś S. os. 14, mr. 15. W XYw. S. dzielił się na Wielki i Mały. Wielki pozostawał do r. 1541 w ręku Smaszkowskich, aż Feliks Smaszkowski odprzedał swoje dziedzictwo Wojciechowi i Stanisławowi Sirad. Castr. Inscrip. , lib. 18, f. 481. S. Mały w r. 1509 nabył od Marcina Kostrzewskiego i żony jego Jadwigi z Radlickich Mikołaj Kobierzycki ibid. , lib. 34, f. 78. W r. 1553 i 1576 wś S. major, w par. Błaszki, płaciła pobór od 1 łanu; 8. minor od V 2 łanu Pawiński, Wielkop. , II, 219. S. pozostawał w ręku Kobierzyckich; dopiero Kazimierz Kobierzycki, chorążyc bydgoski, w r. 1667 sprzedał Marcinowi Boxa z Siemikowic Eadoszewskiemu za 4300 złp. ibid. , Resign. , lib, 173, f. 36, W r. 1691 Babył Adam Psarski ibid. , Resign. , lib. 192, f. 37. Poźniej w r. 1745 dziedziczył wś S. Kajetan Jankowski; obecnie w ręku Gądkiewiczow. Dziesięciny folwarcz ne pobierał w XVI w. pleban w Błaszkach Łaski, L. B. , II, 58. Br, Ch. Smazynj moze Smarzyn niem. Smazm 1710 Smazyno dobra rycer, z agenturą poczt. , par. kośc. ew. i szkołą ew. , pow. wejherowskim 23 klm. na płd. zach. od Wejłierowa, par. kat. Strzepcz. Gleba piaszczysta, okolica pagórkowata i lesista; lud trudni się rolnictwem i sprzedażą drzewa. Z fol. Głodowem i Nowymdworem obejmuje 902 ha 154 lasu, 60 łąk, 417 roii or. . W 1885 r. byJto 25 dm. , 43 dym. , 255 mk. , 166 kat. , 89 ew. Głodowo 7 dm. , 61 mk. ; Nowydwór 2 dm. , 11 mk. . Go rzelnia parowa i młyn wodn3; szkoła ewang, 1887 r. 46 dzieci. Za czasów krzyżackich należał 8. od r. 1381 do wójtowstwa mirachowskiego. R. 1710 dawał S. mesznego 5 kor, żyta ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 27. R. 1780 posiadał fol. Głodowo i S. na prawie emfiteutycznem Wobser; obie osady liczyły 61 kat. i 9 akatol, ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 170. Smażyńskie starostwo niegrodowe, w pow. mirachowskim, podług lustracyi z r. 1664 obejmowało oddzielne dobra S. , w dadawniejszem ststwie sobowickiem, które w r. 1771 posiadała Marya Henryka Wejherowa, opłacając zeń kwarty złp. 316 gr. 20, a hyberny złp. 129 gr. 27. Od 12 wrześ. 1772 r. przeszło pod panowanie pruskie. Kś. Fr. Smazyńce al. Smarzyjice wś, pow. berdy czowski, w 2 okr. poL, gm. Swityńce, par. praw. Leszczyńce o 5 w. , odl. o 59 w. od Berdyczowa, ma 288 mk. , 957 dzies, ziemi. Posiada cerkiew filialną, wzniesioną w 1847 r. Poprzednio w 1770 r. była tu cerkiew paroch. , przeniesiona w 1880 r. do wsi Mar kowce. Własnośc Abramowiczów. Należała niegdyś do Iducza pohrebyszczańskiego. W r. 1651 jako futor weszła do działu ks. Dymitra Wiszniowieckiego. J Krz. Siinecz 1. Smevcer, 1250, Smorcher, 1252, Smesch i Smeysche r. 1288, Smeysze, Smeycze, Smesse r. 1292, Smecz r. 1315, Smieste os. niegdyś, nad Brdą, w miejscu dzisiejszego Koronowa, w pow. bydgoskim. Wr. 1250 Kazimirz, ks. kujawski i łęczycki, wymienia między posiadłościami bisk. Icujawskich Smeuce, które B. Ulanowski Dokum. Kuj. i Maz. mylnie objaśnia wsią Miemcze. Wś ta była także własnością bisk. kujawskich i zachodzi w tymże dolmmencie jako Nemcke Niemce o 6 klm. ku północy od Bydgoszczy S. wymienia Kod. Dypl. Fol. jako Smorche II, 604 pod r. 1252. W r. 1288 dnia 28 kwietnia bisk. kujawski Wisław zamienił wś Smeysche i jezioro Lubochorz Lubochorza, Luchora, Lubechors, Lubkose, z wypływającą z niego rzeczułką, W t Smarzyńce Smekierstany na Dobrcz i inne posiadłości klasztoru byszow skiego. W odnośnym dokumencie K. D. PoL, II, 628 wyraża biskup życzenie, ażeby kla sztor przeniósł się do tej wsi i nazwał ją Szczęsną albo Lubą doliną feliccm vallem. Tegoż samego dnia i roku Dok. Kuj. Ulan. , 223 oznajmia opat byszowski, że zamienił Dobrcz i inne włości klasztorne na wś bisku pią SmescŁ W r. 1315 Przemysław kujawski wymienia Sinecz między posiadłościami kla sztoru byszowskiego Kod. Dypl. PoL, II, 198. Zapisek Damalewicza w Źy wotachjbisk. włocławskich; Yislaus. .. . ex loco altero fundationis in villam Smieste, quam appellaii voluit felicem vallem, quae nunc Korono w dicitur, transtulit monasterium nie pozwala wąt pić o tożsamości wymienionych powyżej od mian. Ob. Koronowo. 2. S. w r. 1250, S ienche r. 1252, jezioro z rzeczułką Luchora r. 1250, Lubchora r. 1252, zdaje się być jeziorem Lubochorz Lipkusch na mapie szt. , leżącem o kilka staj na północwschód od Ko ronowa, w pow. bydgoskim. Z zamianą wsi S. przeszło na własność klasztoru byszewskiego Dok. Kuj, Ulan. , 186 i Kod. Dypl. PoL, II, 603. E. CaL Siiiekierstaiiy, ws, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 80 w. od Nowoaleksandrowska. SilielCj Szmelc og. fabryczna z fabryką przetapiania tłuszczu na świece, pow, war szawski, gm. Młociny, par. Wawrzyszew. Le ży w lasku za Młocinami, przy szosie, o 14 w. od Warszawy. Nom. Smelea, ob. Szmelca. Snielin al. Smelina, słoboda, w okręgu selburskim, pow. iłukszteński, parafia ueberlautzka Kurlandya. Należy do Lauzensee. Posiada kościół par. katol. p. w. św. Joachima i Anny, wzniesiony w 1854 r, przez ks. Brzozowskiego ze składek. Parafia katol. , dekanatu semigalskiego, ma 2484 wiernych. Smengorscliin niem, , ob. Smęgorzyn, Snierclech, potok, bierze początek u zach. stóp Łysej góry 384 mt. , koło Zmysłowa, wólki Szczerca, w pow. rawskim; płynie na zach. dolinką wzdłuż granicy Trościańca i Niemirowa. W Niemirowie zwraca się na płd. zach, płynąc łąkami podmokłymi i leśnymi i uchodzi w Szczepłotach do Zawadówki od praw. brzegu. Pi zyjmuje od praw. brzegu pot. Czerniawkę. Długi 16 klm. Ujście 283 mt. npm. Br. G. Smerdoch, potok leśny Kummei sberga mapa, sok. 13, wypływa z lasów Lipniki, na płd. wsch. od Mostów Wielkich; płynie lasami na wschód przez obszar Mostów Wielkich i Reklińca, powyżej którego wpada do Żełdca, dopł. Raty. Długi SVa klm. Br. G. Smerdon, wś, ob. Smmclonie. Smerdynia, w XY w. Smerdt na, 1508 r. Smerdzijna, 1578 r. Smirdzyna wś i fol. , pow. sandomierski, gm. Górki, par. Wiązownica, odl. od Sandomierza 31 w. , ma 91 dm. , 654 mk. , 457 mr. dwors. , 820 włośc. W 1827 r. było 58 dm. . 401 mk. Fol. S. wchodzi w skład dóbr Klimontowice. Smerdyna, wś królewska, w par. Wiązownica, miała 50 łan, km. , 3 kar czmy z rolą, 2 młyny z rolą, z których pła cono dziesięcinę snopową i konopną wartości 20 grzyw. Długosz, L. B. , II, 326. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 część wsi Smerdzyna, własność Gniewosza, płaciła poboru gr. 7 den. 9. W r. 1578 wś królewska Smirdzyna miała 34 osad. , 17Y4 łan. , 2 zagr. z rolą, 1 zagr. , 3 kom. , 5 biedn. , 5 rzemieśL Pawiński, Małop. , 170, 461, 463. Wieś ta zostaje w 1620 r. w dzierżawie Os solińskich. Jerzy Ossoliński nabywszy poło wę Okrzei druga połowa królewska, w pow. stężyckim, zamienił ją na Smerdynię, która stała się prywatną własnością. Br. Ch, Smerdzonka, wś, ob. Śmierdzonha. Smereczanyj wś, na Liptowie, ob. Smre czamj. Smereczek al. Smreczeh Smereczyn Smreczyii, potok, wypływa w obr. Dubnego, pow. nowosądeckim, z pod Czarnych HorlDków. na granicy galicyjskowęgierskiej; płynie na płd. a dosięgnąwszy wsi Obruczna, w hr. szaryskiem Węgry zwraca się na zach. i wzdłuż granicy galicyjskowęgierskiej podąża na zach. , oddzielając obszary Dubna i Leluchowa od osad węgierskich Obruczna i Ruskiej Woli. Wpada do Popradu z praw. brzegu. Długi 7 klm. Dolina potoku górska. Od płn. wznoszą się lesiste czuby Zimne 919 mt. i Wielki Kraczownik 718 mt. , a od płd. Ostry Wierch 901 mt. i Zadnia Hora 629 mt. Br. G, Siiiereczka, wś, pow. turczański, 20 klm. na płn. zach. od Turki, 6 klm. od urz. pocz. w Łomnic. Na płn. zach. i płn. leżą Rypiany, na wschód Rozłucz, na płd. Wołcza, na płd. zach. Żukotyn. Wieś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem pot. Rypianki, biorącego tu początek. W dolinie potoku leżą zabudowania wiejskie i młyn. Wznies, obszaru w płd. części sięga 830 mt. ; dolina Rypianki 572 mt. Własn. więk. ma roii or. 33, łąk i ogr. 6, past. 23, łasu 138 mr. ; wł. mn. roii or. 870, łąk i ogr. 63, past. 168, łasu 14 mr. W r. 1880 było 97 dm. , 484 mk. w gm. 464 obrz. gr. katoL, 20 izrael. , wszyscy naród, rusińskiej. Par. gr. kat. w Rypianach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych, do ekonomii Samborskiej, krainy rozłuckiej. W rękop. Ossolińskich Nr. 2837 czytamy str. 82 A. 1567. Samboriae. Facultas Magnifici Starzechowski locandi in fiuyio dieto Smereczna Smereczka, villam, eodem nomine appellandam, Andreaę et Paulo Kossowiczom, Andreaę Talafusowicz et Joanni Sienciowicz, scultetis, data. In qua ad scultetiam lanei tres, taberna, molendinum torquatile, nec non labores subditales, decensibus tertia pars, salvis dationibus et servitiis per scultetos praestari solitis, incorporantur et adjunguntur. . ,A. 1567. Samboriae. Facultas Magnifici Starzechowski erigendi de cruda radice Ecclesiam rit. gr. in Villa Smereczka; Simoni Miskowioz, ad quam unus laneus est additus et alii census Poponibus, vicinarum villarum per Cmethones dari soliti, qui liberatus est a datione porcorum et a quorum praestanda, salvis nihiłomlnus reliquis censibus regalibus, per Popones praestari solitis. W lustracyi z r. 1686 Rkp. Oss. , Nr. 1255, str. 150 czytamy Ta wś ma łan. 9V2 niiędzy tymi hajducki jeden. Zosobna wójtowskich łan. 3, popowski jeden. Czynsze na św. Michał kuchenne, strożne, kopy hajduckie, źyrowszczyzny, za sądy zborowe tak płacą jako Wołcze. Czynsze na św. Marcin czynszu głównego z łanu jako Przysłop, a za wołu, kopy hajduckie, owies, gęsi, kury, z pustych koszonych łanów tak jako Wołcze. Od podsadkow dwóch od każdego po gr. 12. Od komorników płacić mają po gr. 3. Z wójtowstwa za pokłon czynszu zł. 2 gr. 24. Z tegoż wójtowstwa z karczmy i młyna zł. 10. Z popostwa i od podsadkow czynszu zł. 2 gr. 18. Czynsze na św. Wojciech kuchenne, strożne, kopy hajduckie, owies, kury, gęsi, za barana kuchennego i baranka, jagnię i jarząbki, jajca, dziesięcinę owczą, drzewo, robotników z łanu tak wydają i płacą jako Wołcze. W rewizyi praw i przywil. ekonomii Samborskiej z r. 1766 Dodat. do Gaz. lwow. , 1872, t. I, str. 236 czytamy Ta wieś ma łan. 8V2 gt; .l st sianych łanów 3, koszonych SVs pnstych 2. Z osobna wójtowskich 3, hajducki jeden, cerkiewny jeden, duchownych ad praesens 2, chlebnika gromadzkiego 21, sołtysów 10, popowicz jeden. Wójtowstwo post extinota fata JMci pana Borysławskiego inkorporowane do całości ekonomicznej, subarendowane ad diem ultimam junii 1767 panu Jakubowskiemu za sumę exclusis oneribus na rok złp, 250. Łan sołtyski posiadają uczciwy Łuc i Purko Szuśkosty, Hrynio Cyganik, Pedio Kotelej, Hrynio, Stefan i Iwan Babicze, Jurko Łabin, Hrynio Łosiak i Fedio Masiow, prawa żądnego nie produkowali, powinności z gromadą żadnych, prócz płacy i egimentowi łanowemu, nie odbywają. W tej wsi cerkiew nowa na gromadzkim wystawiona gruncie, mediante assecuratione a praesentaneis parochus ejusdem viiiae in rem gromady datae et per illustrissimum loci ordinarium w Straszewicach die 9 Augusti 1763 anno approbatae, ac ad acta curiae regalis Samboriensis a. 1765 per 0blatam porreotae. Lw. I z. Smereczna al. Smereczanha Sinreczanha potok podgórski, powstaje w obr. Smereczny, pow. dobromilskim, z pod Łysej góry 689 mt. , płynie na pln. zach. przez wś Smerecz na, a minąwszy wś Prinzenthal uchodzi na obszarze Terła do pot. Borsuki dopł. Strwią ża. Długi öVa klm. Br. G. Sniereeznaj wś, pow. dobromilski, o U klm. na płd. od Dobromila, 7 klm. od urzędu pocz. w Chyrowie. Na zach. leży Prinzenthal, reszta obszaru wchodzi klinem między wsi pow. staromiejskiego Surzycę Wielką na płn. wsch. , Bilicz na płd. wsch. i Libuchowę i Terło na płd. zach. . W lesistej płd. wschod, sti onie obszaru powstaje pot. Smereczanka, prawy dopływ Borsuków dopł. Strwiąża. Cerkiew stoi na wzn. 493 mt. npm. Własn, większa rządowa ma roii or. tu i w Prinzenthalu 10, łąk i ogr. 4, past. 2, lasu 541 mr. ; wł. mn. roii or. 469, łąk i ogr. 51, past. m, łasu 51 mr. W r, 1880 było w S. 27 dm. , 172 mk. Rusinów 163 gr. kat. , 7 izrael. , 2 innych wyzn. . Par. rz. kat. w Chy rowie, gr. kat. w Terle. Lu. Dz, Sniereczne wś, pow. krośnieński, śród gór, wzn. 513 mt. npm, , w pobliżu granicy węgierskiej, u źródeł pot. Wydrnika, dopł. Jasiela, ma 36 dm. , 158 mk. 148 Jgr. katol. , 2 rz. kat. i 8 izrael. . Rzym. kat. par. w Dukli o 13 9 klm. , gr. kat. w Olchowcu. S. graniczy na płn. z Mszanna, na zach. z Wilsznią, na wsch. z Tylawą, na płd. zaś z lasami ciągnącymi się aż po granicę węgierską. Mac, Sttiereczyna al. Smreczyna las i wzgórze, w obr. gm. Rakowca, pow. lwowski, na wschod od wsi i pot. Żubrzy al. Zuberskiego; wzn. 376 mt. npm. szt. gen. . Miejsce znaku triang. Wschodnia część należy do obszaru gm. Podciemna. Br, G. Sniereczyiia al. Smreczyna szczyt lesisty w Beskidzie zachodnim, w dziale jabłonkow skim, na praw. brzegu pot. Sławicza, na gra nicy gm. Morawki i Tyrry, w pow. cieszyń skim. Wzn. 1012 mt. npm. Na płd. spływają wody do Sławicza, a na płn. pochyłości biją źródła pot, Tyrry, dopływu Olszy. Na płn, zach. wznosi się szczyt Ropicą 1082 mt. , na płn. Jaworowy 1032 mt. . Br. G. Smereczynki aL Smreczynkt, pasmo gór skie, we wschod, obszarze gm. Jasienicy Zam kowej, pow, turczańskim, między pot. Rozłuczem od zach. a Łopuszanka od wsch. , dopł. Jasienicy. Wzn. 717 mt. npm. Miejsce znaku triang. Br. G. Smerek 1. szczyt lesisty w paśmie Połoniny wetlińskiej, na granicy Wetliny, Smereka, Jaworca i Zatwarni, pow. liski, w Kar patach wschodnich, dziale dukielskoskolskim, wzn. 1223 mt. npm. Na płn. od niego szczyt Wysokie Berdo 940 mt. . Jedne wody, mię dzy nimi Kindratj spływają na zach. do Wetliny, drugie zaś, jak Hulski pot. i Głębo ki, na płn. wsch. do Sanu, wreszcie Tworylczyk na płn. także do Sanu. 2. S. , ob. Smrek. Br. G, Smerek al. Smreka potok, bierze początek w obr. Smereka, pow. liski, w dziale gór skim dukielskoskolskim; płynie leśnym ja rem, a przyjąwszy od praw. brzegu potok Chomiw z pod Rabiej Skały 1168 mt. , zwra ca się na płn. wsch. i na płn. i we wsi Smereku wpada do Wetliny z lew. brzegu. Lolina potoku górska. Od zach. wznosi się nad nią Feretszal 1102 mt. , a od wschodu dział Ja wornik z szczytem Sękową 1022 mt. i Ki czerką 754 mt. . Długośó biegu wynosi 8 klm. Br. G. Smerek, wś, pow. liski, przy ujściu pot. t. n. do Wetliny dopł. Solinki. Górska wio ska, wzn. 644 mt. npm. , od zach. i płd. oto czona lasami pokrywającymi pasmo Beskidu, od płn. i zachodu lesistymi szczytami Odrytu. Posiada cerkiew par. drewnianą, 89 dm. i 557 mk. 527 gr. kat. , 7 rz. kat. , 7 akatol, i 15 izrael. , obszar więk. pos. Adeli hr. Da widów składa się z 132 mr. roii, 213 mr łąk 68 mr. past. i 4961 mr. łasu; pos. mn. ma 758 mr. roii, 561 łąk, 330 mr. past. i 76 mr. łasu. Rola płonna i zimna, lasy świerkowe. Do par. należą Strubowiska i Kalnica z cerkwiami dyec. przemyska, dek. baligrodzki. Uposa żenie parocha wynosi około 86 mr. gruntu, 34 sągów opałowego drzewa rocznie i 198 złdodatku do kongruy. Wś graniczy na płn. zachód ze Strubowiskami a na płd. zachód z Wetliną. Mac, Snierekaj potok, powstaje w obr. Kniażowskiego, pow. doliniańskim, z pod góry Oźenowatej 710 mt. ; płynie na płn. przez zach. obszar Janówki, potem przez obszar Cieniawy, granicą Cieniawy i Jasienowca, wreszcie przez wschod, krawędź Jasienowca, gdzie z praw. brzegu wpada do Jasienowca al. Jasieniowca, dopł. Duby. Długi 8 klm. Br, G. Smereków 1. rus. Smerekiw, wś, pow. żółkiewski, 7 klm. na płd. wschód od sądu pow. , st. koL, urz. pocz. i tel. w Żółkwi. Na płn. zach. leży Soposzyn, na płn. Błyszczywody, na wschód Błyszczywody i Wierzbiany, na płd. Przemiwółki i Wiesenberg, na zach. Macoszyn. Własn, większa ma roii or. 13, łąk i ogr. 1 mr. ; wł. mn. roii or. 741, łąk i ogr. 653, past. 95 mr. W r. 1880 było 99 dm. , 540 mk. w gm. 500 gr. kat. , 36 rz. kat. , 4 izrael. ; 504 Rusinów, 16 Polaków, 18 Niemców. Par. rz. kat. w Kulikowie, gr. kat. w miejscu, dek. żółkiewski. Do paraf, należą Błyszczywody. We wsi jest cerkiew i szkoła filialna. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych, dzierżawy Mierzwicy. W r. 1566 Piotr Barzy z Blozewa, kaszt, przemy ski, ststa lwowski, daje popostwo we wsi kró lewskiej S. Wołoszowi i jego potomkom Arch Bern. we Lwowie, C, t. 343, str. 73. W r. 1570 naznacza król lustratorów do rozpatrze nia pretensyi Stanisława Żółkiewskiego, dzier żawcy wsi Turynki, do wsi królewskich Bultyna, Smerekowa i Błyszczy wód 1. c, C, t. 334, str. 271 i C, t. 397, str. 1798. W r. 1758 pozwala król Stefan mieszkańcom Kuli kowa wycinać zeschłe drzewa w lasach Sme rekowa 1. c, C, t. 204, str. 126 i t. 337, str. 769. W r. 1578 zabrania król, na prośbę pod danych wsi S. , stście lwowskiemu, zmuszaó ich do większych robocizn niż było w zwy czaju i przykazuje mu zbadać wiele puszczy Stanisław Żółkiewski od tej wsi dla siebie zagarnął l. c. , C. t. 362, str. 1762. W r. 1635 nakazuje Władysław IV Marcyanowi Grabiance, ażeby nie wymagał od poddanych wsi S. więcej, niż mu się należy 1. c. , C, t. 386, str. 1042. W r. 1656 nadał Jan Kazimierz S. Ka zimierzowi Piaseczyoskiemu, pułków, i stście mławskiemu 1. c, C, t. 405, str. 937. W r, 1684 pozwala Jan III Barbarze z Kuropatnickich Grabiańczynie przenieść prawa swe do żywotnie do S. na Wiktoryna Sobieskiego 1. c, C, t. 167, str. 2061. Ob. Dodatek do Gaz. lwow. 1869, Nr. 11 i Rkp. O e. Nr. 2834, fol. 101. 2. S. al. Smreków Mały i Wielki, dwie osady w gm. Ujsoł, pow. żywieckim, w płd. wschod, części gminy, na płn. zach, stoku grzbietu głównego Beskidu żywieckie go, w którym wznoszą się czubki Smreków Mały, 1033 mt. , a drugi na płd. Smreków Wielki, 1041 mt. npm. Między tymi osadami legły wólki Słonkówka i Solisko. S. Mały ma 10 dm, 54 mk; S. Wielki 10 dm. , 59 mk ob. Ujsoli, Lu, Dz. Br. G. Smerekowaty potok, w obr. gm. Kropiw nika Starego, pow. drohobyckim, wypływa z pod góry Sparoski 858 mt. i ubiegłszy 3 klm. wpada do Stryja z praw. brzegu. Nad nim od lew. brzegu szczyt lesisty Smereko waty 711 mt. . Br. G. SnierekowJec, szczyt górski w Tatrach spiskich, w pobliżu źródeł Popradu, w gm. Mięguszowce. Wznies. 1427 mt. Snierekowiec, wś, pow. gorlickie w okolicy górskiej, wzn. 454 mt. npm. , u zlewu pot. Regetówki z pot. Konieczną dopł. Ropy, przy gościńcu z Gorlic przez Konieczną 7 5 klm. na południe do Zborowa na Spiżu. Posiada cerkiew paraf, murowaną, szkołę ludową, 189 dm. , 824 mk. , 795 gr. kat. , 5 rz. kat. i 24 izrael. Gleba górska, owsiana, przeto głównem źródłem zamożności mieszkańców są Smerek Snierz świerkowe lasy i pastwiska. Pos. większa Magd. Miłkowskiej wynosi 31 mr. roli, 12 mr. łąk, 10 mr. past. i 496 mr. lasu; pos. mn. 1585 mr. roii, 610 mr. łąk, 363 mr. past. i 21 mr. łasu. Graniczy na zachód ze Skwirtnem, na płd. z Ługiem a na płn. z Jasionką. Par. gr. kat. dek. biecki jest uposażona 50 mr. gruntu. i ac. SiiierkuiiiSj dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 80 w. od Nowoaleksandrowska. Snieroniówka, fol. na obszarze Połonnego Małego, pow. brzeski. Br. G. Snieryjówkaj częśó wsi Leszczyn, w pow. bobreckim. Smerf 3 ob. Śmierć, . Snierzyn 1. al. Smerzyno i Smyrzyno nie kiedy Smerczyn, urzęd. GrossSmerzyn folw. , pow. szubiński, o 4 klm. na płd. zach. od Ła biszyna, nad jez. , które spływa do jez. Smerzyńskiego. Graniczy z Załachowem, Smerdzynkiem i lasami łabiszyńskiemi; par. Cho mętowo, poczta w Łabiszynie, st. dr. żel. w Chmielnikach Hopfengarten o 16 klm. Ze Smerzynkiem 2 dm. , 48 mk. tworzy okrąg dworski, mający 10 dm. ,. 146 mk. katol, i 1 protest. , tudzież 603 ha 341 roii, 47 łąk, 38 łasu; czysty doch, z ha roii 8 62, z ha łąk 7 83, z ha łasu 3 13; chów bydła; właścicie lem jest Leon hr. Skórzewski. Około r. 1523 składał się S. z łan. km. i dziedzicznych; r. 1577 były tam 4 łany os. ; r. 1579 łan. 6 i 2 kom. , a w r. 1618 łanów osiadłych 373 wcielonych do folw. 2V3 i 2 komor. Przy koń cu zeszłego wieku wchodził już 8. w skład klucza łabiszyńskiego i należał do Frydery ka Skórzewskiego. 2. S. Mały, ob. Śmerzyneh, 3. S. Ostatkowo, Tak niegdyś zwano Ostatkowo, graniczące z Smerzynkiem. 4. S. , ob. Smerzyńshie jezioro, E. CaL Snierzynek al. Smerzynho, fol. , pow. szu biński, o 5 klm. na zachódpłd. od Łabiszyna. Graniczy z Jabłowem, Ostatkowem, Klotyl dowem i Smerzynem; par. Chomętowo, okr. dwor. Smerzyn, poczta w Łabiszynie, st. dr. żel. na Chmielnikach o 17 klm. ; 2 dm. i 48 mk S. istniał już przed r. 1523; w r. 1577 były tu 2 łany osiadłe, w 1579 r. 3 łany, a w 1618 r. 3 łany i kwarta roii z karczmarzem. Około 1795 należał S. do Fryd. Skórzewskiego. . , E. CaL. Snierzyiiskie jezioro al. Smerzyn, pow. szubiński, o 3V2 klm. ku zach. od Łabiszyna, w płd. części lasów łabiszyńskich, 1 klm. długie, 600 mt. szerokie, bez odpływu. Przyjmuje od południa ścieki trzech stawów i jeziorka przypierającego do Smerzyna. Smetaneczyna, szczyt lesisty w paśmie górskiem Ihreca, w obr. gm. Krzyworówni, pow. kosowskim, jiad granicą z gm. Rzeczką, nad źródłami pot. Suchego al. Tarnoczki, do pływu Bereźnicy dopł. Czeremoszu Czarne go. Wzn. 1338 mt. npm. Na płn. mamy szczyt Szendruka 1377 mt. , na wsch. Czar ny Groń 1374 mt. a na płd. Denżeluka 1234 mt. . Br. G. SlliągOFZÓW, , w XV w. Smogorzóio wś, pow. dąbrowski, par. rz. kat. w Oleśnie. Le ży w nadwiślańskiej równinie, wzn. 185 mt. npm. , nad dopł. Brenia. Ma 196 dm, , 1138 mk. , 1014 rz. kat. i 24 izrael. Pos. większa Feliksa br. Konopki ma 231 mr. roii, 217 mr. łąk i ogr. j 41 mr. past. i 167 mr. łasu; pos. mn. liczy 1303 mr. roii, 407 mr. łąk, 133 mr. past. i 63 nir. łasu. Od zachodu otacza wieś las zwany Wielkim borem, od płd. Mały bór, w części płn. Gruszów 188 mt. npm. , łączący się z mokremi łąkami. Gleba namulista, urodzajna. W XV w. należał S. do par. w Szczucinie Długosz, L. B. , II, 429, od XVI zaś do par. w Oleśnie. W r. 1579 Pa wiński, Małop. , 234 było 10 km. , 27. łan. , 12 zagr. z rolą, 7 komor, z bydłem, 2 komorn, bez bydła i rzemieślnik. S. graniczy na płd. z Gruszowem Małym i Wielkim, na zach. z Dąbrówką, na wschod z Banaszówką a na płn. z Wolą Mędrzechowską. Mac. Sm gorzyn, niem. SmengorscMn, 1648 r. Smęgorzyno, 1710 r. Smogorzyno, dobra szlach. , pow. gdański górny, st. pocz. i kol. Żukowo o 7 klm. , par. kat. Materna, 429 ha 204 ła su, 26 łąk, 174 roii orn. W 1885 r. 10 dm. , 21 dym. , 109 mk. , 97 kat. , 12 ew. ; hodowla owiec i krów, mleczarnia. Według taryfy z r. 1648 płacił tu Smęgorzyński od 4 włók folw. i 2 ogrod. 4 fl. 16 gr. ob. Roczn. Tow. Prz. Nauk w Pozn. , 1871, str. 174. R. 1710 dawał S. mesznego 17a kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 142. W gdańskich tablicach woskowych z XIV w. za chodzi Piotr Pekunt z S. ob. Zeitsch, d. West preuss Gesch. Ver. , XI, 57. Kś, Fr. Snie tne, pow. ciechanowski, ob. Czarnocino Smętne. Smątówko, niem. Smentowhen dobra ryc, pow. kwidzyński, st. pocz. i kol. Czerwińsk o 74 3nili, par. kat. Lalkowy; 320 ha 2 la su, 17 łąk, 264 roii. W 1885 r. 7 dm. , 26 dym. , 149 mk. , 114 kat. , 35 ew. Za czasów Rzpltej należało S. do pow. newskiego; r. 1648 płaciła tu p. Dembińska 2 fl. 12 gr. ; p. Jan Czapski 6 fl. 12 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 176. Mesznego dawało S. 1710 r. 6 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wi zyt. Szaniawskiego, str. 202. R. 1780 liczyło S. , dziedziczna własność Konstantyna Westphal, 56 kat. i 11 akatol, ob. Wizyt. Rybiń skiego, str. 39. Kś. Fr. Smątowo 1. niem. Smeniau al. Schmentau, dok. 258 Smentaw wś, pow. kartuski, st. p, i Snę kol. Kartuzy, par. kat. Chmielno; 128 ha 7 lasu, 14 łąk, 100 roii. W 1885 r. 18 dm. , 30 dym. , 130 mk. , 121 kai, 9 ew. na pustkowie Legard przypada 3 dm. , 18 mk. . Szkoła katol, założona r. 1861. Przez wś prowadzi bity trakt kościcrskobytowski, a tuż przy wsi wije się Smętowska struga. Już r. 1258 nadał tę wieś Świętopełk norbertankom w Żukowie ob. P. U. B. V. Perlbach, str. 150. Panny miały tu folw. klasztorny ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 58. R. 1443 nabyli od nich kartuzyanie niektóre pod i z. Zamczyskiem położone i do Smętna należące łąki ob. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, str. 95. R. 1710 dawało S. mesznego 1 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 21. W wizyt. Rybińskiego z r. 1780 czytamy, że 8. , należące do pow. mirachowskiego, liczyło wówczas 16 mk. kat. ob. str, 209. Po kasacie dóbr duchownych został folw. klasztorny mocą zapisów z r. 1781 i 1785 na kilka części podzielony, tak źe z niego powstała wś licząca dziś 10 gburskich posiadeł i 3 zagrody. 2. S. , niem. Smentau, dok. 1326 Smantow, folw. do król. domeny Ostrowitego, pow. kwidzyński, st. p. Czerwińsk, par. kat. Lalkowy o V mili, 152688 magd. mr. W 1885 r. 8 dm. , 129 mk. Za czasów Rzpltej należało S. do pow. newskiego; r. 1648 płacił tu Krzysztof Czapski sumatim 2 fl. 12 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 176. Mesznego dawało S. 1710 r. 6 kor. żyta i tyleż owsa, dawniej po 7 kor. ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 201. R. 1780 liczyło S. 78 kat. i 5 akatol. ; mesznego zaś dawało 9 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 39. R. 1326 zachodzi Peregrinus de Smantow, t. j. Peregryn z Smętowa ob. O ludn. pol. p. Kętrz. , str. 188 zaś 1406 Dytmar z S. str. 189 Snifjtowska struga, niem. Smentau Fliess, pow. kartuski; wypływa z jez. Liniówka pod Smętowem, wije się dalej w płd. kierunku przez jez. Strzelno i uchodzi pod Ręboszewem do Wielkiego Bródna. Kś. Fr SiniacZy rzeka, prawy dopływ Snowa, ob. i u denka. Sniiagówka al. Śmigówha, wzgórze na granioy Tuligłów i Węgierki, pow. jarosławski, nad Mleczką. Wzn. 389 mt. npm. Las rozpościel ający się na płd. pochyłości zwie się Kraczowskim 376 mt. . Br. G. Smialaj urzęd. Smieła wś u źródeł rz. Sam ca, dopł. Wytekły, pow. lityński, na pograni czu pow. żytomierskiego, gm. i par. kat. Uła nów, sąd w Chmielniku, o 50 w. od Lityna, ma 90 osad, 474 mk. , 578 dzies, ziemi włośc, 711 dworskiej, 33 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Jana, wzniesiona w 1863 r. , ma 671 para fian. Należy do Bilińskich. Dr. M CaL Smerkunis Sin Smętowska struga SmI Siiiialkay uroczysko, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , o 29 w. od Słonima Śniiałkij os. młyn. nad jez. Groźnicą, pow wieluński, gm. Praszka, par. Ożarów, odl. 18 w. od Wielunia, ma 5 dm. W 1827 r. było 4 dm. , 27 mk Smiaiiica, os. leś. w pow. kolneńskim, ob. Kolno t. IV, 266 Śmiardowo 1. pod otoweni, niem. Swirdowo bei Fiatów wś, pow. złotowski, st. pocz. Krajenka, par. kat. Złotowo, 752 ha 60 łasu, 675 roii orn. . W 1885 r. 55 dm. , 89 dym. , 504 mk. , 93 kat. , 411 ew. Wizyt. Jezierskie go z r. 1695 opiewa, że 5 włościan dawało me sznego po 1 kor. żyta miary łobźenickiej, owsa po pół, a od włók pustych według kon traktu. S. leży nad jez. i szosą złotowskowięcborską, 1 milę na wsch. od Złotowa; szko ła ewang. 2. S. pod Krajenlą, wś, pow. zło towski, par. kat. i st. pocz. Krajenka; 462 ha 63 łąk, 355 roii. W 1885 r. 42 dm. , 58 dym. , 299 mk. , 192 kat. , 102 ew. , 5 żyd. W 1695 r. było 4 włośc, płacących mesznego 3 korce czyli rzeszetniki żyta i tyleż owsa, włóki puste zostały na folw. zamienione Wi zyt. Jezierskiego, 606. 3. S. pod Krajen ką, dobra, tamże, 668 ha 133 łąk, 454 roii. W 1885 r. 7 dm. , 22 dym. , 139 mk. , 97 kat. , 42 ew. ; szkoła ewang. 4. S. Nowe, urzęd. Złotowo Szlacheckie ob. . Kś. Fr. Smiardowe jezioroj ob. Śniardwy, Śmiarowo, wś szlach. , pow. kolneński, gm. Rogienice, par. MałyPłock. W 1827 r, 19 dm. , 109 mk. W 1676 r. własność Smiarowskich Gloger, Ziemia łomż. Śmiary 1. pow. siedlecki, ob. Jastrz bieS. 2. Ś. 5 pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Klukowo. W 1827 r. było 2 dm. , 14 mk Smice, niem. Schmitsch al. Schmietsch, 1223 Smogćz, 1379 Schmotsch, wś o P s mili od Prądnika, pow. prądnicki. Posiada kościół katol, par. , szkołę 2klas. W 1861 r. 151 dm. , 1000 4 ew. , 3487 mr. S. należały do ks. Opolskich; z wygaśnięciem rodu przeszły na własność cesarską. Par. S. dek. bialski w 1869 r. miała 2500 katol. , 45 ewang Sinidestie al. Broby potoh, powstaje w pow. radowieckim, z płn. podnóża góry Łuczyny wzn. 1590 mt. i uchodzi z lew. brzegu do Łukowy dopł. Mołdawy Smidyn, w dok. Smfedyno, Swiedyn, wś nad stawem, pow. kowelski, o 26 w. na płn. zach. od Kowla, ma 262 dm. , 1678 mk. , cerkiew prawosł. Niegdyś królewszczyzna w pow. włodzimierskim, będąca w 1770 r. w posiadaniu Józefa i Maryanny z Potockich Miączyńskich, czyniła kwarty 2388 złp, 10 gr. Z dawniejszych posiadaczy wymieniają źródła Jana Firleja. Kn. Kurbski w Pamiętnikach podaje tu dwie cerkwie Wniebowzięcia z brać Śmiechoń twem Nikołajewskim, i p. w. św. Szymona. Uroczyska noszą nazwy Witoltowska droga i Zasiadkowskie dworzyszcze. Podług lustracyi z 1545 r. włość smiedyńska była jedyną, jaka pozostała przy zamku włodzimierskim i była narażoną na przemoc sąsiedniego z ramienia królowej Bony ssty kowelskiego Siemaszka, który zagarniał samowolnie ku Wyżnie, do Kowla należącej, pola i łąki śmiedyńskie i grabił samych włościan. Os. tatecznie zniszczył włość smiedyńska kn. Kurbski, gdy otrzymał sstwo kowelskie. Podług lustracyi z 1628 r. wś S. od sstwa włodzimierskiego trzymał Jan Firlej z Dąbrowicy, czyniła ona prowentu fl. 760 gr. 25. Jedno dworzyszcze posiadał za przywilejem z d. 26 kwietnia 1622 r. szlach. Andrzej Jesinowski. Śmiecłioń, fol. , pow. wieluński, gm. i par. Naramnice, odl. od Wielunia 12 w. ; ma 2 dm. , 8 mk. , 427 mr. Wchodzi w skład dóbr Naramnice. Śmieciło w, w 1520 r. Smyanchoivo wś i fol. , pow. turecki, gm. Niewiesz, par. Niemysłów, odl. 35 w. od Turka, 7 w. od Uniojowa; wś ma 8 dm. , 87 mk. ; fol. 1 dm. , 11 mk. Istniał tu browar, gorzelnia, wiatrak, bogaty sad owocowy. W 1827 r. było 8 dm. , 82 mk. Do bra S. składały się w 1871 r. z fol. S. i Krę pa, rozl. mr. 1293 gr. or. i ogr. mr. 513, łąk mr. 67, past. mr. 40, lasu mr. 543, w osad. mr. 3, nieuż. mr. 127; bud. mur. 7, z drzewa 11; płodozm. 6 i 7pol. ; las nieurządzony. Ws S. os. 11, mr. 40; wś Krępa os. 29, mr. 55. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę wikary i przy kolegiacie uniejow skiej, wartości około 6 fertonów. Pleban w Niemysłowie pobierał dziesięcinę z łanów fol. a od kmieci kolędę po korcu z łanu Łaski, L. B. , I, 354, 399. Br. Ch. Śmieciło wice, w dok. z 1198 r. SdineclioviCy wś, pow. sandomierski, gm. i par. Samborzec, odl. od Sandomierza 11 w. , ma 25 dm. , 177 mk. , 300 mr. fol. dwor. , 194 mr. włośc. W 1827 r. było 26 dm. , 143 mk. Wś ta należy do szpitala św. Ducha i w. Hieronima w Sandomierzu. W akcie patryarchy Jerozolim. , wyliczającym dochody klasztoru, wymienione są dziesięciny nadane przez bisk. Gedkę ze wsi Sdinechovic et Crampa. Wydawca Kod. Małop, domyśla się pod tą nazwą wsi Sniechowice właściwie Smiechowice, w par. Samborzec Kod. Małop. , I, 14 i 17. W połowie XV w. Ś. , w par. Samborzec, miały 5 łan km. , 1 zagr. , 1 karczmę z rolą, z których płacono dziesięcinę, wartości 5 grzyw. , pleban. w Samborcu. Folw. rycerski, którego dziedzicem był Dobiesław h. Półkozic, płacił dziesięcinę, wartości 3 grzyw. , do Bolesławia Długosz, . B. II, 317, 434. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z i 1508 wsi S. , Żórawice, Zajezierze i inne, własnośc Marcina ze Skotnik, płaciły poboru 8 grzyw. , i 8 gr. W r. 1578 Jadwiga Skotnicka miała 7 osad, 3V2 łan. , 2 zagr. z rolą, 1 zagr. , 7 bied. kom. Pawiński, Małop. , 166, 457. Br. CL Śmiecliowoj niem. Schnecliau, dok. około 1406 Smechow dobra ryc. nad Cedronem, na Kaszubach, pow, wejherowski, st. pocz. , tel. i kol. i par. kat. Wejherowo, o 1 7 klm. , 842 ha 292 roii orn. , 51 łąk, 425 łasu. W 1885 r. 24 dm. , 44 dym. , 217 mk. , 132 kai, 85 ew. ; hamernia Eisenhammer, tartak Schnei demuehle, leśn. Ottiliensruhe. Wszystkie te dobra należą do klucza wejherowskiego, któ rych dziedzicem jest hr. Keyserling. R. 1343 nadaje w. m. Ludolf Koenig von Weitzau bra ciom Maciejowi i Nasudzie Nassuda na pra wie pol. dobra Nunie i Śmiechowo, od każ dych mają czynić służbę zbrojną ob. Gesch. d. Kr. Neustadt von Prutz, str. 47 i odpisy Dregera w Peplinie, 91. Jeszcze około 1400 miało Ś. stare prawo polskie str. 54. W XVI w. powstał spór z Gdańskiem, które to mia sto, posiadając wówczas w zastawie Puck, ro ściło prawo do łowów na śmiechowskiem polu. R. 1522 stanęło, że dziedzicom Pucka przy sługiwać miało prawo łowów a ich osadnikom wolne pastwisko, za to i Śmiechowianom przyznano to samo prawo co do Pucka str. 94. XVII w. należało Ś. do Wejherów. R. 1636 rozpoczyna Jakub Wejher na obszarze Ś. budowę wejherowskiego kościoła paraf, w pruski mur str. 117. Przez pewien czas na leżało Ś. do Sobieskich. R. 1710 miało Ś. me sznego dawać 7 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 33. R. 1780 po bierał prob. ztąd także 2 kor. jęczm. ; w tym że r. liczyło Ś. 123 kat. i 18 akatol, ob. Wi zyt. Rybińskiego, str. 91. Kś. Fr. Śmiecino, wś i fol. , pow. ciechanowski, gm. Nużewo, par. Ciechanów odl. o 2 w. . Na obszarze Ś. jest stacya Ciechanów dr. żel. nadwiślańskiej. Ś. ma 20 dm. , 273 mk. W 1827 r. 12 dm. , 86 mk. Folw. 8. rozl. mr. 800 gr. or. i ogr. mr. 495, łąk mr. 89, pastw. mr. 29, łasu mr. 162, nieuż. mr. 26; bud. mur. 2, z drzewa 14; płodozm. 6pol. ; las urządzony. Wś 8. os. 17, mr. 172; wś Ostatni Cirosz os. 9, mr. 12 Br. Ch. Śmieciska, urzęd. Śnieciska, dok. Smecise, jSmecT scza, Smiecziska wś kość. i folw. , pow. i dekan, średzki, o 5 klm. ku płn. od Zaniemyśla, graniczy z Pigłowicami, Polwicą, Jeziorami Wielkiemi, Prusinowem, Winną i Płaczkami; par. i szkoła w miejscu, poczta w Zaniemyślu Santomischel, st. dr. żel. w Środzie o 77 klm. S. były własnością kapituły gnieźn. Akt ks. Bolesława z dnia 24 kwiet. 1257 r. powołuje sięgną przywileje, jakich zażywali mieszkańcy Śmiecisk; dokum, kró lewski z r. 1357 wymienia Ś. między posia dłościami kapitały. W r. 1578 dzierżawił Ś. Stanisław Gunicki; było wówczas 8 śladów osiadł. 5 2 zagr. i 6 komorn. ; r. 1618 trzymał ją Grabowski, kan. gnieźn. Zabrane przez rząd pruski, przeszły Ś. w ręce prywatne. Kościoł p. w. św. Józefa dawniej św. Marci na istniał już przed r. 1510; w miejsce sta rego wzniósł w r. 1767 ks. Franciszek Brze ziński ze składek nowy kościół z drzewa. Bractwo św, Józefa zaprowadzono tu w r. 1678. Księgi kościelne sięgają r. 1667. Par. , liczącą 1100 dusz, składają Bożydar, Dobroczyn, Jaszkowo, Lorenka, Płaczki, Polwica, Śmieciska i Winna. Szkoła istniała w Ś. r. 1628 i 1727. Pod W. odkopano grobowisko z popielnicami. Wś ma obecnie 15 dm. , 134 mk. katol, i 239 ha obszaru 198 roii, 5 łąk. Fol. ma 12 dym. , 212 mk. 168 kat. , 44 prot. i 404 ha 357 roii, 14 łąk, 0 5 lasu; czysty doch, z ha roii 16 45, z ha łąk 30 94, z ha la su 9 40 mrk; gorzelnia i młyn parowy; chów bydła holenderskiego i owiec. K Cal. Smieciuchówka, wś, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Przerosi, odl. od Suwałk 15 w. , ma 28 dm. , 164 mk. W 1827 r. było 22 dm. , 112 mk. Smieciucliowszczyziia, wś, pow. prużański, w 3 okr. poL, gm. michajłowska, o 10 w. od Prużany. Sniieczanyj wś w hr. liptowskim, u stóp Tatr; tu bierze początek pot. Okoliczanka. SniiedyUj Smiedyno, ob. Smidyn, Śmieja, pow. pleszewski, ob. Żmija. Siniej ka kol. , pow. będziński, gm. OlkuskoSiewierska, par. Zagórze, ma 6 dm. , 50 mk. , 52 mr. włośc. Należy do kol. Porąbka. Siwiejle, wś i folw. nad rzką Szyrwinczą, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Muśniki, okr. wiejski Opigosze, o 7 w, od gminy a 48 w. od Wilna; fol. ma 1 dm. i 7 mk. katol. , wś zaś 6 dm. i 48 mk. t. wyzn. w 1864 r. 19 dusz rewiz. ; własnośc Rusieckich. 2. S. , wś nad jez. t. n. , pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Giedrojcie, okr. wiejski Okmianą, o 5 w. od gminy a 45 w. od Wilna, ma 3 dm. , 3 mk. praw. i 13 katol, w 1864 r. 33 dusz rewiz. ; należała do dóbr Szlagieryszki, Zasztowtów. Śmiejna zaśc. szL nad rz. Usą, pow. oszmiański, w 4 okr. poL, o 121 w. od Oszmiany, 1 dm. , 9 mk. katoL Smiekowina, szczyt górski na Szląsku austr. , w pow. cieszyńskim, wzn. 918 mt. ob. t. X, 138. Smielanka 1. w spisie z 1866 r. Smolankaj zaśc. nad Wilią, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Giełwany, okr. wiejski i dobx a Piłsudzkich w 1864 r. Czabiszki, o 11 w. od gminy a 62 w. od Wilna, ma 1 dm. , 7 mk. katol. 2. S. , zaśc, pow. wileńskie w 5 okr. , gm. i okr. wiejski Rukojnie, o 1 w. od gminy, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Kijany. Smielgowszczyzna zaśc. włośc, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Aleksandrowo, okr. wiejski i dobra skarbowe Swirany, o 9 w. od gminy, 4 dusze rewiz. Sniielill, dawniej Śmielino Sczmielino folw. , pow. wyrzyski, o 7V2 klm. na zach. półuoc od Nakła, w okolicy wzn. 104 mt. npm. ; par. Dqbowo, poczta w Sadkach, st. dr. źel. Waiden o 4V2 klm. ; 16 dm. , 285 mk. Wchodzi w skład dóbr Samostrzel. W r. 1578 należał S. do Kroioskich i Śmielińskich; Krotoscy mieli tu 8 łan. osiadL i 1 rzem. , a Śmielińscy 10 łan. i 1 zagr. bez roii. W 1618 r. byli dziedzicami Broniewscy i Tłukowscy; pierwsi mieli 4 ła ny os. a drudzy 8 łan. os. , 2 puste i 1 zagr. Przy schyłku zeszłego wieku należał S. do dóbr samostrzelskich, własności Konstantego Bnińskiego. . Cah Smielina 1. zaśc włośc, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Mejszagoła, okr. wiejski i dobra skarbowe Borekuny, o 8 w. od gminy a 35 w. od Wilna, ma 1 dm. , 10 mk. katol. W spisie z 1864 r. wykazana jako wś, mająca 7 dusz rewiz. 2. S. , zaśc. nad jez. Giedrojcicj pow. wileński, w 3 okr. poL, gm. Giedrojcie, okr. wiejski Marciniszki, o 1 w. od gminy a 46 V2 W. od Wilna, ma 1 dm. , 7 mk. żydów w 1864 r. 12 dusz rewiz. . Sniielinka 1. karczma, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 31 w. od Wilna, 1 dm. , 11 mk. 4 prawosł. , 7 katoL. 2. S. , zaśc szl. i os. karcz. , pow. święciański, w 3 okr. poL, o 32 w. od Święcian; zaśc ma 3 dm. , 19 mk. 6 katoL, 13 starów. ; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. żydów. 3. S. , wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 40 w. od Wilna, 2 dm. , 9 mk. kat. 4. S. , zaśc szL, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 52 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. 5. S. , karczma nad potokiem, pow. wileński, w 6 okr. poL, oliw. od Wilna, 2 dm. , 18 mk. 8 katol, i 10 żydów. Sniielki, zaśc. szL, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 57 w. od Wilna, 3 dm. , 23 mk. katol. Śniielnikj 1520 i 1557 r. Sezmielnik Nagorm i Nadolny, wś i os. dwor, w pobliżu jez. Modzerowskiego, pow. kolski, gm. i par. Izbica, odl. od Koła 21 w. ; wś ma 5 dm. , 35 mk. , 50 mr. ; os. 1 dm. , 14 mk. , 40 mr. Należy do dóbr Izbica. Na początku XVI w. wś należała do par. Bierzwienna, folw. i jedno pole w łanach kmiecych dawały dziesięcinę pleb. w Bierzwiennie, inne zaś dwa pola kościołowi w Kłótnie Łaski, L. B. , II, 450. Spis wsi z 1827 r. podaje dwie wsi t. il. , jedna ma 13 dm. , 131 mk. , druga 13 dm. , 125 mk. Według reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1557 Sni Smi Śmieciuchówka Sin Smielte 1566 wś S. Nadolny, w par. Izbica, miała 4 łan. , 1 zagr. Część Lubońskiego 4 łany, 1 zagr. 8. Nagorny miał 4 łan. , 3 zagr. Pawiń ski, Wielkp. , II, 21. Br. Ch. ŚmieltCj wś, pow. telszewski, w 3 okr. poL, o 65 w. od Telsz. Smieltynie 1. wś, pow. rossieński, gm. Rossienie, o 14 w. od Rossień. 2. S, dwor, pow. rossieński, gm. Szydłowo, o 24 w. od Rossień. miel. .. ., ob. Smił. , Smieloje al. Oierotoka, mko nad rzką Byszkiną, pow. romeński gub. połtawskiej, o 25 w. na płn. od Romien, ma 938 dm. , 7300 mk. , 5 cerkwi 2 murow. , zarząd policyjny, szkołę wiejską, st. poczt. , 4 jarmarki. Istniało w XVII w. ; w 1764 r. należało do pułku łubieńskiego. Śmiełowo al. Śmiłowo niem. Schviüotvo, wś nad jeziorem Więcborskiem, pow. złotowski, st. p. i par. kat. Więcbork. Z młynem Więcborskim 2 dm. , 12 mk. obejmuje 739 ha 58 łasu, 78 łąk, 439 roii. W 1885 r. było 25 dm. , 30 dym. , 189 mk. ewang. Szkoła ewangielicka. Już r. 1479 posiadali tę wś Potuliccy, którzy od niej nazwali się Smiłowskimi. Znajduje się tu kościołek ewang. , zbudowany na miejscu starszego, który r. 1739 został zniesiany ob. Der Kreis Flatow von Schmitt, str. 269. Wizyt Jezierskiego z r. 1695 donosi, że mesznego dawało tu 8 włościan, każdy po 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 92. Kś. Fr. Smierc, Smert niekiedy Smuó al. Smut rzeczka w pow. mozyrskim, lewy dopływ Prypeci, zaczyna się w okolicy wsi KrasnaWola, płynie w kierunku południowym koło folw. Wola, wsiLubaszyn, pod mkiem Łach wa przecina tor dr. żeL pińskiej i w pobliżu karczmy nad Prypecią, zw. Pierewoz, ma uj ście. Długość biegu wśród najdzikszych miej scowości około 27 w. ; bardzo rybna. Z pra wej strony przyjmuje pod Lubaczynem rzkę Zajmicę. A. Jel. Smierdiaczka, przedmieście mta, pow. Zwinigródki. Sinierdona, wś włośc, w spisie z 1866 r. zaśc. nad rzką Brażką, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Jewie, okr. wiejski Drozdówka, o 7 w. od gminy i tyleż od Trok, ma 2 dm. , 26 mk. katol, w 1864 r. 12 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Mejryszki. Śmierdonie Smordona zaśc. pryw. , pow. poniewieski, o 55 w. od Poniewieźa, w okr. pol. poswolskim parafii podbirżańskiej. Źródło mineralne siarczane. Śmierdząca, rzeczka, płynie pod Skotnicą, Ganą i fol. Eozterk, uchodzi do Prosny pod Praszką w pow. wieluńskim. Śmierdząca, rus. Smierdiacza, wś, pow. kobryński, w 5 okr. poL, gra. Osownica, o 88 w. od Kobrynia, na płd. wschd od mka MotoL Smierdząeaj w XV w, Szmierdzancza, wś, pow. krakowski, na lew. brzegu Wisły, 212 mt. npm. , w pobliżu ujścia Sanki do Wisły, przy gościńcu z Krakowa do Liszek 23 klm. . Ma wólkę Kąty 5 dm. , 30 mk. , położoną na półwyspie utworzonym przez kolano Wisły, naprzeciw Tyńca. Składa się z 73 dm. 3 na obszarze dwor. Jana Skirlińskiogo i 471 mk. , 466 rz. kat. i 5 izrael. Pos. większa wynosi 211 mr. roii, 99 mr. łąk, 20 mr. past. i 21 mr. łasu; pos. mn. 233 mr. roii, 45 mr. łąk, 145 mr. past. i 1 mr. łasu. Gleba urodzajną. Par. rz. kat. w Liszkach. Pierwszą wzmiankę o S. mamy w przywileju Łokietka Dypl. klaszt, tynieckiego, wyd. Kętrzyński z 21 grudnia 1311. Wtedy odebrał ją król Zyndramowi, karząc go za bunt, i podarował klasztorowi tynieckiemu. W 1363 r. nadał Kazimierz W. ibid. , 134 klasztorowi sołtystwoj odtąd utrzymała się w posiadaniu klasztoru aż do je go suppresyL Za Długosza miała pięć łanów km. i ćwierć, karczmę, 3 zagr. z rolą i praedium klasztorne. W 1450 r. Kod. dyp. tyn. , 322 toczyli kmiecie spór z klasztorem o da niny. S. graniczy na zach. z Liszkami, na wsch. z Bielanami a na płn. z Cholerzynem i Olszanicą. Po rozprzedaniu dólw klasztoru by ła do r. 1874 własnością hr. Żeleńskich, po których spadkiem przeszła na dzisiejszych właścicieli. Mac. Śmierdząca 1. łąka, na Ostrowiecznie, w pow. szremskim. 2. Ś. , dawna liazwa wsi Palędzie Dolne, w pow. mogilnickim. Śmierdzące, jezioro pod Goręczynem, pow. kartuski. Śmierdziączka, Smerdjaczha rzeczka w gub. mohylewskiej, lewy dopływ Berezyny. Smierdziączka al. Ślaczha potok, wypływa w obr. Korczyny, pow. krośnieński, z obszaru lesistego, nad granicą Czarnorzek. Płynie na płd. przez las, między domostwami korczyńskiemi. Przyjąwszy z lew. brzegu potok Burkat, przechodzi na obszar Krościenka Niżniego, gdzie uchodzi z praw. brzegu do Wisłoka. Długi 8 klm. Źródła leżą 400 mt. , ujście 260 mt. npm. szt. gen. . Kilka. młynów wodnych i tracz w Korczynie. Br. G. ŚniierdżJączka 1. aLiŚmieraz lt; 3 czka, wólka w obrębie miasteczka Korczyny, pow. krośnieński, 27 dm. , 148 mk. 2. S. , grupa domów w obr. Wiśniowy, pow. ropczycki. Smierdziączka wś na Śpiżu, ob. Śmięr dzonha, Smierdzieją, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. poL, o 6 w. od Wilejki, przy b. drodze pocztowej z m. Mołodeczna do m. Wilejki, 2 dm. , 13 mk. ; w 1866 r. własność Giecewiczów. Śni Sniierdziew ąl. Smierzew jezioro uformo wane z rozlewu Prypeci, w pow. rzeczyckim, przeszło o wiorstę na płd. od wsi Dernowicze, ma około 2 w. długości a do pół w. szeroko ści; łączy się z Prypecią przez strugę płyną cą do zatoki Wiereput, AL JeL Sniierdzin bagniste jezioro w południowej części pow. mozyrskiego, w obrębie gm. Bujnowicze, w okolicy pomiędzy wsią Żmuryńska Eudnia i zaśc. Zabrodzie. A. Jel. Smierdzittj fol. , pow. rzeczycki, nad kotliną Prypeci, w pobliżu rozlewu jeziornego zwanego Smierdziew, o 2 w. na płd. od wsi Dernowicze, w 2 okr. poL jurewickim, gm. Dernowicze; łąk i ryby obfitość. A. Jel. Sniierdzioch al. Smierdziucha, strumień, w pow. węgrowskim, płynie pod wsią Podsuszą, uchodzi do Kostrzynia, dopł. Liwca. Śmierdzionka, wś w hr. spiskiem, ob. Lfaligowce, Śmierdzonka, mylnie Śmierdziączha Śmierdzionka lub śmierdząca, węg. Szmerdzsonha, wioska nad pot. Lipnikiem, dopł. Dunajca, należąca do obszaru gm. Lechnicy, w hr. spi skiem, pow. magórzański, u stóp uroczych Pienin. Znajdują tu się zdroje siarczane, od których woni miejscowość nazwę otrzymała. o tych zdrojach pisze Genersich r. 1807. W okolicy Czerwonego Klasztoru znajduje się silny zdrój siarczany, nieoczyszczony i nieocembrowany. Woda z niego wypływają ca tworzy bagno; otaczający je łupek ałuno wy wskazuje, że woda ta zawiera także ałun. Już na początku tego wieku znano moc lecz niczą tej wody. Zdrój atoli nię był jeszcze ujęty. Dotąd nie dokonano rozbioru chemicz nego wody. Właścicielem zakładu kąpielo wego jest mieszkający w Preszowie biskup greckokatolicki. W r. 1880 było 12 łazie nek w górnem zabudowaniu, 6 pokoików mie szkalnych. Miejsce to wabi nietylko swemi dobremi kąpielami, ale pięknością Pienin. Ztąd zwykli goście puszczać się łodziami Du najcem do Szczawnic. Osada ta legła w doli nie pot. Lipnika, płynącego w kierunku płn. zach. i wpadającego tuż pod Czerwonym Kla sztorem do Dunajca. Od płn. przypierają do doliny tego potoku wzgórza, należące do wstjhodniej połaci pasma górskiego, Pienina mi zwanego, a spadające stromo ku potokowi. Od płd. zaś steki jej tworzą ostatnie północne przedgórza Magóry spiskiej. Br. G. Smierdziuszkij wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, o 59 w. od m. Wilejki, przy b. duodze poczt. z m, liii do m. Radoszkowicze, 1 dm. , 6 mk. katol. Śmiernia 1. rzeczka, , lewy dopł. Noteci, powstaje pod Stodołami, o 57 klm. na płn, wschód od Strzelna, w pow. inowrocławskim, płynie od zach. ku wschodowi; minąwszy Polanowice, skręca ku płn. , zbliża się do Kruszwicy na lYt klm. , następnie do Sławska Wielkiego, poniżej którego wchodzi do ba gien rożniatowskich; oblewa Żerniki, Kruszę Zamkową i Podlodowa, gdzie, o 6 klm. na płd. zach. od Inowrocławia, uchodzi do No teci. Zasilana w swym biegu drobnemi wodociekami, przyjmuje z lew. brzegu, w błotach rożniatowskich, strugę płynącą od Ciechrza; długość biegu jej około 17 klm. 2. S. , pra wy dopływ Noteci, bierze początek w błotach wybranowskich, o 9 klm. ku płn. od Inowro cławia; płynie od zach. ku wschodowi; mi nąwszy Wybranowo skręca ku płd. i wcho dzi do jez. Czystego; wychodząc ztąd roz dziela się na dwa ramiona i tworzy rodzaj wyspy, na której rozłożyły się osady Gnoj no i Strzemkowo z karczmą Śmiernią; złą czywszy się następnie, płynie ku zach. mię dzy Radłówkiem i Sławęcinem, mija Pławiu i Popowiczki, i uchodzi o 6 klm. na płn. od Pakości, w miejscu gdzie Noteć wypływa z jez. Mielno, zasiliwszy się tuż przed uj ściem odpływami jezior Tuczno i Dźwierzch no. Długa około 17 klm. 3. S. wodociek na Kościelcu, w pobliżu Inowrocławia, ku zacho dowi, ginie w błotach nadnotecldch. 4. S. 9 łąka, na Tucznie, w pow. inowrocławskim, ku płn. od Pakości. 5. S. , karczma, w pow. inowrocławskim, o. 7V2 klm. na płd. zach. od Inowrocławia pod Kruszą Zamkową, nad śmiernią, dziś nie istnieje. 6. S. , karczma, w pow. inowrocławskim, pod Strzemkowem, nad śmiernią, niewykazana w nowszych spi sach urzędowych. F. CaL Śmiertelny Dąb, fol. , pow. częstochowski, gm. i par. Potok Złoty, 1 dm. , 4 mk. , 246 mr. Smierżew, ob. Smierdziew. Śmieszków 1. al. Śmieszkowo, wś i foL, pow. czarnkowski, o 3 klm. na płd. wschód od Czarnkowa, graniczy z Brzeźnem, Białężynem, Prusinowem, Dębem i Czarnkowem par. i poczta; st. drogi żeL w Trzciance Schoenlanke. W r. 1580 należał Ś. do Zofii i Jadwigi Czarnkowskich; pierwsza miała tu 9 ćwierci roii osiadłej i 3 zagr. , a druga tyleż roii i 2 zagr. Wś obecnie ma 40 dm. , 375 mk. 214 kat. , 161 prot. i 353 ha 282 roii, 29 łąk, 1 łasu; czysty doch, z ha roii 666, z ha łąk 40 73, z ha łasu 078 mrk. FoL ma 11 dm. , 160 mk. 120 kat. , 35 prot. , 5 żydów i 638 ha 469 roii, 67 łąk, 55 łasu; czysty doch, z ha roii wynosi 9 40, z ha łąk 30 55, z ha łasu 0 78 mrk; cegielnia; właścicielem jest Floryan Chełmicki z Bzowia, który nabył tę posiadłość od Eug. Kargera za 465, 000 mrk. W S. urodził się 11 grudnia 1822 r. Nestor Koszutski, zasłużony krajowi oby; wateL 2. S al. Śmieszkowo karczma do Płaczko wa, w pow, krobskim, o 6 klm, na m m Sni Śmierdziew Sni płn. zach. od Jutrosina, miała w 1871 r. 12 mk. Spisy urzędowe nowsze nie wykazują jej. Zachodzące w aktach grodzkich poznań skich z r. 1394 Smeszhoioo nie Jest t3 m Śmie szkowem, lecz osadą, która leżała w okolic r Wronek, Pniew i Sierakowa, w dawnym pow. poznańskim. 3. S. , niem. Lache, wś kość, pow. i dek. wschowski, o 12 klm. na pld. od Kębłowa, 5 klm. ku płn. od Sławy Schlawe, między Potrzebowem i Szreniawą, przy gra nicy Szląska; par. i szkoła w miejscu, poczta w Wijewie Weine, st. dr. żel. w Wschowie o 10 klm. ; ma 78 dm. , 473 mk. 463 kat. , 10 prot. i 1025 ha 611 rolij 228 łąk, 101 łasu. Kościół murow. p. w. św. Andrzeja wystawił w 1720 r. , na miejscu spalonego, Jan Krzy sztof Russ, pleban. Par. , liczącą 746 dusz, składają Potrzebowo i Śmieszków. Diniga szkoła paraf, znajduje się w Potrzebo wie. S. wchodził w skład dóbr Wijewo i należał w ostatnich czasach do Sokolnickich, ks. Sułkowskich i Mcdlibowsldch. F. CaL Śmieszne, kol. , pow. koniński, gm. Rzgów, par. Sławsk, odl. od Konina 9 w. , ma 3 dm. , 15 mk. Śmieszne al. S nieszny, szczyt w płn. zach. rozgałęzieniach Magóry spiskiej, na płd. od wsi Jurgowo, w hr. spiskiem, pow. magórzański, między pot. Jaworzynką od zach. a dopływem Klorówką od wsch; wzn. 1027 mt. npm. szt. gen. . Zabudowania halne. Br. G. Śmietana, wólka w obrębie gm. Wału Rudy, pow. brzeski, przy drożynie do Jadowników Mokrych, pod Śmietańskim lasem; 47 dm. , 212 mk. Smietanicze 1. wś, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. i gm. Petrykowo, w pobliżu moczarów uformowanych przez rz. Bobryk a ściągniętych ku Prypeci przez kanał Łukicz, o 2 w. od linii dr. żel. pińskiej, ma 42 osad; grunta lekkie. 2. S. , wś, pow. mohylewski, gm. Tołpieczyce, ma 40 dm. , 200 mk. A. Jel. Śmietanki 1. os. włośc, pow. będziński, gm. Górnicza, 1 dm. , 5 mk. , 12 mr. 2. Ś. , wś i os. dwor. , pow. kozienicki, gm. i par. Brze źnica, odl. od Kozienic 2 w. , ma 22 dm. , 204 mk. , 417 mr. włośc, i 28 mr. dwor. W 1827 r. było 14 dm. , 103 mk. Por. Psary 9. . 3. Ś. , młyn, pow. kozienicki, gm. i par. Policzna, odl. od Kozienic 14 w. , ma 2 dm. , 8 mk. , 30 mr. 4. Ś. , wś włośc, pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Szyszki. Wchodziła w skład dóbr Szlubowo. Br. Ch. Śmietanki, przys, dóbr Kulczyce, w pow. samborskim. Śniiefanówka, wólka w obr. Więciórki, pow. myślenicki, na wschod, stoku góry, wzn. 791 mt. We wschod, przedłużeniu tej góry znajduje się grzbiet górski Kotoń 868 mt. . Smietanowszczyzna, ws, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. poL, o 78 w. od Nowoaleksandrowska. Śmietki, niem. Sc i iittken, wś z młynem, pow. jańsborski, st. p. Mikołajki; 681 ha, 27 dm. , 156 mk. W 1647 r. Maciej Zapała, zie mianin pow. ryńskiego, zamienił 2 1 włóki w S. , które posiadał na zwyczajnem prawie magdeburskiem, na 2 włóki puste w Zewągu Selbungen, zwane Oblistowizną i nadane prawem chełmińskiem. Ad. N. Śmigle, wś włośc, nad potokiem, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski i dobra skarbowe Białuny, o 20 w. od gminy a 8 w. od Wilna, ma 2 dm. , 50 mk. kat. podług spisu z 1864 r. 6 dusz rewiz. . Smigno, w 1536 r. Smygelno wś, pow. tar nowski, par. rz. kat. na Łysej Górze, leży w równinie Dunajca, wzn. 214 mt. npm. , na płn. od Tarnowa. Ma 118 dm. i 582 mk. , 568 rz. kat. i 14 izrael. Pos. więk. ks. Sangusz ków wynosi 189 roii, 22 łąk i 5 mr. past. ; pos. mn. ma 700 roii, 101 łąk i 65 mr. past. S. była zdawna attyn, dóbr tarnowskich. W 1536 Pawióski, Małop. , 554 S. al. Wolia Jana hr. Tarnowskiego, woj. rusk. , miała 30 kmieci na 12 łanach, którzy płacili po Y2 grzywny, po mierze owsa z łanu, kury i t. d. Sołtys miał karczmę, z której płacił 2 grzyw. , 2 sadzawki i 6tą częśó wszelkich danin dla właściciela. W 1581 r. ibid. , 261 zapisano 15 kmieci, 27 łana, 2 komor, bez bydła, 2 rzemieśl, w części woj. lubelskiego, a 10 kmieci, 5 łan. , 1 zagrodę z rolą, 1 komor, z bydł. , 3 komor, bez bydła i karczmę na Y łanie w części ks. Ostrogskiego. S. graniczy na płn. z Łukową i Kobierzynem, na zach. z Łęgiem, na płd. z Pawęzowem, a na wschód z Lisią Górą. Mac. Smihorowicze w dok. , pow. włodzimierski, ob. Osmihowicze, Smikkschen, fol. dóbr pryw. GrossGrams den, w okr. i pow. hazenpockim, par. gramzdeńska Kurlandya. Sniikowicze, wś, pow. bobrujski, w gm. Karpiłówka, ma 12 osad; należała za poddaństwa do domin. Rudobiełka, Łappów. A. Jel. Smilanka, w spisie z 1866 r. Smielinka, dwa zaśc. szlach, i os. karcz, , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, okr, wiejski i dobra, hr. Tyszkiewiczów, Ołkuny, o 56 w. od Wilna; jeden zaśc. ma 4 dm. , 25 mk. kat. , drugi 1 dm. i 5 mk. t. wyzn. , karczma zaś 1 dm. ill mk. żydów. Smilanka Mała, wś nad Taszłykiem, pow. czerkaski, w 1 okr. poL, gm. Sunki, o 5 w. od Smiły przy drodze do Złotopola a 32 w. od Czerkas, ma 532 mk. podług Pochilewicza w 1863 r. 1100 mk. . Posiada cerkiew p. w. św. Barbary, drewnianą, wzniesioną w połowie zeszłego wieku a w 1854 v. z gruntu Śmieszne przebudowaną. Należy do klucza śmilańskiego dóbr hr. Bobr3m8kich. Sinilciszkij dwor, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 61 w. od Poniewieża. Smilgl 1. zaśc. nad jez. Dury, pow. świę ciański, w 2 okr. poL, gm. Łabonary, okr. wiejski Antodury, o 34 w. od gminy a 69 w. od Święcian, ma 2 dm. , 23 mk. kat. w 1864 r. 4 dusze rewiz. ; należał do dóbr Januszki, Iszczorów. 2. S. wś włośc, nad rzką Ło mianą, pow. trocki, w 2 okr. poL, gm. Żośle, okr. wiejski Smilgi, o 10 w. od gminy a 39 w. od Trok, ma 13 dm. , 161 mk. kat. w 1864 r. 50 dusz rewiz. . W skład okr. wiejskiego wchodzą wsi S. , Białoniszki, Bohdaniszki, Szoknia i Wilkiszki, zaśc. Połomień i okoli ca Muldziszki, w ogóle 73 dusz rewiz, włośc, skarb. , 145 włośc, uwłaszcz, i 2 jednodwor. 3. S. 9 zaśc. szlach. , pow. wileński, w 3 okr. poL, o 42 w. od Wilna. 2 dm. , 7 mk. kat. 4. S. j wś szlach. , pow. wileński, w 4 okr. poL, o 48 w. od Wilna, 5 dm. , 44 mk. praw. 5. S. 5 ws, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. poL, o 87 w. od Nowoaleksandrowska. 6. S. j dwor, tamże, o 99 w. od Nowoaleksan drowska. 7. S. j zaśc, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 19 w. od Poniewieźa. 8. S. , ws, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 35 w. od Poniewieża. 9. S. , fol. , pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 76 w. od Poniewieża. 10. S. ,dobra, tamże, o 63 w. od Poniewieża. 11. S. 1, 2 i 3, trzy wsi, tamże, o 62 w. od Ponie wieża; kaplica kat. par. Podbirże. 12. S. , dwor, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 41 w. od Szawel. 13. S. j wś, pow. szawelski, gm. Kurszany, o 28 w. od Szawel. 14. S. , wś, pow. szawelski, gm. Łukniki, o 57 w. od Sza wel. 15. S. j wś, pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, o 64 w. od Wiłkomierza. 16. S. , ob. Smilgie. J. Krz. Smilgie 1. wś, powmaryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol odl. U w. , ma 16 dm. , 157 mk. W 1827 r. 8 dm. , 91 mk. 2. S. , wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki odL 6 w. , ma 18 dm. , 121 mk. W 1827 r. 13 dm. , 120 mk. 3. Ś. , wś u źródeł rzki Penty dopł. Szeszupy, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. 26 w. od Władysławowa, ma 19 dm. , 187 mk. W 1827 r. 15 dm. , 126 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. 4. Ś, , os. , pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. od Władysławowa 16 w. , ma 3 dm. , 25 mk. Smilgie 1. mko pryw. i dobra, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 23 w. od Poniewieża. Posiada kościół katol. par. p. w. św. Jerzego, wzniesiony z drzewa w 1661 r. przez hr. Fleminga. Parafia katol. , dekanatu szadowskiego, dusz 5136. Filia w Dębowie i Dobszanach. 2. S. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. poL, o 22 w. od Poniewieża. 3. S, okolica, pow. telszewski, w 4 okr. pok, o 25 w. od Telsz. 4. S. , ob Smilgi. Siiiilgiele 1. dwor, pow. poniewieski, w 2 okr. poL, o 47 w. od Poniewieża. 2. S. , wś, w 3 okr. poL, o 22 w. od Poniewieża. Sniiiginiaj zaśc. szL, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 37 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. kat. Smilginie 1. okolica szlach. , pow. lidzki; w 2 okr. poL, gm. i dobra skarb. Koniawa okr. wiejski Krzywile, o 6 w. od gminy, 40 w. od Lidy a 16 w. od Ejszyszek, ma 4 dm. , 44 mk. katol, podług spisu z 1860 r. 5 dusz rewiz. . 2. S, wś włośc, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Raduń, okr. wiejski i dobra skarb. Pielasa, o 4 w. od gminy, 35 w. od Li dy a 28 w. od Wasiliszek, ma 10 dm. , 67 mk. katol, w spisie z 1864 r. 42 dusz rewiz. 3. S. al. Smilgimj, wś, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Zabłoć, okr. wiejski i dobra hr. Po tockich Lebiodka, o 7 w. od gminy, 31 w. od Lidy a 13 w. od Wasiliszek, ma 14 dm, 166 mk. katol, podług spisu z 1864 r. 58 dusz rewiz, włośc uwłaszcz, i 3 żydów rolników. 4. S. , wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Hoduciszki, okr. wiejski Jankiszki, 33 dusz rewiz. J. Krz. Smilgiiiiszki 1. wś włośc, nad jez. Świrki, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. i dobra skarb. Daugieliszki, okr. wiej ski Izabelin, o 6 w. od Daugieliszek a 43 w. od Święcian ma 4 dm. , 44 mk. katoL podług spisu z 1864 r. 30 dusz rewiz. . 2. S. , wś włośc, pow. święciański, w 3 okr. poL, gm. Twerecz, okr, wiejski i dobra skarbowe Dzisna, o 6 w. od gminy a 3OV3 w. od Święcian, ma 4 dm. , 27 mk. katol, w 1864 r. 19 dusz rewiz. , Smilgiszki, zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 43 w. od Poniewieża. Smilkie Warejki, folw. , pow. wiłkomierski, par. Pobojsk. Śmilkiecie 1. ws, pow. telszewski, w 3 okr. poL, o 53 w. od Telsz. 2. S. , wś, pow. telszewski, w 4 okr. poL, o 28 w. od Telsz. Smilno, ob. Szmilno, Smiiowa Wola, pow. brzeski Galicya, ob. Doltf, Sniilowitz, ob. Smiłowice, Sniilsznie, wś rząd. , pow. święciański, w 3 okr. poL, o 28 w. od Święcian, 10 dm. , 82 mk. katol. Sniilszniszki, zaśc włośc, nad jeziorem, pow. święciański, w 2 okr. poL, o 72 w. od Święcian, 3 dm. , 21 mk. katol. Smilteningken, wś, pow. kłajpedzki; 194 ha, 15 dm, 83 mk. Smiltynie, ws, pow. telszawski, w 1 okr, poL, o 8 w. od Telsz. Smilciszki Sni Smiltynka, karczma, pow. poniewieski, w 1 okr. poL, o 7 w. od Poniewieża. Smiła, STnieła, mko przy ujściu Serebrianki do Taśmina, w pobliżu błota Irdynia, przy linii dr. żel. fastowskiej, na przestrzeni Bóbr yńskaj aCzerkasy, pow. czerkaski, w 1 okr. poL i gm. Smiła, odL o 24 w. od Czerkas a 506 w. od Kijowa, ma 9316 mk. w 1885 r. . Podług Pochilewicza w 1863 r. było 1136 dm. , 12614 mk. 4850 praw. , 526 katol. , 290 rozkolników, 42 protest, i 6906 żydów. Posiada 4 cerkwie Pokrowską, Uśpieńską i Spaską, drewniane, istniejące już w zeszłym wieku; oi az murowaną z 1859 r, , kościół katol. , kość. protest. , kaplicę rozkolników, synagogę, 3 domy modlitwy żydowskie, zarząd policyjny i gminy, sąd pokoju, biuro inkwironta sądowego, urząd włościański, st. poczt. , telegr, i dr. żelaznej, szkołę techniczną kolejową, fabrykę cukru z rafineryą, fabrykę narzędzi rolniczych, młyn wodny, 176 sklepów, 255 rzemieślników, aptekę, szpital ekonomiczny na 25 łóżek, dwa jarmarki doroczne 9 maja i 15 sierpnia. St. dr. żeL fastowskiej, na przestrzeni BobryńskajaCzerkasy, odl. jest o 6 w. od st. Bobryńskiej. Parafia katol. , dekanatu zwinogródzkiego, 1351 wiernych; filia w Czerkasach, kaplica w Rotmistrzówce a dawniej iw Rebedełówce. Gmina składa się z 4 okr. wiejskich starostw, obejmuje 8 miejsc zaludnionych, ma 2880 dm. , 22261 mk. i 18475 dzies, ziemi 5617 dz. włośc, 12574 dworskiej i 284 cerkiewnej. W gminie znajdują się 3 cukrownie i fabryka narzędzi rolniczych. Obszar, na którem mieści się S. , należał do Mlijowszczyzny której posiadaczami byli Waśkiewicze, potem Żubrykowie. W 1536 r. Zygmunt I nadał ten obszar Juśkowi Tymkiewiczowi, który założył tu futor, na zwany Juśkowęm. Futor ten, leżący na szlaku tatarskim, znika wkrótce, zostawiając tylko nazwę pustego uroczyska, które zagarnia Mlij o wszczyzna. Sukcesorowie Juśka, niemogąc poradzić sobie z Żubrykami, prawa swe do futoru odstępują mieszczanom czerkaskim. Żubrykowie przez długie lata bronią się od pretensyi mieszczan, aż w końcu Krystyna Pachucina Korzeniowska, ostatnia z rodu Żubryków, całą Mlijowszczyznę sprzedaje Stanisławowi Koniecpolskiemu, hetm. w. koron, r. 1633. Z powodu panującego w tym czasie spokoju i zabezpieczenia granic kraju od Tatarów, cała okolica poczęła się kolonizować i zaludniać. Na obszarze dawnego JuBkowa osiedliło się mczko Taśmin w rodzaju słobody. W 1643 r. stary hetman, objeżdżając dobra ukraińskie, d. 22 paźdz, nawiedził też Taśmin. Oglądał tu staw olbrzymi, na przestrzeni kilku mil rozlany Dyaryusz Oświecima. W 1646 r. po śmierci Koniecpolskiego dobra przeszły na jedynego syna Aleksandra. Po klęsce korsuńskie Taśmin staje się miastem kozackiem i miejscem postoju so tni kozackiej. Wkrótce potem Chmielnicki oddał Taśmin al. Smiłę, ze sporym obszarem ziemi, swemu zięciowi Danielowi Wyhowskiemu. Wyhowski osadę ufortyfikował. Po śmierci Ohmieluickiego 1657 r. , gdy Wyhowskiemu, przed zawarciem tak zwanych paktów Hadziackioh, zrobiono nadziej ę, że Rzplta utrzyma go nadal w posiadaniu Smiły, nie tylko że zmienił swe przekonania, ale nawet służby swe Rzpltej ofiarował. Niebawem stacza bitwę pod Kijowem i jedzie do Warszawy złożyć królowi powinszowanie szczęśliwego rezultatu bojów pod Konotopem i Sosnówką. Na tymże sejmie otrzymał on przywilej na S. , a uchwała nadająca mu te dobra tak brzmiała, ,Mając wzgląd na zasługi Ur. Daniela Wyhowskiego, które Nam i Rzpltej, stawaj ac mężnie, oświadcza, a chcąc go i do dalszych usług mieć obligatum, za zgodą Wszech Stanów Rzpltej obojga narodów, dobra na gruntach naszych królewskich i Rzpltej, a teraz świeżo przez tegoż Ur. Daniela Wyhowskiego ufortyfikowane, t. j. Smiła, Taśmin, z zamkiem Konstantynowem, Bakli dziś Bałakleja, Orło wiec cum adjacentis prawem dziedzicznem ziemskiem, jemu i potomstwu jego konferujemy; na co mu przywilej wydany, który authoritate praeaentis Conventus approbujemy; a jeśliby się pokazało, że te dobra były juris haereditarii, tedy post eTictum coram Ordinibus Regni haereditatem od tych, któreby sobie przywłaszczali, na przyszłym sejmie komutacyę uczynimy Yol. leg. , IV, str. 303. To ostatnie zastrzeżenie koniecznem było, albowiem Stany Rzpltej ignorować niemogły, że za najświeższej jeszcze pamięci dobra te były dobrami dziedzicznemi panów z Koniecpola i jako takie w żaden sposób pod kategorya królewszczyzn włączone być niemogły. Mimo to oddano S. Wyhowskiemu, aby niejątrzyć położenia a jak mówi Jemiołowsld czasowi służąc. Tymczasem brat Daniela Iwan zostaje strącony z hetmaóstwa przez Kozaków, którzy na jego miejsce obrali Jerzego Chmielnickiego. Ten wraz z Szeremetiewym oblega Czehryn, a Daniela spieszącego z pomocą chwyta i wyprawia do Moskwy, gdzie został stracony. Ciało odesłano żonie do Smiły Jerlicz, II, str. 37. Nie wiele przedtem zszedł ze świata 1659 Aleks. Koniecpolski, woj. sandomierski, niegdyś dziedzic Śmilańszczyzny. Syn jego Stanisław zaniósł przed sejm uroczysty protest i zażądał zwrotu dóbr. Wyznaczono więc delegacyę do rewizyi praw jego i w rezultacie ĘW Smiltynka Smiła nakazano mu zwrócić dziedzictwo jako ad malam informationem nostram rozdarowane Vol. Leg. , IV, 390. Był on właściwie nominalnym tylko dziedzicem Śmilańszczyzny. W 1674 r. pułk. perejasławski Dmitraszko oblegał S. , która oświadczyła się za Doroszeńkiem. Wtedy wojska obudwu hetmanów i hordy tatarskie kręciły się w tej okolicy w rozmaitych kierunkach i w czerwcu spotkały się pod S. Bantysz, II, 137. Tymczasem Stanisław Koniecpolski zmarł w 1682 r. , przekazawszy dobra synowcowi Janowi Aleksandrowi. Ale były to dobra wtenczas najzupełniej puste, albowiem jeszcze w 1674 r. całą ludność ze S. jak i z wiosek do niej należących przepędził Samujłowicz za Dniepr Kostomarow, Ruina, str. 493. Dopiero kiedy traktat Prutski w 1711 r. powrócił tym stronom spokój, wtedy i dziedzic S. mógł nareszcie zająć się uporządkowaniem dóbr, zaczynając oczywiście od kolonizacyi pustek. Główny kierunek tej czynności powierzył niejakiemu Rogowskiemu. Koniecpolski zmarł bezpotomnie 1725 r. d. 11 paźdz, w Rakołupach. Spadek po Koniecpolskich przeszedł na koligatów ich Walewskich; ci zaś znaczną część dóbr odziedziczonych sprzedali ks. Jerzemu Lubomirskiemu, oboźnemu koron. Ks. Jabłonowscy oderwali byli jeszcze za Koniecpolskich od dóbr śmilańskich Mlijów i Żabotyn. Ks. Jerzy Lubomirski zapozwał o to ks. Jabłonowskich, sprocesował i odebrał Mlijów, oprócz Żabotyna, który w skutek ugody przy ks. Jabłonowskich pozostał. Wprawdzie klucz smilański dziką stał jeszcze pustką, ale już S. , dzięki Rogowskiemu, w ludnośó wzrastała. Zaledwie podnoszące się miasteczko od hajdamaków wielkie w tych czasach poniosło klęski. W 1738 r. nawiedziło S. morowe powietrze. Konsystujący tu regiment t. zw. partyi ukraińskiej pod Malińskim, dziesiątkowany przez zarazę, musiał zwinąć obóz i odciągnął dalej. Zaledwie wojsko ustąpiło, hajdamacy znowu wpadli do S. i spustoszyli miasto Kuryer Polski. Jerzy ks. Lubomirski umarł około tego czasu i Smilańszczyznę wzięli po nim dwaj synowie ks. Józef, podstoli kor. i ststa perejasławski, i ks. Stanisław, obaj zrazu mieszkali na Wołyniu, a Smilańszczyzną rządził Wojciech Bujalski, skarbnik bracławski. W 1741 r. S. liczyła już 4 ceikwi Nikołajewską, Pokrowską, Uśpieńską i Spaską. Widać, że mczko to posiadało sprzyjające warunki rozrostu. W 1744 r. ks. Stanisław nadał prawo osadztwa na ur. Kopiczyn Młyn niejakiemu Jarząbkowskiemu. Zamiechowski w tymże czasie otrzymuje również prawo na osadzenie słobody na uroczysku pustynnem, nazwanem futorem Nadwołoczyjowym, w kluczu łebedyńskim. W 1750 Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 120. r. staje w S, gorzelnia. Około tego czasu w sąsiedztwie zaczęła się osiedlać Nowoserbia. Osadnicy tameczni często naruszali granice Śmilańszczyzny. Ztąd krwawe zwady. Po Bujalskiin objął rządy dóbr Jerzy Dobrzański. Ten pochwycił hajdamakę Charka, terroryzującego okolicę, i odesłał do regimentarza Woronicza, który go stracić kazał. Tenże Dobrzański z dyspozycyi ks. Śtan. Lubomirskiego zbudował kaplicę p. w. św. Barbary, Stała ona na gorze zamkowej, obok miasta i między wałami zamczyska. Przez 4 lata, t. j. od r. 1762 do 1766 był kapelanem kś. Sznnrecki, franciszkanin. W 1766 r. partya wojska ukraińska, pod wodzą regimentarza Ignacego Woronicza, rozlokowała się w Smilańszczyznie. Spędzone gromady z kluczy moszeńskiego, śmilańskiego, czehryńskiego, urządziły obóz, wystawiły baraki, komory, stajnie Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 2, str. 93. Za ks. Stan. Lubomirskiego cała Smilańszczyzną została rozdzieloną na klucze, czyli t. zw. gubernie, mianowicie smilańską, kamiońską, mlijowską, szpołańską i łebedyńską. Po Dobrzańskim został gubernatorem Józef Wąż. Osiedlanie pustych obszarów wymagało zasobów pieniężnych, przeto książę dziedzic rozdawał prawo na osadztwo szlachcie, która otrzymawszy je, na korzystnych widocznie dla siebie warunkach, chętnie niosła swoje pracę i kapitały. O warunkach tych dowiadujemy się z przechowanego aktu, który wydany został w 1768 r. Józefowi Chrząszczewskiemu, chor. inflanc, na osiedlenie słobody na uroczysku Meżyhorskim. Z osiedlonej słobody wolno użytkować Clirząszczewskiemu w ciągu 5 lat, z oswobodzeniem osiedlających się w niej włościan na trzy lata. Tenże Chrząszczewski ma osiedlać tę słobodę tylko ludźmi zagranicznymi, nie zaś z dóbr pańskich sprowadzonymi. Po wyjściu lat trzech osiedleni włościanie będą obowiązani płacić daniny na skarb JO. dziedzica, jakie w całej włości smilańskiej zwyczajnie praktykują się. Pozwala się też arenda karczemna i stanowienie onej, z zastrzeżeniem, aby trunki miarą sprawiedliwą i ceną w całej włości smilańskiej praktykowaną, szynkowano były. Jmci Pan Ohrząszczewski, po osadzeniu słobody i po przejściu pięciu lat, bez wszelkiej za osadzenie pretendowanej expe nsy, oddać ma słobodę JO. dziedzicowi. Na dokumencie podpisany Jerzy Metelski, jako głównozarządzający dobrami książeccmi w Równem, na Wołyniu. W ten sposób w r. 1766 i 1767 r. zasiedlali Dworzański słobodę na ur. Czarny futor; Piaskowski Telepin; Dzierżanowski Bidyne jezioro; Gorajewski słobodę nad rz. Ivalihorką; Hańczyński Tyszkówkę; Bajerowie Korostkę; Wyhowski Mołczanówkę; Gorli. 56 kowski Krasnosiółkę; Urbanowski Kozacką Dąbrowę. Tymczasem ks. Stan. Lubomirski zaczął podpadać zboczeniom umysłowym i trwonić mienie. Ks. Stanisław, powiada Moszczeński, zrobił w 1761 r, sławnego sejmikowego rębacza Wołynieckiego komisarzem na dobra ukraińskie smilańskie, nie zważając że w S. już zdawna był komisarzem Józef Wąż. Miał on rozkaz od młodych książąt nie dopuścić Wołynieckiego do komisarstwa. Wołyniecki wszakże nie zważał na to; zaopatruje się po drodze w ordynans Pułaskiego, marszałka związkowego, aby mu zbrojnych ludzi 2 S. przyprowadził, a więc skoro przybył na miejsce i pokazał ordynans Temberskiemu, rotmistrzowi kozaków horodowych, ten zaczął atakować zamek, gdzie się bronili Kozacy leżnie milicyą nadworna, pod wodzą pani Wężyny, bo męża wtedy nie było. Kozacy horodowi podstępem chcieli tego dokonać, wyprowadziwszy przed szykami żony kozaków, ,Ieźniow, ale gdy ci ostatni do zon swych zaczęli strzelać i nie poddali się, horodowi odstąpili. Wobec tego Wołyniecki pogroziwszy kozakom zemstą konfederatów barskich, odstąpił. Gdy wkrótce potem konfederaci pod wodzą Jasińskiego weszli w Smilańszczyznę, lud, pomny na odgrażania się Wołynieckiego, porwał się do broni i pod dowództwem Żeleźniaka sprawiwszy rzeź w Żabotynie, uderzył na 8. , zdobył zamek i zburzył. Miasto uległo spaleniu, mnóstwo zaś szlachty i żydów wyrżnięto. Kaplica katolicka spłonęła. Michał Grabowski w notatce swej pisze, ze gdy w 1826 r. zwiedzał tutejsze zamczysko, nie zastał żadnego śladu zabudowań wewnętrznych, oprócz dołów i jam, lecz wały zamkowe dobrze jeszcze były zachowane; wyniosłość ich zewnątrz była znaczna. Byłto równy czworebok, zakrzywiony tylko po kątach, z miejscem na armaty; przy jednem z takich zakrzywień znaczna była z ziemi usypana mogiłka. U dołu wały otoczone palisadą czyli ostrokołem, którego ślady pozostały. Współcześnie Smilańszczyzna ucierpiała też od napaści sąsiednich Nowoserbian, którzy, wrywali się w jej granice i grunty zajmowali. W 1769 r. Tatarzy zniszczywszy Nowoserbię wpadli i do Śmilańszczyzny, zkąd uprowadzili wielu ludzi i dobytku z notat Tad. Sztejna. Młodzi ks. Lumirscy wobec wzrastającego obłędu ojca, prosili króla o wzięcie go pod kuratelę. Poparli ich krewni ks. Lubomirscy; jakoż Stanisław, marszałek kor. i Antoni, woj. lubelski, wymogli na ks. Stanisławie, że zrzekł się fortuny na rzecz synów i pop rzestał na znacznej pensyi. Tranzakcye tę podpisał ks. Stanisław d. 12 listopada 1770 r. Synowie jego ks. Aleksander, Józef Michał i Pr. Ksawery w 1776 r. zrobili pomiędzy sobą dział dóbr, mocą którego z dóbr ukraińskich Michałowi dostały się klucze smilański, źabotyński, kamioński, rotmistrzowski i andryjanowski a Fr. Ksaweremu klucz mlijowski. Michał odprzedał dobra swe bratu Fr. Ksaweremu, który nadto nabył od Popiela, kaszt, lwowskiego, włość Ositniacką z przyległemi wsiami, a od Pilawskiego, podstar. grodz, nowogrodz. , wś Józefowkę, żona zaś Teofila z Rzewuskich wniosła mu w posagu klucz międzyrzecki. Tym sposobem dobra ukraińskie ks. Fr, Ksaw. Lubomirskiego zajęły omal nie trzy dzisiejsze powiaty; dzieliły się one na 7 kluczów smilański, szpołański, turyański, olszański, horodyski, radywanowski i międzyrzecki i obejmowały w granicach swoich 9 miasteczek i 179 wsi. S. po rzezi rychło się dźwignęła. Młodzi książęta czynnie przykładali się do jej wzrostu i w 1773 r. pozyskali dla mczka przywilej Stanisława Augusta na prawo magdeburskie. Poniesiono nam tak się wyraża przywilej iako mczko S. ks Lubomirskich, woiewodziców kiiowskich, na dziedziczne z dawnych czasów ufundowane, i ludźmi słusznemi i rozumnemi do trzymania dobrego porządku osadzone, dotąd bez przyzwoitego prawa mieyskiego zostaie za rzecz słuszną i potrzebną uznawszy, prawo magdeburskie i inne wszelkie wolności i prerogatywy z tego prawa magdeburskiego wypływaiące, wiecznemi czasy nadaiemy. Toż mczko wolność mieć będzie kandydatów dwóch na burmistrza corocznego, a dwóch na wóita dożywotniego obierać, a do aprobacyi dziedzica podawać. Pieczęci mioyskiej do stwierdzenia aktów i extraktow używać będzie cyfry dziedzica X. L. , wybiiaiąc na opłatku czerwonym. Robienie piwa, kurzenie gorzałki i sycenie miodów, iako też nawożenia ich z innych miejsc i szynkowanie, nikomu z obywateli godzić się nie będzie. Obywatele tegoż miasteczka w sprawach tyczących się prawa magdeburskiego i z niego wypływaiących wolności do Sądu Naszego Zadwornego zawsze należeć będą, a których niedotrzymanie tak teraźnieyszych iako i następujących dziedziców śmilańskich do tychże Sądów Naszych Zadwornych assessorskich pozywać wolność mieć powinni, a pod protekcyą Królewską Naszą zawsze zostawać maią. I że Ur. dziedzice w sprawach, iako wyźey, o niedotrzymanie wolności z prawa magdeburskiego wypływaiących, tak oni sami, iako i ich następcy, dziedzice Smilańscy tychże Sądów nie będą mogli ab judicatum ich pati tenabuntur. Dan w Warszawie U marca 1773 Arch. J. Z. R. , cz. V, t. 1, str. 426. Magdeburgia posiadała prawo miecza, i podanie mówi, że około mczka stały szubienice. Ks. Fr, Ksa Smiła Smiła wery zamieszkawszy w S. , utrzymywał zbrojną załogę, złożoną z nadwornych kozaków, zwanych zieleńcami; ale i miasto miało swoich żołnierzy, których lud nazywał szłapakami. Żołnierz miejski brał 6 złp. miesięcznie. Chorążym nad szłapakami był Maderec, węgier. Ks. Ksawery, generałma jor wojsk ruskich, zostawał w złych stosunkach z sąsiadami, szczególnie trapił sąsiedzką wojną ks. Jabłonowskich z Żabotyna. Przy ataku na Żabotyn mało nie postradał życia, osobiście narażając się w boju. Pod Kossarą znowu, odparty przez tamecznego komisarza Zielińskiego, musiał się cofnąć. Ze sumaryuszów prawnych i plik dokumentów, dotąd w archiwum miejskiem przechowywanych, widać, że zarówno ks. Stanisław jak i ks. Ksawery wiedli ciągłe procesy o sumy pożyczkowe, o zastawy i słobody, z tymi, którym nadawali prawo osadzenia, o granice, o wręby w dobrach, które przedawali z masy, np. długi i zawiły proces z Krzuckim, generałem adjut. Stanisława Augusta, nabywcą Bakaklei, Serdiukówkiy Polanowki, Bereżniak i innych, o rozmaite gwałtowności, a wreszcie i o zbiegłych poddanych. Tych naturalnie była wielka ilość w dobrach nowoosiedlonych. Pozywali też o swoich poddanych Hołowińscy, Steccy, Rulikowscy, Młodeccy i inni. Zakładanie osad za ks. Ksawerego, w miejscowościach stojących zupełnie pustkami, przybrało wielkie rozmiary. Wyliczymy te osady według lat w 1770 r. słoboda na uroczysku Nadtoczyjów osadził Paweł Zamiechowski; 1774 Skotarowa Bałka Bukar, Stanisławczyk Lewkowski, Merejki Witkowski, Jamnica futor Janiszewski; 1775 Hołykowa i Antonówka Wisłouch; 1776 Kowalówka Drzewiecki, Demenki Polanowski, Wierszyńce Kiełczewski, Wesoły Kąt Pomorski, Rohoźny futor Chojnowski, Kostecka Dolina Olszewski, Listopadowa Krosznicki, Iwanhorod al. Karolin Kobielski, Dońce Sztejn, Medianów Wilhelm, major wojsk pruskich, Trojanów Krzyczewski; 1777 uroczysko nad Tasminem i Ositniczką pod Aleksandrówką Wołyniecki; Kisielówka Żeleński; 1778 Ksawerowka Swiejkowski, Bondurowa na ur. Czernin, między Krasnosielą a Bałandyna Żukowski; 1779 ur. Rudnież Zakrzewski, Jaśmiczek Charkowski, Jar Bezwodny Jaroszewicz, na wierzchowinie Suchego Taszlika Chojnowski, ur. około grobli Nosaczowa Andrzej Ogonowski, Demkowce Sztejnowie, Koziołków bród Nowicki, ur. w kluczu szpolańskim Romanowski; 1780 Kamienowata Mossakowski, Zielona Dąbrowa Witys, Krasny Bród Źołyński, Sokołówka Sokołowski, Palczykowo Ziółkowski, Janopol Neczaj, kwatermistrz, Kajetanówką Macewicze. Oprócz tego było sporo wiosek w zastawach i dzierżawach. I tak w 1774 r. Łazanówkę i Nosaczowę trzyma w zastawie Wilner; w 1775 Popówka jest w zastawie u Zawadyńskiego; 1775 Bałandyna w trzechletniej zastawie u Macieja Leśniewskiego, miecznika sieradzkiego; 1777 Kucharówka u Żabiszewskiego, 1777 Kalihurka Mokra u Peretiatkowicza i Dębskiego za sumę 70, 000 złp. ; 1788 Józefówka u Wąsowicza; 1778 Plakówka, Nadzianowa u Wietrzyńskiego; 1778 Tymoszówka u Żołyńskich. W dzierżawach zaś były wsi następne 1775 Suchy Taszlik w posesyi u Zamiechowskiego; 1775 Wierzbówek, Telepina i Olszana w posesyi Żołyńskich; 1781 Hulaj gród w posesyi Ułaszyna. Ks. Ksawery, oddany dla swego ludu, ubogich włościan dźwigał, zmniejszał powinności, uposażał w futory, pola, sady, sianożęcie Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 2, str. 229 330. Po zniszczeniu kaplicy katolickiej w 1768 r. przez hajdamaków, było we S. tylko prywatne oratoryum w domu Nowickiego, sędziego magd. , i dopiero w 1777 r. kosztem ks. Lubomirskiego stanęła nowa kaplica p. w, św. Franciszka Ksawerego, gdzie i dziś stoi kościół. W 1783 r. ks. Frań. Ksawery założył klasztor kapucynów. Według aktu erekcyi miało być zakonników przynajmniej osób cztery, a później do osób 12 w tym klasztorze by liczba ta mogła utrzymywać curam animarum i wszelkie sakramenta administro wac, Słowo Boże opowiadać, co lat trzy misyę publiczną cz nić. Na utrzymanie zaś kapucynów naznaczał wspólny wrąb w lasach dla opału i łowienie ryb w Serebriańskim stawie. Niebawem kapucyni tu się wprowadzili i pierwszymi przełożonymi klasztoru byli kś. Narcyz i kś Leonard. W 1788 r. został przełożonym kś. Leonard i zastępował miejsce proboszcza; kaznodzieją był kś. Firmat. Księża ci mieścili się w drewnianej oficynie obok kościoła. Szkółka istniała w domu prywatnym, w której uczono pisać, czytać i początków arytmetyki. W 1768 r. w parafii były kaplice w Orłowcu i Zielonej Dąbrowie. S. liczyła w 1786 r. 400 katolików odbywających Wielkanocną spowiedź, a 253 błahoczestywych. Unity nie było ani jednego. Kś. kapucyni z kwesty się tylko utrzymywali i z dnia na dzień wyglądali wzniesienia klasztornych murów. Tymczasem ks. Frań. Ksawery Lubomirski w 1787 r. sprzedał całą Smilańszczyznę za 2 miliony rubli ks. Grzegorzowi Potemkinowi, a kapucyni w rok później, straciwszy nadzieję na osiedlenie, zrzekają się praw swoich i opuszczają S. , a konsystorz generalny kijowski urzędowym instrumentem d. 7 września t. r. wyznacza kś. Józefa Rolioza Kłosowskiego, podkusto Smiłga szego katedr, kijow. , na proboszcza parafii smilańsldej. Kościół ten na mocy konsystorskiego dekretu został parafialnym. Kś. Kłosowski był proboszczem do r. 1792; po nim został komendarzem kś. Stefan Łapicki, następnie w 1793 r. kś. StanisławTrębicki. Ks. Potemkin objąwszy dobra, wyciął ogromne lasy tutejsze. Utrzymywał on tu milicye konną i pieszą. W milicyi konnej oficerowie, towarzysze i szeregowi musieli być rodowitą szlachtą. Szlachcic, co przystał na towarzysza na własnym koniu, z pałaszem, parą pistoletów, spisą, dostawał za to 5 poddanych z jakiej chciał wsi, odmierzano mu też stosowną ilość ziemi ornej, łąk, łasu. Wolno mu było postawić dworek według własnego gustu, za co mu administracya dóbr zwrócić musiała koszt wyłożony, albo zbudować go własnym kosztem, Oficerowie odbierali znaczniejszą liczbę poddanych, rotmistrz kilkudziedziesięciu. Porucznik kawaleryi narodowej Lipski dostawił do tej milicyi kilkunastu sowitych i za to otrzymał całą wieś Bomejkówkę z notat Wróblewskiego. Była to więc, powiada M. Grabowski, przy końcu XVIII w. lennośó M ojenna, jak w średnich wiekach na zachodzie. Kapitanem milicyi był Zagorecki. W 1792 roku zabrano tę milicye do wojsk Rzeczypospolitej; niektórzy oficerowie weszli w tych samych stopniach do czynnej służby. Powinnością milicyi za Potemkina było objeżdżać granice dóbr; dla tego snuli się ustawicznie, szczególniej od strony Korsuńszczyzny, gdzie zadawnione zatargi dwóch dominiów prawie ustawiczną wojnę utrzymywały. W 1790 r. kś. Trębicki, proboszcz smilański, uzyskał zapis od ks. Potemkina, nakazujący zarządowi by wypłacano corocznie kościołowi rs. 100, dawano ordynaryę i reparowano kościelne budowle. Nie był to wprawdzie zapis formalny, lecz dyspozycya dana w 1790 r. rządcy Staal, wzamian erekcyi danej przez ks. Lubomirskiego kś. kapucynom. Już w 1786 r. w parafii liczono wogóle 1787 dusz spow iadających się; było tu 15 cerkwi unickich i 833 domów unitów, obok tego 112 cerkwi prawosławnych i 12, 668 domów obrządku prawosławnego. Monasterów prawosławnych było 4 Onufrejski pod Źabotynem, Winogradzki pod Starosieleckiem, Łebedyński w lesie Łebedyńskim, i tamże monaster żeński. Monastery te istnieją dotąd. Ewaugielików liczono 20 osób; żydów w Smilańszczyznie w 1784 r. zlustrowano 856 ob. Zenona Fisza o śmilańskim kościele Wilno 1856. Po śmierci ks. Potemkina ogromne dobra smilańskie podzielone zostały pomiędzy ośmiu jego spadkobierców i na każdą schedę przypadło do 14, 000 dusz płci męz. Z tych klucz smilański spadł na hr. Aleksandra Samojłowa który zamieszkał stale w S. Po rozbiorze Rzpltej 8. przez pewien czas została mtem powiatowem, ale potem przeniesiono powiat do Czerkas. Kościół dopiero w 1794 r. został benedykowany przez kś. Rafała Czernichow skiego, a za kś. Trębickiego kościół i cmen tarz otoczono sztachetami, zbudowano dzwon nicę, kruchtę, wzniesiono 4 ołtarze, a z tych w głównym ołtarzu umieszczono obraz Najśw. Panny łaskami słynący. Kś. Szokali, altarzysta, utrzymywał szkółkę parafialną. Ko ściół ten chylił się do upadku i już po śmier ci ks. Trębickiego proboszcz kś. Rajmund Wereszczyński, dominikanin, pozyskał od hr. Aleksandra Samojłowa zapomogę na zbudo wanie nowego kościoła. Zaczęto budowę 1805 a skończono w 1809 r. staraniem i nakładem rządcy kościoła kś. Maurycego Dziekońskie go. Kościół ten stał do r. 1818; następnie Antoni Sowiecki, właściciel wsi Tołste pow. zwinogródzki, własnym funduszem wymuro wał nowy kościół z cegły, skończony w 1827 r. W 1838 r. nabył klucz smilański 24, 151 dzies, ziemi od hr, Michała Samojłowa hr. Aleksy Bobryńskij, jego szwagier. Odtąd 8. staje się ogniskiem przemysłowej pracy na Ukrainie. Hr. Bobryńskij założył tu fabrykę cukru i zaprowadził w dobrach postępowe gospodarstwo. Wpływem i przykładem swym zachęcił wielu obywateli do zakładania cu krowni i od tego czasu przemysł ten wspar ty kapitałami, pomyślnie sie rozwinął. Syno wie hr. Bobryńekiego dalej prowadzą dzieło ojca. Pierwsza fabryka cukru została zało żona w samej że S. w 1838 r. , później dwie drugie stanęły w Jabłonowie i Rotmistrzówce 1847 r. ; w latach zaś 1845 46 w Gruszkówce i Konstantynowie. W maju 1882 r. na wiedził S. wielki pożar. W pałacu hr. Bo bryńskich mieszczą się bogate zbiory archeo logiczne, zasobna biblioteka i dawne archi wum ks. Lubomirskich. Jeden z synów hr. Aleksego, również Aleksy znany jest jako miłośnik archeologii; prowadził poszukiwania w. licznych mogiłach śmilańskich i wydobył z nich bogate zbiory wykopalisk. Wyniki swych badań ogłosił w dziele Kurhany i słuczajnyja archeologiczeskija nachodki bliz m. Smiłoj, Petersburg, 1887. Opis Smiły pomieścił Tygodnik Illustrewany z 1872 r. Nr. 212. Echoard EvUkowski, Siiiiłga rzeczka w pow. kowieńskim, prawy dopływ Niewiaży, do której uchodzi na obszarze Kiejdan; płynie od Krok. Od lewego brzegu przybiera Jawgiełę. Smiłów 1. wś włośc, nad rz. Smiłówką, pow. radomski, gm. Rogów, par. Jastrząb, odl. od Radomia 26 w. , od Jastrzębia st. dr. żel. o 3 w. ; posiada łomy piaskowca, młyn wodny, urząd gminny, 78 dm. , 519 mk. , 1311 ipi gÄL. srf. iÄÄ S aaÄHL iaBaÄS E WÄ fctSSKOStäaÄiKJSeKtW Śmiłów mr. W 1827 r. było 8 dm. , 44 mk. Ś. , wś w par. Jastrząb, własność bisk. krakowskiego, miała 6 łan. km. , młyn z rolą, własność wójta w Jastrzębiu, z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 5 grzyw. , płacono pleban, w Jastrzębiu. Pleban w Jastrzębiu pobierał ztąd kolędę i grosz św. Piotra Długosz, L. B. , II, 488. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wś Smiłów, należąca do klucza iłżeckiego, bisk. krakowskiego, miała 2 łany. Kuźnica istniała tu w XVI w. , zwana Ruda Smiłowska al. Orzeł. Według rog. pobor, z 1569 r. płacono tu od 2 kół i 5 tow. Pawiński, Małop. , 322, 324. Kajetan Sołtyk, bisk. krak. , w przywileju z dnia 23 marca 1765 r. , danym w Kielcach dla probostwa Jastrząb, mówi o naszem sołtystwie Kuźnia Smiłowska ołi. Orłów. 2. Ś. , w XVI w. Cmi lów, Sinylow Smylóweh fol. , pow. opatowski, gm. Czyżów Szlachecki, par. Przybysławice, odl od Opatowa 28 w, , ma 7 dm. , 80 mk. , 1127 mr. W 1827 r. było 8 dm. , 78 mk. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Ś. , w par. Przybysławice, własność kasztel, połanieckiego, miała 6 osad. , 3 łan. , 3 zagr. z rolą, Ya pust. łana, 1 zagr. , 2 komor. Pawiński, Małop. , 180. Br. Ch. Smiłów 1. al. Śmiłowo Śmiełoioo urzęd. Schmilau wś kość. , w pow. chodzieskim, dekan, nakielskim, o l j klm. na zachódpółnoc od Miasteczka, na trakcie z Piły do jiczy ska, par. katol, i poczta w miejscu, par. prot. Miasteczko Friedheim, st. dr. żel. na Kaczorach Erpel o 4 klm. Z os. Emilienhof tworzy okr. wiejski, mający 86 dm. , 768 mk. 385 kat. , 383 prot. i 1614 ha 1199 roii, 55 łąk, 100 łasu; czysty doch, z ha roii 3 92, z ha łąk 18 41, z hałasu 0 78 mrk. Ś. był nieI gdyś królewszczyzną i wchodził w skład ststwa ujskiego; zabrany przez rząd pruski, wcielony został do domeny Żelgniewo. W r. 1430 król Władysław pozwolił Marcinowi z Sławska, kaszt, poznań. , wykupić Ujście, S. i inne osady z rąk Piotra Korzboga, podkom, poznańskiego Rykaczewski, Inwent. , i 281. W r. 1578 było w Ś. 15 łan. osiadł. , 6 zagr. z rolą, 2 komor, z bydłem i 3 rzemieśln. a w 1618 r. öVa ł 8 zagr. z rolą, 3 bez roii i karczma z rolą. Kościół p. w. św. Mał1 gorzaty istniał już około r. 1490; w miejsce starego stanął nowy z drzewa w r. 1836. Par. , liczącą 1000 dusz, składają Brody, Jachna Mariensee, Jaracz, Jeziorki Stuesseldorf, Kaczory Erpel, Pleoimin, Skórka Schoenfeld, Smiłów z szkołą i szpitalem, Żelgniewo i Żelazna Huta Auerbachshuette. 2. Ś. 9 urzęd. Śmiłowo, dawniej Śmiełowo wś, pow. krobski Gostyń, tuż pod Poniecem par. kat. i poczta, par. prot. Waszków, st. dr. żel. w Bojanowie o 9 klm. ; 34 dm. , 223mk 66 kat. , 157 prot. i 300 ha 195 roii, 50 łąk, 5 lasu; cz. doch, z ha roii wynosi ll Sö, z ha łąk 2742, z ha łasu 3 92 mrk Wr. 1310 wchodził S. w skład pow. ponieckiego; w r. 1366 Hesterna, wdowa po wójcie średzkim Janie, sprzedała tę posiadłość mieszczanom ponieckim; r. 1370 król Kazimierz potwierdził tę sprzedaż Kod. Wielkop. W r. 1580 było tu 37 ł osiadł. , 3 zagr. , 2 komor, i 5 wiatraków; właścicielami byli mieszczanie. 3. Ś. 5 niem. Schmilhausen, os. , pow. obornicki, o 7 klm. na wschód od Ryczy woła; okr. wiejski Gościejewo; 2 dm. , 17 mk. 4. S. , urzęd. Śmieióia, wś i dwor, pow. odolanowski Ostrowo, na lew. brzegu Prosny, o 20 klm. ku wschodowi od Ostrowa st. dr. żeL, o 9 klm. na płd. od Kalisza; par, i poczta Gostyczyna. Po 1470 r. rozgraniczano kilkakrotnie S. z Osiekiem; r. 1579 należał do Adryana Śmiłowskiego; było wówczas 37 łan. osiadł. , 2 zagr. , 2 kom. i 1 rzemieślnik; r, 1618 było 2V3 łan. km. , 1 pusty, 3 zagr. i młyn o 3 kołach; właścicielem był Piotr Gniewosz. W r. 1773 5 wyznaczjrł sejm komisyą do rozsądzenia spadku na Ś. po Annie Sieroszewskiej. W nowszych czasach należał Ś. do Wyganowskich. W pobliżu odkopano cmentarzysko z popielnicami. Wś ma 11 dm. , 85 mk. kat. i 76 ha 71 ha roii. Dwór ma 8 dm. , 105 mk 98 kat. , 7 prot. i 163 ha 137 roli, 7 łąk; właścicielką jest Gabryela Biernacka. 5. Ś. 5 urzęd. Śmiłowo, wś i dwor, pow. szamotulski, o 3 klm. na zach. od Szamotuł par. , poczta i st. dr. żeL. Około r. 1564 płacono bisk. poznańskim dziesięcinę z Ś. w ilości 15 grzyw. ; w r. 1580 dziedziczył tę majętność Jan Świ dwa; było wówczas 17 łan. osiadł, i 1 zagr Przy schyłku zeszłego stulecia należał Ś. do Ignacego Kowalskiego. W pobliżu znajduje się grodzisko z średnicą 50 stóp. Wś ma 11 dm. , 71 mk. 39 kat. , 32 prot. i 136 ha 117 roii, 13 łąk; czysty doch, z ha roii 13 32, z ha łąk 15 27 mrk. Dwor ma 7 dym. , olejarnię, 154 mk. i 400 ha 346 roii, 46 łąk; właścicielem jest Bolesław Kościelski. 6. Si. a urzęd. Śmiełów, majętność, w pow. wrzesińskim Jarocin, o 4V3 klm. na płn. od Żerkowa, nad Lutynią, która się tu rozdziela na dwa ramiona, par. Brzostków, szkoła w miejscu, poczta w Żerkowie, st, dr. żeL w Chrzanie o 6 klm. Z Gąsiorowem 5 dm. , 107 mk tworzy okrąg dworski, mający 21 dm. , 373 mk. 363 kat. , 10 prot. i 1060 ha 469 roii, 138 łąk, 401 łasu; właścicielką jest hr. Magdalena GorzeńskaOstrorożyna. Majętność Ś. składają Gąsiorowo, Łgów, Smiłów i Szczodrzejewo, z obszarem 1893 ha. W1578 należał Ś. do Roszkowskiego, kaszt, przemęckiego; było wówczas 37 ślad. osiadł. , 4 zagr. , 2 kom. ; r. 1618 dziedziczyła tę maję Śmiłowice tnośc Roszkowska; na Ś. były 3 śl. osiadłe, 4 zagr. z rolą, 2 kom. bez bydła. W r. 1784 przeszły dobra w ręco GorzeńskichOstroro gów. Rycinę wyobrażającą pałac w Ś. i opis jego zamieścił Tygodn. Ilustr, z 1868 r. II, 28 9. E. Cal Śmiłowice 1. al. Smiełowice w 1557 r. Snńelowicze, ws i foL, pow. włocławski, gm. i par. Śmiłowice, odl. 14 w. od Włocławka, posiadają kościół par. murowany, szkołę początkową, owczarnią, staranne gospodarstwo folwarczne. W 1827 r. było 4 dm. , 64 mk. W 1878 r. fol. Ś. rozl. mr. 1148 gr. or. i ogr. nOir. 975, łąk mr. 115, nieuż. mr. 58; bud. mur. 9, z drzewa 4; płodozm. 8 i 13pol. Wś Ś. os. 93, mr. 462; wś Pilipki os. 8, mr. 225. Kazimierz W. przenosi w 1347 r. wieś królew. S. z prawa polskiego na niemieckie, magdeburskie quo civitas Brestensis est locata. Sprzedaje król sołtystwo w Ś. Tilconi filio Johannis dicti Ornandi civi de Brest za 60 grzyw. Sołtys będzie miał 4 łany wolne, cztery ogrody na łanach, plac na dom koło młyna królewskiego, karczmę, kowala, rzeźnika, szewca, tudzież młyn wolny z sadzawką. Będzie pobierał trzeci denar od kar sądowych. Na wyprawę wojenną ma wysyłać zbrojnego jeźdźca. Kmieciom osiadającym służy 10 lat wolności, poczem płacić będą 18 skotów czynszu Kod. Mucz. Rz. , I, 276. Król Władysław oddaje Ś. i inne wsi w zastaw za 1000 zł. węgier. Piotrowi z Oporowa w 1438 r. Władysław Warneńczyk ubezpie cza w 1443 r. na Ś. różne sumy pożyczone od Ścibora, kaszt, włocławskiego. Trzyma je następnie w zastawie woj. brzeski Mikołaj, który zrzeka się dobrowolnie dóbr i pretensyi do króla, a wtedy w 1457 r. król Kazimierz nadaje takowe w posiadanie Janowi z Kościelca, podkom, dobrzyńskiemu Kod. Mucz. Rz. , II, 868, 888, 913. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 1566 we wsi Smielowicze siarosta Gołubieński płacił od 34 i pół łan. , 7 zagr. , 8 kom. , 4 rzem. Pawiński, Wielkp. , II, 8J. Kościół i parafia istniały już 1639 r. Na miejsce drewnianego wzniesiono od 1825 do 1862 r. nowy murowany kośoiół. Majątek ten, jako królewszczyzna, zostawał długo w posiadaniu Kostków. Następnie przechodząc kolejno w rozmaite ręce, w ostatnich latach Rzeczypospolitej, przed okupacyą pruską, był w posiadaniu emfiteutycznem Dj bskich, płacił kwarty 1164 złp. ; następnie Ś. przeszły w posiadanie Macieja von WalldorfWolickiego, komisarza cywil nowojskowego. W r. 1797 darowany został generałowi Yon Bischofswerder, który sprzedał Ś. hr. Luettichau, od którego nabył je tenże Wolicki. Do Ś. należały wsi Krukowo, Nakonowo, Wólka Nakonowska i Szadki. Obecnie jest to jeden z piękniejszych mająt ków w Kujawach, pod względem gleby ziemu kultury. Zmarły przed kliku laty właściciel Gustaw Findeisen urządził piękny ogród ewocowy i dziki, wzniósł dwor i budowle gospodarskie. Ś. paraf. , dekan, włocławski dawniej kowalski, 1385 dusz. Ś. gmina należy do sąd. gm. okr. Ill w Lubieniu, ma 25807 mr. obszaru i 6096 mk. 2. ., wś, pow. miechowski, gm. Gruszów, par. Brzesko Stare, leży przy drodze z Brzeska do Koszyc, niedaleko Wisły. W 182, 7 r. było 43 dm. , 324 mk. W połowie XV w. S. , wś w par. Bobin, własność Piotra Kmity h. Srzeniawa, miała łany km. , karczmy, z których płacono dziesięcinę prebendzie św. Pankracego. Był także folw. Długosz, L. B. , II, 147. We dług reg. pob. pow. krakowskiego w r. 1581 wś S. , w par. Brzesko Stare, własność pod skarbiego kor. ,miała 5 łan. km. , 6 kom. z by dłem, 4 kom. bez bydła, 1 rzem. , Y roii, 1 dudę Pawiński, Małop. , 443. Br, CL Smiłowice al. SmUoimce niem. Smilowltz, vfsj pow. i obw. sąd. cieszyński, na Szląsku astr. , u płn. podnóża Beskidu Jabłonkowskiego, nad rz. Ropiczanką, 10 klm. na płd. od Cieszyna. Graniczy od płn. z Trzycieszem i Ropicą, od wsch. z Nieborami i Guttami, od płd. z Rzeką i Ropiczką, od zach. z Ligotą Kameralną. Wzdłuż wsch. granicy płynie pot, Nieborówka, dopł. Olszy, pot. zaś Ropiczanką wchodzi tu z obszaru Rzeki. W r. 1880 było 98 dm. , 684 mk. , z czego na przys. Rakowiec przypada 22 dm. , 163 mk. , na S. 76 dm. , 521 mk. W ogólnej ludności było 67 kat. , 614 prot. , 3 żyd. ; 674 Polaków, 4 Niem. , 6 Ozech. szląz. Szkoła ludowa. Par. łac. w Trzycieszu. St, p. Ligota Kameralna. Br. G. Smiłowicze, mko i dobra nad rz. Wołmą, dopływ Swisłoczy, pow. ihumeński, przy gościńcu pocz. mińskoihumeńskim, o 38 w. od Mińska, 21 w. od st. dr. źelaz, lipaworomeńskiej Maryna Górka a 27 w. od Ihumenia, w 2 okr. pol. i gm. Smiłowicze. Mko ma 375 dm. drewnianych 352 w mieście i 22 na przedmieściu, zwanem Tatarską Słobodą, 1676 mk. 464 chrześcian, 222 mahomet, i 990 żydów, 2 szkółki parochialne męzką i żeńską, szpital, st. pocz. , zarząd policyjny i gminny, sąd pokoju, meczet, 2 domy modlitwy żydowskie, fabrykę prostego sukna i kilkanaście małych garbarni tatarskich. Pomiędzy mieszkańcami znajduje się wielu zdolnych rzemieślników. Żydzi trudnią się drobnym handlem, kramarstwem, młynarstwem i ogrodnictwem. Cerkiew istniała tu od czasów niepamiętnych, atoli po pożogach wojennych w czasie panowania Jana Kazimierza, mianowicie w 1668 r. , Maryan Ogiński, krajczy litew, , ówczesny dziedzic S. , fun r B Śmiłowka dował tu nową cerkiew p. w. Wniebowzięcia I gnącego, Dominika. Józefa, Czesława, Kazii nadał jej włókę ziemi w uroczysku Sier1 mierzą i Aleksandra, z których Kazimierz odziedziozywszy po ojcu S. , założył kowszozyzna ob. Arch. Sborn. Wil. , t. Ill, str. 185 187. W 1483 r. Michał Ogiński wzniósł z drzewa nową świątynię, a w 1834 r. z gruntu ją odrestaurował ówczesny dziedzic Stanisław Moniuszko. Obecnie cerkiew posiada z dawnych zapisów 3 włóki ziemi; przeszło 2000 parafian. Po 1870 r. zbudowano nową cerkiew z muru, a nadto trzecią przerobiono z kościoła pomisyonarskiego. Gmina smiłowicka składa się z 14 okr. wiejskich starostw, ma 572 osad, 3745 włościan płci męz. , którym nadano 10647 dzies, ziemi. Okrąg policyjny smiłowski obejmuje gminy Smiłowicze, Wierchmień, Hrebionkę, Klinek, Dukorę i Pereżyry. Niegdyś S. z przyległemi Dukarami stanowiły obszerne hrabstwo i wchodziły w skład dóbr baksztańskich, które w części przeszły na biskupów wileńskich, resztą zaś władali z kolei Kieżgajłowie, Sapiehowie, Zawiszowie i Ogińscy. W 1665 r. S. były podzielone pomiędzy Marcyanem Ogińskim, kraj czym litew. , i Krzysztofem Zawiszą, marszałkiem litew. , wskutek czego bywały zatargi między właścicielami, a w dokumentach S. zwano wtedy Szachnowieżami ob. Arch. Sbor. Wil. , t. Ill, str. 186. MarcyanOgiński, kanclerz lit. , testamentem z d. 8 paździer. 1688 r. znajdującym się w arch. Al. Jelskiego w Zamościu zapisał S. siostrze swej Helenie Andrzej owej Zawiszynie, pisarzowej lit. , i synowi jej Krzysztowi, sście mińskiemu, późuiej jednak S. powrócił do Ogińskich. W 1767 r. Marcebella z Ogińskich Zawiszy na fundowała tu misyonarzy i wzniosła dla nich wspaniały o dwóch wieżach kościół murowany. Następnie superyor ks. Michał Grodzki założył przy kościele konwikt dla młodzieży szlacheckiej. Konwikt ten istniał do 1831 r. , w którym skasowano. misyonarzy a kościół zamieniono na parafialny do 1870 r. . W kościele był cenny obraz św. Wincentego, pędzla Szymona Czechowicza, oraz groby rodziny Ogińskich i Moniuszków. Parafią katolicką smiłowicka, liczącą do 1600 wiernych i posiadającą kaplice w Dworcu i Ubiciu, wcielono w części do Koroliszczewic, w większej zaś części do Ihumenia. W 8. pozostała się kaplica na cmentarzu grzebalnym. Ostatnim dziedzicem S. z rodu Ogińskich był hetman Michał, który pędząc życie zbytkowne za granicą, zdał całkiem rządy hrabstwa smiłowickiego swym ulubieńcom Stanisławowi Moniuszce i Franciszkowi Oszfcorpowi, i ci w 1791 r. stali się właścicielami jego fortuny ob. Buhora. Moniuszko otrzymawszy przy podziało S. , urządził swe dobra znakomicie i w raku osadzał rzemieślników. Pozostawił sześciu synów w nich z wielkim kosztem ogród botaniczny i owo cowy. Po Kazimierzu wziął S. brat jego Ale ksander, xileksander Moniuszko lubując się w architekturze i malarstwie zaczął budować piękny pałac w stylu włoskim, lecz nie do kończył i mury te dziń pozostały jako ruina w ogrodzie. Córka Aleksandra Paulina, po ślubiona Leonowi Wańkowiczowi, marszałko wi pow. mińskiego, wniosła mu w posagu S. We dworze piękny księgozbiór po Moniusz kach, archiwa, tudzież wiele arcydzieł sztuki malarskiej, zebranych przez Aleksandra Mo niuszkę. Między innemi znajduje się tu por tret Adama Mickiewicza malowany przez Walentego Wańkowicza, przedstawiający poe tę na Czatyrdahu, rozpowszechniony w mie dziorytach. Bobra smiłowickie po wielu parcelacyach i podziałach dziś jeszcze wraz z fol. Horcza mają około 2000 mr. , w żyznej glebie, lekkoszczerkowej, łąki wyborne; propinacye, młyny i place przynoszą przeszło 3000 rs. ; gospodarstwo porządne. Opis pomieścił Tyg. Ilustrowany z 1873 r. Nr 306. A. Jel. Śniiiówka al. Dobrzyca, rzeczka, prawy dopływ rz. Radomki Radomierzy, powstaje w kamieniołomach pod Szydłówkiem, płynie przez wś Smiłów, pod os. Jastrząb, Lipienicami, Kuźnią i uchodzi do Radomki pod Słowikowem, powyżej Przytyka. W Jastrzębiu tworzy staw. Śmiłowo al. Simełoioo, wś i fol. nad rzką Sierpienicą, pow. płocki, gm. Żągoty, par. Bonisław, odl. 21 w. od Płocka, ma 6 dm. , 94 mk. , 462 mr. , w tem 46 mr. włośc. W 1827 r. 6 dm. , 30 mk. Jest to dawna posiadłość bisk. płockich, wymieniona w akcie Konrada mazowieckiego. Nicolaus de S. kanon, płocki, podpisał się na akcie z 1354 r. Kod. Maz, , 67. Śniiłowskie 1. JJuby, Nazwa zbiorowa osad Emilienhof Schmilau I i Schlangenbruch Schmilau II, pod Śmiłowem, w pow. chodzieskim. 2. S. Leśniciwo, niem. Schmilau, w pow. chodzieskim, okr. dwor. Żelgniewo, poczta i st. dr. żel. w Pile. Śsniły al. Smieły, wś i fol. nad jez. Karasnią, pow. kolski, gm. Izbica, par. Błonna, odl od Koła 28 w. ; wś ma 3 dm. , 56 mk. ; fol. 2 dm. , 10 mk. W 1870 r. fol. S. rozl. mr. 314 gr. or. i ogr. mr. 231, łąk mr. 29, pastw. mr. 27, wody mr. 16, nieuż. mr. 11; bud. mur. 4, z drzewa 6; wody stanowią jezioro. Wieś Ś. os. 11, mr. 9. Sniirnowo 1. sioło nad rzką Miczą, pow. ardatowski gub. niżegorodzkiej, o 20 w. od Ardatowa, ma 100 dm. , 700 mk. , z pomiędzy których około 300 zajmuje się wyłącznie wy Sni plątaniem łapci. 2. S. , sioło nad stawem, pow. arzamaski gub. niżegorodzkiej, o 37 w. od Arzamassuj przy trakcie pocz. symbirskim, ma 212 dm. , 1560 mk. , cerkiew p. w. N. M. P. Kazańskiej z 1789 r. , szkołę, targi tygodniowe, Smixten, fol. dóbr pryw. Sallenen, w okr. i pow. hazenpockim, par. zakonnohazenpoc ka Kurlandya. Śmiżany, niem. Schmoegen węg. Smizsan al. iSzmizsan wś paraf, w hr. spiskiem, pow. hor nadzki, na lew. brzegu Hornadu, przy dr. żel. bogumińskokoszyckiej i gościńcu kieźmarsko nowowiejskim, na płd. zach. od Lewoczy 10 klm. , ana zach. od Nowej Wsi Spiskiej. Wznies. 487 mt. npm. szt. gen. . W r. 1880 było 149 dm, , 1254 mk. słowak. Kośoiół rz. kat. paraf. p. w. św. Krzyża, erekcyi niewia domej. Istniał jednak już przed r. 1605. Me tryki rozpoczynają się r. 1716. Wieś należy do dóbr hr. Csaky ch. Według szem. dyec. spiskiej z r. 1878 było rz. kat. w miejscu 1008, gr. kat. 3, ewan. 122, nieun. 128, żyd. 25, razem 1286. Bo par. należy wś Ilaszowce rz. kat. 511; w całej parafii 2023. Jest tak że kaplica p. w. św. Jana Nep. Ewangielicy należą do gm. ewan. w Nowej Wsi Spiskiej. Weber Zipser Geschichtsund Zeitbilder podaje, że S. były siedzibą wartowników psów gończych węgierskich królów. Bela IV zatwierdził r. 1254 nabycie pola od Sasów z wszelkimi prawami i przywilejami. Król Andrzej udzielił r. 1293 miastu 8. wszelkich praw wolnych miast saskich na Spiżu. Huty żelazne. Należy do sądu pow. w Nowej Wsi Spiskiej, urz. podatk, w Lewoczy, st. pocz. Nowa Wieś Spiska. Obszar wynosi 8142 kwadr, sążni katastr. Br. G. SinIodowOj ob, Śniadowo. SmocZj rzeczka w pow. włodzimierskim, uchodząca do rz. Łuhy w Włodzimierzu. Smocza, niem. Schmaatz, wś w Pomeranii, pow. słupski, par. kat. Słupsk. Smocza dziura, grota w obr. gm. Poracza, w hr. spiskiem, pow. hornadzki. Ob. Poracz, Smoczanka, potok, lewy, dopł. pot. Hołowczanki ob. . Smoczary, wś włośc, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, o 44 w. od Oszmiany a 11 w. od Dziewieniszek, 10 dm. , 72 mk. katol. A. T. Smoczka, os. i leśn. w obr. Wojsławia, w pow. mieleckim, przy drodze z Mielca do Kol buszowej, 31 dm. , 160 mk. Br, G. Smoczy staw al. SiamicH staw, węg. Sarhany tóy staw tatrzański, na płd. stronie głównego grzbietu Tatr, w bocznej odnodze doliny Mięguszowieckiej, na płn. od stawu Popradzkiego, wśród głazów u płd. podnóża turni Wysokiej 2555 mt. . Wzn, 1880 mt, npm. Smoczy, os, leśn. , pow. słupecki, gm. i par. Kazimierz, odl. od Słupcy 22 w. 1 dm. , 4 mk. Sniodiio, wś nad rz, Rybnicą, pow. kossowski, 22 klm. od Kossowa. Rz. katoL i gr. kat. par. Kossów Stary. Obszar dwor. 43 mr. włośc. 854 mr. W 1870 r. 774 mk. ; w 1880 r. w gm. 691; rz. kat. 85 Cerkiew gr. kat. drewniana p. w. św. Joachima i Anny, wzniesiona w 1841 r. , przyłączona do Kossowa Starego w 1820 r. Dusz gr. kat. 630. Wś Kos sów Stary była dawniej miastem, do którego wedle dokumentów należały jako przedmieścia wioski Smodne, Moskalówka i Monasterzyska. Kś. Antoni Petruszewicz znalazł w monasterze Brahomirui na Bukowinie akt erekcyi par. Kossowa Starego z roku 1318, wydany przez kniazia Litwy i Rusi Swidrygiełłę. W dok. tym opisane są grunta należące wówczas do parochii. W cerkwi znajduje się ewangielia, na pierwszej stronie której znachodzi się następujący napis Matwij powróciwszy przez gród Kossów z niewoli stambulskiej, rodem z za Bniepru, .ofiarował tę książkę, mianowicie św. ewangielią, na wieczne czasy do no wo wy stawionej cerkwi w Smodnej za odpuszczenie grzechów roku 1740 miesiąca Decembra 25, za czasu przewielebnego ojca Grzegorza Sawliun parocha. Koncentracya parochii Kossowa zarządzona została dekretem cyrkułu stanisławowskiego w 1806 r. ., aby zaoszczędzić fundusz religijny. S. wchodzi w skład dóbr rządowych. B. R. Smodyii, wś nad rz. Sożą, pow. rohaczewski. Przystań dla statków. Smogorowka 1. Lolistowska, wś, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Jaświłki, o 48 w. od Białegostoku. 2. S. Knyszyńska wś, tamże, o 48 w. od Białegostoku. 3. S. , dobra, tamże. Sniogórsk, niem, Smogorshen wś zaginiona nad praw. brzegiem Wisły, pow. toruński. Należała do komturstwa bierzgłowskiego, zawierała 13 włók czynsz, i 3 wolne sołeckie. Z posiadeł płacono 5 grzyw. , za młyn 3 grzyw, i skojce, za przewóz 4 grzyw. Przewóz nic nie przynosił, ponieważ Toruńozanie utrzymywali własny statek, na którym piwo z Bydgoszczy sprowadzali, kiedy dawniej uskuteczniał to tutejszy przewóz. Wś tę nabyło miasto Toruń od Kazimierza IV. W 1598 r. został S. całkiem do Czarnowa wcielony, tak że i nazwa poszła w zapomnienie. Na początku XVIII w. zamierzano tu wystawić kościół dla Olędrów, ale tego nie wykonano. Sołectwo kupił farbiarz Michał Sichert z Torunia od rajcy miejskiego Moszyckiego ob. Besch. von Thorn von Wernicke, str. 287. KK Fr, Smogóry 1. zaśc. nad rzką Niemenczą dopł. Wilii, pow. wileński, w 1 okr. pol. , Smixten Smogoro Smoczk Smocz gm. Niemenczyn, okr. wiejski Padziuny, o 6 w. od gminy a 27 w. od Wilna, ma 2 dm. , 10 mk. katol. ; należy do dóbr skarbowych Jęcz mieniszki. 2. S. , Smogimj wś i dobra nad po tokiem, pow. wileński, w 5 okr. poL, gm. So łeczniki, okr. wiejski Kamionka, o 10 w. od gminy a 35 w. od Wilna. Fol. ma 1 dm. , 27 mk. katol. , wś zaś 6 dm. i 38 mk. t. n. wyzn. w 1864 r. 35 dusz rewiz. ; własność Baliń skich. Niegdyś dzierżawa królewska. 3. S. , ob. Smagóry. J. Krz. Sniogorzew 1. al. Smo orzewo, wś i dwor, pow. krobski Gostyń, o 6 klm. na wschódpłn. od Gostynia. Graniczy z Piaskami, Urzecze wem, Głogówkiem, Mszczyczynem, Grodnicą i Godurowem; par. Strzelce Wielkie, poczta i st. dr. żel. w Piaskach. Między r. 1305 1310 pisał się Jaśko z S. ; r. 1310 wchodził S. w skład pow. ponieckiego; r. 1337 Mikołaj z Gostynia oddał S. i inne włości mieszczanom gostyńskim do osadzenia na prawie niemieckiem. W 1549 r. urodził się tu wierszopis Kacper Miaskowski, współdziedzic 8. , i umarł w r. 1622. W 1568 r. płacono fertony bisk. poznańskim z 2V2 łanów osiadłych; r. 1580 posiadał Maciej Krzyżanowski część S. z 3 łan. os. , 3 zagrodn, , 1 osadn. , komorn, i rzemieślnikiem; r. 1775 dnia 6 maja Karol Koszutski, kaszt, szremski, dziedzic dóbr strzeleckich, nadał na zamku Smogorzewskim statut miastu Piaski Wuttke Staedt. d. L. Posen, 140. Około r. 1793 należał S. do Fab. Parczewskiego, później do Stanisława Błociszewskiego. Widok S. ze szczegółami odnoszącemi się do Kacpra Miaskowskiego zamieścił Tyg. Illustr, z 1864 r. t. X, 308. Wś ma obecnie 41 dm. , 287 mk. 218 kai, 29 prot. i 202 ha 172 roii, 19 łąk. Dwor z leśnicz. Hyacentowo i folw. Talary tworzy okrąg dworski, mający 15 dm. , 200 mk. 195 kat. , 5 prot. i 823 ha 421 roii, 86 łąk, 251 łasu; czysty doch, z ha roii 7 83, z ha łąk 21 15, z ha łasu 2 74 mrk; chów bydła i nabiał; właścicielką jest hr. Mycielska. 2. S. al. Smogorzewo folw. do Łabiszyna, pow. szubiński, na praw. brzegu Noteci, o 2V9 klm. na wschódpłn. od Łabiszyna par. i poczta, st. dr. żeL na Chmielnikach; ma 5 dm. , 121 mk. 114 kat. , 7 prot. i 438 ha 293 roii, 92 łąk, 18 łasu; właścicielem jest Leon hr. Skórzewski. W r. 1327 pisał się z S. Wincenty, sędzia włocławski; r. 1488 Piotr z Bnina, bisk. włocławski, zakładając kolegiatę w Kościelcu, przekazał mansyonarzom dziesięcinę z S. i innych włości. Między r. 1489 i 1583 należał Sf do dziedziców Łabiszyna; w tym czasie było w S. 6V9 łanów osiadłych. 3. S. , dok. SmogorevOy os. w r. 1295. Adam Skarga z Urbanie wieluńskich prawował się z arcyb, gnieźnieńskim o S. i Strzyżewo, przyległe wsi Godziesze super SmogoreYO et StrzezcYo, ville dicte GodesseTO adjacentibus. Godziesze leży na zachód od Iwanowic kaliskich, po prawym brzegu Prosny, a Strzyżew na północ od Miksztata, w pow. ostrzeszowskim, po lewym brzegu, o 2 mile od Godziesza Kod. Wielkop. , n. 735. F. Cal Smogorzewiec al. Smogorzewice, kol. i fol. , pow. lipnowski, gm. Obrowo, par. Osiek, odL 0 31 w. od Lipna, ma 14 dm. , 84 mk. , 631 mr. w tem 193 włośc. Należały do dóbr Dzikowo. Smogorzewo 1. wś włośc, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Zgłowiączka, odl. 20 w. od Włocławka, ma 92 mk. , 653 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 133 mk. 2. S. Pańshie, wś, fol. i dobra nad rzką Kamianką dopł. Narwi, pow. pułtuski, gm. Nasielsk, par. Smogorzewo, odl. 14 w. od Pułtuska, posiada kościół par. drewniany. W 1827 r. jedna część miała 5 dm. , 48 mk. , druga 17 dm. , 98 mk. Dobra S. Pańskie składały się w 1883 r. z foL S. Pańskie i Dąbrowa, rozl. mr. 847 gr. or. i ogr. mr. 402, łąk mr. 97, pastw. mr. 2, łasu mr. 324, nieuż. mr. 18; bud. mur. 7, z drzewa 22; las nieurządzony; cegielnia. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 47, mr. 140; wś Białe Błoto os. 9, mr. 61; wś Gatka os. 7, mr. 41; wś Dąbrowa os. 5, mr. 23. Przy erekcyi kościoła w Pokrzywnicy Dobiesław, bisk. płocki, nadał mu dziesięciny z S. Kod. Maz. , 87. Kościół tutejszy, nie wiadomej erekcyi, jeszcze w XYII w. był filią par. Pokrzywnica. Obecny zbudowali dziedzice wsi Mokorscy. S. par. ,. dek. pułtu ski, 1000 dusz. . Br; OŁ Smogorzów 1. wś i foL, pow. kozienicki, gm. Góra Puławska, par. Oleksów, odl. od Kozienic 26 w. , ma 19 dm. , 230 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 137 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 73. Poprzednio należały wsi wś S. os. 18, mr. 285; wś Żabianki os. 7, mr. 90; wś Kuroszów os. 15, mr. 224; wś Leokadyów os. 48, mr. 722; wś Anielin os. 20, mr. 385; wś Pająków os. 15, mr. 387. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508, Smogorzów, Żar nów, Byrdzana i inne, własność Gabryela Gniewosza, płaciły poboru 1 grzyw. 46 gr. S. Zawady i inne, w łasność Śtan. Wąssowicza, płaciły poboru 3 grzyw. W r. 1569 Anna Gniewoszowa miała tu 5 łan. , 2 komor. Pawiński, Małop. , 318, 475, 476. 2. S. , wś i fol. , pow. opoczyński, erm. Goździków, par. Smogorzów, odl. od Opoczna 20 w. , po siada kościół par. murowany, szkołę począt kową, 42 dm. , 454 mk. , dwa młyny wodne, pokłady rudy żelaznej i kamienia budulcowe go. Dobra S. składały się w 1886 r. z foL S. i Karczówka, z nomenklatur Krzesławice, Zawada, Gaj i Piasek, rozl. mr. 1361 fol. S. 1 gr. or. i ogr. mr. 462, łąk mr. 54, pastw. mr. Smogorzew 94ś łasu mr. 386, nieuż. mr. 27; bud. mur. 12, z drzewa 14; płodozm. 18pol. ; las urządzony w kolei 80letniej; fol. Karczówka gr. or. i ogr. mr. 213, łąk mr. 65, pastw. mr. 45, zarośli mr. 4, nieuż. mr. 11; bud. mur. 2, z drzewa 5. W skład dóbr poprzednio wcliodziły wś S. os. 51, mr. 371; wś Krzesławice os. 19, mr. 421; wś Zawada os. 7, mr. 73; wś Gaj os. 5, mr. 116. Prawdopodobnie w tym S. dobywano steatyd, glinkę używaną w hutach szklanych, bardzo u nas rzadką. Wspomina o tem Niemcewicz, który widział bryłę steatydu w zbiorach mineralogicznych szkoły radomskiej Podróże histor. , 420. Piotr, arcyb, gnieźn. , nadaje w 1176 r. klasztorowi sulejowskiemu dziesięciny z 8. Kod. Wielkp. , 593. W 1234 r. papież Grzegorz IX potwierdza nadanie dochodów ze wsi Smogorove przez Ful kona, arcyb, gnieź. , klasztorowi w Sulejowie Kod. Małop. , II, 56. Wieś sama zdawna zostaje w posiadaniu Duninów. Przechował się akt działu z 1354 r, którym Meczslao et Wladymirio filiis Wladimirii de Smogorow dostają się wsi S. , Sokolniki, Rusinów iKrzesłowice Wola ib. , Ill, 92. Za zasługi dziedzica królowa Elżbieta pozwala w 1374 r. przenieść te wsi na prawo niemieckie średzkie ib. , Ill, 282. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wa 8, własność Wąssowiczów, miała 9V2 i j 19 zagr. Pawiński, Małop. , 321. Starożytny kościół tutejszy założony został podobno w 1384 r. przez Bor dzantę, arcyb, gnieźnieńskiego. Kilkakrotne przerabiania zatarły pierwotne cechy budowli, ślady dawnej architektury przechowały się w prezbiteryum i zakrystyi. W 1766 r. Stefan Dunin Wąsowicz, dziedzic S. , odnowił kościół. Opis i rysunek kościoła pomieścił Tyg. Illustr. z 1873 r. Nr. 305. S. par. , dek. opoczyński dawniej skrzyński, 1245 dusz. 3. S. , wś i fol. , pow. stopnicki, gra. Pęczelice, par. Stopnica odl. 6 w. , leży przy drodze bitej ze Stopnicy do Buska, posiada gorzelnię, dwa młyny wodne, pokłady wapienia. W 1827 r. było 37 dm. , 285 mk. Dobra S. składały się w 1885 r. z fol. S. i Konary al. Konradów rozl. mr. 1584 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 434, łąk mr. 16, pastw. mr. 50, łasu mr. 703; bud. mur. 9, z drzewa 6 fol. Konary al. Konradów, gr. or. i ogr. mr. 303, łąk mr. 17, pastw. mr. 61; bud. mur. 2, z drzewa 8; płodozm. 6 i 8pol. ; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś 8. os. 64, mr. 285; wś Konary os. 18, mr. 127; wś Skotniki Małe os. 29, mr. 169. W połowie XY w. S. , w par. Stobnica, własność Smogorzewskich h. Powała, miał łany kmiece z których płacono dziesięcinę snopową i konopną, wartości 6 grzyw. Z dwóch folw. rycerskich płacono dzieaięcinę, wartości 10 grzyw. , pleb. w Szczuczynie Długosz, L. B. , II, 442. We dług reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś S. , własność kaszt, krakowskiego, miała 12 osad. , 6 łan. , 2 zagr. , 3 biednych Pawiński Małop. , 223. Wieś ta należała w XVII w. prawem zastawu do Łąckiej, z domu Romi szowskiej, wdowy, którą poślubił Jan Chry zostom Pasek. Przez jakiś czas mieszkał w 8. 1670 i 1671 r. a posiadał tę wioskę przez 20 lat. Br. Ch. Smogorzów niem. Sclimograu, 1359 r. Smogerowy 1353 r. Smograii wś i domena rząd. , pow. namysłowski, par. katol, w miejscu, ewang. Kowalowice, leży w pobliżu granicy w. ks. poznańskiego a około 3 mil od granicy królestwa polskiego. Wieś ma 79 budyń. , 674 mk. 339 ewang. , 3 żyd. , obszar większej posiadł. 11 budyń. , 184 mk. 106 ewan. . Ludność polska. Leśnictwo rząd. należy do nadleśnictwa namysłowskiego. W 1842 r. było w ogóle 629 mk. , w tem 207 katol. S. posiada starożytny kościół parafialny z kamienia i szkołę katolicką. Jest to osada bardzo dawna jak o tem świadczą wykopywane tu urny w znacznej ilości, tudzież tradycya ludowa o smoku, który tu miał przebywać. Pokazują dotąd smoczą jaskinię, smoczą drogę. S. miał być wedle tradycyi pierwszym ogniskiem chrześcijaństwa na Szląsku i pierwszą stolicą biskupią, kościół zaś tutejszy pierwszą świątynią chrześciańską tej prowincyi. Wedle Długosza, podającego niepotwierdzone przez inne świadectwa szczegóły, pierwszy biskup Smogorzewski Gotfryd zarządzał dyecezyą lat 17 i pochowany został w miejscowym kościele. Następcą jego był Urban j lö05, pochowany w 8. a według innej tradycyi w Ryczowie. Z kolei wymienia Długosz Klemensa i Luciliusza jako bisk. Smogorzewskich. Przez jakiś czas miała być przeniesiona siedziba biskupia do Byczyny po drugiej stronie pasma wyniosłości stanowiących wododział Odry i Warty. Pobyt biskupów w 8. zostaje prawdopodobnie w związku z reakcyą pogańską po śmierci Mieczysława Iii zajęciem Wrocławia przez Brzetysława czeskiego 1039 1054. Biskupstwo to utworzone około 1000 r. , było pierwotnie sufraganią arcyb, gnieźnieńskiego. Biskupi szląscy przenieśli swą siedzibę do wzrastającego wtedy Wrocławia. Kazimierz I miał ułatwić to przez nowe uposażenie katedry i biskupstwa. Szereg bisk. wrocławskich rozpoczyna Hieronim 1053 r. . Około 1850 r. znaleziono pod murami kościoła krzyże mosiężne, jakie zwykle noszą biskupi. W 1854 r. pożar zniszczył starożytny kościołek, ocalał tylko sklep grobowy a w nim głowy pochowanych tu biskupów. Kościół odbudowano po 1856 r. ze składek. Na dzwonach i pieczęci kościoła Smogorzów Smokor Smogorz znajduje św. Jerzy, walczący ze smokiem. Ztąd mogły powstać podania o smoku. S. par. , dek. rychtalski, w 1869 r. miała 528 katol, i 1324 ewang. Świeżo ogłoszony został drukiem zabytek wielkiej wagi dla pierwotnych dziejów biskupstwa wrocławskiego Liber fundationis episc. vratisl. z XIV w. Cod. diplom. Silesiae, t. XIV, AVrocław, 1889, poprzedzony obszernym wstępem uczonych wydawców H. Markgrafa i J. W. Schulte go. Smogorzyno, ob. Smęgorzyn. Smogulecy majętność z kość. paraf, i okr. dwor. , w pow. wągrowieckim, dek. kcyńskim, na Pałukach, na praw. brzegu strugi Smoguleckiej dopł. Noteci, o 10 klm. na płn. od Gołańczy, w okolicy wzgórzystej, wzn. na na południu do 136 mt. npm. , na wschodzie i zachodzie 103 mt. , ku północy 66 mt. ; par. , Bzkoła i poczta w miejscu, st. dr. źel. w Osieku Netzthal o 10 klm. ; ma 10 dm. , cegielnię, gorzelnię, 2 młyny wodne, 192 mk. i 2940 ha 69132 roii, 217 58 łąk, 14902 past. , 183040 lasu, 51 42 nieuż, i M2 wody; tucz bydła. Ordynacya smogulecka, utworzona d. 16 marca 1861 r. , obejmuje klucz smogulecki 3493 ha, własność Bohdana Franciszka hr. Hütten Czapskiego. W r. 1335 w Poznaniu d. 23 list. król Kazimierz pozwolił Wierzbięcie z S. , podkom, poznań. , założyć tu miasto na prawie niemieckiem. Za arcyb. Łaskiego uchodził S. za miasto; regestra pobor. z XVI w. wykazują go między osadami wiejskiemi. Wierzbięta ze S. był stronnikiem Domarata z Pierzchną, kaszt, poznań. , i czynny brał udział w zaburzeniach r. 1383. On to zapewno prawował się w r. 1389 z Andrzejem z Gryżyny kościańskiej Akta gr. pozn. . W r. 1478 odbyły się działy majętności złożonej z osad Nowawieś, S. , Żarczyn i Turzyn Ak. gr. kcyńskie. W r. 1577 było w S. 6 ślad. osiadł, i 2 zagr. ; w 1579 r. 10 ślad. , 3 zagr. , 2 rzem. i młyn. W 1722 r. pisała się z S. Apolinara Tuozyńska, kasztelanowa gnieźn. ; około r. 1793 składały klucz smogulecki Chojna, Chawłodno, Gołańcz, Jeziorki, Krzyżanki, Nowawieś, Potulin i S. Dziedzicem był Maksymilian Mielżyński, w. pisarz kor. ; później przeszły dobra w ręce Czarneckich. Na obszarze S. wykopują popielnice. O 4Va klm. ku płn. , w nizinach nadnoteckich, znajdują się szczątki zamczyska. Kościół p. w. św. Katarzyny istniał już przed r. 1415; w miejsce starego wystawił Marcin Smogulecki około 1618 r. nowy, z cegły, z wysoką wieżą i oddrzwiami marmurowemi. Par. , liczącą 1690 dusz, składają Chwaliszewo, Dobieszewo, Gromadno, Laskownica, Ludwikowo, Mieczkowo, Miejski Młyn Mejsker Muehle, Mostki, Nowawieś dawniej Mokra Wieś i Chlewiska, Parkowo, Skoczka, Słupowa, Słupówka, Słupowskie Huby, S. , Smogulecka Wieś, Szluza Gromadzka i Zamczysko. Za arcyb. Łaskiego należał do par. młyn Piekłów. Szkoły paraf. znajdują się w Lasko wicy i S. Okr. dworski składa się z osad Budki, Leśniczówka, Jeleń, Miejski Młyn, Mostki, Parkowo, Prostko wo Smolarnia i Zamczysko; ma 24 dm. , 406 mk. 399 kat. , 7 prot. i 3201 ha 854 roii, 233 łąk, 1840 lasu; czysty doch, z ha roii 7 44, z ha łąk 1097, z ha lasu 3 52 mrk. E. CaL Smogulecka struga, lewy dopływ Noteci, powstaje na łąkach krzepiszyńskich, o 2 klm, na płd. wschód od Kcyni, na granicy powwągrowieckicgo i szubińskiego; płynie od wschodu ku zachodowi na Radzimin, gdzie przecina trakt kcyńskowągrowiecki i odgra nicza wspomnione powiaty na przestrzeni 1 g klm. , mija Głogowiniec, okop panigrodzki, Rozpętek, Słupów, Chwaliszewo i Smogulec; pod hubami Słupowskiemi wchodzi do pow, wągrowieckicgo, który, od Prostkowa do uj ścia swego na przestrzeni 3, Vg klm. rozgra nicza z pow. chodzieskim; pędzi młyny Skocz ka, Miejski Młyn i Prostko wo; przyjmuje z lew. brzegu wodocieki panigrodzkie i dor bieszewskie, a z prawego pot. Grocholiński i dwa strumienie od Siernik i od Iwna. Poniżej Smogulca wydobywa się z wąwozów, wśród których toczy swe wody i łąkami smoguleckiemi wzn. 66 mt. npm. zdąża do Noteci. Uchodzi przy karczmie Jaktorowskiej, o 8 klm. na płd. od Wyrzyska; ujście wzn. 51 mt. npm. Długość około 26 klm. E, CaL Smogulecka Wieś, urzęd. SvioguUdorf wś i foL, pow. szubiński, o 10 klm. na zach. płn. od Kcyni i tyleż ku płn. od Gołańczy. Gra niczy z Smogulcem, Laskownica i Chwaliszewem; par. i poczta w Smogulcu, st. dr. żel. w Osieku Netzthal o 10 klm. i w Kcyni Exin. S. istniała już przed r. 1483 Akta gr. kcyńskie; w r. 1577 1618 było tu 11 ślad. osiadł. , 4 odn. , 6 zagr. i 2 rzeźników; przy schyłku zeszłego stulecia należała do Mielżyńskich, później do Czarneckich. Wieś z młynem Chwaliszewskim tworzy okr. wiej ski, mający 27 dym. , 262 mk. 240 kai, 22 prot. i 266 ha 167 roii, 30 łąk, 9 łasu. Fol. z Laskownica 8 dm. , 66 mk. i Wygodą 1 dm. , 12 mk. tworzy okrąg dworski, mający 20 dm. , 253 mk. i 1445 ha 485 roii, 169 łąk, 679 lasu. F. CaL Smoiłówka, wś należąca w XVIII w. do dóbr Czechowce na Wołyniu ks. Wiszniowieckich. Smok 1. os. leśn. , pow. sieradzki, gm. i par. Klonowo, odl. od Sieradza 33 w. 2. S. Sagaje os. , pow. ostrowski, gm. i par. Poręba. Smok, łąka pod Zelgoszczą, pow. starogardzki. Smokorwancinia, zaśc, pow. nowoale Smogorzyno Sniol Smolan Smokowo Smol ksandrowski, w 4 okr. poL, o 84 w. od Nowoaleksandrowska. SmokowOc mylnie Sznehowo ob. 1. 1, 86, dziś Balbinowo wśj pow. drysieński, ze st. dr. żel. dyneburskowitebskiej, 90 dusz męz. , 376 dzies, ziemi dwor. Własność niegdyś Wikto ra Zaborowskiego, który w 1811 r. fundował tu kaplicę. Następnie S. otrzymało nazwę Balbinowo od imienia właścicielki Balbiny z Nitosławskich Swołyńskiej, po bezpotom nem zejściu której drogą spadku przeszła do Nitosławskich. A. K. Ł. Seiokowo al. Wyroby, niem. Sniukowo, wy bud, do Zgorzałego, pow. kartuski, st. p. Stę życa. W 1885 r. 3 dm. , 21 mk. W pobliżu góra t. n. Kś. Fr. Sniol zaśc. nad bezim. dopł. Łuży, pow. borysowski, w 2 okr. łohojskim, gm. Hlewin, ma 2 osady; miejscowość odosobniona, grun ta lekkie. A. Jel. SmolaczCj białorus. Snolaczy wś nad rz. Wołka, lewym dopł. Morocza, pow. słucki, w 1 okr. poL starobińskim, gm. Wyzna, 16 osad; grunta lekkie, łąk błotnych dużo. Sniolakij okolica pryw. , pow. lidzki, w 1 okr. poL, o 13 w. od Lidy, 2 dm. , 16 mk. Smolana Wola, wś, pow. pułtuski, gm. i par. Zegrze. W 1827 r. 5 dm. , 49 mk. SmoIańce9 dobra nad rz. Łukomka, pow. lepelski, w 2 okr. poL, gm. Smolaóce, 33 w. od Lepla a 2 w. od mka Czasznik poczta i tel. , połączone telefonem z Iwańskiem i osadą fabr. Skiną o 1 w. , mają 6409 dzies, ziemi dwors. ; własność Wincentego Wołodkowicza. Miejsce to pamiętne jest potyczką, stoczoną w 1812 r. pomiędzy wojskami ruskiemi a francuzkiemi. Do dóbr tych należą attynencye. mko Czaszniki i folw. Rohanowicze, Zosin, Charakowo, Sierebry, Kotorsy i Michałowo; dawniej także Ostaszew dziś Przeborowskiego, Kazanówka dziś Adamkowiczów i Sielec Ciechanowieckiego. Przed uwłaszczeniem do dóbr należały wsi Prymaczyn, Wyszkowicze, Wiedren Rożanowo, Wiedren Brylewo, Leluki, Bojary, Dubiniec, Maryńcy, Jazwa i Borowo, w ogóle 223 dm. i 3561 dzies. Włościanie wnieśli 77, 716 rs. 12 kop. wykupu za wydzieloną im ziemię. S. , niegdyś attynencya obszernego hrabstwa czasznickiego, były w XVI w. własnością Janusza i Krystyny z Sokolińskich Kiszków, w wodo w połockich; w 1633 r. nabył je wraz z Czasznikami Lew Sapieha, wwoda wileński, za 200, 000 złp. , synowie zaś jego Jan Stanisław, marszałek lit. , i Leon, pisarz lit. , sprzedali Adamowi Kazanowskiemu, marszałkowi nadworn. lit. , który w dobrach założył mko Kazanówkę dziś własność Adamkowiczów. Następnie Kazanowski ustępuje S. żonie swej Elżbiecie ze Służków 2do roto Radziejowskiej, podkancl. lcoron. , po bezpotomnym jej zgonie około 1644 r. przechodzą do jej sukcesorów Zygmunta, chorąż. lit. , Józefa, kaszt wileńskiego i hetmana połn. lit. i Dominika Michała, wwdy połockiego, Słuszków oraz Konstancyi Denhoffowej; od 1685 do 1719 r. własność Konstancyi z Podbereskich Słuszczyny, wwdziny połockiej, dalej od 1719 r. Konstancyi z Podbereskich 1mo Toto Zamoyskiej, 2do Potockiej, od 1731 r. Jerzego i Konstancyi z Podbereskich Potockich, następnie Józefa i Pelagii z Potockich, Eustachego i Maryana Potockich oraz Katarzyny hr. Kossakowskiej; 1746 1768 r. Stanisława i Anny z Czosnowskich Łopatów Bykowskich, strażników Poln. lit. , od 1768 l. Michała Łopaty Bykowskiego, oboźnego lit. , od 1785 r. staje się własnością Michała i Katarzyny z Galimskich Wołodkowiczów, ststów hajeńskich i do dziś dnia pozostaje nieprzerwanie w posiadaniu tej rodziny. Gmina składa się z pięciu okręgów wiejskich starostw smolanieckiego, olszańskiego, wedryńskiego, bojarskiego i dubinieckiego, ma 297 chat i 984 dusz. Smolaninowo, sioło nad rzką Jerczykiem, pow. starobielski gub. charkowskiej, o 50 w. na płd. zach. od Starobielska, ma 196 dm. , 1350 mk. , cerkiew. Smolaniszkij wś włośc, nad rz. Wiliąj pow, wileński, w 1 okr. poL, o 7 w. od Wilna, 4 dm. , 46 mk. kat. Smolanka 1. pow. nowomiński, gm. Łukowiec, par. Jeruzal. 2. S. , wś i fol. , pow. łukowski, gm. Krasuse, par. Trzebieszów, odl. 10 w. od Łukowa, ma 25 dm. , 162 mk. W 1884 r. fol. S. rozl. mr. 649 gr. or. i ogr. mr. 472, łąk mr. 29, past. mr. 7, lasu mr. ISl nieuż. mr. 10; bud. z drzewa 12; las nieurządzony. Wś S. os. 12, mr. 126. Smolanka 1. rzeczka w pow. wileńskim, przepływa pod zaśc. Fedorówka. 2. S. j mała bagnista rzeczka w pow. borysowskim, uchodząca od praw. brzegu do jez. Pelik, uformowanego z rozlewu Berezyny. Ma początek za wsią Borowlany, przyjmuje w siebie z prawej strony rzkę Moszkę. Płynie w kierunku wschodnim lesistemi moczarami około 5 w. 3. S. j rzeczka w pow. borysowskim, wypływa z błot w płd. wschod. stronie jez. Dambrzeźyckiego i płynie początkowo pod nazwą rz. Wielkiej, potem zwracając się na płd. przybiera nazwę Smolanki i wreszcie pod nazwą Lipy przepływa jez. Wiazyk i uchodzi do Berezyny od lew. brzegu. Na mapach błędnie wykazano ujście S. al. Lipy do Berezyny powyżej ujścia rz, Mraja; w błąd wprowadzało jez. Olchowe, które w miejscu, gdzie pokazano ujście rz. Lipy do Berezyny, łączy się z tą ostatnią, ale nie ma żadnej styczności ze S. al. Lipą, rzeczywiste ujście której le ży o V2 W. poniżej od jez. Olchowego. S. pły nie 21 w. przez nieprzebyte lasy i błota, brzegi ma nizkie, porośnięte gęstą łozą lub trzciną. W niektórych miejscach S. rozszerza się, w innych zaś prawie niknie, formując trzęsawiska. Dno koryta twarde, kredowe, dolina porośnięta przeważnie olbrzymią olszyną. Lasy te latem są niedostępne z powodu trzęsawisk. Po obu stronach S. ciągną się błota, pokryte mchem i porosłe karłowatą sośniną. Wody tej równiny spływają za pośrednictwem rz. Smolanki i Pieszczanki do Berezyny; Wielkiej zaś i Kurby do Dźwiny. T. S. Smolanka 1. wś włośc, nad rzką Kantusią, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Kucewicze, okr. wiejski Giniewce, o 3 w. od gminy a 26. w. od Oszmiany, ma 4 dm. , 8 mk. praw. i 25 kat. w 1864 r. 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Denapol. 2. S. j karczma przy rzeczce Smolance, pow. wileń ski, w 5 okr. poL, o 16 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. żydów. 3. S. , karczma, pow. wileń ski, w 5 okr. poL, o 42 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. żydów. 4. S. 9 zaśc, pow. wileński, w 6 okr. poL, gm. Rudomino, okr. wiejski Szkodziski, o 6 w. od gminy, 5 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Jarmoliszki. 5. S. , uroczysko w dobrach Orniany, pow. wileński. 6. S. 9 zaśc, pow. ihumeński, w 1 okr. poL, par. kat. Uzda, gm. PereszewskaSłoboda, przy gośc. wojennokomunikacyjnym pomię dzy Pereszewem i Dołbiniczami; miejscowość dość leśna, grunta szczerkowe. 7. S. al. Holewica, Holotoica wś nad rz. Nienacz, pow. rzeczycki, w 3 okr. poL wasilewickim, gm. Dudzicz, ma 9 osad; miejscowość głucha. 8. S. 9 wś, pow. sokólski, w 3 okr. poL, gm. Kamionka, o 7 w. od Sokółki. 9. S. , ob. Smielanka, J. Krz. A. Jel. Smolanka 1. ws skarbowa u źródeł rz. Perejmy Sarażynki, dopL Sawranki, pow. bałcki, okr. pol. Krute, gm. Perejma o 17 w. , par. kat. Kodyma, sąd Aleksandrówka, ma 135 osad, 1147 mk. , 1337 dzies, ziemi włośc, 61 dzies, cerkiewnej; cerkiew z 1781 r. ma 1506 parafian. Wś ta należała do klucza budciańskiego budzciańskiego, w skład którego wchodziły Budele Budźcie, Francuzka, Nedełkowa, Serby i S. Nadany w 1816 r. na 50 lat ks. Ypsylantemu, który ustąpił praw swoich Lipińskiemu. 2. S. , karczma, pow. lityński, par. Nowy Konstantynów, przy trakcie powiatowym z Latyczowa do Lityna, między wsiami Werbka a Rossochowatą. Smolanka al. Weresocz, rzeczka w gub. czernihowskiej, lewy dopływ Desny lewego dopł. Dniepru. Snioiankaj sioło nad rzką t. n. , pow. nieżyński gub. czernihowskiej, o 50 w. od Nieżyna, ma 255 dm. , 1531 mk Smolanka 1. potok, ma źródło u płd. pod nóża Łysej Góry 659 mt. , na obszarze Starej Soli, w pow. staromiejskim, w lesie Lewardzkim; płynie na wschód popod Sasy, wólkę starosolska podąża wschodnią stroną gościń ca staro wolskiego przez obszar Strzelbie, a wszedłszy do Smolnicy, poniżej wsi wpada do Jabłonki, dopływu Dniestru. Długa 8 klm. 2. S. , potok, wypływa w Trościańcu Wiel kim, pow. brodzkim, ze wschod, pochyłości wzgórza Obydry 395 mt. ; przepływa wś Trościaniec, zrasza płd. zach. obszar Załoziec, gdzie tworzy rozległe stawisko, a w Benio wie wpada do Seretu z praw. brzegu. Długi 10 klm. Dno namuliste. Br. G. Smolanka z Cezaróiuhą, ws, pow. tarno polski, o 3 klm. od Baworowa poozta i par. rz. kat. , o 9 8 klm. od Mikuliniec Obszar dwor. 1063, włośc. 397 mr. W 1870 r. 409 mk. ; w 1880 r. w gm. 373, na obszarze dwor. 103, razem 476; r. kat. 42, gr. kat. par. Proszowa 356; szkoła filialna i kasa pożycz, gm. z kapit. 355 złr. Właściciel posiadł, dwors. Władysław hr. Baworowski JB. M. SmoIańskiCj rozległe błoto, w pow. berezowskim i nieżyńskim gub. czernihowskiej, długie do 40 a szerokie przeszło 2 w. , zarosłe jest krzakami. Zaczyna się pod wsią Stodoły i ciągnie się pod słobodę Rożdestwienską. Wypływa z niego rzka Smolanka. Smolany 1. wś, pow. mławski, gmina Szczepkowo, par. Janowiec Kościelny, odl. 25 w. od Mławy, ma 32 dm. , 253 mk. , 739 mr. Posterunek straży pogranicznej. 2. S. 9 wś, pow. suwalski, gm. i par. Sejwy, odl. od Suwałk 22 w. , posiada kościół murowany poklasztorny, szkoł początkową ogólną, 40 dm. , 323 mk. W 1827 r. 7 dm. , 69 mk. Kościół i klasztor reformatów erygował tu 1839 r. Michał de Haberfeld Haberman. 3. S. Dąh wś, pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol, odl. od Sejn 11 w. , ma 5 dm. , 20 mk. W 1827 r. 1 dm. , 16 mk. 4. S. Piec, pow. mar3 ampolski, gm. Antonowo, par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 20 w. 5 1 dm. , 17 mk. 5 S. Sershi Las, os. , pow. augustowski, gm. i par. Szczebro Olszanka, odl. od Augustowa 15 w. 6. S. Źardawy wś, pow. mławski, gm, Szczepkowo, par. Janowiec, ma 20 dm. , 226 mk. drobnej szlachty, 868 mr. 780 mr. roii. Br. Ch. Smolany 1. wś i koL, pow. prużański, w 1 okr. pol, gm. Nikitycze, o 8 w. od Pru żany, 21 w. od Sielca a 175 w. od Grodna. Jest tu zarząd gminy Nikitycze. Należy do dóbr Linowa, wchodzących niegdyś w skład ekonomii prużańskiej, sprzedanych następnie Trębickiemu. 2. S. 9 mko nad rzką Demówka, pow. orszański, w 2 okr. poL, o 25 w. od Orszy, przy drodze handL ze Szkłowa do Witebska, ma 452 dm. drewn. 55 należy do Smol Snioi Smolanka Smolany-Piec chrześcian, 197 do żydów, 2315 mk. 239 praw. , 6 kat. , 1 ew. i 2069 żyd. , 55 sklepów, 4 cerkwie 1 murow. , kościół kat. murow. , synagoga drewn, i 4 domy modlitwy żydow skie; szkoła ludowa, ambulatoryum, 3 nie znaczne targi. Kościół kat. p. w. Wniebo wzięcia N. Maryi P. , filialny par. orszańskiej, z muru wzniesiony przez ks. Sanguszkę. Namiejscowym cmentarzu pochowany jest To masz Zan. S. istniały już w XY w. i były dziedzictwem Bielskich. W 1501 r. król Ale ksander dał S. al. Smolniany w dożyw ocie żonie swej Helenie Iwanównie, po jej zaś śmierci król Zygmunt w 1522 r. nadał je ks. Konstantemu Ostrogskiemu. Następnie król Zygmunt August darował S. kn. Kurbskiemu, który wkrótce zamienił je z Sanguszką na Kowel. Później miała tu przez pewien czas przebywać królowa Bona, ślady zamku której, zburzonego przez wojska ruskie w cza sie wojny szwedzkiej w 1708 r. , znajdują się w pobliżu kościoła katol. W 1678 r. S. otrzymały prawo miejskie; w dwa lata pó źniej 1680 r. Konstancya Teodora Sapieźanka. żona ks. Hieronima Sanguszki, założy ła tu klasztor dominikanów. Obecnie wła sność Titowych. 3. S. j wś nad Dźwiną, pow. wieliski; bród. J. Krz, SmolanyPiec, 1. białoruskie SmalanajaPiecz, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. kat. Uzda, gm. Mobilna; grunta lekkie. Ist nieje tu piec do pędzenia smoły z karczów sosnowych. 2. S. P. wś, pow. białostocki, w 1 okr. poL, gm. Dojlidy, o 6 w. od Bia łego stoku. A. Jel. Smolany Piec al. Bulhowshie ob. Btilhoiosicie, Lustracya ststwa puckiego z r. 1678 pisze Bywał tam piec smolany, teraz tam mieszkają Jakub Bąbca, poddany, z żoną, dzieci ma sześcioro, daje fl. 6. Mikołaj Rzepa z żoną ma dzieci czworo, daje czynszu fl. 6 ob. str. 17 rękop, w Peplinie. Kś. Fr. Smolany Sadek, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Masiewo, o 74 w. od Prużany. Smolarka, wś włośc, pow. włocławski, gm. Śmiłowice, par. Włocławek, ma 22 dm. , 77 mr. Smolarnia 1. os. leś. , pow. gostyński, gm. Skrzany, par. Trąbki. Dwa piece do pędzenia smoły i terpentyny, 3 dm. , 102 mk. 2. S. , pow. gostyński, gm. i par. Gostynin. 3. S. , os. rząd. , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Gostynin. 4. S. Łącka, pow. gostyński, gm. Łąck, par. Gombin. 5. S Niedźwiedź, pow. gostyński, gm. i por. Duninów. 6. S. , os. , pow. łęczycki, gm. Piaskowice, par. Parzęczew, odl. od Łęczycy 13 w. , 1 dm. , 6 mk. 7. S. , os. , pow. kolski, gm. Sompolno, par. Mąkolno, odl. od Koła 19 w. , 1 dm. , 16 mk. 8. S. , pow, kolski, gm. Som polno, par. Lubstówek. 9. S. , pow. kolski, gm. Budzisław Kolskie par. Dęby Szlacheckie. 10. S. Lubstowska, kol. nad strum. Bródek, pow. kolski, gm. Sompolno, par. Lubstówek, odl. od Koła 19 w. , ma 12 dm. , 73 mk. 11. S. Licheńska, os. , pow. koniński, gm. Gosławice, par. Morzysław. 12. S. Eudzicha, pow. ko niński, gm. Gosławice, parafia Morzysław. 13. S. , os. , pow. koniński, gm. i par. Kramsk, odl. od Konina 18 w. , 1 dm. , 4 mk. 14. S. , os. , pow. koniński, gm. i par. Tuliszków, ma 4 dm. , 38 mk. W 1827 r. 2 dm. , 14 mk. Wy rabiano tu dawniej smołę. 15. S. , os. leś. , pow. koniński, gm. Piorunów, par. Rusocice, odl. od Konina 13 w. 16. S. , kol. , pow. wieluński, gm. Skrzynki, par, Kraszewice, odl. 42 w. od Wielunia, ma 13 dm. , Ill mk. W 1827 r. 4 dm. , 35 mk. 17. S. , os. leś. , pow. wieluński, gm. Radoszewice, par. Ossya ków, odl. od Wielunia 15 w. , 1 dm. , 3 mk. 18. S. , pow. wieluński, gm. i par. Siemko wice. 19. S. , os. , pow. kaliski, gm. Zbiersk, par. Wróblew, odl. od Kalisza 27 w. , 1 dm. , 4 mk. 20. S. , os. , pow. łaski, gm. Dłutów, ma 11 dm. , 46 mk. . 10 mr. dwor. 21. S. , pow. piotrkowski, gm. Kluki. 22. S. , pow. piotrkowski, gm. Podolin, 2 dm. , 24 mk. , 600 mr. dwor. 23. S. , pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Rybitwy. 24. S. , pow. lubelski, gm, i par. Mełgiew. 25. S. , os. , pow. biel ski, gm. Sidorki, par. Biała. 26. S. , os. , pow. bielski, gm. Lubienka, ptar. Łomaz3r. 27. S. , os. , pow. konstantynowski, gm. Bo hukały, par. Pratulin, 1 dm. , 3 mk. 28. S. , pow. konstantynowski, gm. Swory, par. Husz lew, ma 5 dm. , 24 mk. , 67 mr. 29. S. , pow. konstantynowski, gm. Zakanale, par. Janów. 30. S. , pow. pułtuski, gm. i par. Nasielsk. 31. S. Rimuneh, pow. pułtuski, gm. i par. Obryte. Br. Ck Smolarnia 1. fol. rząd. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 29 w. od Oszmiany, 1 dm. , 9 mk. katol. 2. S. , zaśc. prywat. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 16 w. od m. Wilejki, przy b. dr. pocztowej z Mołodeczna do Wilejki, 1 dm. , 5 mk. żydów. 3. S. , uroczysko, pow. grodzieński, w 4 okr. poL, gm. Kamionka, o 54 w. od Grodna. Smolarnia, karczma przy Hermanowicacb, na obszarze Bulowic, pow. , bialski, Br. G. Smolarnia 1. niem. Theero en, leśniczówka, pow. bukowski Lutomyśl, należy do nadleśnictwa Bolewickiego. 2. S, niem. Theero en, os. i okr. wiejski, pow. czarnkowski, nad płd. kończyną jez. Stradomskiego, o 7 klm. od Trzcianki par. , poczta i st. dr. żeL; ma 63 dm. , 470 rak. W skład okr. wchodzą Gunterowo i Rychlik; cały okrąg ma 67 dm. , 319 mk 2 katol, 317 prot. i 386 ha 171 roii, 34 łąk, 86 lasu. 3. S. , niem. Keilcheu see, leśniczówka, w pow. międzychodzkim Skwirzyna, okr. dworski ŚWiniary. 4. S. , niem. Theerofen, os. leśna, pow. międzyrzecki, okr. dwor. Łomnica; 1 dm. ,35mk. 5. S. 5 niem. Theer8cIitoelerei leśnicz, do Dąbrówki, w pow. międzyrzeckim. 6. S. j leśnicz. , w pow. sza motulskim, w nadleśn. Biezdrowskim Hundeshagen. 7. S. , pow. szubiński, par. Słu py, w okolicy Szubina. 8. S. , smolarnia, pow. wągrowiecki, pod Smogulcem. 9. S. , ob. Smolniki, E. Cal, Smolarniac pow. prądnicki, ob. Dziedzice, Sniolary, zaśc. nad bezim. dopł gt; Łoszy, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. katol. Uzda, gm. Pereszewska Słoboda, ma 4 osady; grunta lekkie. A. Jel. Sniolary wś i dobra, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ziembin, przy gośc. z mka Ziembina do Mściża, o 45 w. od Borysowa. Dobra smolarskie składają się z S. i Towianki, pierwsze mają 3457 mr. , To wianka zaś 1625, razem 5082 mr. , z których w S. pod lasami, przeważnie sosnowemi, 2628 39 mr. , polem ornem 660 60 mr. , łąkami 134 94 mr cały zaś obszar Towianki leży pod lasami i błotami. Gleba w S. piaszczysta i kamienista, około wsi Klundziówki i folw. Kajetanowa gliniasta, powierzchnia górzysta, gdyż tu przechodzą wzgórza Mrajskie, które południowowschodnią gałęzią pod nazwaniem gór Turzy eh zapełniają obszar dóbr smolarskich. S. niegdyś były własnością Chreptowiczów i należały do dóbr ziembińskich i chołopienic, kich. W 1781 r. Joachim Litawor Chreptowicz, podkanclerzy w. lit. , wskutek zapadłej exdywizyi dobra S. sprzedał na wieczne czasy za 27000 złp. Janowi i Bogumile z Podbereskich Baczy żmalsk im, regen tost wu mińskim, do potomków których do dziś należą. Do S. należał dawniej fol. Chołmówka, trzymany na prawie zastawnem przez Cydzika od Chreptowicza. Dwor S. w malowniczej miejscowości, na lewym brzegu rz. Omściża, na której jest młyn, a na drugim brzegu osada z 8 chat złożona, zamieszkała przez rzemieślników. Przy S. , na praw. brzegu Omściża, wznoszą się góry SwiętaJańska i ŚwiętoKrzyzka, na szczycie pierwszej zbudowana kaplica, w której figura św. Jana rzeźbiona z drzewa, na drugiej Chrystus na krzyżu. Dawniej w d. 25 lipca i na Boże Ciało odbywała się uroczystość w kościółku smolarskim z procesyą na te góry. O wiorstt; ; na północ od S. lożą malownicze góry Turze, na jednej z których, niedaleko źródła rz. Studzionki, I znajduje się olbrzymi kamień zwany Kniaziem, mający 15 łokci obwodu, a 3 łokcie wysokości po nad ziemią. Podług podania ludowego podczas krwawej bitwy w dawnych czasach jakiś książę zginął w tem miejscu. Do dóbr S. należą folw. Kajetanów, założony przez Kajetana Baczyżmalskiego, zaśc. Za remby, Boropole i wieś Klundzi wka, BoźyDar i Towianka czyli Wiazyk. T. S. Siiiolary, wś nad błotami rz. Turyi, pow. włodzimierski, na płn. od Włodzimierza a na płn. wschód od sioła Chwałkowo. Sinolary 1. fol. do Wojnowa, pow. byd goski, o 14 klm. na płd. zach. od Koronowa, przy trakcie z Bydgoszczy do Sępolna; par. Dąbrówka Neuheim, poczta w Małem Sitnie Wilhelmsort, st. dr. żeL w Strzelewie o 8 klm. ; 2 dm. , 27 mk. 2. S. , os. , pow. chodzie ski, pod Szamocinem; par. katol. Margonin, par. prot. i poczta w Szamocinie, st. dr. żel. w Białośliwiu Weissenhoehe o 7 7 klm; 35 dm. , 298 mk. 236 kat. , 47 prot. . 15 żyd. i 329 ha 165 roii, 79 łąk. Druga część S. 13 dm. , 170 mk. wchodzi w skład okr. dwor. Szamocin. 3 S. , fol. do Kruchowa, pow. mogilnicki, o 8V2 klm. na płn. zach. od Trzemeszna st. dr. żel; par. Strzyżewo Ko ścielne, poczta w Gościeszynie; ma 6 dm. , 71 mk. 29 kai, 42 prot. i 224 ha 207 roii, 4 łąk. 4. ., przedmieście Rogoźna, pow. obornicki; 4 dm. , 46 mk. 5. S. , fol. , pow. obomicki, o 7 klm. od Skok, na wschod, wy brzeżu jez. Gać; par. Goślina Długa, okr. dwor. Sławica, poczta w Skokach; 4 dm. , 39 mk. 6. S. , holendry, pow. obornicki, o 47 klm. ku zach. od Skok, graniczą z Potrzanowem; par. i poczta w Skokach, st. dr. żeL w Rogoźnie o 12 klm. ; mają 24 dm. , 196 mk. 19 kat. , 177 prot. i 321 ha 243 roii, 54 łąk, 5 lasu, 7. S. , ob. Smolarz, 8. S. , wś i fol. , pow. wągro wiecki, tuż pod Gołańczą par. i poczta, st. dr. żel. w Wapnie o 12 klm. i Kcyni. Wś ma 22 dm. , 182 mk. 163 kai, 19 proŁ i 215 ha 183 roii, 17 łąk. Fol. ma 434 37 ha 35158 roii, 3475 łąk, 27 04 pastw. , 18 19 nieuż. , 2 8i wody; właścicielem jest Bogdan hr. Czapski. Najnowszy spis gmin i okr. wyka zuje S. w okr. dwor. GołańczSm olary, razem z Bogdanowem, Krzyżankami i Potulinem. Cały okrąg ma 21 dm. , 416 mk. 369 kat, 47 proi i 1724 ha 1311 roii, 167 łąk, 31 łasu. 9. S. , ob. Smolarze, F. Cal, Sniolary, niem. Ober i UnterThećrofen, ws, pow. wałecki, nad Plitnicą, naprzeciw ujścia Samborki, na płd. zach. od Jastrowia st pocz. i par. kai, ma 370 ha 246 lasu, 13 łąk, 33 roii. W 1885 r. 7 dm. , U dym. , 56 mk. , 3 kat, 53 ew. Schmitt Gesch, des Dt. Croner Kr. , str. 228 przypuszcza, że jest to wykazany w lustr, z r. 1660 Poterzywnik ob. Pow. wałecki w XVI w. przez Calliera, str. 49. Kś. Fr. Smolarz al. Smolary młyn, pow. obornicki, nad Golnicą dopł. Wełny, o 9 klm. na płn, Smolarnia Smolarze wschod od Obornik; par. i poczta Ludomy, okr. dwor. Dąbrówka. Smolarze 1. pustk. pow. wieluński, gm. Mierzyce, par. Siemkowice, odl. od Wielunia 20 w. , ma 8 dm. Ob. Krzeczów. 2. S, os. karcz. , pow. częstochowski, gm. Popów, par. Wąsosz, 1 dm. , 4 mk. , 15 mr. dwor. W 1827 r. było dwie osady t. n. , jedna miała 3 dm. , U mk. , druga 3 dm, 17 mk. 3. S. , pow. łomżyński, gm. Chlebiotki, par. Wizna. Smolarze al. Smolary os. , pow. ostrzeszowski, o 8 klm. na zachód od Ostrzeszowa; par. Kobylagóra, okr. wiejski Szklarka Myślniewska, poczta i st. dr. źel. w Ostrzeszowie Schildberg; 14 dm. , 100 mk. Smolarze ob. Pechem. Smolarzyny, wś, pow. łańcucki, w równi nie piaszczystej, pokrytej sosnowemi borami, na lew. brzegu Wisłoka. Granicę stanowi od zach. pot. Łukszańsld, od wschodu pot. Żołyński, na płn. Źołyń i Potok. Pięknie utrzy mane sosnowe lasy są pełne zwierzyny. Wś ma 104 dm. na obszarze więk. pos. i piękne zabudowania zarządu lasów klucza łańcuc kiego, tudzież 546 mk. , 533 rz. kat. i 13 izr. Pos, więk. majorat hr. Romana Potockiego składa się z 11 mr. roii, 14 mr. łąk i ogr. , 38 mr. pastw, i 469 mr. lasu; pos. mn. ma 540 mr. roii, 47 mr. łąk, 69 mr. past. i 49 mr. la su. Gleba nie urodzajna, piaski zmieszane z humusem obsiewane łubinem. Mac, SmolatyUj uroczysko, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. poL, gm. Wierzchowicze, o 49 w. od Brześcia. Smolawa, sioło nad dopł. Styru, pow. dubieński, na płn. zachód od Beresteczka i na płd. wschód od mka Horochowa w pow. włodzimierskim. Snioląg, niem. Smolong dobra ryc nad Węgiermucą, pow. starogardzki, st, p ocz. i par. kat. Bobowo o 2 klm. ; st. kol. Starogard. Ze Smolążkiem obejmuje 578 ha 21 łasu, 120 łąk, 296 roii. W 1885 r. 11 dm. , 30 dym. , 133 mk. , 115 kai, 18 ew. Smolążek 29 mk. i dm. ; pokłady torfowe, gorzelnia parowa. Właścicielem w 1858 r był Tuchołka, w Smolążku zaś Tschirner. Podług taryfy z r. 1648 płaciła tu p. Biedrzycka od 6 włók fol. , ogr. 7 fl. 2 gr. ob. Rocz. T. P. N. w Pozn. , 1871, 174. S. należał wówczas do pow. tczewskogdańskiego. R. 1710 dawał S. mesznego 3 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 116. Wizyt. Rybińskiego zr. 1780 opiewa, że S. , własność Michała Tuchołki, liczył 50 mk. kat. str. 324. Przed Biedrzyckimi posiadali S. Czapscy. Dokument z r. 1567 podaje granice między 8. a posiadłościami cystersów w Peplinie Najpierwej jest narożnik, gdzie się czworakie dobra schodzą, t. j. Brixa może Bobisohbrueek, Jabłowo, Smoląg, a z drugiej strony dobra Peplińskie; stąd Węgiormuca w górę rzeki mię dzy Smolągiem i dobrami Peplińskiemi aż do Smoląskiego stawu; dalej w górę rów, który się nazywa rów wąskie aż do Piotrowego jez. albo Piotrówka, który rów dzieli połowę jez. Smoląskiego i AtVL d połowę Peplińskiego. Potem z Piętrowego jez. do drugiego rowu, który się nazywa szeroki rów, który rów przed się idący, idzie mimo jeziora nazwane go Kellersee Sklepowe jez. , które do Smoląga należy, a na ostatku ten szeroki rówwpada w Brzezieński rów; dalej rów Brzezieński w górę aż do jez. Brzeźno, od Brzeźna przy brzegu w górę aż do narożnika czwora kich dóbr, Peplina, Grabowa, Bobowa i Smoląga. Item od narożnika tego ciągnie się granicą między dobrami Bobowo i Smoląg pod górami na dol, stąd aż do drogi, która idzie z Nowej cerkwi ku Bobowu przy wywyższo nym kamieniu. Potem na dół idąc od kamie nia aż do kopca, który jest narożnikiem mię dzy Bobowem, Dąbrowem, Jabłowem i Smo lągiem; od pomienionego narożnika między Smolągiem i Jabłowem aż do niektórych lip, w których są krzyże; stąd aż do wielkiego dębu, który także znaczony był. Od tego dę bu idzie granica na 2 dęby, które stoją na końcu długiego mostu, stąd od końca tego mo stu poprzek do sosny, która także jest nazna czona, ale teraz się obaliła, gdzie się Jabłowo i Smoląg obija; od tej sosny aż do narożnika, który się przy Węgiermucy, jak wyżej wspo mniano, kończy ob. Acta Granicialia bonorum clavis Pelplinensis, manuskrypt w Pepli nie, 20. Kś. Fr. Snioląiek, dawniej Smoląg Klasztorny niemiec. Smolonscheh fol. do Smoląga, pow. starogardzki, st. p. i par. kat. Bobowo, obejmuje 383 ha roii or. i ogr. , 53 87 łąk, 51 06 past. , 102 wody. S. był dawniej własnością cystersów w Peplinie, leżał na zachod, krańcu dóbr peplińskich, tylko Węgiermucą przedzielony od Smoląga. R. 1418 przyłączył opat Piotr Honigfeld do S. os. Bobowski Most Bobischobrueck, którą przed laty sprzedał prawem chełm, trzem braciom Błażejowi, Michałowi i Jankowi Jenichino. Zdaje się z pierwszego i trzeciego imienia chrzestnego utworzyły się z czasem dwie nazwy familijne Bładków i Gicńczów, które licznie jeszcze dziś znachodzą się w bobowskiej parafii. Obszaru było w Bobowskim Moście 3 włóki i 6 mr. ; opat nabył go kupnem. Tegoż roku zadzierżawił konwent tę sztukę roii, którą zowią Smoląg, do Bielawskiego fol. należącą pani Zofii Biedrzyckiej na dalsze trzy lata. Miasto czynszu będzie Jej Mość na każdy rok cały morg drew z swojego lasu płaciła. Owczarze jej nie mieli palić chróstu na bie SiBol Smolciszki lawskiem polu pod kasatą kontraktu. Gdyby I konwent po tej arendzie myślał nadal puścić Bielawki, miało Biedrzyckiej służyć prawo pierwszeństwa między zgłaszającymi się ob. Opactwo pelplińskie, p. kś. Kujota, str. 377. B. 1650 został powyższy kontrakt dosłownie powtórzony, ale już na imię Jana Biedrzyc kiego, syna Zofii ob, tamże. Kś. Fr. Sniolciszkij dobra, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, par. Leluny, o 29 w. od Wiłkomierza; własność Bortkiewiczów. Należały niegdyś do klucza Owanta. SnioieiycCj fol. , pow. nowogródzki, o 1 milę od Nowogródka, ma 11 włók, dość dawne dziedzictwo Wereszczaków; młyny wodne, propinacye, grunta wyborne. A. Jel. SllloiczyiicCj w dokum. Smalczyhi wś nad bezim. dopł. Gniłego Tykicza, uchodzącym pod wsią Murzyńce, pow. zwinogródzki, w 3 okr. poL, gm. i par. kat. Łysianka o 8 w. , przy drodze z Łysianki do Zwinogródki o 16 w. , ma 920 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 846 mk. praw. i 12 kat. Cerkiew Pokrowska, drewniana, wzniesiona w 1758 r. , na miejsce dawniejszej z 1700 r. , uposażona jest 43 dzies, ziemi. Do par. praw. należy wś Gojżałówka odl. o 3 w. . S. należą do klucza olchowieckiego hr. Potockich, dawniej zaś do dóbr Lisianka ob. V, 304. Sinoldzyn niem. , ob. Smołdziny. Smolecliowo, fol. , i Smolechóioho fol. , pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Klukowo, od. 26 w. od Pułtuska. AV 1827 r. 12 dm. , 148 mk. W 1877 r. fol. S. rozl. mr. 403 gr. or i ogr. mr, 341, łąk mr. 17, łasu mr. 32, zarośli mr. 9, nieuż. mr. 5; bud. drewn. 7. Fol. Smolechówko, w r. 1879 oddzielony od dóbr Smolechowo, rozl. mr. 182 gr. or. i ogr. mr. 167, łąk mr. 11, nieuż. mr. 4; bud. drewn. 4. Smolecliy wś i fol. , pow. ostrowski, gm. i par. Jasiennica, odl. 8 w. od Ostrowia, po siada wiatrak. W 1827 r. 10 dm. , 79 mk. Fol. S. , w 1872 r. oddzielony od dóbr Jasien nica, rozl. mr. 250 gr. or. i ogr. mr. 164, łąk mr. 15, past. mr. 52, łasu mr. 12, nieuż mr. 7; bud. mur. 2, drewn. 9; płodozm. 9polowy; pokłady torfu. A. Fal. Smolede, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 99 w. od Nowoaleksandrowska. Snioleii 1. wś, fol. i ruiny zamku, pow. olkuski, gm. Pilica, par. Strzegowa, leży przy drodze z Pilicy do Wolbromia, w wyniosłem położeniu; poblizką góra ma 1540 st. wzn. Ruiny zamku, piękny ogród i malownicze położenie, 40 os. , 293 mk. W 1827 r. 32 dm. , 194 mk. W 1876 r. fol. rozl. mr. 691 gr. or. i ogr. mr. 248, past. mr. 2, łasu mr. 396, nieużyt, mr. 45; bud. mur. 1, drewn. 6; las nieurządzony, pokłady kamienia wapiennego. Ws S. os. 40, mr. 409. W 1877 r. nabył tu Słownik Geografiozny T. X, Zeszyt 120. folw. Leoti Epstein od Hubickich i wcielił do dóbr Pilica. S. wchodził podobno w skład dóbr Ogrodzieniec ob. , których właściciel Seweryn Bonar miał wystawić a moze prze budował tylko tutejszy zamek. Składał się on z trzech części. Dwie dolne przypiera ły do skalistej ściany góry, na której zboczu były wzniesione, trzecia mieściła się powyżej na samym szczycie. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś S. miała 4 łany. W r. 1581 wś S. , w par. Pilica, własność Pad niewskiego, miała 9 łan. km. , Ij roii, 1 kom. z bydŁ Pawiński, Małop. , 81, 434. W dru giej połowie XVIII w. istniała tu fabryka szrutu. Niedaleko S. znajduje się jaskinia, zwana Zegar, jak powiada lud dla tego, że w niej na Boże Narodzenie o północy zegar godziny wydzwania. Opis i widok Ś. podał Tyg. Illustr. 1877 r. , t. IV, 263. 2. S. okolica szlach. , pow. przasnyski, gm. Chojno wo, par. Węgra, odl. 7 w. od Pułtuska. W obrębie jej leżą a S. BrzęczM wś, ma 3 dm. , 22 mk. , 68 mr. W 1827 r. 5 dm. , 31 mk. b S. Laćbogi, wś, 3 dm. , 26 mk. , 44 mr. W 1827 r. 3 dm. , 18 mk. c S. Poluby, wś, 13 dm. , 127 mk. , 450 mr. 120 mr. nieuż. . W 1827 r. 13 dm. , 79 mk. d S. Suwino, wś, 3 dm. , 25 mk. , 70 mr. e iS. Trzcianka wś, 12 dm. , 118 mk. , 123 mr. użytk. i 290 mr. nieużytków. Br, Ch, Smoleń fol. na obszarze Przewrotnego, pow. rzeszowski, niedaleko pot. Młynówki, dopł. Zyzogi. Br. Q. Siiiolenica, wś, pow. prużański, blizko granic pow. wołkowyskiego i Słonimskiego, prz drodze z Prużany do Różany; niepodana w spisie urzędowym. Smokiliec wś, pow. słupecki, gm. Trąbczyn, par. Zagórów, odl. od Słupcy 22 w. , ma 7 dm. Por. Koszelewsha Łąka, Snioleniki, wś, pow. kowieński, w 2 okr. poL, o 50 w. od Kowna. Smoleniszkic zaśc. nad rzką Łoszą, pow. wileński, w 5 okr. poL, gm. Szumsk, okr. wiejski i dobra Sidorowiczów w 1864 r. Kiemiany, o 6 w. od gminy a 27 w. od Wilna, ma I dm. , 10 mk. kat. w 1864 r. 3 dusze rewiz. . SiBolenniki, wś nad rz. Brodnicą, lewym dopł. Szczary, pow. słucki, w 2 okr. poL kleckim, gm. Niedźwiedzica, 15 osad; grunta urodzajne, łąki dobre, miejscowość lekko falista. Siiioleiiskj foL, pow. brzeziński, gm. i par. Dobra, ma 2 dm. , 35 mk. , 91 mr. Siiioleiisk, mto główne gub. smoleńskiej, pod 54 47 płn. szer. a 49 43 wsch. dłg, . leży na obu brzegach rz. Dniepru, przy przecięciu się dróg żeL orłowskowitebskiej i moskiewskobrzeskiej, wzniesione 254 stóp nad poziom rzeki a do 1000 st. npm. , odległe jest o 710 w. od Petersburga, 392 w. od Moskwy 57 Smol a 842 w. od Warszawy. Właściwe mto, opasane starożytnym murem z basztami, znajduje się na lewym, wyniosłym brzegu Dniepru, mającego tu 310 mt. szerokości i na wiosnę tylko spławnego, w miejscowości wyniosłej, przerżniętej głębokiemi wąwozami, w skutek czego posiada ulice krzywe i wiele miejsc pustych, w części tylko zajętych przez ogrody. Miasto otaczają słobody przedmieścia Swirska, Bogosławska, Raczewka, Ilińska Sołdacka i Nikolska Oficerska. Przedmieścia te oddzielone są od właściwego miasta parowami, na dnie których sączą się płytkie rzeczułki Czuryłówka i Raczewka. Na prawym, płaskim brzegu Dniepru, rozłożoDe jest u podnóża góry Pokrowskiej obszerne handlowe przedmieście Zadnieprowie al. Strona Petersburska. Na przedmieściu tem znajdują się dworce obu dróg żelaznych, szpital wojskowy i miejski, dwa więzienia i główny rynek. Połączone jest ono z właściwem miastem za pomocą mostu drewnianego. Właściwe miasto otoczone zostało w 1596 1600 r. murem, ciągnącym się na przestrzeni 5 w, i 80 saż. , wysokim do 7 a szerokim do 2V3 żeni, uwieńczonym 36, częścią czworokątne, częścią okrągłemi wieżami, z których mi obecnie tylko 11 ocalało. Również 1 same mury uległy ruinie i w wielu miejscach zostały rozebrane. Do miasta prowadzą trzy bramy Dnieprowska, przypierająca prawie do mostu, Nikolska i Błagowieszczeńska Mo łochowska. Od bramy Dnieprowskiej, z cudownym obrazem N. M. P. Smoleńskiej, przeprowadzoną została stromo w górę główna ulica, przy której znajduje się okazały sobór, monaster Troicki i cerkiew św. Dymitra. Ulica ta dochodzi do bramy Mołochowskiej, po za którą zaczyna się szosa do Rosławia. Przy szosie tej znajduje się kościół i cmentarz katolicki. Od cerkwi Dymitriewskiej zbacza się z ulicy Błagowieszczeńskiej na ulicę Kiroczną, przy której wznosi się kościół ewangielicki. Przy końcu tej ulicy znajduje się ulubione miejsce spacerowe mieszkańców S. , tak zw. Błonie, stanowiące ogromny czworobok, ocieniony staremi drzewami, w pośrodku którego wzniesiono pomnik kompozytorowi Glince, Smoleószczaninowi. Błonie otaczają gmachy prawie wszystkich biur rządowych, teatr, resurea, szkoła realna i dom gubernatorski. Po za Błoniem znajduje się piękny gmach gimnazyum klasycznego, dalej zaś plac musztry, zwany Marsowem polem, na którem wystawiony został pomnik spiżowy na pamiątkę 1812 r. Po za Marsowem polem znajdują się okopy, usypane w 1611 r. przez Polaków na miejsce zrobionego wyłomu w murze, zwane do dziś Korolewskaja krepost. AVewnątrz tych okopów i na wałach urządzonym został ogród miejski. Podług jednodniowego spisu dokonanego d. 11 paźdz. 1881 r. S. ma 2163 dm. , 256 placów próżnych, 34 cerkwi, 2 monastery męskie i 1 żeński, kościół katol. , kościół ewang. , 55 magazynów, 305 sklepów i 33890 mk. 19579 męz. , w tej liczbie 4128 wojska, i 14311 kob. . Podług wyznania było 28924 praw. , 1572 kat. 468 kob. , 383 ew. , 2933 żyd. , 55 machom, i 2a innych wyznań; podług zaś stanów 4694 szlachty, 1506 stanu duchów. , 307 obywateli honor. , 608 kupców, 10292 mieszczan, 8192 włościan, 8291 innych stanów. W 1600 r. w mieście bez fortecy było do 8000 dm. i około 80000 mk. ; w 1787 r. do 2000 dm. , 12000 mk. , 15 cerkwi 10 murow. , 2 monastery; w 1867 r. 2149 dm. 177 murow. , 22977 mk. 12574 męż. , 35 cerkwi 33 murow. , 3 monastery, . 364 sklepów 159 mur. , szpital miejski z oddziałem dla chorych umysłowych, szpital wojskowy. W 1870 r. było tu 11 zakładów naukowych z 1120 uczniami 309 dziewcząt, mianowicie gimnazyum klasyczne męskie 379 uczniów, szkoła powiat. 102 ucz. , km sa pedagogiczne przy szkole po wiat. 19 ucz. , seminaryum duchowne prawosł. 265 ucz. , szkoła duchowna 200 ucz. , gimnazyum żeńskie 131 ucz. , szkoła duchowna żeńska 51 ucz. , ochrona 104 dziew. , 2 szkoły cerkiewne 37 chłop, i 13 dziew. i szkoła ludowa 9 chłop, i 10 dziew. . Miasto zajmuje 876 dzies. al. 2, 102, 400 saż. kwadr. ; własność miejską stanowi 4289 dz. ziemi, 4 domy i 30 sklepów. Dochody miejskie w 1869 r. wynosiły 31579 rs. W 1876 r. dochód wynosił 58813 rs. , rozchód zaś 60108 rs. Z pomiędzy cerkwi najważniejszym jest sobór pod wez. Wniebowzięcia N. Maryi P. , wzniesiony w 1676 r. budowę ukończono w 1772 r. na miejsce pochodzącego z 1101 r. a wysadzonego w powietrze w 1611 r. , z cudownym obrazem Bogarodzicy, malowanym podług podania przez św. Łukasza i przywiezionym w 1046 r. przez Annę, córkę cesarza greckiego Konstantyna a żonę ks. czernihowskiego Wsiewołoda Jarosławowicza. Z innych cerkwi zasługują na uwagę św. Piotra i Pawła, wzniesiona w 1146 r. , św. Jana Ewang. z 1160 1181 r. i św. Michała Archan. z 1180 r. Kościół katol. p. w. Narodzenia N. M. P. , z muru wzniesiony został w 1838 r. kosztem parafian ob. Tygod. Illustr, z 1870 r. , Nr. 148. Parafia katol. , dekan, klimowickomścisław skiego, ma 1509 wiernych. Dawniej były tu klasztory dominikanów, bernardynów i misyonarzy a za czasów Władysława lY i Jana Kazimierza kolegium jezuickie. S. leży w okolicy niezbyt urodzajnej i dla tego zarówno pod względem handlowym jak przemysłowym niewielkie ma znaczenie. Handel ogranicza Smoleńsk Smoleńsk się na zaspokojeniu potrzeb miejscowych i tylko nieliczni kupcy wywożą do Rygi zboże oraz siemię lniane i konopne, zakupywane w granicach gubernii. Dorocznie odbywają się dwa jarmarki na Wniebowstąpienie i na św. Mikołaja d. 6 grudnia, obrót na których wynosi zaledwo 8 10000 rs. Również i targi, odprawiane co tydzień w środy, piątki i niedziele, nie odznaczają się ożywieniem. Przemysł rękodzielniczy zaspakaja tylko potrzeby klas uboższych, bogatsi bowiem zaopatrują się zwykle we wszelkie wyroby w Moskwie. W 1881 r. było w S. w ogóle 3981, w 1869 r. zaś tylko 1871 rzemieślników, w tej liczbie 677 majstrów, 674 uczniów i 520 robotników. Przemysł fabryczny słabo reprezentowany, chociaż w ostatnich czasach pomyślniej się rozwija. W 1849 r. było w S. tylko U fabryk, produkujących za 13610 rs. , w 1857 r. liczba ich wzrosła do 49, z produkcyą na 67000 rs. , w 1878 r. zaś istniało 54 fabryk, zatrudniających 397 robotników i produkujących za 148728 rs. Ilistorya. S. należy do najdawniejszych miast ruskich, pewne bowiem wzmianki o nim odnoszą się do IX w. Podług kroniki Nestora był on w tym czasie stolicą Krzywiczan, plemienia siedzącego na wierzchowinach Wołgi, Dźwiny i Dniepru. Prawdopodobnie w tym czasie 8. grał ważną rolę pod względem ekonomicznym, leżał bowiem na drodze od Waragów do Grecyi. Po przywołaniu przez Słonim ks. waragskich, w czem, jak się zdaje, S. nie brał żadnego udziału, zostawał jeszcze czas pewien niezależnem. Dopiero w 882 r. stanął pod S. Oleg i nieznalazłszy oporu, polecił mieszkańcom uznać za władcę małoletniego Igora. Poczem w ciągu przeszło stulecia kroniki ruskie milczą zupełnie o S. , jeden tylko Konstanty Porfirogeneta w tym czasie wzmiankuje o stosunkach handlowych Smoleńska z Carogrodem. Od pierwszej ćwierci XI w. S. otrzymuje własnych książąt; w. ks. Jarosław I, przy podziale państwa swego pomiędzy synami, nadał S. ks. Wiaczesławowi, zmarłemu w 3 lata po śmierci ojca w 1057 r. . Dzielnicę smoleńską w tym czasie stanowiła nie tylko dzisiejsza gub. smoleńska, lecz także i przyległe części gubernii witebskiej, pskowskiej, moskiewskiej i kałuskiej. Po Wiaczesławie otrzymał S. Igor Jarosławowicz a po jego śmierci 1059 r. brat jego Swiatosław, ks. czernihowski, w 1077 r. zaś Włodzimierz Monomach, który po objęciu w. ksiażęcej dzielnicy kijowskiej, nadał S. synom swoim Wiaczesławowi i Hlebowi. W 1125 r. otrzymuje dzielnicę smoleńską ks. Rościsław, syn w. ks, kijowskiego Mścisława, protoplasta udzielnych ks. smoleńskich, od których poszli w następstwie ks. Jarosławscy, wiaziemscy i inni. W XIII w. S. prowadził ożywiony handel z Rygą i Gotlandyą, jak widać z umowy zawartej w 1288 r. Handel ten nie ustawał i potem, choć upadło polityczne znaczenie S. w skutek powstania ks. włodzimiersko zaleskiego. Pod koniec XIII w. rozpoczyna się wpływ Litwy na losy ks. smoleńskiego. W połowie XIV w. ks. smoleńscy faktycznie hołdowali już Litwie i tak w 1368 i 1370 r. ks. smoleński Swiatosław uczestniczył w wyprawach Olgierda na Moskwę; w 1386 r. Litwini siłą osadzili na tronie książęcym Jerzego Światosławowicza. W 1395 r. Witold zajął S. i ustanowił w nim swoich namiestników. Niebawem jednak w 1401 r. ks. Jerzy, wspierany przez teścia swego Olega, ks. riazańskiego, odzyskał miasto, które w r. 1403 Witold zajął czasowo i osadził w niem starostę z załogą litewską. Smoleńszczanie niejednokrotnie usiłowali wydobyć się z pod władzy litewskiej; w 1440 r. po zabiciu w. ks. Zygmunta powstali przeciwko nowo obranemu w. ks. Kazimierzowi i powołali na tron początkowo ks. Dorohobuskiego a następnie ks. Jerzego Mścisławskiego. Ale w. ks. Kazimierz w 1441 r. zdobył S. W 1449 r. w. ks. moskiewski Wasili Ciemny zawarł umowę z w. ks. litew. Kazimierzem, mocą której zrzekł się na zawsze S. i ziemi smoleńskiej. Nie zważając jednak na tę umowę pomiędzy Litwą a w. ks. moskiewskimi wynikały częste walki o władanie nad miastem. W 1500 r. w. ks. Iwan Wasilewicz obiegł S. , odparty jednak został przez Jerzego Paca i Mikołaja Sołohuba; w 1514 r. mieszczanie, za namową. Michała Hlińskiego poddali się w. ks. Wasilowi Iwanowiczowi, który na prośbę Smoleńszczan potwierdził miastu przywileje nadane przez Aleksandra i Zygmunta I. S. pozostawał 97 lat pod panowaniem ruskiem i w tym czasie wzmocniono jego warownie. W końcu września 1609 r. wojsko polskie pod wodzą hetmana Żółkiewskiego podstąpiło pod S. ; oblężenie trwało do 13 czerwca 1611 r. , w którym to dniu przez wyłom zrobiony w murze wpadł do miasta Dorohostajski a mężny obrońca Smoleńska Michał Borysowicz Szein poddał się głównodowodzącemu wojskami polskiemi Jakubowi Potockiemu. Podczas oblężenia tego miasto wielce ucierpiało, o bogactwie zaś i ludności jego świadczyć moze ta okoliczność, że według spółczesnych kronikarzy miało wówczas do 30000 ludzi zdolnych do noszenia broni. Odzyskanemu miastu nadał Zygmunt III magdeburgią, ustanowił 2 jarmarki dwuty godniowe i targi w niedzielę; pozwolił na wagę miejską, skład towarów, dwor gościnny, łaźnię miejską i t. d. , z obracaniem dochodów pobieranych z tych zakładów na rzecz miasta; kazał urządzić cechy Smoleńsk rzemieślnicze, wybudować ratusz z kamieni, zakazał żydom i Tatarom pobytu w mieście, uwolnił mieszczan od dawania podwód i t. d. D. 13 lutego 1613 r. nadał miastu przywilej, nakazujący kupcom z innych miast przybywającym, aby towary i inne rzeczy kupowali od mieszczan. Przywilejem z d. 24 czerwca 1623 r. nadał miastu dużo gruntów, łąk, łasu. Podczas bezkrólewia po śmierci Zygmunta III car Michał Fiedorowicz w 1632 r. posłał Szeina z licznem wojskiem pod S. , broniony przez Stanisława Wojewódzkiego. Oblężonym przybył na pomoc Władysław IV i d. 14 lutego 1634 r. zmusił Szeina do poddania się wraz z całem wojskiem i działami ob. Liske, Oblężenie S. 1634 r. , w Bibl. Ossol, t. VII; Kotłubaj, Odsiecz S. i pokój Polanowski, Kraków, 1858. Dopiero w 1654 r. car Aleksy Michajłowicz osobiście podstąpił pod S. i po sześciotygodniowem oblężeniu zmusił wwodę smoleńskiego Filipa Obuchowicza do poddania się w d. 29 września t. r. Na mocy umowy zawartej w 1667 r. w Andruszowie, S. ustąpiony został Rossyi na 13 lat ua mocy zaś pokoju Grzymałtowśkiego z 1686 r. na zawsze. Podczas wojny Północnej S. stanowił ważny punkt operacyjny i w nim była główna kwatera Piotra Wielkiego, lecz wypadki wojenne zdała go ominęły. W 1730 r. urządzoną została w S. główna komora celna pograniczna; w 1773 r. utworzono tu filię banku asygnacyjnego. Założenie Petersburgas zajęcie Rygi i innych portów nadbałtyckich oraz opadnięcie wód w Dnieprze i Dźwinie, niekorzystnie wpłynęły na rozwój handlu, który zwłaszcza po przyłączeniu Białorusi i posunięciu tym sposobem granic państwa, zupełnie podupadł. Wojna 1812 r. zadała wreszcie stanowczy upadek miastu. S. znajdując się na drodze wielkiej armii, podległ wszelkim klęskom wojny i przez długie lata nie mógł przyjść do siebie. Straty poniesione wówczas przez miasto oceniają na 6, 592, 404 rs. W 1708 r. S. został mtem gubernialnem; w 1713 r. zaliczony był do gub. ryskiej; od 1776 r. rato gubern, namiestnictwa smoleńskiego, przemienionego w 1796 r. w gubernię. Zygmunt III nadał S. herb, przedstawiający Archanioła Michała w żelaznej zbroi, trzymającego w prawicy miecz goły i depcącego czerwonego smoka, w czerwonem polu. Przedtem S. używał pieczęci, na której wyrżnięta czapka książęca, leżąca na tronie książęcym. Co do smoleńskiego wojewódz twa ob. t. V, 342. Biskupstwo katolickie smoleńskie założone zostało i opatrzone do chodami przez Zygmunta III w 1613 r. Pierwszym biskupem, przez Władysława IV miamowanym, był 1638 r. Piotr Parczewski. Biskupi smoleńscy w rzędnie biskupów zajmowali w senacie ostatnie miejsce, t. j. po biskupie wendeńskim, później inflanckim. Po zajęciu S. przez Rossyę biskupi rezydowali w Wilnie. Ostatnim czyli 18 biskupem smo leńskim był Tymoteusz Gorzeński r. 1795, wyniesiony później na biskupa poznańskiego. Biskupstwo to zniesione zostało z chwilą powstania arcybiskupstwa mohylewskiego. Stacya 8. dr. źel. moskiewskobrzeskiej, pomiędzy stacyami Duchowskaja o 16 w. a Ka tyń o 20 w. j odległą jest o 392 w. od Moskwy a 631 w. od Brześcia. St. S. dr. źel. orłowskowitebskiej, pomiędzy st. Riabcewo o 29 w. a Kupry no o 21 w. , odległą jest o 360 w. od Orła a 128 w. od Witebska. Smoleński powiat znajduje się w zachodniej części gubernii, graniczy na płn. i płn. zach. z pow. duchowszczyńskim, na zach. z jelnieńskim, na płd. z rosławskim, na płd. wschód z krasnińskim, na wschód z gub. mohylewską a na płn. wschód z pow. porzeckim i podług pufk. Strelbickiego zajmuje 58 37 mil albo 28246 w. kw. podług Schweitzera 52 20 mil al. 2525 8 w. kw. . Pod względem układu pionowego powierzchnia powiatu stanowi przejście od części górzystej do nizinnej, zalegającej południową część gubernii. Pagórki przerzynające powiat w rozmaitych kierunkach, zwłaszcza zaś na praw. brzegu Dniepru, nadają powierzchni charakter falisty. Pod względem geognostycznym powiat należy do formacyi napływowej, podłoże której w wielu miejscach stanowią pokłady gliny i marglu, należące do dawniejszej formacyi trzeciorzędowej. W okolicy S. spotyka się gleba glinkowata, z rozrzuconemi kamieniami wapiennemi, pochodzenia napływowego, co się okazuje z ich kształtu zaokrąglonego. W wielu miejscach spotykają się głazy eratyczne, niekiedy olbrzymich rozmiarów. Na płn. od S. znajdują się piaskowce formacyi trzeciorzędowej. Z formacyi napływowej nowszej zasługuje na uwagę torf, występujący w mniejszej ilości niż w sąsiednich powiatach. Gleba jest przeważnie gliniasta, na brzegach Dniepru zaś piaszczysta. Cała powierzchnia należy do dorzecza Dniepru, przerzynającego powiat od wschodu na zachód na dwie prawie równe połowy. Wszystkie dopływy Dniepru są nieznaczne i nie mają znaczenia pod względem ekonomicznym. Ważniejsze z nich Chmost i Sożą. Jezior mało i wszystkie nieznaczne; największe Kupryńskie 5 w. dług. , Sawińskie 3 w. dług. , 7Va W, szer. i Peniskor 2 w. dług. i V2 szer. . Również nie ma większych błot; spotykają się one w dolinach rzek. W lasy niezbyt bogaty jest powiat; zajmowały one w 1867 r. 110000 dzies. Podług danych z 1867 r. było w powiecie bez miasta 69216 mk. 33668 męż. , w tej liczbie w, . w 995 szlachty, 17241 włościan skarbowych, 10959 czynszowników, 36254 uwłaszczonych. Pod względem etnograficznym masę narodowości stanowią Białorusini 90 7o W 1859 r. było w powiecie 933 miejsc zamieszkałych, w tej liczbie 38 siół, 616 wsi i 279 drobnych osad. Jakkolwiek mieszkańcy zajmują się prawie wyłącznie rolnictwem, jednak zarówno z powodu małej urodzajności gleby jako też ostrego klimatu, uprawa ziemi stoi na niskim stopniu. Sieją przeważnie żyto i owies, plon których zaledwo wystarcza na zaspokojenie potrzeb miejscowych i w wyjątkowych tylko latach nadmiar bywa sprzedawanym. Oprócz tego uprawiają len i po części konopie. Hodowla bydła mało rozwinięta. Sadownictwo, stanowiące dawniej ważną gałąź gospodarstwa wiejskiego, znajduje się obecnie w zupełnym upadku. Przemysł leśny bardzo ograniczony, przemysł zaś fabryczny prawie nie istnieje i w 1870 r. reprezentowany był przez 5 gorzelni, produkujących za 43210 rs. Smoleńska gubernia, jedna z gub. środkowych Rossyi Europejskiej, stanowi przejście od Wielkie rossyi do Białorusi. Leży pomiędzy 5P 50 a 56 36 płn. szer. i 48 30 a 53 25 wsch. dłg. od F. Graniczy na płn. i płn. wschód z gub. twerska na przestrzeni 310 w. , na wschód z gub. moskiewską 152 w. i kałuską 413 w. , na płd. wsch. , płd. i płd. zach. z gub. orłowską 200 w. i czernihowską 30 w. , na zach. i płd. zach. z gub. mohylewską 390 w. , witebską 160 w. i pskowską 110 w. . Podług obliczeń pułk. Strelbickiego powierzchnia obejmuje 1013 66 mil al. 49037 w. kw. ; podług pomiarów wo jennotopograficznych 1018 12 mil al. 49262 w. kw. , podług zaś dawniejszych pomiarów mierniczych wynosi tylko 966 mil al. 46746 5 w. kw. al. 4869466 5 dzies. Największa długość wynosi 340 w. , szerokość zaś 280 w. Powierzchnia gubernii, leżącej na krańcu z jednej strony centralnego zagłębienia moskiewskiego, z drugiej zaś Polesia białoruskiego, niewielką przedstawia rozmaitość pod względem topograficznym. Najbardziej wyniosłą część gubernii stanowią powiaty płd. zacho dnie, w których biorą początek rzeki należące do czterech systematów wodnych wolskiego Wazuza z Gźacią, moskiewskiego rz. Moskwa i Worja, dopł. Ugry, dnieprowskiego Dniepr i dźwińskiego Obsza i Łuczesa. Dział wodny przechodzi przez płn. wschod. częśó pow. bielskiego, zachod, i południową część pow. Syczewskiego i przez pow, gżacki, zkąd odrośle wyniosłości rozgałęziają się we wszystkie strony. Przez powiaty bielski, porzecki i duchowszczyński przechodzi ramię, oddzielające Dniepr od dopływów Dźwiny; przez wiaziemski, juchnowski i dorohobuski ciągnie się dział wodny pomiędzy Dnieprem a rzekami systematu Oki rz. Ugra z Worją i rozgałęziwszy się w końcu przechodzi do sąsiednich gubernii kałuskiej, orłowskiej i mohylewskiej. Najwyższy punkt w północnej części gubernii pod wsią Filatowa w powiecie dorohobuskim dochodzi 896 st. , w południowej zaś pod wsią Tołbina w pow. rosła wskim 734 st. npm. W ogóle powierzchnia gubernii przedstawia płaską równinę, w południowej tylko części poprzerzynaną szeregiem małych wyniosłości, towarzyszących biegowi rzek. Pod względem ustroju geognostycznego odróżniamy tu trzy formacye wapień górny, kredową i trzeciorzędową, przykrytą w części napływami dawniejszemi dyluwialnemi, w części nowszemi. Formacya kredowa znajduje się na niewielkiej przestrzeni południowej części pow. rosławskiego, w pobliżu granic gub. smoleńskiej, orłowskiej i czernihowskiej. Wapień górny zajmuje wschodnią, formacyą trzeciorzędowa zaś zachodnią część gubernii; za granicę pomiędzy niemi można przyjąć linię idącą od północnej granicy gub. smoleńskiej przez mto Biełoj i Dorohobuż aż do wejścia rz. Desny w granice gub, orłowskiej. Obnażenia wapienia w wielu miejscach wychodzą na powierzchnię ziemi nieprzykryte pokładami nowszemi. W pow. juchnowskim, w dolinie rz. Ugry, znajdują się dość cienkie pokłady węgla kamiennego. Z pokładów formacyi trzeciorzędowej spotykają się gliny żelaziste, margiel i piaskowiec, te ostatnie w pow. smoleńskim, porzeckim, duchowszczyńskim i zachodniej części bielskiego. Pokłady dyluwialne, złożone z pomieszania gliny i piasku w różnych stosunkachj zawierają w sobie kamienie eratyczne, w które obfituje zwłaszcza płn. zachodnia część gubernii. Do najnowszych formacyi napływowych należy ruda błotna, zawierająca do 60Vo tlenku żelaza, spotykana w pow. porzeckim, rosławskim, wiaziemskim i w niektórych częściach powiatu duchowszozyńskiego; dalej tuf wapienny w pow, smoleńskim i rosławskim i torf w pow. bielskim i porzeckim, w mniejszej zaś ilości w pow. duchowszczyńskim i smoleńskim. Gleba przeważnie gliniastopiasz czysta, w ogóle niezbyt urodzajna. Do najmniej urodzajnych należą pow. porzecki i juchnowski, mające glebę kamienistą, oraz bielski, porzecki a także w części dorohobuski, duchowszczyński i smoleński, gdzie przeważa t. z. popielatka. Pod względem hygrograficznym gubernia należy do systematu rz. Wołgi, Oki, Dźwiny Zachodniej i Dniepru. Rzeki systematu Wołgi zraszają wschodnią połowę pow. Syczewskiego i zachodnią częśó gżackiego. Należy tu Wazuza do 80 w. dług. Smoleńsk Smoleńsk w granicach gub. z Gźacią 105 w. dług. . Do systematu rz. Oki należą Moskwa 38 w. w granicach gub. i Ugra do 210 w. z Worją. Ważne znaczenie ekonomiczne dla gubernii mają rzeki należące do systematu Dźwiny Zachodniej, mianowicie sama Dźwina, przerzynająca płn. zachod. część pow. bielskiego i płynąca dalej na przestrzeni 50 w. zachodnią granicą pow. bielskiego i półn. porzeckiego, oraz jej dopływy Kaspla 91 w. i Męża 130 w. z Obszą 125 w. , Łuczesą 73 w. i Berezą 87 w. . Dniepr ze swemi dopływami, jakkolwiek zrasza większą część gubernii, pod względem jednak ekonomicznym ma daleko mniejsze znaczenie, żadna bowiem z rzek do jego systematu należących nie jest żeglowną. Dniepr bierze początek w pow. bielskim, zrasza na przestrzeni 473 w. w większej lub mniejszej części pow. Syczewski, wiaziemski, dorohobuski, duchowszczyński, jelniński, smoleński i kraśniński; odbywa się na nim w niewielkiej ilości spław drzewa. Z dopływów Dniepru ważniejsze Wop 130 w. , Chmost 55 w. , Wiaźmą 90 w. , Ośma 80 w. , Uza 55 w. , Soż do 220 w. , Desna 150 w. z Ipucią do 100 w. . Podług danych z 1859 1862 r. przewożono średnio rocznie 4942950 pud. , wartości 4400997 rs. , z czego na Obszę przypada 2504574 pud. , wartości 1597817 rs. , naKasplę 1889890 pud. , wartości 2111079 rs, , a na Gżat 548486 pud. , wartości 471334 rs. W tychże latach spławiano Dnieprem drzewa za 9416 rs. rocznie. Z rozwojem dróg żelaznych żegluga traci coraz bardziej swe znaczenie. Jeziora, chociaż rozrzucone w znacznej ilości po całej gubernii, zwłaszcza zaś w płn. zach. i zachodniej jej części, w ogóle są nieznaczne. Najważniejsze z nich jezioro Szczuczje w pow. porzeckim ma do 12 w. dług. i V12 w. szerok. Powiaty bielski, porzecki i po części duchowszczyński obfitują w błota, zajmujące rozległe przestrzenie; w pow. rosławskim znajduje się ich znacznie mniej, w pozostałych zaś powiatach błota spotykają się tylko wyjątkowo. Z błot najważniejsze Swiclde 30 w. dług. i od 1 10 w. szerok. i Pileckie Mchy do 200 w. kw. , oba w pow. bielskim. Klimat w ogóle umiarkowany, w skutek jednak obfitości wód wilgotny i niestały. Średaia roczna temperatura wynosi 3 9 R. Wiosna i jesień odznaczają się silnemi i częstemi wiatrami, miesiące zaś letnie czerwiec, lipiec i po części sierpień częstemi deszczami, co utrudnia sprzęt zboża. Pomimo nieumiarkowanego wycinania drzewa gub. smoleńska bogata jest jeszcze w lasy, a zwłaszcza część jej płn. zachod. i południowa, w których lasy zajmują przeszło połowę ogólnej przestrzeni. O wyniszczeniu lasów świadczą następujące cyfry pomiar dokonany w 1778 r. wykazał 2503000 dzies. j, w 1847 r. było 2095000 dzies, a w 1870 r. już tylko około 1800000 dzies. Głównie wyniszczone zostały lasy w pow. gżackim, juchnowskim i Syczewskim. Drzewostan stanowi przeważnie jodła, niekiedy w pomieszaniu z sosną, brzozą, osiną i olszą; dąb, klon, wiąz i lipa rzadko się spotykają. Podług danych z 1867 r. było w guber. 1163594 mk. 570259 męż. , w tej liczbie 81261 mk. w miastach, czyli 6 97o, wypada więc 23 7 mk. na 1 w. kw. al. 1147 mk. na 1 milę kw. Pod względem stanów było 20653 szlachty, 17105 stanu duchownego, 69211 mieszczan i kupców, 1005343 włościan, 50068 stanu wojskowego, 242 cudzoziemców i 972 innych stanów; pod względem zaś wyznań oprócz prawosł. 846 katol. , 14831 rozkolników, 350 protest. , 907 żyd. i 33 machom. Pod względem etnograficznym przeważna część ludności należy do plemienia białoruskiego, pochodzącego od pierwotnych mieszkańców tych stron Krzy wiczan. Tylko mieszkańcy płn. wsch. części gubernii są potomkami późniejszych kolonizatorów wielkoruskich. Wielkorusi zajmują cały pow. gżacki i Syczewski, oraz większe części bielskiego, wiaziemskiego i juchnowskiego. Podług danych z 1866 r. na 100 mk. było 4242 Wielkorus. , 46 68 Białorus, i 10 55 stanowiących przejście od jednego plemienia do drugiego. W 1870 r. było w gub. 441 cerkwi murow, i 273 drewn. ; 11 monasterów murow, i 1 drewn. , 1 kościół katol, murow. , 1 kościół protest, i 7 domów modlitwy rozkolników. W 1859 r. było 12006 osad zamieszkałych, mających 118707 dm. , w tej liczbie 12 miast, 555 siół, 2187 siółek, 7 słobód, 8736 wsi i 509 osad drobniejszych. Pod względem zajęcia mieszkańców gub. smoleńska stanowi przejście od gubernii rolniczych do przemysłowych. Rolnictwo z powodu gatunku gleby i klimatu moze tylko w bardzo urodzajne lata zaspokoić potrzeby mieszkańców. Sieją głównie owies, dalej żyto, w mniejszej ilości jęczmień i tatarkę, wyjątkowo zaś tylko pszenicę. Podług Sołowiewa Selsko hoz. statis. smoleń, gub. , 1855 średnio rocznie wysiewano 731000 czet. żyta, 1024000 owsa, 109000 tatarki; zbierano zaś 2449000 czet. żyta, 2588000 owsa, 441000 jęczmienia i 367000 tatarki. Len i konopie uprawiają wszędzie, przeważnie zaś len w pow. gżackim, juchnowskim i wiaziemskim, konopie zaś w rosławskim. Ogrodnictwo i sadownictwo na niskim stoją stopniu, podobnie jak i chodowla koni i bydła, w ogóle drobnego i nędznego. Pszczolnictwo było tu dawnemi czasy w stanie kwitnącym, obecnie upada coraz więcej. Ważną gałęź zajęcia mieszkańców stanowi przemysł leśny. Wielu mieszkańców zajmuje się robo Smoleńsk taml ziemnemi przy budowie dróg szosowych i żelaznych, oraz ciesielstwem, kamieniarstwem i sztukatorstwem. Przemysłem rękodzielniczym zajmowało się w 1870 r. w miastach 4979 osób 2218 majstrów, 1821 robotników i 940 uczniów. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty i ogranicza się głównie na gorzelniach. W 1851 r. 92 fabryk oprócz gorzelni wyprodukowało za 560000 rs. ; w 1863 r. było 175 fabryk, .z produkcyą na 572960 rs. ; w 1870 r. było 613 fabryk z gorzelniami zaś i browarami 719, z produkcyą 906065 rs. 2826396 rs. . Z fabryk, oprócz 78 gorzelni, zajmujących 1041 robotników i produkujących za 1869261 rs. , oraz 12 browarów 55 robotn, i 41551 rs. produkcyi, ważniejsze 1 fabryka sukna 180 rob. i 125000 rs. , 37 garbarni 208 rob. i 137354 rs. , 6 hut szklanych 366 rob. i 55653 rs. , 2 fabr. wyrobów kryształowych 339 rob. i 141200 rs. , 66 cegielni 442 rob. i 62037 rs. , 5 fabr. zapałek 145 rob. i 48665 rs. i in. Pod względem oświaty w 1870 r. było w gubernii 233 zakładów naukowych, z 7213 uczącymi się 916 dziewcząt, w tej liczbie 2 gimnazya męskie 418 uczniów i 1 żeńskie 131 dziew. , progimnazyum żeńskie 81 dziew. , 7 szkół powiat, męs. 474 nczn. , 1 seminaryum duch. 165 uczn. , 55 szkół cerkiewnych męs. 1000 nczn. , 1 żeńska 10 dziew. , 23 wspólnych 574 uczn. , 73 szkół gminnych męs. 1763 uczn. , 2 żeńs. 24 dziew. i 32 wspólne 1026 uczniów. Pod względem administracyjnym dzieli się gub. smoleńska na 12 powiatów smoleński, bielski, dorohobuski, duchowszczyński, gźacki, jelnieński, juchnowski, kraśniński, porzecki, rosławski, syczewski i wiaziem1 ski. Pod względem historycznym prawie cała przestrzeń dzisiejszej gub. smoleńskiej stanowiła niegdyś siedzibę Krzywiczan, przebywających podług Nestora u wierzchowin Wołgi, Dźwiny i Dniepru. W 882 r. przyłączoną została do ks. kijowskiego. Od czasu podziału ks. kijowskiego przez Jarosława I aż do 1396 r. stanowiła odrębną dzielnicę, poczem zajęta została przez w. ks. litewskiego Witolda. Odtąd ziemia smoleńska stanowi kość niezgody pomiędzy w. ks. litewskiem a następnie Rzplita, z jednej, a państwem moskiewskiem, z drugiej strony, aż do 1686 r. , w którym Smoleńsk wraz z miastami Dorohobużem, Biełym. Krasnym i Rosławiem ostatecznie został zwrócony Rossyi. Wiaźmą przeszła do Rossyi poprzednio już w 1618 r. a Jelnia i Porzecze w 1654 r. ; Gżack zaś, Syczewka, Duchowszczyzna i Juchnów należą do miast nowszych. W 1708 3. utworzoną została gub. smoleńska, w skład której weszły, oprócz dzisiejszej gubernii, jeszcze częśó gub. kałuskiej i twerskiej oraz; powiat odojewski gub. tulskiej. W 1719 r. zniesiono gub. smoleńską i z miast Smoleńska, Biełego, Wiaźmy, Dorohobuża i Rosławia utworzono prowincye smo leńską gub. ryskiej, którą w 1726 r. zamienio no znów na gubernię. W 1775 r. utworzono namiestnictwo smoleńskie, w skład którego, oprócz powyżej wymienionych miast, weszły jeszcze Porzecze, Jelnia, Syczewka, Kaspla, Krasne, Ruposowo i Gźack. W 1777 r. za miast Kaspli i Ruposowa przeznaczono na miasta powiatowe Juchnów i Duchowszczyznę. W 1796 r. namiestnictwo smoleńskie przemianowano na gubernię. W 1812 r. cała gubernia, z wyjątkiem pow. bielskiego, wie le ucierpiała od przejścia armii francuskiej. Szkody poniesione wówczas w dobytku i nie ruchomościach, nie licząc bydła, obliczone na 74373842 rubli assygn. Z opisów gubernii ważniejsze Cebrikowa, Smolenskaja gub. Pe tersburg, 1862 r. Szestakowa, Geografia smolenskoj gub. Pamiat. Kniżka na 1857 r. ; Stiernskanc, Wojen. stat. obozr. smolenskoj gub. 1852 r. i w. in. J Krz. Smoleńsk, część przedmieścia Nowego Światu w Krakowie, między ulicą Zwierzy niecką od płd. a Wolską od płn. , z ulicą Smoleńską, dziś pięknie zabudowaną, na lew. brz. Rudawy. Tuż nad Ruda wa, cokolwiek powyżej niej, w miejscu zejścia się ulicy NadRudawą z ul. Smoleńską, znajduje się kościołek Bożego Miłosierdzia, murowany, półokrągło sklepiony. Zawiaduje nim prebendarz wikary katedry krakowskiej. O funda cyi jego między mieszkańcami tej dzielnicy miasta utrzymuje się legenda, spisana przez Józefa Łepkowskiego Gaz. Warsz, z r. 1854, Nr. 170 184. Kościół ten zbudowany wXYI w. przez Jana Żukowskiego, który zakupił w tem miejscu dwor Myszkowskich i sukce sorom na szpital zamienić polecił. Przed r. 1629 podupadł ten kościołek tak, że go ze składek przebudowano, jak świadczy na pis na murze. W kościele dwa nagrobki Tomasza Nykowskiego, filoz. doktora, ka non, wiślickiego, przełożonego kościoła r. 1689, i Stefana Paprockiego f 1678. W r. 1889 pokryto go blachą i odnowiono. Oprócz tego znajduje się nowo zbudowany ko ściołek wraz ż klasztorem panien felicyanek. Jest tu także czteroklasowa szkoła ludowa w nowym budynku. Br. G. Sniolcńskj ws zaginiona pod Papowem, w pow. toruńskim, o której wizytator Strzesz r. 1667 pisze. Reperiuntur etiam certi fundi Smoleńsk nuncupati inter Popowo et Lipniczki j acentes, ubi villam quondam fuisse appal et. Mansi circiter viginti quatuor conseminantur ad Popoviense praedium, sed nihil inde Parocbo provenit, Octo coreti siliginis et totidem avenae inde solyębantur, quem Smoleńska admodiim testimonio laboriosorum Nyk et Wysz cmethonum de Popowo et Kozak de Lubkowo comprobatum fuisse reliquit Rndus Martinus Radzik in Regestris circa a. 1630 ob. str. 155. KLFr. Smoleńska, wś, pow, suwalski, gm. Kuków, par. Filipów, odl. od Suwałk 15 w. , ma 11 dm. , 51 mk. Seioleóskaj słoboda, pow. szawelski, gm. Poszwityń, o 42 w. od Szawel. Snioleńszczyziia Kętrz. , miejscowość w pow. brodnickim, w spisach urzęd, nie wymieniona. Siiiolenta al. tSmolęta wś włośc, pow. gostyński, gm. Szczawin kościel. , par. Gombin, ma 17 dm. , 150 mk. , 275 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 98 mk. Por. Reszlu SmoIeFj ob. Smolarz SiiioleWj wś w pow. ihumeńskim, nad Ptyczą. Smolewcyj wś, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, o 56 w. od Dzisny, 8 dm. , 33 mk. 3 prawosŁ, 30 starów. . Sniolewicze al. Smohioicze mko i dobra poradziwiłłowskie nad rz. Plissa, pow. borysowski, w pobliżu linii dr. żel. moskiewskobrzeskiej, o lYg w. od st. Witgenst ej newskiej, i przy dawnym trakcie pocz. mińskoborysowskim, w 1 okr. pol. i par. katol. Łohojsk, gmina Smolewicze, o 37 w. od Borysowa. Zasiedlone przeważnie przez żydów, ma około 120 dm. , przeszło 1000 mk. , kilka domów zajezdnych, szkółka wiejska, szpital wiejski, browar, słynący dawniej z wyrobu wybornego piwa. W XVI w. 8. należały do kn. Konstantego Ostrogskiego, hetmana, bodaj z daru Zygmunta Starego. W 1617 r. wyznaczone pomiędzy innemi dobrami przez Ja Busza ks. Ostrogskiego dla syna Janusza Włodzimierza, urodzonego z Teofili Tarłówny. Później drogą spadku przeszły na Radziwiłłów, następnie na Wittgensteinów, obecnie ks. Hohenlohe. Ks. Konstanty Ostrogski fundował tu w 1507 r. cerkiew p. w. św. Mikołaja i nadał jej 3V3 włóki ziemi ob. Arch. Sbor. , 1. 1, str. 5, Nr. 7. Radziwiłłowie dodali jeszcze 3 włóki. W ostatnich czasach w S. wzniesiono nową cerkiew, liczącą około 1600 parafian. Zależy od niej siedm kaplic Narodzenia N. P. w Plisie z 1797 r. ; Wniebowzięcia w Zabłociu z 1818 r. ; N. M. P. w Ozaryczach z 1772 r. ; św. Michała w DomaBzaoh z 1772 r, , św. Koźmy i Damiana w Dejnarówce z 1855 r. ; św. Jana Złotoustego w Podihruszu z 1762 r. ; Wszystkich Świętych w Zamczyszczu albo Horodyszczu z 1792 r. Gmina smole wieka składa się z 7 okręgów starostw wiejskich, ma 319 osad włośc, 1962 włościan płci męz. , obdarzonych 7026 dzies, ziemi. Dobra mają 31648 dzies. , przeważnie w lasach, obecnie niszczonych spie sznie przez wyprzedanie ryczałtowe. Dwa młyny, 4 karczmy, gorzelnia i arendy od dzierżawców przynoszą znaczny dochód. Grun ta lekkie, urodzajne, znaczny wyrób smoły i terpentyny a także obfite kopalnie wapienia. Miejscowość znacznie wyniesiona nad poziom, tak że strumienie wypływające z lasów tu tejszych jedne idą ku północy, drugie ku po łudniowi. Do obrębu S. należą dobx a Jako wi ca. Okolica ta była świadkiem przechodu ar mii Napoleona w 1812 r. , a w S. były maga zyny wojskowe. Miasteczko po otwarciu dr. żelaznej znacznie podupadło i zbiedniało. Ży dzi, oprócz kilku zamożnych kupców, handlu jących lasami, trudnią się drobnym handlem, chrześcianie zaś rolnictwem. A. Jel. Siiiolewizna os. karcz. , pow. brzeziński, gm. Gałkówek, 2 dm. , 7 mk. , 7 mr. Należy dc dóbr Bedoń; ob. Jordanów. SniolewOj wś i fol. , pow. ostrowski, gm. Szulborze Koty, par. Zuzel. W 1827 r. było 14 dm. , 106 mk. Sniolewszczyziiaj wś w pobliżu rz. Lucynki, pow miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Pierszaje, ma 4 osad; miejscowość falista, dość leśna, grunta lekkie, szczerkowe. A. Jel. Smolei, rzeka, lewy dopływ Desny, nadzwyczaj błotna. Sniol taj pow. gostyński, ob. Smolenia i EeszJei 1. Smolgiszkic wś, pow. święciański, w 2 okr. poL, gm. Łabonary, okr. wiejski Antodury, o 30 w. od gminy, 7 dusz rewiz. ; w 1864 r. należał do dóbr Inturki, Iszczorów. SnioIgóWj Smolków Smolków al. Smołkóto 1. fol. w zachod, części pow. bobrujskiego, na pograniczu pow. słuckiego, w 3 okr. poL i par. katol. Hłusk, gm. Zabołocie, przy drodze z mka Pohosta do wsi Tal. W pierwszej ćwierci b. stulecia dzierżawili S. Kondratowiczowie h. Syrokomla i tu urodził się dnia 17 września 1822 r. z matki z domu Złotkowskiej, Ludwik Władysław Kondratowicz Wła dysław Syrokomla. Widok w Albumie Or dy. 2. S. 5 wś poradziwiłłowska, pow. słucki, w 1 okr. pol, starobińskim, gm. Pohost, przy gościńcu z mka Pohosta do Mordwiłowicz i wsi Tali pow. bobrujski, ma 6 osad; grunta lekkie. AL JeL Sniolgówka wś poradziwiłłowska i folw. , pow. słucki, w 1 okr. poL starobińskim, gm. Pohost, przy gośc. z mka Pohosta do folw. Smolgowa w pow. bobrujskiem, ma 3 osady. A. JeL Smolhów, ob. Smolgów. Smolice, w XVI w. Szmolnycze wś, fol. i koL, pow. łęczycki, gm. i par. Grabów, odl, od Łęczycy 10 w. ; wś ma 20 dm. , 106 mk. ; fol. 5 dm. , 67 mk. ; kol. 2 dm. , 15 mk. W 1827 w Sniole Smolg Smolice CCy Sniol r. było, 19 dm. , 134 mk W 1885 r. fol S, rozl. mr, 488 gr. or. i ogr. mr. 346, łąk mr. 27, pastw. mr. 12, łasu mr. 84j nieuż. mr. 19; bud. mur. 3, z drzewa 9; płodozm. 8pol. ; las nieurządzony. Wś 8. os. 23, mr. 52. Na początku XVI w. pewne role folw. dawały ztąd dziesięcinę do Lubstowa, inne role folw. dawały pleb. w Grabowie, kmiece zaś łany kanonii uniejowskiej Łaski, L. B. , I, 211, 349. Według reg. pob. pow, łęczyckiego z r. 1576 Bernard Jai ochowski miał tu 3 łany, 2 zagr. , 2 zagr. puste, 1 rzeźnik, 5 osad. Częśó Tymińskich 1 łan. Część Sebastyana Jaro chowskiego 1 łan, 1 zagr. , 3 osad. Jan Mro żek posiadał młyn o 2 kołach, 2 osad. Jan Nagórski Stary 1 Ys łan. , 1 rzem. Bernard Jarochowski 3 łan. , 1 zagr. , 4 osad. Albert Borowski 17 lan. , 2 osad. Dorota Rożniatowska, wdowa po Rochu Bielawskim, 1 łan, 1 zagr. , karczmę pustą i 3 osad. Pawiński, Wielkp. , II, 74. 2. S. , na początku XVI w. Smołyce Nadolne i Nagórne, wś i fol. , pow. brzeziński, gm. Bratoszewicze, par. Stryków; wś ma 17 dm. , 209 mk. , 336 mr, włośc; fol 2 dm. , 20 mk. , 294 mr. dwor. ; młyn 1 dm. , 6 mk. , 177 mr. ; należy do dóbr Tymianka. W 1827 r. było 26 dm. , 178 mk. Na początku XVI w. S. duplex, w par. Stryjków, dawały dziesięcinę z łanów folw. pleb. w Strykowie, łaoy kmiece w S. Nagórnych dawały ka nonii łęczyckiej, zaś w S. Nadolnych dzieka nowi łęczyckiemu Łaski, L. B. II, 394. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1576 wś S. , własność Stanisława Smolickiego, miała 8V3 łan. , 1 młyn. , 7a łan pusty, 8 osad. Pa wiński, Wielkp. , II, 92. Br. Ch. Smolice, wś, pow. kobryński, w 1 okr. poL, gm. Zbierogij w 1789 r. należała do dóbr Raczki pułk. Kości; w najnowszym spisie niepodana. SnioliCCy 1242 r. Smolki cum castorilus, 1253 r. Smolnicza wś, pow. wadowicki, par. rz. kat. w Palczowicach, na praw. brzegu Wisły i praw. brzegu Skawy, wzn. 223 mt. npm. Gleba urodzajna, namulista i pomimo płaskich brzegów Wisły i Skawy nie narażona na wylewy. Na obszarze więk. pos. znajdują się stawy, w których oddawna zaprowadzono gospodarstwo rybue. Wś ma 89 dm. , a na obszarze więk pos. 4 dm. , 416 mk. , 409 rz. kat. i 7 izrael. Pos. więk. attyn, dóbr Zatorskich hr. Potockich składa się z 363 mr. roii, 16 mr. łąk i ogr. , 44 mr. pastw, i 89 mr. łasu; pos. mn. ma 209 mr. roii, 15 mr. łąk, 34 mr, past. i 9 mr. łasu. S. należały od XIII do XVI w. do klasztoru w Staniątkach. Wymienia je akt ks. Konrada z r. 1242, potwierdzony przez Kazimierza Jagiellończyka w r. 1464 Kod. Bartosz. , Ill, 433 i L. B. , Ill, 298 a potwierdzający wolności dóbr tego klasztoru. Wymienione teź w akcie z 1253 r. Kod. Małop. , Piekosińskiego, II, 65 i 92. Za Długosza należała do par. w Zatorze. W 1581 Pawiński, Małop. , 105 należy do par. w Palczowicach, jest własnością Sykstusa Lubomirskiego, dzierżawił je Jerzy Snidziński. Było 6 półłanków km. , 4 zagr. z rolą, 6 zagr. bez roii, 6 kom. z bydłem, 2 rybaków, 2 piekarzy, rzemieślnik, duda i karczma na Va łanu. Graniczy na płd. z Palczowicami a na zach. z Miej szem. Od północy oblewa je Wi sła, od zachodu zaś Skawa. Mac. Ślliolicej Sumina r. 1241, Smolicze r. 1243, wś kość. i folw. , pow. krobski Gostyń, o 4 klm. ku zach. od Kobylina poczta i st. dr. żel. , na trakcie rawickim; par. i szkoła w miejscu. W r. 1241 ks. Przemysław i Bole sław, potwierdzając posiadłości Przedpełki, wymieniają S. W 1243 r. bisk. pozn Bogu chwał przekazał klasztorowi lubińskiemu dziesięcinę z S. ; przywilej Bolesława, syna Odonicza, z 1258 r. wylicza S. między wsia mi klasztoru, który je posiadał jeszcze w r. 1294. W 1289 r. arcyb, gnieźn. Jakub nadał meszne z S. kościołowi kobylińskiemu Kod. Wielkop. . W 1446 r. posiadali tę wś Smoliccy, r. 1524 Barbara Smolicka, r. 1578 Mi kołaj Siedlecki, który płacił pobór od 12 ślad. os. , 6 zagr. , 6 komor. , 1 owczarza; przed r. 1611 Stanisław Siewierski, r. 1618 ststa ostrzeszowski, około 1667 r. Wład. Rogaliń ski, kaszt, nakielski, przy schyłku zeszłego stulecia Hilary Umiński, ststa bielski, później Wilanowscy. W skład dóbr wchodziły Bartoszewice, Czeluścin, S. i Zdziętawy. Kościół p. w. św. Wojciecha, założony przez Smolickich w r. 1446, zostawał przez pewien czas w ręku pro testantów; odzyskali go Rogalińscy i w miej sce starego wystawili nowy kościół drewnia ny w r. 1736. Umieszczony w wielkim ołta rzu obraz N. M. Panny słynie cudami. W ko ściele znajduje się ozdobny wazon z sercem Magdaleny z Gembartów generałowej Umiń skiej, a na cmentarzu grób, w którym spoczy wają zwłoki Umińskiej, starościny bielskiej, matki generała, jej syna drugiego i genera łowej. Księgi kościelne zaczynają się od r. 1752. Par. , liczącą 1092 dusz, składają Ochło da, Pasierby, S. , Zabawa i Zdziętawy. S. ra zem z Zdziętawami 21 dm. , 128 mk. two rzy okr. wiejski, mający 91 dm. , 831 mk. 783 kat. , 48 prot. i 508 ha 469 roii, 4 łąk, 3 łasu; czysty doch, z ha roii 16 84, z ha łąk 1606, z ha lasu 4 70 mrk. Fol. S. z Ochłodą 2 dm. , 39 mk. tworzy okr. dworski, mający 13 dm. , 193 mk. katol, i 704 ha 549 roii, 63 łąk, 56 łasu; właścicielem jest Samson Wol ier. E. CaL Smolice al. Smolniki dawna nazwa Kłodawki Małej, w pow. chojnickim. Sniol Sttioliełiaj okolica szlach. , pow. lidzki w 3 okr. poL, gm. Dubicze, okr. wiejski Głębokie, o 4 w. od gminy a 31 w. od Szczuczyna, ma 5 dm. , 29 mk. w 1864 r. 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarb. Ostrzyno. Sniolicze 1. wś i folw, nad bezim. dopł. Łani, pow. słucki, w 3 okr. pol kopylskim, gm. Pociejki. Wś ma 13 osad; folw. , około 1870 r. nadany urzędnikowi Klimenko, 9 włók; grunta pszenne. 2. S. , zaśc, pow. słucki, w 2 okr. pol. i par. katol. Kłeck, przy drożynie ze wsi Zaostrowiecze do wsi Urwiedź, ma 22 osad; grunta szczerkowe, uro dzajne, nieco faliste, łasu mało. A. Jel. Śmoligów, wś i fol. , pow. hrubieszowski, gm. i par. Kryłów, odl. 21 w. od Hrubieszowa. W 1827 r. było 33 dm. , 203 mk. Fol. 8. , oddzielony od dóbr Kryłów, rozl. w 1885 r. mr. 440 gr. or. i ogr. mr. 259, łąk mr. 119, łasu mr. 48, nieuż. mr. 14; bud. mur. 5, z drzewa 9; płodozm. 6pok; las urządzony w kolei 40letniej. Wieś ma 41 os. 581 mr. SmoIigóWę sioło nad rzką Sierną, pow. łucki, na pograniczu włodzimierskiego na wschód od mka Torczyna. Smoligowicze, białoruskie Smoligowiczy, wś nad rz. Mytwą, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Narowią, ma 29 osad; za poddaństwa należała do Horwatów. Smoligówka, wś nad bezim. dopł. rzki Oślik, pow. borysowski, w 1 okr. pol. choło pienickim, gm. Jeśmony, ma 9 osad; grunta lekkie, miejscowość poleska. Al. JeL SmoligowskaMudniaj pow. rzeczycki, ob. Budnia Smoligowsha, Smolili 1. mko, pow. oszmiański, ob. Konwaliszhi, 2. S, wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol, gm. Zbirogi, o 31 w. od Kobrynia. 3. S. , dobra, tamże, o 40 w. od Kobrynia. 4. S. , zaśc, pow. ihumeński, w 1 okr. poL i par. katol Uzda, gm. PereszewskaSłoboda, o 8 w. od Prysynka, ma 4 osad; grunta dobre. W XVII w. należał do domin. Prysynek, dziedzictwa Bułharynów i był fol zwanym Smolińce. Według inwentarza z 1628 r. , znajdującego się w ręku piszącego, zbierano tu 800 kóp oziminy i tyleż jarzyny. A. Jel. Sniolin, wś, i S. Niemieckie kol, pow. rawski, 18 klm. na płd. zaoh. od Rawy Ruskiej, 7 klm. na płn. od sądu pow. i urz. pocz. w Niemirowie, 8 klm. od st. dr. żel. w Horyńcu. Na płd. leży Wróblaczyn, na wschód Ulicko Seredkiewicz i Huta Obedyńska, na płn. Olszanka, Wójtowszczyzna i Radruż, na zach. Huta Kryształowa i Sieniawka dwie ostatnie w pow. cieszanowskim. Wś leży w dorzeczu Wisły za pośrednictwem pot. Baszenka, Seredeuka, Ryziński i Sewelinka, z których połączenia powstaje pot. Smolinka, dopł. Lubaszówki. Zabudowania wiejskie tworzą liczne przysiółki jak Prusie, Bardzyński, Zasilec, Roszki, Tytusy, Karpy, Jamnica, Soł tysie, Sałasze, W Łużi, Ryszin, Uszywiec, Boroczak, Dąbrowa, Filipy, Smolińskie Szu wary. Własn. więk. ma roii or. 26, łąk i ogr. 57, pastw. 8, łasu 870 mr. ; wł. mn. roii or. 368, łąk i ogr. 497, pastw. 1030, łasu 143 mr. W r. 1880 było 301 dm. , 1735 mk w gm. , 5 dm. , 34 mk na obsz. dwor. 1616 gr. katol, 19 rz. kat. , 40 izrael, 94 innych wyznań; 1631 Rusinów, 3 Polaków, 135 Niemców. Par. rz. kat. w Niemirowie, gr. kat. w miejscu dek. lubaczowski. W 1879 r. zbudowany został w kol S. Niemieckim nowy kościół ewangelicko augsburskl We wsi jest cerkiew drewniana, blachą kryta, postawiona w r. 1758, i szkoła etat lklas. W przys. Jamnica stał dawniej klasztor bazyliański, zwany Smolińskim monasterem. Istniał on już w XVI w. , jak świadczy mandat Zygmunta III zr. 1614. Pod koniec XVI w. uległ zniszcze niu przez pożar. Z początkiem XVII w. przy byli tu na nowo zakonnicy, odbudowali kla sztor, wyjednali w r. 1614 u Zygmunta III mandat na oddanie im uroczysk Czerniecka góra i Popowa Dąbrowa, zajętych przez parocha Smolińskiego, i tak powstał nowy klasztor jamnicki. Dobrodziejem klasztoru był ks. Andrzej Wasylewicz, paroch z Ra druża, który w r. 1720 zapisał monasterowi swe grunta i sianożęć w obszarach dubnieczowskich. W tymże r. 1720 landwójt, bur mistrze, ławnicy i całe pospólstwo miasta Potylicz darowali monasterowi pola świtajłowskie, sikałowskie, cewrowskie i onyszkowe. W akcie darowizny czytamy Monaster pod Smolinem zdawna miał między najpierwszy mi kollatorami obywatelów potylickich, któ rzy na wspomożenie domu bożego jedni pie niędzmi na ozdobę, drudzy własne swoje pola tamże legowali, jako autentyczne z ksiąg po tylickich ekstrakty teraźniejszy ojciec Syl wester Raszkiewicz, hegumen monasteru te goż, produkuje. Monaster potem przyłączono do werchrackiego w r. 1765, z którym razem zniesiony został a grunta sprzedano. Za cza sów austryackich założono w 8. kolonię nie miecką. Lu. Dz. Smolin dok. 1283 Smolyn wś zaginiona nad Warznicą, pow, kartuski. R. 1283 ks. pomorski Mestwin nadaje ją cystersom w Oliwie ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 312. W 1316 r. nadaje ją znowu zakon krzyżacki rycerzowi Marcinowi w zamian za część Zuchcina. Po wygaśnięciu rodziny nabyli 8. nanowo cystersi w Oliwie. R. 1342 S. jeszcze istniał, ale później zlał się z Barniewcem ob. Zeitsch, d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, 67. R. 1356 nadaje klasztor młyn w S. wraz z włóką roii i 2 mr, łąk młynarzowi Wawrzyńcowi, na Smolicha Smolina prawie chełm. j wraz z wolnem drzewem budulcowem i opałowem, rybołówstwem w stawie młyńskim i prawem sprzedawania chleba i piwa. Czynsz wynosił 3 grz. i 6 kur. Kś. Fr. Smolina w XVI w. Szkołyna, folw. , pow. kolski, gm i par. Brudzew, odl. od Koła 11 w. , 1 dm. , 29 mk. , 1714 mr. Należał do dóbr Brudzyń ob. . W XVI w. kmiecie dawali pleb. w Brudzewie tylko kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 254. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś S. , wła sność kasztel, poznańskiej, miała 2 łany Pa wióski, Wielkp. , I, 223. Br. Ch. Siiiolinaj wś, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. Dziewieniszki, okr. wiejski i dobra Umiastowskich w 1864 r. Konwaliszki, o 3 w. od gminy a 54 w. od Oszmiany, ma 5 dm. , 39 mk. katol, w 1864 r. 21 dusz rewiz. . Smolinka al. Sołotwa, rzeczka, powstaje w obr. Smolina, pow. rawskim, z pod wzgórza Hoiaja 363 mt. , płynie na zach. przez wólki Smolińskie Ryszyn, Makary, Moczary, Dą browę; przyjąwszy od lew. brz. Sewelinkę wchodzi na obszar Huty Kryształowej pow. cieszanowski; płynie przez łąki moczarowate Huty Kryształowej, Sieniawki, Reichau, Basznię Górną i Dolną, gdzie od praw. brzegu zabiera Basenkę i Papiernię. Odtąd pod na zwą Sołotwy podąża do Załuża, gdzie od praw. brzegu przyjmuje pot. Świdnicę; pły nie popod wólki załuzkie, jak Antoniki, Mo czary i Podłuże, i wchodzi na obszar Luba czowa a opłynąwszy miasto od zach. i płd. , łą czy się z Zawado wką, tworząc rzekę Luba czówkę. Dolina potoku moczarowata. Dłu gość biegu 33 klm. Źródła leżą 310, ujście 213 mt. Prawe dopływy Seredenka, Baszenka al. Basenka, Papiernia i Świdnica, lewy Sewelinka. Br. G. Smoiino, fol. i wś, pow. płocki, gm. Kleniewo, par. Zagroba, odl. o 18 w. od Płocka, ma 14 os. , 92 mk. W 1876 r. fol. S. rozl. mr. 273 gr. or. i ogr. mr. 207, łąk mr. 58, nieuż, mr. 8; bud. mur. 1, z drzewa 5. Wś S. os. 6, mr, 8. Snioliszkij wś, pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny, odl. od Sejn 35w. 5ma 12 dm. , 90 mk. W 1827 r. 2 dm. , 16 mk. Snioliszki 1. wś, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. Dziewieniszki, okr. wiejski Milkuny, o 5 w. od gminy, w 1864 r. 24 dusz rewiz. ; należała do dóbr Giełoże, Umiastowskich. 2. S. , dwor, pow. poniewieski, w 4 okr. poL, o 85 w. od Poniewieża. Smółka al. Simdha fol. i leśniczówka, w gm. Jadachy, pow. tarnobrzeski. Należą do obsz dwor. w Chmielowie, leżą na płn, od Alfredówki, dawniej przys. Jadachów, dziś od dzielnej wioski. Br. G. Smolków, ob. Smolgów. Smolków niem. Smolhau wś, pow. i obw. sąd. opawski, na Szląsku austr. , na prawbrzegu Opy dopŁ Odry, tuż nad granicą Szląska pruskiego, 13 klm. od Opawy na płd. wschód. Graniczy od wsch. z Czebiszowem Chabitschau, od płd. z Hrabinią Hra bin, od zach. z Mokrymi Łazcamig a od płn. z Beniszewem Beneschau w pow. racibor skim. Przez obszar S. przechodzi dr. żeL ostrawskoopawska. W r. 1880 było 84 dm. , 513 mk. , 508 kat. , 5 prot. ; 447 Czechoszląz. , 42 Polaków, 24 Niemców. Szkoła ludowa. Par. łac. w Hrabini. St. pocz. Hrabinią Gra bina. Br. G Smolkwicie, dobra, pow. rossieński, gm. i par. Kołtyniany, o 53 w. od Rossień. Smolna, uroczysko leśne błotniste, pow. miński, w obrębie gminy samochwałowickiej poprzednio annopolskiej, pomiędzy wsiami Zakrużka, Jaskiewicze, Dubinki i zaśc. Wilhelmowo, ma około 9 włók; należy do domin. Annopol Radziwiłłów. Znajdują się tu dość uż rzadkie w okolicy pardwy. A. Jel. Smolna al. Smulna rus. Smilna wś, pow. drohobycki, 28 klm. na płd. zaoh. od Drohobycza, 10 klm. na płd. zach. od sądu pow. , urz. pocz. i tel. w Podbużu. Na płn. zach. leży Zdzianna, na płn. Stronna, na płn. wschód Podbuż, na wschód Załokieć, na płd. wschód Bystrzyca, na płd Świdnik, na zach. Turze. Fłd. wschod. narożnik wsi przepływa Bystrzyca, dopł. Dniestru, zabierająca tu mały potok. W dolinie potoku leżą zabudowania wiejskie 555 mt. . Na płd. zach. wznoszą się góry Małowienka 852 mt. , Jalina 786 mt. ; na płn. wsch Woronienka 810 mt. . Własn. więk. ma roii or. 37, łąk i ogr. 39, pastw. 23, łasu 600 mr. ; własn. mn. ma roii or. 1015, łąk i ogr. 227, pastw. 797, łasu 49 mr. W r. 1880 było 140 dm. , 733 mk. w gm. , 2 dm. , 11 mk. na obsz. dwor. 681 gr. kat. , 28 rz. kat. , 36 izrael. ; 680 Rusinów, 57 Polaków, 7 innej naród. . Par. rz. kat. w Podbużu, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski. Do par. należy wś Zdzianna. S. ma cerkiew p. w. św. Michała Archanioła. W XVIII w. dobywano tu rudę żelazną, a w obecnym istniała kuźnica. W 1553 r. w Warszawie pozwala królowa Bona Waśkowi Tatomirowi założyć wieś Smolna Wola w samborskiem ststwie, na wołoskiem prawie. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych, krainy podbuskiej, ekonomii Samborskiej. W lustracyi z r. 1686 Rkp. Ossol. , Nr 1255, str. 168 czytamy; Ta wś ma łan. osiadłych 8; kniazkich łan. 2Vaj po powskich 2 Vi, hajduckiego łanu pół. Czynsze i powinności Czynszu dają z każdego łanu na rok zł. 15 gr. 6. Żyrowszczyzny dają z łanu każdego zł. 1 gr. 10; hajduczyzny daje, cała gromada zŁ 7 gr. 15. Owsa z łanu każdego Smol Smolna Snioln półmiarków 2j gęsi 2, kur 2, jajec 16. Zborowszczyzny dają z każdego łanu zł. 10. Z ła nów pustych płacą z każdego po zł. 6. Z chle bników z każdego płacą po 2V2 groszy. Od wójtowskich chałup płacą, wiele ich będzie, po gr. 24. Pop z łanu płaci czynszu zł. 2 gr. 20. Drzewa rokowego z łanu po dwojga dawają. Gontów z łanu kóp dwie i dranic 52. Za jagnię wielkanocne dają zł. 1. Za owczą dziesięcinę dają od każdej owcy po gr. 4. Ro botników dają z łanu każdego 4, albo kiedy kosarzów, to tylko 3 posyłają na 3 dni do ro ku. Sól wożą, a od każdej beczki dają im po gr. 24. Pop tej wsi odebrał ćwierć roii gro madzkiej, którą aby oddał do gromady serio nakazujemy i egzekucya zamkowi Sambor skiemu zlecamy. Kniaziowie tej wsi nic nie dają ale tylko służbą wojenną służyć powin ni, co teraz się nie dochowuje, ani prawa, za którem na tem kniaztwie siedzą, pokazali. Według inwentarza z r. 1768 było kniaźstwo w tej wsi w posiadaniu Kossakowskiej, kaszt, kamińskiej ob. Rkp. Ossol. , Nr. 1632, str. 61. Lu. Dz. Snnolliaj niem, Smolina, 1223 Smolna, 1581 Smolno, wśj pow. rybnicki, par. Rybnik. W 1861 r. było 86 dm. , 688 mk. 23 ewang. , 648 mr. Smolna Wólka wś włośc, pow. sochaczewski, gm. Łazy, ma 96 mk. , 400 mr. SmolilCj jezioro w dobrach Młyniec, pow. lipnowskim, ma 10 mr. obszaru. Leży w pobliźli rz. Drwęcy. Smóliiia al. Smulnia, wś i fol. nad rzką Działdówką, pow. sierpecki, gm. Gradzanowo, par. Radzanowo, odl. 28 w. od Sierpca, ma 10 dm. , 65 mk. W 1885 r fol. S. rozl. mr. 809 gr. or. i ogr. mr. 240, łąk mr. 197, past. mr. 88, łasu mr. 155, nieuż. mr. 39; bud. mur. 1, z drzewa 14; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 22, mr. 71; wś Sitarz Pieńki os. 4, mr. 13; wś Dzieczewo os. 28, mr. 157; wś Suwaki os. 10, mr. 272; os. Borki os. 1, mr. 33 Br. Ch. Sniolnia 1. folw. , pow. słonimski, w 5 okr. poL, gm. Dobromyśl, o 38 w. od Słonima. 2. S. , uroczysko, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Kosów, o 58 w. od Słonima. Smolnica 1. wś, pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Łubowo, odl. od Suwałk 17 w. , ma 6 dm. , 60 mk. W 1827 r. 7 dm. , 68 mk. 2. S. , wś i os. , pow. kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, par. Rumbowicze, odl. od Kalwaryi 68 w. ; os. ma 5 dm. , 16 mk. ; wś 13 dm. , 25 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 62 mk. , par. Simno. 3. Ś. , wś i fol, pow. kalwaryjski, gm. Kirsna, par. Krasna, odl. od Kalwaryi 22 w. ; wś ma 15 dm. , 109 mk; fol. 8 dm, 76 mk W 1827 r. 1 dm. , 9 mk Fol. ten w 1865 r. dodany do majoratu Kirsna. 4. S. , wś, pow. kalwaryjski, gm. i paraf. Kai war ya odl. od Kalwaryi 3 w. , ma 13 dm. , 43 mk. W 1827 r. 4 dm. , 46 mk. 5. S. , pow. ma ryampolski gm. Michaliszki, par. Igłówka, odl. od Maryampola 19 w. , ma 13 dm. , 118 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 68 mk 6. S. , wś, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki, odl. od Wyłkowyszek 10 w. , ma 6 dm. , 47 mk. W 1827 r. 4 dm. , 40 mk. 7. S. , wś, pow. wyłkowyski, ob. Roś t. IX, 747. Br. Ch. Smolnica l. wś nad potokiem, pow. wileński, w 1 okr. poL, gm. Rzesza, okr. wiejski i dobra Fryczyńskich w 1864 r. Żaczek, o 15 w. od gminy a 479 w. od Wilna, ma 2 dm. , 16 mk. katol. 2. S. , zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. poL łohojskim, gm. Smolewicze, ma 2 osady; grunta faliste, lekkie, miejscowość odosobniona, lesista. Smolnica 1. rus. Swilnycia, wś, pow. dobromilski, 14 klm, na płd. zach. od Dobromila, 5 klm. od urz. pocz. i tel. w Krościenku koło Chyrowa. Na płd. leży Rudawka, na zach. Krościenko, na płn. Łopuszanka i Łopusznica, na wschód Terło pow. staromiejski. Wś leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Strwiąża, który płynie z Krościenka przez płn. część obszaru do Terła, a przyjmuje w obrębie wsi z praw brzegu pot. Maksymów, pot. Rudawkę z Łużkiem i pot. Zabolą wzdłuż granicy wsch. , wszystkie od płd. na płn. ; od lew. brzegu pot. Strantura. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Strwiąża. Dolinę tę przebiega dr. żeL łupkowska i gościniec z Chyrowa do Ustrzyk Dolnych. Na płd. zach. leży las Ostrykowiec szczyt 605 mt. , na płn. wschód wznosi się góra Woroniów do 567 mt. Własn, więk ma roii or. 11, łąk i ogr. 39, pastw. 11, łasu 1323 mr. ; wL mn. roii or. 182, łąk i ogr. 35, pastw. 84, lasu 600 mr. W r. 1880 było 40 dm. , 260 mk. w gm. , 1 dm. , 3 mk. na obsz. dwor. 226 gr. kat. , 18 rz. kat. , 17 izrael. ; 226 Rusinów, 20 Polaków, 17 Niemców. Par. rzym. kat. w Chyrowie, gr. kat. w Terle. We wsi jest cerkiew. 2. S. , wś, pow. staromiejski, 3 klm. na płn. od sądu pow. i urz. pocz. w Staremmieście. Na płn. zach. leżą Strzelbice, na płn. wschód Baczyna, na płd. Posada Niżna część Staregomiasta. Granicy połud. wschod. dotyka Dniestr. Płd. częśó obszaru przepływa dopł. Dniestru pot. Jabłonka i pot. Smolanka, lewy dopł. Jabłonki. Płd. część wsi przebiega gościniec wiodący z Sambora do Staregomiasta. Własn. więk. ma roii or. 42, łąk i ogr. 1, past. 110; wł. mn. roii or. 85, łąk i ogr. 12, pastw. 20 mr. W r. 1880 było 27 dm. , 154 mk w gm. 86 gr. kat. , 31 rz. kat. , 37 izrael. ; 89 Rusinów, 28 Polaków, 37 Niemców. Par. rzym. i gr. kat. w Staremmieście. W S. i Smoln stniał monastyr bazyliański. Wspomina o nim przywilej Jagiełły wydany w Sandomie rzu r. 1407 a zatwierdzający uposażenie Władysława przemyskiego Liske, Akt. gr. ziem. , t. VII, str. 50. Klasztornych dóbr te go monasteru używali biskupi ruscy przemy scy Szaraniewicz, Rzut oka na beneficya ko ścioła ruskiego, Lwów, 1875, str. 3. W pun ktach uspokojenia z nieunitami religii grec kiej, spisanych na sejmie elekcyjnym w War szawie w r. 1632 A. G. Z. , 1. 1, str. 53 czy tamy, między innymi, źe władyctwo przemy skie ma zostawać przy nieunitach, a obywa tele tameczni obrać sobie mają władykę nieunitę, któremu na rezydencyą ma być dany monastyr Spasa i monastyr Smolnica. Kon stytucya sejmu z r. 1641 nakazuje, aby episkopia przemyska była przy unitacli a dyzunitom w rekompensę dano Ławrów, monaster św. Spasa i Smolnicę. Na soborze odbytym w Przemyślu w r. 1693, na którym był smolnicki igumen Sergij, uchwalono zaprowadzić w klasztorze smolnickim nowicyat. W r. 1764 z polecenia bisk. przemyskiego Atanazego Szeptyckiego odbyła się wizytacya monaste ru. Było tu wówczas pod przewodnictwem igumeny Zofii Lewińskiej ośm zakonnic i pięć nowicyuszek. Monaster zniesiono około r. 1780. Z cerkwi klasztornej, postawionej przez bisk. przemyskiego Krupeckiego f 1651, stoją jeszcze dotąd główne ściany ob. Ka lendarz Peremyszlianyn z r. 1854, str. 25 i 92; z r. 1857 str. 127; z r. 1858 str. 11 i 15; Zoria hałycka z r. 1851, str. 128. Część dokumentów tyczących się zniesionego mona steru złożono w urzędzie obwodowym w Dro hobyczu, zaś regia privilegia iregiae commisiones graniciales tego monasteru miały się znajdować w archiwum biskupstwa przemy skiego gr. kat. Szaraniewicz, Rzut oka na beneficya, str. 51. Za czasów Rzpltej nalc żała S. Dolna do dóbr koronnych, krainy gwoździeckiej a ekonomii Samborskiej. We dług inwentarza z r. 1768 było wójtowstwo tej wsi wposiadaniu Katarzyny z Zamoyskich Mniszchowej, podkomorzyny litewskiej, wdo wy, z prow. 577 złp. 14 gr. Później, przy zajęciu w r. 1772, w posiadaniu generała Sta rzyńskiego. W r. 1786 rozdzielono grunta. między poddanych. Lu. Lz. Smolnica, rzeczka, prawy dopł. Warty, powstaje w pow. czarnkowskim, w Kamionce, o 9 klm. na płd. od Czarnkowa; płynie od płn. ku płd. na Sokołowo, gdzie z praw. brzegu zasila się strugą Miłkowską; 3 klm. przed ujściem wchodzi do pow. szamotulskiego; płynie wśród lasów, obraca młyn Wilczek i folusz smolnicki, oblewa fol. Smolnicę i uchodzi o 37 klm. na wsch. północ od Wronek. DłuE. Cal ga około 15 klm. Snioliiica, fol. do Nowej Wsi, pow. szamo tulski, na praw. brzegu Warty, przy ujściu Smolnicy, o 4 klm. na wschódpółnoc od Wro nek par. , poczta i st. dr. żel. , ma 9 dm. , Ill mk. F. Cal. Siiioliiice niem. Smolmtz, wś i dobra, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Pilchowice. W r. 1885 wś ma 95 budyń. , 632 mk. 17 ew. , 344 ha; szkoła katol. W starej miejscowej kaplicy znajduje się dzwon z 1603 r. Obszar większ, własności 3 dm. , 28 mk. , 642 ha 516 ha łasu. Sniolnicka Huta, węg. Szomolnoh Hutta niem. Schmoellnitz Hueite część Smolnika 1066 mk. Smolnicki Stan, zaśc. nad rz. Łosznica dopł. Możanki, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Zaczyste, par. katol. Borysów, ma 2 osady; grunta lekkie. A. Jel. Smolniczany, moze Smolnica, wś, pow. kalwaryjski, gm. Kalwarya, par. Bartniki, odl. od Kalwaryi 9 w. , ma 18 dm. , 97 mk. Por. Roś. Smolniczek 1. al. Łupha potok, ma źró dła w obr. Łupkowa, w pow. Lisko, na grani cy galicyjskowęgierskiej, w pobliżu tunelu łupkowskiego. Płynie między domostwami Łupkowa, a zwróciwszy się na wschód prze chodzi na obszar gm. Zubeńska; od ujścia po toku z tej wsi wygina się na płn. wsch. i po dąża przez obszar Smolnika do Osławy, do której wpada od lew. brzegu. Długi 8 klm. Pędzi kilka młynów. Z dopływów ważniejszb są Kiński, Rostoka, Pisoczny i Zubeński. 2. S. , potok, powstaje w obr. gm. Lutowisk, pow. Lisko, płynie na płd. przez Lutowiska, zachodni obszar Żurawina, wreszcie wchodzi do Smolnika i uchodzi na obszarze Procisnego do Sanu z praw. brzegu. Długi 8 klm. Dolina potoku górska. Od zach. wznosi się lesisty dział Odrytu ze szczytem Trohańcem 889 mt. . Br. G. Smolnik 1. wś włośc, pow. włocławski, gm. Dobiegniewo, par. Wistka, ma 271 mk. , 436 mr. 2. S. , w XVI w. Szinolmjl wś, w pobliżu Brzezińskich wzgórzy, pow. koniński, gm. Piorunów, par. Wyszyna, odl. od Konina 11 w. , ma 25 dm. , 193 mk. W 1827 r. 20 dm. , 210 mk. Na początku XVI w. kmiecie dawali pleb. w Wyszynie dziesięcinę pieniężną po 12 gr. z łanu i za meszne też po 12 gr. a za kolędę po 1 gr. Łaski, L. B. , I, 270. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 Jan Grodzicki płacił tu od 6 łan. , 1 zagr. z rolą, 1 rzem. Pawiński, Wielkp. , I, 241. 3. S. , 03. , pow. koniński, gm. Piorunów, paraf. Wyszyna, odl. od Konina 17 w. , 1 dm. 4. S, os. , pow, wieluński, gm. Skomlin, par. Komorniki, odl. od Wielunia 12 w. , 1 dm. , 7 mk, W 1827 r. 2 dm. , 13 mk. i Smolnica Smolnik Smoln 5. S. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Goworowo. Smolnik, uroczyskoj pow. prużański, w 1 okr. poL, gm. Nikitycze, o 6 7 w. od Prużany. Smolnik, potok, wytryska w obr. Pisarzowy, pow. limanowski, ze źródeł leśnych, na płd. pochyłości góry Sałaszu Mały Zalacz, 909 mt. ; płynie na płd. popod Wielką Górę 754 mt. , a dosięgnąwszy fol. we wsi Pisarzowy, zwraca się na płd. wschód, płynąc między domostwami Pisarzowy i Męciny, na stępnie granicą Chomranic i Woli Marcin kowskiej, wreszcie przez Klęczany i Marcin kowice, gdzie wpada do Dunajca od lew. brzegu. Zabiera liczne dopływy; między nimi z lewego brz. Bobrowski i Kłodniankę. Długi 16 klm. Liczne młyny. Br. G. Smolnik 1. al. Kienherg połogie i lesiste wzgórze na lew. brz. Popradu, w hr. spiskiem, na granicy Łuczywny i Mięguszowiec, pow. popradzki, między rzeką Popradem od płn. wsch. a Małym Popradem od płd. zach. . U płd. zach. podnóża zakład kąpielowy Łuczywna. Wzn. 922 mt. Ważne stanowisko florystyczne. 2. S. Mały, szczyt lesisty w paśmie Tatr Niźnich, na zach. od Cieplic, na Spiżu Węgry, na płd. brzegu Popradu, w płn. stokach tychże Tatr, wzn. 955 mt. Na płd. od niego szczyt Baba 1004 mt. Br. G. Smolnik 1. 1colo Baligrodu wś, pow. liski, na pr. brzegu Osławy, w wąskiej górskiej dolinie, wzn. 527 mt. npm. , otoczonej od wschodu górą lesistą Wyrostoki 884 mt. , jednem ze szczytów pasma tworzącego dział wodny między Osławą i Hoczewką. Od zachodu zasłania dolinę dział wodny między Osła wica i Osławą, ze szczytem Dołhi Werch 607 mt. Wś ma 156 dm. 10 na obszarze większym kapituły gr. kat. przemyskiej, 1032 mk. , 961 gr. kat. , 18 rz. kat. i 53 izrael. Rz. kat. par. w Bukowsku, gr. kat. w miejscu dyec. przemyska, dek. jaśliski. Najbliższa st. kol. i pocz. Łupków. Jałowej, owsianej gleby ma kapituła 264 mr. roii, 103 mr. łąk, 72 mr. pastw, i 1062 mr. świerkowego lasu; pos. mn. ma 2133 mr. roii, 496 mr. łąk, 399 mr. past. i 236 mr. łasu. Do mniejszej posiadł, należy uposażenie proboszcza gr. kat. 119 mr. roii i 27 mr. łąk. Par. obejmuje Miko w. Napłd, graniczy S. z Wolą Michowską; najbliższą wsią na płn. wschód jest Rabe, na zach. Dołhe. Przez wieś prowadzi droga z Szczawnego, doliną Osławy, przez Szczerbanówkę i dział wodny w dolinkę Solinki koło wsi Żebracze. 2. S. hoło Lutowiska wś, pow. liski, na praw. brzegu Sanu, w górnym biegu, u ujścia pot. Smolniczka; wzn. 605 mt. npm. Posiada gr, kat. kapelanią, 58 dm. 9 na obszarze więk. pos. Rozalii Terleckiej, 562 mk. 179 na obszarze więk. pos. , 371 gr. kat. , 83 rz. kat. , 74 izrael, a 34 innych wyznań; 337 Rusinów, 160 Polaków, . 26 Niemców i I innej naród. Pos. więk. wynosi 196 mr. roii, 60 mr. łąk, 83 mr. pastw, i 641 mr. łasu; pos. mn. 480 mr. roii, 132 mr. łąk, 216 mr. pastw, i 9 mr. łasu. Rola górska, owsiana, lasy szpilkowe. Rz. kat. par. w Lutowiskach. Kapelania gr. kat. dyec. przemyskiej, dek. zatwarnickiego ma cerkiew drewnianą. Obejmuje Procisne. Uposażenie kapelana składa się z 43 mr. roii. S. graniczy na płn. z Lutowiskami 5 6 klm. i Żurawinom, na wschód z Boberka, na płd, z Stuposianami a na zachód z Procisnem. Okolica górska, lesista. Mac, Smolnik, niem. Sclmoellnitz, węg. SzomoU noh, miasteczko górnicze, w hr. spiskiem Węgry, pow. bański górniczy, nad pot. Smolnikiem dopł. Gielnicy al. Hnilca, przy trakcie z Rożnawy hr. goemoerskie do Mniszka hr. spiskie, a stąd na płn. wschód do Gielnicy i Preszowa, wsrod uroczych Rudaw Spiskich, obfitujących w złoto, srebro i miedź. S. zawdzięcza początek Karolowi I Robertowi 1308 1342, król. węgier. , protektorowi górnictwa. R. 1332 rozszerzył on posiadłości małej osady w promieniu dwóch mil W 1338 r. tak Gielnicy jak S. nadał jako spoiną własność włości Szwedler Górny, Średni i Dolny i Mniszek Einsiedel, Remete wraz z prawem wolnego wyboru co rok sędziego, ut montana nostra Szomolnokbanya et Gelnichbanya non destruantur, sed recuperentur. Ludwik I r. 1344 ochronił S. przed uroszczeniami arcyb, ostryhomskiego Gran i rodziny Bebeków. Niemniej życzliwym dla S. okazał się Zygmunt 1387 1437, który r. 1399 pozwolił Smolniczanom używać lasu Czarnego Schwarzwald, w czem usiłował im przeszkadzać klasztor j asów ski Jaszó. Odtąd przemysł górniczy wzrasta. R. 1410 wydobyto tu 1231 cetnarów miedzi, r. 1439 już 4623 cetn. Rozwój górnictwa w S. i Gielnicy nie był na rękę tak klasztorowi jasowskiemu, jak panom torontalskim w Tormi, przedewszystkism zaś rodzinie Bebeków, panów na Krasnohorce i Piesze wcu Pleisnitz w hr. goemoerskiem. Wszelako król Zygmunt surowo nakazał panom szanować przywilej e górników i nietylko wyższych urzędników koronnych wysyłał do ochraniania uciskanych, lecz także r. 1437 wyznaczył osobną komisyą. W tym samym duchu, lecz z słabszym skutkiem, działał Albert I 1437 1439. Walki o tron węgierski po śmierci tegoż oddały osady górnicze na pastwę panów. Od r. 1439 do 1459 ponawiają się liczne skargi mieszkańców na okrucieństwa i bezprawia panów i kasztelanów. Dopiero Maciej I Korwin 1458 1490 wziął silną dłonią w opiekę uciśnionych, wydawszy r, 1458, 1459 Smoln i 1475 przeciwko uciemiężycielom surowe edykta. Za niego górnictwo znowu się podnio sło. W następnym okresie 1490 1526, w czasie walk między stronnictwami, utracił S. przywileje i swobody z r. 1435. R. 1523 sejm prosił Ludwika 11 1516 1526 o po moc i ochronę górnikom przed uciskiem pa nów. Do pomyślnego rozwoju miasta przy czynił się Ferdynand I 1527 1564, gdyż nietylko zakłady górnicze w Kremnicy i Szczawnicy Bańskiej odebrał bogatemu Fuggerowi w Herrengrund Urvoelgy, w hr. zwoleńskiem, lecz też prawo dobywania miedzi w S. bogatym Thurzom. Od r. 1653 spoty kamy Jana Joanellego jako dzierżawcę ko palni smolickich, które dzierżył Stefan hr. Csäky, otrzymawszy je w zastaw od Ferdy nanda III w 1688 r. W czasie wypraw kuruczów Toekoely ego 1676 1677 S, obwa rował się wprawdzie, lecz został splądrowany i dopiero r. 1715 sejm wciągnął S. do rzędu miast opodatkowanych. W r. i747 z powodu upadku miasta Gielnicy ogłoszono S. za stoli cę górniczych miast spiskich, uwolniono go od zawisłości od Koszyc, a z ustanowieniem inspektora górniczego i sędziego górniczego za Maryi Teresy przeszło pod zarząd wiedeń skiej kamery nadwornej. Dziś istnieje w S. 44 kopalń. W r. 1876 dobyto rody miedzią nej z 10 gór 598, 804 klg. , miedzi i srebra z 1 góry 301 klg. , rudy żelaznej z 8 gór 938, 024 klg. , antymonu z 6 gór 37, V00 klg. , pirytu z 3 gór 25, 696, 359 klg, Znajduje się tu huta do przetapiania miedzi i cementacyi miedzi; jakoteż do wyrabiania siarczanu żelaza. Oprócz tego kuźnice żelazne. W r. 1880 było 592 dm. , 2706 mk. Słowaków i Niem ców. Obszar liczy 12528 kwadr, sążni katastr. Par. łac. i ewan. , st. pocz. , tel. w miejsca. Sąd pow. i urz. pod. w Gielnicy. Kasyno, to warzystwo muzyczne i strzeleckie. Zarząd lasów. Por. Dr. E. Schwab, Historische Skizze der Gruendner Staedte, Bruenn 1864; 8. Weber, Zipser Geschichtsund Zeitbilder, Leutscbau; 1880; Kachelmann, Das Alter und die Schicksale des ungarischen Berg baues, 1870. Br. G. Smolnik L niem. Pechwinkel ąl. Smolnicka dobra należące dawniej do Torunia, pow. toruński. W 1486 r. zostały przyłączone do Papowa toruńskiego i podzielone między posiedzicieli, którzy od każdej włóki płacili po 2 grzywny i po 3 korce owsa po 4 latach wolności. R. 1455 były te dobra własnością toruńskiego rajcy Jana Jeleń czyli Jeleniowskiego ob. Wernicke Beschr, ron Thorn, 1832, str. 280 i Kętrz. O ludn. poL, str. 172. 2. S. y karczma nad Wisłą, przed starotoruńskiem przedmieściem na Łęgu, posiadały ją benedyktynki już r 1437, kiedy swój browar miały przy klasztorze. Sprzedawały w niej piwo klasztorne. R. 1590 rozprzedano w jednym miesiącu około 50 beczek. Od r. 1772 należała karczma do rządu. W 1823 r. nabyło ją miasto za 776 tal. 3 sbr. 8 fen. ob. Klaszt, źeńs. p. kś. Fankidejskiego, str. 168. 3. S. 5 wyb. do Pikami, pow. kartuski, st. p. Kartuzy. W 1885 r. 1 dm. , 11 mk. Dawniej własność panien norbertanek w Żukowie; mieszkańcy trudnili się wyrabianiem smoły ob. Klaszt, źeńs. kś. Fankidejskiego, str. 58. Smolniki 1. wś włośc, pow, nieszawski, gm. Ruszkowo par. Broniszewo, ma 19 mk. , 40 mr. 2. S. koL, pow. kolski, gm. Budzisław Kolski, par. Dęby Szlacheckie, odl. od Koła 13 w. ; ma 18 dm. , 173 mk. W 1827 r. 15 dm. , 91 mk. , 326 mr. Wchodziła w skład dóbr Osiek. 3. S Mostowskie wś, pow. kolski, gm. i par. Sompolno, odl. od Koła 15 w. , ma 5 dm. , 48 mk. W 1827 r. 3 dm. , 17 mk. 4. S. Niemieckie kol. , pow. kolski, gm. Piotrkowice, par. Lubstów, odl. od Koła 25 w. ; ma 5 dm. , 51 mk. Ob. Lulstów. 5. S, Polskie, koL, pow. kolski, gm. Piotrkowice, par. Lubstów, odl. od Koła 24 w. ; ma 3 dm. , 20 mk. 6. S. JRacięckie, wś, pow. kolski, gm. Sompolno, par. Lubstówek, odl. od Koła 14 w. ; ma 10 dm. , 86 mk. W 1827 r. 5 dm. , 59 mk. 7. S. 5 wś włośc, nad rz. Drwęcą, pow. rypiński, gm. i par. Płonne, odl. o 21 w, od Rypina, posterunek straży pogran. , 6 dm. , 24 mk. , 67 mr. 8. S. , fol. , pow. rypiński, gm. i par. Żałe, 2 dm. , 4 mk. , 52 mr. W 1827 r. 5 dm. , 29 mk. 9. S. , fol. , pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Poryte. 10. S. al. Ob gielnia, os. odpadła przy uwłaszczeniu od wsi Lewiczyn, w pow. mławskim, ma 207 mr. obszaru, 11. S. j os. leś. , pow. szczuczyński gm. i par. Wąsosz. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. 12. S. j wś i fol. , pow. suwalski, gm. Kadaryszki, par. Wiżajny, od Suwałk 21 w. Wś ma 14 dm. , 84 mk. ; fol. 1 dm. , 5 mk. Br. Oh. Smolniki 1. wś włośc, nad Mereczanką, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. i dobra skarb. Orany, okr. wiejski Girajcie, o 8 w. od Oran a 50 w. od Trok, w pobliżu linii dr. żeL War szą w. petersb. , ma 6 dm. , 84 mk. kat. w 1864 r. 25 dusz rewiz. . 2. S. , zaśc. rząd. , pow. wileński, w 5 okr. poL, o 28 w. od Wilna, 2 dm. , 10 mk. kat. 3. Ś. , wś, pow. prużański, w 3 okr. poL, gm. Staruny, o 38 w. od Prużany. J. Krz. Smolniki 1. urzęd. SmohiikPowtdz ws, pow. gnieźnieński Witkowo, o 8 klm. na płn. wschód od Powidza par. kat. , 2 klm. od jez. Powidzkiego i Budzisławskiego; par. protest. Szydłowiec, poczta w Orchowie, st. dr. żeL w Trzemesznie o 18 klm. ; 17 dm. , 130 mk. 51 kat. , 79 prot. i 202 ha 155 roii, 24 łąk, 2 łasu. S, wchodziły w skład ststwa powidz Smolnik kiego, potem wcielone do domeny skorzęcińskiej. 2. S 9 urzęd. SmolnikSkórzenci os. , pow. gnieźnieński Witkowo, o 7V2 klm. na płn. od Powidza, na zach. wybrzeżu jez. Bia łego, okr. wiejski Piłka. S. były własnością klasztoru lędzkiego Ląd; wcielone do dome ny skorzęcińskiej. 3. S os. i pust. , pow. ostrzeszowski, nad Porajówką, dopł. Prosny, o 2 Va klm. na płd. od Grabowa par. i poczta, st. dr. żel. w Ostrzeszowie Schildberg o 13 klm. Os. ma 7 dm. , 70 mk. i wchodzi w skład okr, wiejskiego Grabów; pustkowie ma 6 dm. , 41 mk. i należy do okr. wiejskiego Grabowskie pustkowia, 4. S. al. Smolarnia ŁaUszyńska urzęd. Lahischiner Theerbudeuj osada, pow. szubiński, o I72 klm. na płn. zach. od Łabiszyna par. i poczta; okr. wiejski Arnoldowo, st. dr. żel. na Chmielnikach o 11 klm. ; 9 dm. , 117 mk. 5. S. niem. Blumenthal wś, pow. szubiński, o 3 klm. na płd. wsohód od Szubina par. i poczta, st. dr. żel. w Kcyni o 19 klm. ; 29 dm. , 257 mk. 70 kat. , 187 prot. i 608 ha 206 roii, 68 łąk, 204 lasu. 6. S. j ob. Pszczolczyńskie S. , w pow. szubiń skim. F. Cal. Smolniki niem. Smolnika fol. , w 1800 r. w wieczystą dzierżawę puszczony, pow. kartuski, st. p. Dąbie w Pomeranii o 7 5 klm. , par. kat. Gowidlino, 206 ha 21 łasu, 12 łąk, 163 roii. 2. S. j niem. Theero en, dziś Alteiche, os. leś. , pow. suski, st. p. Radomno; należy do Rudzicza. W 1885 r. 3 dm. , 43 mk. 3. S. j niem. Smolnicka wś, pow. starogardzki, st. p. Skórcz, par. kat. Czarnylas, gm. Lasek, zawiera 1 gburstwo i 5 zagród, 54 98 magd, mr. W 1885 r. 9 dm. , 89 mk. 4. S, niem. Theerofen wyb. do Niedamowa, pow. kościerski. W 1885 r. 5 dm. , 40 mk. ; 1780 r. 12 kat. , 20 akat. Należały wtedy do Klińskich ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 150. 5. S. według Kętrz. S. Góralskie, smolarnia, pow, brodnicki, st. p. i par. kat. Lidzbark, gm. Górale. W 1885 r. 24 dm. , 178 mk. 6. S. , fol. do Bobrowa, pow. brodnicki, st. p. Bartniczki, par, kat. Bobrowo. W 1885 r. 1 dm. , 26 mk. ; dziedzic Jan Czapski. 7. S. , niem. Smolnik, wś, pow. toruński, st. p. Lubicz, par. kat. Kaszczorek, 81 ha 11 łasu, 35 łąk, 24 roii. W 1885 r. 6 dm. , 30 mk. ew. 8. S. , leśn. , pow. toruiiski, st. p. Toruń, 1 dm. , 11 mk. Smolniki 1. niem, Friedrichshof, fol. należący do dóbr Kozłowo, pow. niborski; 3 dm. , 41 mk. 2. S. 9 niem. Schmaleningken ob. . Smolno al. SmoUno, zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. i par. kat. Ziembin, przy gośc. ze wsi Sutoki do mka Ziembina, ma 2 os. ; miejscowość falista, moc no kamienista. A. Jel. Smólno, rus. Swilno, wś, pow. brodzki, 2 klm, na płd. zach, od sądu pow. , urz. poczt. . st. kol. i tel. w Brodach. Na płd. i płd. zach. leżą Suchodoły i Ponikowica, na zach. Ruda, na płn. Berlin, na płn. wschód W. Brody, na wschód Stare Brody. Wś leży w dorzeczu Dniepru za pośrednictwem Suchowólki, praw. dopł. Styru. Zabudowania wiejskie tworzą liczne przysiółki i grupy domów. Z pośród nich ważniejsze są Bojki, Cegielnia, Hadki, Hawryszów gaj, Kotowszczyzna al. Szwaby, Midno al. Miedna, Smolarze. Własność więk. tu i w Gajach Smoleńskich ma roii or. 654, łąk i ogr. 377, past. 135, łasu 3902 mr. ; wł. mn. roii or. 1334, łąk i ogr. 690, past. 224, łasu 33 mr. W r. 1880 było 108 dm. , 675 mk. w gm. , 8 dm. , 40 mk. na obsz. dwor. 322 gr. kat. , 227 rz. kat. , 137 izrael. , 29 innych wyznań; 351 Rusinów, 177 Polaków, 181 Niemców, 5 innej narodow. . Par. rz. kat. w Brodach, gr. kat. w miejscu, dek. brodzki. Do par. należą Jazłowczyk, Gąje Smoleńskie i Łahodów. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesiona w XVI w. za Żółkiewskich Sokalski, Rys geogr. stat. okręgu złoczowskiego, str. 300. Płd. część wsi przebiega dr. żel. Karola Ludwika. Na płd. leży las Pasieka, na płn. zach. las Swidrowiec. Najwyższe wzn. obszaru sięga po nad 250 mt. W czasie budowy kolei brodzkiej znajdowano tu wiele skorup z popielnic i narzędzi kamiennych. Por. Olesko t. Yll, 466. Lu. Dz. Smolno 1. Stare i Nowe, wś, pow. szubiński, o 7 klm. na płn. wschód od Łabiszyna par. i poczta, st. dr. żeL na Chmielnikach o 5 klm. Stare S. ma 74 mk. , 9 dm. , należy do okr. wiejs. Kobylarnia. Nowe S. tworzy odrębną gminę i okrąg, ma 21 dm. , 128 mk. 16 kat. , 112 prot. i 78 ha 51 roii, 11 łąk. 2. S. , fol. do Radomicka, pow. kościański Szmigiel, 0 6 klm, na pld. zach. od Szmigla poczta, par. Radomicko, st. dr. żol. w Starem Bojanowie, 1 dm. i 16 mk. Istniał już przed 1793 r. Smolno 1. al. Smolin, niem. Bchmollhi, 1271 Smolina, wś włośc, na Kaszubach, pow. pucki, st. poczt. i par. kat. Puck. Leży nad strugą b. n. , uchodzącą do zatoki Puckiej, zawiera 18 gburstw, 20 zagród, wolne sołectwo i młyn wodny, 725 ha obszaru 67 łąk, 405 roii or. . W 1885 r. 54 dm. , 77 dm. , 434 mk. , 430 kat. , 4 ew; szkoła kat. Na wschód od wsi o 1 klm. znajduje się nad brzegiem stinigi, na wzgórzu, cmentarzysko, z którego wydobyto urn kilka ob. Objaśn, do mapy Ossowskiego, str. 63. R. 1270 ks. pomorski Mestwin nadaje wieś Smolino klasztorowi cystersów w Łeknie ob. P, U. B. Y. Perlbach, str. 200. R. 1298 uzyskał ją bisk. kujawski Wisław wraz z fol. Zeliborzem Zelibore, dając zakonnikom wzamian dziesięciny swoje z Polusina Kod. Wielkop. , II, 149. Tegoż roku zezwala Władysław Łokietek na tę zmianę ob, P, U. B v, Lahischiner Theerbudeuj Blumenthal Smolniki Perlbach, str. 499 i Majątki biskupie przez ks. Kujota, str. 45. R. 1342 bisk. kujawski Maciej nadaje Jakubowi ze Smolna przywilej lokacyjny na prawie chełm. Przyjętym zwyczajem dostali włościanie 5 lat wolnych, po upływie których mieli płacić od włóki po 8 skojców czynszu, a zamiast dziesięcin snopowych po 4 kor. żyta, tyleż jęczmienia i owsa odstawiać do dworu. Gdyby sam biskup zjechał do wsi, obowiązani byli gospodarze dostarczyć koni pod jego wozy. Gospodarstwa nie miały przenosić 2 włók flamlandzkich. Sołtys dostał dziesiątą włókę bez podatków i danin, połowę czynszu karczemnego i młyn pod wsią za pół grzywny czynszu około 7 8 mrk. i wolne mlewo dla folw. biskupiego we wsi. Sołtys sądził wszystkie sprawy, większe w obecności pełnomocnika biskupiego, a z kar brał dla siebie trzeci grosz. Położenie gospodarzy było bardzo korzystne, gdyż obok wcale miernej płacy nie mieli żadnych robo cizn dla dworu ob. Majątki biskupie przez kś. Kujota, str. 52. S. należało do klucza kacykowskiego. W wizytacyi Szaniawskiego z r. 1710 czytamy, że S. dawało mesznego 15 korcy żyta i tyleż owsa str. 49. R. 1780 liczyła wś 191 mk. kat. ob. Wizyt. Rybińskiego, str. 12. 2. S. .9 niem. SchrnoUn, wś, pow. toruński, st. p. Pędzewo, par. kat. kość. N. M. P. w Toruniu, 280 ha 145 roii or. , 94 łąk, 12 łasu. W 1885 r. z wyb. Zazdrością było 13 dm. , 22 dym. , 139 mk. kat. Kś. Fr. Smolny Dót niem. Theerheute dawniej Theerkeiihle, nadleśnictwo, pow. czarnkowski, o 10 klm. na płn. wschód od Wronek par. , poczta i dr. żeL; 2 dm. , 15 mk. ; wchodzi w skład okr. dwors. Krucz. Smolny Młyn pow. ostrzeszowski, nad Olszynka, dopł. jez. Zborowice, o 4V2 klm. ku zach. od Ostrzeszowa. Niewykazany w spisach urzędowych. Smolny Piec os. , pow. konstantynowski, gm. Swory, par. Biała, ma 5 dm. , 20 mk. , 100 mr. Smolówka, wólka do Budziwoja, pow. rzeszowski, na zachód od Tyczyna, 7 dm. i 40 mk. Mac. Sniolsin, ob. Smołdzino. Smólsk al. Smuhk, w 1557 r. Skolsko, wś, fol. i dobra nad rzką Kłóbka, pow. włocławski, gm. Śmiłowice, par. Kruszyn, odl. 9 w. od Włocławka, posiada wiatrak, 270 mk. W 1827 r. 14 dm. , 149 mk. Dobra 8. składały się w 1885 r. z fol. S. , Markowo i Potok, nomenkl. Józefów, rozl. mr. 1820 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 436, łąk mr. 21, łasu mr. 57, w osadach mr. 36, odpadki mr. 16, nieuż. mr. 38; bud. mur. 18, drewn. 5; płodozm. 13pol. ; fol. Markowo gr. or. i ogr. mr. 161, łąk mr. 18, nieuż. mr. 9; btid. mur. 1, drewn. 3; płoSłownik Geograficzny T. X. Zeszyt 120. dozm. llpoL; fol. Potok gr. or. i ogr. mr. 170, łąk mr. 89, past. mr. 90, łasu mr. 44, nieuż. mr. 119; bud. mur. 4, drewn. 2, las nieurzą dzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś S. os. 36, mr. 190; wś Nowa Wieś os. 8 mr. 7; wś Mielęcin os. 15, mr. 96. Wymie niona w potwierdzeniu posiadłości bisk. ku jawskich przez ks. Kazimierza w Sieradzu 1252 r. Kod. Mucz. i Rzysz. , II, 604. We dług reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 1566 wś S. , w par. Brześć, własnośc kapituły kujawskiej, miała 3 łany, 3 zagr. Pawiński. Wielkop. , II, 3. Br. Ch, Sniólsko 1. al. Smulsko, wś i os. , pow. tu recki, gm. Wichertów, par. Boleszczyn, odl. od Turka 12 w. ; wś ma 44 dm. , 387 mk. , os. 1 dm. , 5 mk. W 1827 r. wś rząd. , ma 48 dm. , 297 mk. Wymienione jako włość arcybisku pia w dok. z 1136 r. Kod. Wielkop. , I, 7. Na początku XVI w, w S. łany kmiece dawały pleb. w Boleszynie za kolędę po korcu żyta a sołtysie dwa łany dziesięcinę al. małdraty po 6 groszy, komornicy i karczmarze po pół gr. , kmiecie zaś za dziesięcinę dawali mał draty na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , I, 401. Według reg. pob. pow. sieradzki wś S. miała w 1553 t. 7 ł n. , 2 puste spalone, 1 sołtysi, a w 1576 r, 16 łan. Pawiński, Wiel kop 9 226. 2. S 5 fol. nad rz. Ner, pow. łódz ki, gm. Bruss, par. Górka Pabianicka, odl. 6 w. od Łodzi, 5 dm. , 52 mk. Fol. S. rozl. mr. 500 gr. or. i ogr. mr. 374, łąk mr. 55, past. mr. 11, zarośli mr. 46, nieuż. mr. 14; bud. mur. 1, drewn. 12; pokłady torfu. 3. S. wśj pow. biłgorajski, gm. Sól, par. Puszcza Solska r. 1. i Sól r. gr. . 4. S. , wś i fol. , pow. płoński, gm. Załuski, par. Wrona, odl. 14 w. od Płońska, ma 11 dm. , 164 mk. W 1827 r. 6 dm. , 85 mk. W 1882 r. fol. S. rozl. mr. . 418 gr. or. i ogr. mr. 379, łąk mr. 27, nieuż. mr. 12; bud. mur. 3, drewn. 7. Wś S. os. 21, mr. 64; wś Karolinowo os. 31, mr. 621. Za pewne ztąd pochodził Wscheborius de 8. capit. Warschov. , podpisany na akcie z 1475 r. Kod. Maz. , 263. Br. Ch. Smoluchy pow. bielski, ob. Smolugi. Sniolucliyy leśniczówka w Woli Brzyskiej, pow. łańcucki, tuż nad granicą gm. Woli Brzyskiej i Tarnawca, w lesie Rudą zwanym 190 mt. wzn. . Na płn. wschód wzgórze le siste Górki 235 mt. . Br. G. Smołuki al. Smoluchy wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. poL, gm Grodzisk, par. Dołubów, o 23 w. od Bielska. Smolwodj zatoka jeziorna Prypeci, w powiecie rzeczyckim, naprzeciwko ujścia rzeki Sławeczny, w obrębie gm. Jurewicze; obok takież dwa zbiorniki Orechowoje i Żartaj. SmolderóWy Smołdyrew, w dokum. Smorde róiv Smordyrów wś nad rz. Smółką, pow. no58 iS Smolny Dół Smołdzino Snio Snioló Smołdz wo grad wołyński, ma zarząd gminny, 485 dusz włościan, 2504 dzies, ziemi włośc. Dobra smołderowskie, do których należą wsi Sujemce, Radulin, Mirosław, Dąbrówka, Swinobycze, Iwanówka, osady Serednia, Zaremelska, mają 11093 dzies, ziemi dwors. Stanowią dziś wła sność Alfreda hr. Potockiego, które odziedzi czył po matce swojej z Czartoryskich, córce ks. Jozefa, pana na Korcu. W S. jest gorzel nia i niewielki młyn parowy. L. R Smołdzino 1. niem. Smolsin al. Sclimolsin dok. 1504 r. Schmolsino, 1686 Smaldzino 1710 Smałdzino 1780 Smałdzyn, wś włośc, nad Słupianką, na Kaszubach, pow. kartuski, między Kartuzami a Żukowem st. poczt. , par. kat. Przodkowo. Zawiera wolne sołectwo, 15 gbur. posiadeł i 9 zagr. , 466 ha 40 łasu, 46 łąk, 319 roii. W 1885 r. 38 dm. , 55 dym. , 301 mk. , 299 kat. , 2 ew. ; szkoła katol. R. 1504 król Aleksander nadaje S. , tenutę Chrystofora de Launaw, chorążego malborskiego, wraz z wszystkiemi jeziorami, jako to Marchowo, Głębokie, Ositno, Tuchlino, Gelen W. i M. i ze wszystkiemi pertynencyami kś. kartuzyanom w Kartuzach. Dan w Malborku ob. Cod. dipl. Cartusiae, str. 236, gdzie jeszcze inne tej wsi tyczące przywileje się mieszczą. Zaszły spo ry o S. między klasztorem a Anną Pirchin ze Sławutowa. Lecz r. 1598 wyrokiem trybu nału piotrkowskiego posiadłość ta kartuzya nom przyznaną została. R. 1570 nakazuje król swemu administratorowi w Prusach spłacić zastaw, za który kartuzyanie wieś tutejszą trzymają i oddać ją Bartkowi Geszkaw w do żywocie ob. Zapiski kś. Kujota w Peplinie. R. 1710 pobierał prob. ztąd 9 kor. żyta, tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 135. W 1780 r. liczyło S. 69 mk. ob. Wizyt. Ry bińskiego, str. 271; mesznego dawano 8Va kor. żyta i tyleż owsa ob. str. 274. Kod. Wielkp. Ill, 779 mylnie uważa Smolino za Smołdzino, jestto raczej Smolno pod Puc kiem ob. Majątki biskupie przez kś. Kujota, str. 45. 2. S. 9 niem. Schmolsin, wś w Pome ranii, pow. słupski, między jez. Garnem i Łeb skiem, nad rz. Lupow, 5 klm. od Bałtyku. Posiada agenturę poczt. , par. kat. Słupsk. 2599 ha 213 lasu, 675 łąk, 225 roii. W 1885 r. 145 dm. , 274 dym. , 1224 mk. , 2 kat. , 1207 ew. , 15 żyd. W pobliżu góra Rerekol 154 mt. wzn. . We wsi mówią jeszcze po kaszubsku Starzy ledze po kaszebsku mówią jesz w Smołdzenie ob. poemat O Panu Czorlińscim przez Derdowskiego, str. 71. 3. S. , stołowe dobra królewskie, tamże, razem z 6 wyb. 3191 ha 1568 lasu, 940 łąk, 397 roii. W 1885 r. 28 dm. , 51 dym. , 279 mk. ewang. , wodny młyn. Kś. Fr. Sniołdziiiyj niem. Smoldzyn, wś, pow. człuchowski, st. p. i gm, Lipienice, par. kat. Borzyszkowy, pół mili odl, 1630 33 mr. magd. W 1868 r. 7 dm. , 72 mk. kat. ; 1885 r. 10 dm. , 112 mk. Kś. Fr. Smółek jezioro na obszarze Ruska, dóbr ryc. w pow. starogardzkim. Smoikajj rzeczka w pow. nowogradwołyńskimy lewy dopływ Słuczy praw. dopł. Horynia, powstaje z kilku rzeczek łączących się pod Majdanem Starołabuńskim; wpada pod Zwiahlem. Przybiera rzkę Okoń. Smolki al. Smulki, wś i kol. , pow. kaliskie gm. Marchwacz, par. Rajsko, odl. od Kalisza 17 w. ; wś ma U dm. , 127 mk. ; kol 16 dm. , 63 mk. W 1827 r. 15 dm. , 110 mk. Według reg. pobor. pow. kaliskiego z r. 1579 Paweł Pawłowski miał tu P łan. , 1 zagr. Pawiński, Wielkp. I, 126. SlliolkóWj ob. Smolgów, SmolocZj rzeczka w pow. lidzkim, płynie w par. kat. Jelna. SniolocZę wś włość, pow. lidzki, w 2 okr. poL, o 39 w. od Lidy, 40 dm. , 342 mk. 1866. Sniołokij wś, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. Myto, okr. wiejski Wawerka Wawiorka, 6 dusz rewiz. ; w 1864 r. należała do dóbr Wawerka, Butkiewiczów. SiiiolowiczCy pow. borysowski, ob. Smo lewicze, Sniolówkaj karczma, pow. mozyrski, przy gośc. poczt. mozyrskoowruckim, o 1 milę na płd. od st. i wsi Skorodno; w 1 okr. pol. skry hałowskim, gm. Skorodno, miejscowość pole ska, dzika, w pobliżu rz. Żołoń, a 0 1 w. granica pow. owruckiego. A. Jel. Sniolówkaj wś nad praw. dopł. Teterowa, pow. żytomierski, na granicy gub. kijowskiej, posiada fabrykę smoły. Sniotta rzka w pow. święciańskim, płn. odpływ jez. Wiszniewskiego, po 2wiorsto wym biegu wpada do jez. Świr. Smołuki, wś nad jez. Szpengle, pow. trocki, w 3 okr. poL, gm. Hanuszyszki, okr. wiejski i dobra Dowgiałłów w 1865 r. Bitowtany, o 8 w. od gminy a 28 w. od Trok, ma 6 dm. , 59 mk. kat. w 1864 r. 24 dusz rewiz. . Smolweczki al. Smohoy Male, dwor, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , par. Smół wy, posiadają kaplicę kat. p, w. św. Maurycego, Po eksdywizyi Turów ze Smołw Wielkich Burbie wydzielone. Smołwy 1. mko pryw. nad jez. t. n. , pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. poL, o 12 w. od Nowoaleksandrowska, w pobliżu linii dr. żeL warsz. petersbur. , 6 dm. , 175 mk. , kościół, synagoga, dwa jarmarki 29 czerwca i 16 października. Własność Turów, po eksdywizyach rozdrobniona. Na płd. od mka przepływa błotnista rzka Karaczunka, dopł. jez. Arklinie. Paraf. kość. kat. p. w. Opieki Najś. Maryi P. , w 1600 r. z drzewa wzniesiony w U 2 l z 2S tl BP frs M i IIX lt; if sSSäZ f przez Podbereskiego a 1857 r. przebudowany przez hr. Platera i parafian. Na cmentarzu kaplica drewniana p. w. św. Rozalii z 1855 r. Par. kat. , dek. nowoaleksandrowskiego, ma 3867 wiernych. Kaplica w Smołweczkach p. w. św. Maurycego. 2. S. Mole, ob. SmolweczkL Smoły wś i fol. 3 pow. płoński, gm. Błędówko, par. Kroczewo, odl. o 20 w. od Płońska, ma 13 dm. , 144 mk. W 1827 r. 4 dm. , 40 mk. FoL S. ma przeszło 400 mr. ; wś 13 os. , 75 mr. Snioniewice w dok. z 1476 r. Smonyewicze Kod. Maz. , 275, wś, pow. garwoliński, dziś zwie się Szymoniewice. Sinoniowiccj wś i fol. , pow. miechowski, gm. Łętkowice, par. Wrocimowice, odl. 18 w. od Miechowa. W 1827 r. 27 dm. , 154 mk. Fol. poduchowny S. , nabyty na licytacyi od rządu za 18, 143 rs. , posiada 1880 r. mr. 397 gr. or. i ogr. mr. 258, łąk mr. 12, past. mr. 50, łasu mr. 49, nieuż. mr. 28; bud, mur. 3, drewn. 5. W połowie XV w. wś S. , w par. Wrocimowice, własność kapituły krakow. , miała 8 łan. km. , karczmę, młyn, 4 zagr. z ro lą, z których płacono dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , u Panny Maryi w Krakowie. Był też folw. kapitulny, z którego nie płacono dzie sięciny Długosz, L. B. , II, 279. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś S. miała 3V2 3; w r. 1581 było 6V2 łan. km. , 2 zagr. z rolą, 4 kom. bez bydła Pawióski, Małop. , 15, 440. Br. Ch. Smorczewoj wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. poL, gm. Narojki, o 48 w. od Bielska. SniorderÓW, Smordyrów ob. SmoMerów, Sinordolij ob. Śmierdonie. Soiordwaj sioło nad dopł. rz. Ikwy, pow. dubieński, na płd. zach. od mka Młynowa, w sąsiedztwie wsi Ilpiboki. Pierwotne swe zaludnienie zawdzięcza prawdopodobnie fińskiemu płomieniowi Mordwa, z jeńców wojennych osiedlonych tu za czasów Witolda. Smorglin, ob. Smarglin. Sniorgoeiej mko skarbowe przy zbiegu Okieny z Gierwiatką i przy linii dr. żel. lipaworomeńskiej, pow. oszmiański, w 2 okr. poL, gm. i okr. wiejski Smorgonie, o 32 w. od Oszmiany a 76 w. od Wilna, ma 6463 mk. w 1881 r. . W 1859 r. było tu 383 dm. , 2217 mk. ; w 1866 r. 508 dm. , 2091 mk, w tej liczbie 369 prawosŁ, 515 kat. , 78 ew. i 1229 żyd. Posiada dwie cerkwie p. w. Przemienienia Pańskiego, z muru wzniesioną w 1840 r. na miejsce dawniejszej, uległej pożarowi, ze starożytnym obrazem Bogarodzicy, pochodzącym z czasów zaprowadzenia tu chrześciaństwa, i p w. św. Michała; dwie kaplice drewniane, synagogę i kilka domów modlitwy żydowskich, st. p. , tel. i dr. żeL, zarząd policyjny i gminny, komisarz włośc, urząd konskrypcyjny, sąd pokoju, inkwirent sądowy; targi co niedziela i środy, oraz trzy Jarmarki doroczne w połowie postu wielkie go, 8 i 29 września, dwa młyny drewniane kilka garbarni. Dawniej był tu kościół paraf. katol. , dekan, oszmiańskiego, p. w. św. Trój cy, z muru wzniesiony w 1553 r. , z kaplica mi w Zalesiu i Cy cynie. Mieszkańcy zajmu ją się wypiekiem słynnych obwarzaneczkow smorgońskich, wyrób których dochodzi do 2000 rs. rocznie. Przez długi czas S. słynęły szczególniejszym przemysłem mieszczan, któ rzy trudnili się hodowaniem i wyuczaniem rozmaitych sztuk niedźwiedzi, które potem oprowadzali po całej niemal Europie. Prze mysł ten dał początek ogólnie znanym przy słowiom, jak akademia smorgońska, uczeń smorgońskiej akademii, gagatek smorgoński. Par. prawosł. Przemienienia, dekan, błago czynia oszmiańskiego, ma 1396, św. Michała zaś 1160 wiernych. Szkółki paraf, znajdują się we wsiach Suknie wicze i Świry do wicze. St. dr. źel. lipaworomeńskiej, na przestrzeni WilnoMińsk, pomiędzy st. Soły o 19 w. a Zalesie o 12 w. , odległą jest o 67 w. od st. Wilejka i 107 w. od Miiiska. Gmina należy do 1 okr. pokoju do spraw włośc, 2 rewiru konskrypcyjnego, 1 rewiru sądu pokoju okr. smorgońskiego i 3 rewiru śledczego obejmu je 60 miejsc zamieszkałych, 780 osad i 7230 mk. włościan. W 1864 r. było w gminie 265 dusz rewiz, włośc, uwłaszcz. , 1971 włośc skarb, i 141 żydów rolników. Szkoła gminna w Smorgoniach w 1885 6 r. QQ chłopców i 16 dziewcząt. Gmina składa się z 7 okr. Smorgonie, Suknie wicze, Świry do wicze, Węcławienięta. Sutkowe, Łyczniki i Bielewicze. W skład okręgu wiejs, wchodzi mko S. z Ju ryzdyka, wsi Klidzinięta, Minki, Pierewiesy i Przewoź; zaśc Karnielin i kol. żydów rolników Borowy Młyn, w ogóle 507 dusz rewiz włośc, skarb, i 141 żydów rolników. W XVI w. dziedzictwo Zenowiczów, z któ rych Krzysztof, wwda brzeskolit. , założył tu zbór kalwiński, przez syna jego oddany kato likom. W 1626 r. pomnożyły się zapisy na tę świątynię. W 1668 r. Anna Zofia Zenowiczówna, kasztelanka połocka, wyszedłszy za Albrychta Radziwiłła, kasztelana wileń skiego, wniosła S. wdom mężowski. Dalej były one własnością Karola hr. Przeździeckiego, po 1830 r. skarbowe. W 1708 r. bawił tu Karol XII i tu pożegnał się z nim Stani sław Leszczyński, udając się do Malborga. Dnia 9 marca 1880 r. nawiedził miasto wiel ki pożar. J Krz. Smorgówka, zaśc, pow. miński, o 2 w. na płn. zach. od Mińska, w 1 okr. pol. miń skim, gm. Siennica, par. kat Złotogórską. Smoły Smorgó Smorkij wś i dobra skarb, nad rz. Naczą, dopł. Bobra, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wielatycze. Ws ma 60 osad; za poddaństwa do S. należało 7 wsi z 614 włośc, płci męz. Cerkiew paraf. p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , posiada około 1500 parafian. Kaplica w Droździnie p. w. św. Koźmy i Damiana. Fundusz cerkiewny składa się z 2V2 łók ziemi i łąk. W 1870 r. urzęd. Jegor Pigulewski otrzymał w S. 6V4 włók i młyn przynoszący 100 rubli dochodu. S. stanowiły niegdyś wraz z wsią Drożdzin ststwo niegrodowe w pow. orszańskim, które podług metryk litewskich w 1738 r. posiadał Wojciech Domański, pisarz wojskowy. Wedle przywileju króla Augusta III z d. 31 sierpnia 1750 r. Marcin Bykowski ustąpił te dobra narodowe Kazimierzowi i Franciszce Bykowskim, łowczym mińskim. Następnie dzierżył je Fabian Kaszyc, opłacając 354 złp. 27 gr. kwarty a 700 złp. hyberny. A. Jel. SmorkiiJcej wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 olcr. poL, gm. Narojki, o 46 w. od Bielska. Sniorkowo, wś, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Krajsk, okr. wiejski Starynki, o 11 w, od gminy a 44 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z mka Sosienki do granicy pow. bory sowskiego, ma 10 dm. , 118 mk. w 1864 r. 48 dusz rewiz. ; należała do dóbr Juncewicze Borowskich. J Krz. Sniorluny wś, pow. sejneński, gm. i par. Wiejsieje, odl. od Sejn 30 w. , ma 27 dm. , 166 mk. W 1827 r. 20 dm. , 137 mk. , par. Sereje. Smorodilllioje al. Wielka Słoboda sioło nad rzkami Snową, Smorodinką i Brusowką, pow. fateżski gub. kurskiej, o 25 w. od mta powiat. , ma 612 dm. , 6341 mk. Smorodzkj wś na wyniosłości oblanej odnogami Horynia, pow. piński, w pobliżu granicy gub. wołyńskiej, o 4 w. od toru dr. żel. poleskowołyńskiej i 25 w. od st. Widybor, w 3 okr. pol, stolińskim, gm. Cierebieżowo Terebezów, ma 26 osad i 98 mk. ; cerkiew fundacyi Korzeniewskich p. w. Narodzenia N. M. P. , przeszło 800 parafian. Paroch posiada z dawnych zapisów 4 włóki gruntu. Osada bardzo starożytna, posiadająca w okolicy horodyszcza, okopiska i kurhany. Ziemia urodzajna, łąk niezmierna obfitość, lasy dębowe i inne, rybołówstwo znaczne; lud, oprócz rolnictwa, zajmuje się flisactwem i rybactwem. Niegdyś królewszczyzna; w XVI w. władali tu kn. Sołomereccy ob. dokum, pod 1558 r. w dziele wydanem przez Wil. Arch. Komis. p. t. ,, Rewizya puszcz, str. 10; w XVIII w. i nieco później Korzeniewscy. A. Jel. Smorszezkij wś i fol. , pow. zasławski; folw. należy do białogródeckiego klucza dóbr sławuckich. Snioryii al. Wola Eadzięcka fol. , pow. za mojski, gm. i st. p. Frampol, par. Radzięcin, odl. od Zamościa na zach. 46 w. od Frampola 7 w. 5 ma 3 dm. , 998 mr. przestrzeni i browar piwny, z roczną produkcyą na 3070 rs. ; własn. Brandta. Na terytor. S. i sąsiedniej wsi Ra dziecka Wola ob. są łomy kamienia dziur kowatego, służącego do budowy kominów, ścian a przeważnie szosy. T. Źuh, Siiiorzanka 1. al. Kużera potok, wytryska w obr. gm. Smorza, pow. stryjskim, koło Annaberg, ze źródeł leśnych; płynie na płn. zach. przez Annaberg, Felizienthal, Smorze, wreszcie przez Mochnate pow. turczański, gdzie uchodzi z praw. brzegu do Stryja. Dolina potoku górska. Prawy brzeg rzeki tworzą stoki grzbietu Dauszki Daużki, z których spływają liczne strugi do S. , między nimi Potoczynki, Krasne, Kraśnianka i Moch nate. Na lew. brzegu wznosi się dział górski Hostyłowa, ze szczytem Dobosz 1044 mt. , Hostyłów 1013 mt. , Kiczera 959 mt. . Z tej strony do S. spływa pot. Bachoóski. Długośó biegu 13 klm. Źródła leżą 790 mt. , ujście 660 mt. npm. 2. S. potok, powstaje w obr. gm. Hołowiecka, pow. stryjski, u źródeł leśnych z pod Kiczery 1000 mt. ; płynie na płd. i w Hołowiecku wpada do Hołowczanki z lew. brzegu. Długi 3 klm. Dno kamieniste. Br. G. Smorze właściwie Smoze, mko z wsiami S. Dolne i Górne, z kol. niemieckiemi Annaherg i Felizienthal pow. stryjski, 70 klm. na płd. zach. od Stryja, 32 klm. napłd. zach. od sądu powiat, w Skolem, z urzęd, poczt. w miejscu. Na płn. wschód leżą Pohar i Orawa, na płd. wschód Tuchołka, na płd. Klimiec, na zach, Mochnate, na płn. zach. Krywe 3 ostatnie w pow. turczańskim. Cały ten obszar leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem Smorzanki, praw. dopł. Stryja, powstającej we wsi Annaberg, a płynącej na płn. zach. do Mochnatego. Przyjmuje tu z obu brzegów małe dopływy. Zabudowania leżą w dolinie Smorzanki, a mianowicie na płn. zach. S. Dolne, na płn. wschód od niego 8. Górne, dalej na płd. wschód Felizienthal a na wschód Annaberg. Na granicy płd. góra Dobosz 1044 mt. , na płn. zach. Hostyłów 1013 mt. ; na granicy zach. Kiczera 959 mt. , na granicy płn. Dauszki 1037 mt, na granicy płn. wsch. Świnarka 1014 mt. . Cerkiew wzn. 721 mt. Te miejscowości wraz z Karlsdorfem i Demnią Niżna tworzą jedne gminę katastralną. Własn. więk. fundacyi hr. Skarbka ma roii or. 132, łąk i ogr. 88, past. 107, lasu 5351 mr. ; wł. mn. roii or. i027, łąk i ogr. 387, past. 569, łasu 587 mr. W r. 1880 było w S. Dolnem 84 dm. , 459 mk. 352 gr. kat. , 60 rz. kat. , 47 izrael. ; 343 Rusinów, 115 Niemców; w S. Górnem 27 dm. , 146 mk Smorki 137 rz. kat. j 9 izrael. ; 8 Polaków, 138 Niemców; w 8. miasteczku 29 dm. , 152 mk. 47 rz. kat. , 34 gr. kat. , 71 izrael. ; 39 Polaków, 11 Rusinów, 90 Niemców, 9 innej naród. ; w Annaberg 28 dm. , 146 mk. rz. kat. Niemców a w Felizienthal 43 dm. , 268 mk. 1 gr. kat. , 4 izrael. ; 4 Polaków, 1 Rusin, 263 Niemców. Na obsz. dwor. we wszystkich osadach 7 dm. , 34 mk. 8 rz. kat. , 4 gr. kat. , 19 izrael. ; 10 Polaków, 4 Rusinów, 20 Niemców. Par. rz. kat. w Felizienthal, fundowana pierwotnie wr. 1843 w Klimcu przez Karola Scheifa, dziedzica Smorza, przeniesiona do Felizienthal w r. 1861. Do par. , a raczej kapelanii dek, stryjski należą Annaberg, Karlsdorf, Hutar, Kalne, Klimiec, Pławie, Tuchołka, Wyżłów i Żupanie. W Felizienthal jest kościół drewniany, postawiony i konsekrowany w roku 1861 p. w. św. Jana Nepomucena. Par. gr. kat. w Smorzu, dekanat skolski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała. Szkoła ludowa etatowa, lklas. jest w S. iw Felizienthal, a szkoła niezorganizowana w Annaberg. W 8. jest tartak wodny o 3 gatrach i piłach zwyczajnych, przerabiający corocznie 2600 mt. sześć, drzewa jodłowego i świerkowego a produkujący 1530 mt. sześć, desek i brusów. Za czasów Rzpltej należało S. do dóbr koronnych. W rkp. Ossol. Nr. 2837, str. 83 czytamy A. 1553 die 10 octobris. Yarsaviae. Privilegium Bonae Reginae Provido Yarchoł Sculteto datum, locandi villam circa fluvium Smoża, a graniciebus Hungariae Beskid et Capitaneatus Stryj ensis, Smożna Wola appellandam. In qua ad scultetiam area una integra in eadem yilla, altera vero in solitudine ipsi emensuranda, cum tertia parte dationum, cum facultate in fluvio Smożna molendinum extruendi, emolumentaque percipiendi adjungitur. Cui Sculteto Coloni annuatim unum arare, alterum falcastrare diem, tortasque et alia praestare obligantur. Ratione quorum Scultetus annuatim pro statione duos fiorenos solvere et expeditionem bellicam subire obstringitur. Confirmatio Sigismundi Augusti A. 1558. Przywilejem z 24 paźdz. 1760 r. wyniósł August III wieś Smorze do rzędu miast. Przywilej ten, dotąd nieogłoszony, brzmi Oznajmujemy niniejszym listem przywilejem naszym, iż mając wzgląd tak na dobro publiczne i ozdobę królestwa naszego z miast porządnie lokowanych pochodzące, jako równie na rekomendowane nam zasługi w okazyach naszych i Rzeczypospolitej 5 wiernie świadczone urodzonego Józefa Markowskiego, sędzica ziemskiego Podolskiego, zezwoliliśmy na to, abyśmy wieś Smoża niżna ab antiquo zwaną, na gruncie naszym królewskim sytuowaną, w wojew, ruskiem a ziemi przemyskiej, prawu dożywotniemu tegoż urodzonego Józefa Markowskiego podległą, w miasto tegoż samego nazwiska Smoża Niżna cum titulo dzierżawy zamienili, i onemuż toż miasto lokować chcącemu przez powagę naszą królewską łaskami naszymi do tego końca potrzebnymi dopomogli, jakoż władzą i powagą naszą królewską zamieniamy, dając mu przerzeczone miasto nakształt innych miast koronnych główniejszych lokować, budować, fosami, groblami, wodami według upodobania swego obwieść, mieszczan kupców, sukienników i rozmaitych rzemieślników, obywateiówj wszelkiego stanu i rodzaju ludzi sprowadzać, towary wszelkie zwozić, składać i sprzedawać, które to miasto takowym sposobem lokowane nazywać się będzie Smoża Niżna, znak zaś albo pieczęć do stwierdzenia aktów, listów i spraw swoich miejskich będzie miało wiecznymi czasy krzyż kawalerski, złoty z gwiazdą nad nim jaśniejącą między początkowymi literami tegoż miasta w polu błękitnem. Aby zaś dobrym i słusznym porządkiem fundowane było, powagą naszą królewską prawo teutońskie, które się magdeburskiem nazywa, także wszelkie inne wolności, nadania i prerogatywy, których inne koronne miasta nasze zażywają, temuż miastu naszemu nowo erygowanemuj Smoźa Niżna zwanemu, łaskawie nadajemy oddalając wszelkie prawa polskie i zwyczaje, któreby prawo magdeburskie mieszać mogły osobliwie deklarując, że na wzór miastu pobliższych główniejszych pomienione miasto rządzić się powinno. Magistrat burmistrzowski, wójtowski, radziecki i ławniczy, obierać i stanowić ma z tą dystynkcyą, iż urodzony dzierżawca teraz i na potem będący, burmistrza podawać będzie, urząd ekonomiczny naznaczy i zordynuje, pożytki miejskie i ich administracyą opisze; Magistrat zaś z całego urzędu złożony sprawy wszelkie oprócz kryminalnych, w których do główniejszych miast referować się będzie powinien rozeznawać, ludzi swawolnych, występnych w mieście lub in circumferentia jego przy świeżo popełnionym excesie łapać, sądzić i karać mocen będzie. Bractwa i cechy wszelkie rzemieślnicze ordynować, artykuły układać będzie miał wolność, majstrowie zaś w kunsztach swoich doskonali, czeladź dobrze wyuczoną wyzwalać, wyzwolonych do prawa miejskiego równie z innymi jakiegokolwiek rodzaju ludźmi, oprócz tych, których prawo pospolite od społeczności, z poczciwymi oddala, przyjmować. Przychylając się do prawa o nieprzyzwoitym sądzie postanowionego, wszystkich miasta przerzeczonego obywatelów i każdego zosobna od jurysdykcyi sądów trybunalskich ziemskich i grodzkich w sprawach wielkich i małych wyjmujemy, a samemu tylko sądowi Smorze Smosze naszemu i miejskiemu inkorporujemy. Nadto, aby toż miasto nasze Smoża Niżna zwane, większej naszej łaski szczyciło się szczodro bliwością i prędsze odbiei ało pożytki, mocą i powagą naszą królewską nadajemy temuż miastu dwa na każdy rok jarmarki, jako to pierwszy ua dzień 15 miesiąca lipca, drugi na dzień 7 października według kalendarza pol skiego przypadający, wiecznymi czasy trwać, u każdy z nich po dni 3 odprawiać się mający naznaczamy, na które to jarmarki 2 razy do roku w wyż wyrzeczonych czasach przez nas teraz ustanowione do przerzeczonego miasta wolno będzie i jest wszelkiego narodu kup com i innego stanu ludziom przyjeżdżać, tam że towary wszelkie i inne rzeczy ku pożyt kowi ludzkiemu zgodne przedawać, kupować, zamieniać, końmi i bydłem rożnem handlo wać, frymarczyć, sprawy rozmaite i wszelkie kontrakty czynić i odprawiać pod wolnością i bezpieczeństwem prawem pospolitem przy jeżdżającym i wyjeżdżającym na jarmark warowanymi, takich tylko nie przypuszcza jąc, których prawo pospolite od spółkowania z dobrymi oddziela i zabrania. Wszelkich na koniec swobód, wolności, prerogatyw na wzór pobliższych miast główniejszych w temże województwie leżących mieszczanom naszym z prawa pospolitego służących, spokojnie uży wać pozwalamy niniejszym listem przywile jem naszym, która aby wszystkich wobec i każdego zosobna, komu wiedzieć należy, dojść mógł wiadomości, mieć chcemy i rozkazuje my, aby do ksiąg był przyjęty i głosem woź nego autentycznego obwołany i publikowa ny, oraz we wszystkiem nienaruszenie wiecz nymi czasy zostawał zachowany, prawa na sze królewskie, Rzeczypospolitej i kościoła świętego rzymskokatolickiego zachowując. W lustracyi z r. 1686 rkp. Ossol. , Nr 1255, str. 240 czytamy Wieś ta, należąca do krainy Ilinickiej, oderwaną jest od ekonomii Samborskiej, a posessorami jej są Kropiwniccy; na którą to posesyą nie produkowali praw żadnych. Według inwentarza z r. 1768 by ło Smorze z wójtowstwem w tej wsi w posia daniu Michała Zielonki, podkomorzego lwow skiego, z pro wizya 2607 złp. 18 gr. Zajęto wójtowstwo w r. 1789. Przy licytacyi w r. 1829 nabył wieś Wacław Hudetz za 27, 450 zł. m. k. Lu. Dz. Smorzów, wś, ob. Klewań t. IV, 140. Smosarz Dobki, wś, S. Pianhi wś i fol. , i S. Chróściele, fol. , pow. ciechanowski, gm. Gołymin, par. Pałuki, odl. 9 w. od Ciechanowa. S. Dobki ma 4 dm. , 44 mk. , 92 mr. W 1827 r. 6 dm. , 36 mk. S. Pianki ma 6 dm. 66 mk. W 1827 r. 5 dm. , 23 mk. W 1873 r. fol. S. Pianki rozl. mr. 277 gr. or. i ogr. mr. 235, łąk mr. 32, past, mr. 1, nieuż, mr, 9; l gt; iid. drewn. 9. Wś S. Pianki, os. 6, mr. 12. Fol. S. Chróściele w 1885 r. rozl. mr. 252 gr, or. i ogr. mr. 244 nieuż. mr. 8; bud. drewn. U. Do folw, należała poprzednio wś Wroblewko os. 10, mr. 6. Br. Ch. Siiiosia, rzeka w gub. połtawskiej, ob. wanića. Sllioszew 1. al. Smoszewo, .Smuszewo, wś i fol. , pow. krotoszyński, o 5V2 klm. na płd. wschód od Krotoszyna poczta i st. dr. żeL, nad Płonką, dopł. Baryczy, która wypływa tu z jez. Smoszewskiego. Graniczy z Biadkami, Chwaliszewem, Zmysłowem i Gorzupią; par. Kobierno. S. istniał już przed r. 1586. Z os. Bargiel 3 dm. , 33 ink. tworzy okr. wiejski, mający 29 dm. , 258 mk. 203 kat. , 55 prot. i 148 ha 132 roii, 6 łąk. Fol. wchodzi w skład dóbr księstwa krotoszyńskiego; ma 9 dm. , gorzelnię parową i 405 95 ha. 2. S. al. Smoszewo, urzęd. Smuszewo, wś i dwor, pow. wągrowiecki, o 9V3 klm. na wsch. płn. od Łekna, 1 klm. od jez. Czeszewskiego, w okolicy pagórkowatej; par. Srebrna Góra, poczta w Czeszewie, st. dr. żel. w Wapnie o 5 klm. S. istniał już przed r. 1434; w r. 1577 1599 składał się S. z 2 części Janowej i Łukaszowej Smoszewskich; na pierwszej było 7 śladów i 5 3 zagr. , na drugiej 8 5 ślad. i 3 5 zagr. ; r. 1618 było razem 9 łan. osiadł. , 3 puste i 3 wcielone do folw. , karczmarz z rolą i 6 zagr. Około r. 1793 należał S. do Władysława Binkowskiego. Pod S. znajduje się grodzisko nad jeziorem, wprost kopca czeszewskiego, przy palafitach. Wś ma 24 dm. , 202 mk. kat. i 279 ha 228 roii, 38 łąk. Dwor z folw. ma 11 dm. , 176 mk. kat. i 611 ha 371 roii, 161 łąk, 29 łasu; chów bydła i koni; właściciel Władysław Gutowski. E. Cal. Smoszewo 1. wś, fol. i dobra nad Wisłą, pow. płoński, gm. Wychodź, par. Chociszewo, odl. 24 w. od Płońska, posiada kościół drewniany filialny, gorzelnię, wiatrak, 7 dm. , 129 mk. W 1827 r. 18 dm. , 162 mk. , par. Smoszewo. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol. S. i Borzewo, rozl. mr. 1356 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 387, past. mr. 16, łasu mr. 43, nieuż. mr. 155; bud. mur. 3, drewn. 16; płodozm. 6 i 8pol. ; fol. Borzewo gr. or. i ogr. mr. 661, łąk mr. 2, past. mr. 19, łasu mr. 49, nieuż. mr. 24; bud. mur. 1, drewn. 4; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś S. os. 27, mr. 198, wś Wólka Smoszewska os. 7, mr. 6; wś Mochty os. 10, mr. 73; wś Gaworowo os. 33, mr. 429. Kościół tutejszy, erekcyi nieznanej, dawniej paraf, dek. zakroczymski, obecnie jest filią Chociszewa. Przy dworze piękny ogród z cieplarniami. Wedle tradycyi miejscowej niektóre drzewa sadzone były ręką Michała Korybuta Wiszniowieckiego, 2. S. wś i fol. , pow. Smorzów sierpecki, gm. Lisewo, par. Kurowo, odl. o 12 w. od Sierpca, ma 7 dm. , 86 mk. W 1827 r. 5 dm. , 43 mk. W 1885 r. fol. S. lit. A B i Krasino rozl. mr. 335 gr. or. i ogr. mr. 241, łąk mr. 9, past. mr. 45, łasu mr. 27, nieuż. mr. 10; bud. mur. 7, drewn. 3; pokłady torfu. Wś 8. os. 6, mr. 12. Br. Ch. Smoszewska Wólka wś i fol. nad rz. Wisłą, pow. płoński, gm. Załuski, par. Zakroczym, odl. 24 w. od Płońska, ma 16 dm. , 171 mk. , 330 mr. folw. i 16 włośc. SnioszewsMe 1. jezioro w pow. krotoszyńskim, na płd. wschod od Krotoszyna, przypiera do traktu krotoszyń. ostrowskiego; ma do lVa klm. dług. , 0 8 klm. szer. i wysepkę wprost Smoszewa, leżącego na płd. wschod. wybrzeżu. Na płn. wpływa do jeziora dwoma ramionami rzka Płonka i wychodzi z niego pod Smoszewem, zdążając na Chwaliszewo i Sulmierzyce do Baryczy. 2. S. zowią niektórzy jez. Czeszewskio, w pow. wągrowieckim. Smota rzeczka, dopł. rz. Łować ob. . Sniotra al. Smotry, wś włośc, pow. oszmiański, w 4 okr. poL, gm. i dobra skarbowe Bakszty, okr. wiejski Grabowo, o 5 w. od gminy, 67 w. od Oszmiany a 47 od Dziewieniszek, ma 4 dm. , 13 mk. w 1864 r. 9 dusz rewiz. . Sinotreżp szczyt w Karpatach wschodnich, w dziale czarnohorskim, na obszarze Żabiego, pow. kossowski, na płn. wschód od szczytu Czarnej Hory, wzn, 1901 mt. npm. Miejsce znaku triang. Po stronie płn. biją źródła pot. Dzembronii, a po stronie płd. Pohorylca, do pływów Czarnego Czeremoszu. Br. G. Sniotruclia, rzeczka w pow. berdyczowskim, dopływ Kotlarki dopł. Rosi, do której uchodzi we wsi Biłaszkach; przepływa pod wsiami Stepanki i Kuleszów. Smotrycka al. Smotryczańsha Słobódka wś niedaleko źródeł strugi Głębokiej, dopł. Smo trycza, pow. kamieniecki, okr. pol. Kupin, gm. i par. kat. Smotrycz, sąd Gródek, o 30 w. od Kamieńca, ma 77 osad, 646 mk. 112 je. dnodworców, 390 dzies, ziemi włośc, 617 dwors. , 59 cerkiewnej. Cerkiew p. w. Niepo kalanego Poczęcia N. M. P. , wzniesiona 1821 r. , z 1167 wiernymi. Wś ta wchodziła w składststwa smotryckiego, następnie własność Po tockich, dziś Żelskich. Dr. M. Sniotrycki r kaw, ob. Jatomirha. Smotrycz, rzeka w gub. podolskiej, lewy dopływ Dniestru. Bierze początek w błotach pow. proskurowskiego, pod wsią Andrejkowce, początkowo płynie ze wschodu na zachód aż do wsi Warowiec, mija wś Rajkowce, mko Fulsztyn, wś Dobrogoszcz Dobrohorszcze, Wyswarówkę, Żuczkowce, Oleazkowce i Warów ce, od tej wsi zwraca się na południe, mija wś Ostapkowce, mka lub zamki dawne li uźmin, Grodek, Kupin, Smotrycz, wś Karaczkowce, mko Czercze, Ormiany, Zińkowce. Pod Kamieńcem dzieli się na dwa ramiona, z których jedno przechodzi pod Tureckim mo stem, drugie zaś obchodzi skałę, na której le ży Kamieniec Oba te ramiona łączą się po niżej przedmieścia Karwasary, poczem S. mi ja wsi Cybulówkę, Draczkówkę, Faniowce, Szubniowce, Kizia i pod wsią Uściem w pow. kamienieckim uchodzi do Dniestru trzema odnogami. Bieg ma nader bystry, dno naje żone kamieniami i mieliznami, niezbyt głęboka, brzegi strome, czynią spław niepodobnym. Długośó biegu 143 w. Od prawego brzegu przyjmuje rzeczki Bolocistę, Skwiłę al. Kwi lę, Wierzchowkę Smotryczówkę, Jaromirkę al. Rękaw Smotrycki i strugę Głęboką myl nie Czarną, od brzegu zaś Trościaniec, Czarnowódkę i Krynkę, X M. O. Smotrycz, mko przy ujściu Jaromirki do Smotrycza, pow. kamieniecki, okr. pol. Maków, sąd Gródek, gm. Smotrycz, poczt. w Nihinie, o 32 w. od Kamieńca odległe, ma 418 dm. , 1188 mk. 565 żydów, 525 dzies, ziemi włośc, 885 dworskiej, 59 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Wniebowzięcia, wzniesioną w 1831 r. , z 2342 parafianami, kościół katol, paraf, dawniej ks. dominikanów, w 1796 r. p, w. św. Mikołaja przez ks. dominikanów wymurowany a 1837 r. przez biskupa Mackiewicza konsekrowany, synagogę i 4 domy modlitwy żydowskie, 22 sklepów, 153 rzemieślników, dwa młyny wodne, aptekę, szkółkę cerkiewną 30 uczniów, zarząd gminny, 26 targów. S. ma przedmieście Mnichówkę Migówkę. Par. katol. , dekanatu kamienieckiego, 3689 wiernych. Do parafii, oprócz S. z przedmieściem, należą mko Czemerowce i wsi Antonówka, Bereżanka, Cykowa, Cykówka, Czaxna, Hryćków, Huta Nowa i Stara, Jampolczyk, Jurkowce, Karaczkowce, Kryniczany, Maryanówka, Mazurówka, Rudka, Rzepińce, Skipecka Słobódka, Smotrycka Słobódka, Smotryczówką, Wiszniowczyk, Wołkotruby i Zawadówka. W skład gminy wchodzi mko S. z Mnichówką, mko Babin ze Słobódką i wsi Antonówka, Cyganówka, Hryćków, Huta Nowa i Stara, Kryniczany, Maryanówka, Ruda, Rzepińce, Smotrycka Słoboda, Smotryczówką, Wołkotruby, Zaleście i Zielińcze składa się z 14 okr. wiejskich starostw, obejmuje 1570 osad i 11076 mk. włościan, uposażonych 7421 dzies. 6016 gr. om. . Oprócz tego w obrębie gminy zamieszkuje 3283 osób innych stanów, posiadających 14754 dzies, ziemi 9723 ornej. Cały więc obszar gminy obejmuje 22175 dzies. 15739 ornej i 14359 mk Jestto bardzo stara osada, według latopisów ruskich istniejąca już w XII w. W czasie najścia Tatarów w Smoszewska Wólka Smotr Smo Smotrycz 1240 r. uległa zniszczeniu. Olgierd, pobiwszT Tatarów pod Sinemi Wodami, zajął kraj, a na rządców przeznaczył synowców swoich ks. ; Koryatowiczów. Oni to stali się pierwszymi kolonizatorami. Za ich staraniem dźwignęły się miasta i warownie, powstał Bracław, Winnica i in. Jerzy i Aleksander obrali sobie mieszkanie na skale rzeką oblanej, zbudowali tu zamek, przy którym powstał dzisiejszy Smo trycz. Z czterech braci Koryatowiczów, najj starszy Teodor objął po śmierci ojca ks. no wogródzkie, Jerzy zaproszony został na hospodara do Multan, gdzie wkrótce umarł, został więc Aleksander w S. i Konstanty w Kamieńcu. W tym czasie Teodor, chcąc rządzić samowładnie Podolem, opanował zamki i osaj dził je wojskiem najemnem, lecz Olgierd wszedł powtórnie na Podole, zamki zdobył, w tej liczbie i S. , pojmał Nistakę, ststę kamienieckiego z ramienia Teodora, a przyłączywszy Podole do Litwy, naznaczył Gasztolda namiestnikiem i wojewodą Podola. Po śmierci Teodora Aleksander wrócił znowu do rządów. S. był stolicą księstwa i stąd datowany jest ciekawy przywilej tegoż księcia dla dominikanów smotryckich z d. 17 marca 1375 r. ob. Przeździecki, Wołyń, Podole. Aleksander Koryatowicz zabity został 1392 r. przez Tatarów, pochowany u dominikanów w S. Witold zabrał S. w 1393 r. W czasie zatargów ze Swidrygajłem, wojska tegoż odparte zostały pod Smotryczem przez wojska królewskie. Następnie zajął miasto sprzymierzeniec Witolda Fedko ks. Ostrogski i zwrócił dopiero po przegranej bitwie pod Kopesterzynem. Kazimierz Jagiellończyk starał się podźwignąć zniszczoną osadę i przywilejem wydanym w 1448 r. w Kamieńcu obdarzył S. prawem magdeburskiem. Stare zamczysko Koryatowiczów runąć musiało, gdyż Zygmunt w 1518 r. tak się wyraża Bacząc na częste najazdy Tatarskie, pozwalamy mieszkańcom dla ich bezpieczeństwa własnym nakładem i pracą zamek wystawić, zastrzegając iż skoro ukończony zostanie, aby w nim sami mieszczanie i straż i inne powinności odbywali, w razie zaś napadu nieprzyjaciela wszyscy do wspólnej obrony stawać mają. Jeśliby kto zbiegł, szukając pewniejszego schronienia, polecamy cały jego ruchomy i nieruchomy majątek na skarb nasz zabrać, w razie zaś ujęcia takowego zbiega, ma być śmiercią karany, aby odjąć na przyszłość chęć do podobnej ucieczki. Dla tem rychlejszego wystawienia zamku, uwalniamy S. na lat 2 od opłaty podatków Baliński. Pomimo starań królów, miasto niemogło się podnieść i w 1570 r. miało zaledwie 91 osiadłych domów; należało już wówczas do ststwa kamienieckiego, Podczas lustracyi z 1615 r. władał nim Jan Potocki, wwda bracławski, generał podolski, z mocy przywileju z 1609 r. , nadającego mu na 50 lat S. i wsi Hrycków, Oleksińco, Rudkę Laskowo, Trychowce, Horbasów, Oleniszczów, Jurczanki al. Ładyżynki, Popowce, Szczodrowa, Susłowce, Kopy tyńce, Roznowce i Buchny, jako wynagrodzenie za wydane 12000 zł. na zbudowanie zamku w Latyczowie. Do dzierżawy jednak smotryckiej należały tylko Smotrycz, Rudka, Trychowce Strychowce i Oleksińce, a stan jej ówczesny maluje lustracya Humięckiego Robót żadnych nieodprawiają, tylko w lecie dwa dni żąć i dwa dni kosić powinni. Czynsz dają per fl. 2. Owsa po 2 trzecienniki, każdy trzeciennik per gr. 12, kur po 1, jaja po 10. Szewcy, kuśnierze, tokarze po fl. 2. Pop fl. 2. Dziesięcina pszczelna, dań z baranów dwudziesta, i z wieprzów, powołowszczyzna w 7 roku. Item młynów 2 po 1 kamieniu a dwie stępie, które pospołu z gorzałką i karczmą, tak smotrycką jak i oleksińską per arendam czynią do roku fl. 250. A do tego powinno arendarzowi z dworskiego gumna dawać jęczmienia trzecien. 50, owsa trzecien. 50. Na oo defalkowawszy fl. 50, uczyni na rok fl. 200. Item myto kołomyjskie od soli czyni per arendam na rok fl. 200. Summa prowentu tej wsi facit fl. 559 gr. 15. Folwark w tych wsiach jeden, którego krestencya, iż nad wychowanie niewielki pożytek czyni, tedy się na myta czeladzi i na wychowanie defalkuje. Summa prowentu w tej dzierżawie wszystkiego fl. 1203 gr. 23 szel. 9. Przychodzi kwarty od tego fl. 240 gr. 22 szel. 62 Jabłonowski, Lustracye, 3. W 1629 r. dzierżawę S. , ze wsiami Rudką, Hryczków, Trychowce i Oleksyńce, posiadał Aleksander Humięcki; czyniła ona fl. 1413 gr. 12 ibid. , 190. W 1665 r. S. stanowił już odrębne starostwo, widać jednak, że wojny kozackie musiały go zniszczyć zupełnie, gdyż było w nim zaledwie 90 ludzi osiadłych, a następnie 50; robót żadnych nieodprawiają, tylko w lecie dwa dni żąć i kosić powinni, czynszu dają po 1 zł. , owsa po 2 trzecienniki, kur po 1, dziesięcinę z 10 pszczoły, dań z baranów i wieprzów 20, powołowszczyzna w 7 roku Baliński. Podług inwentarza w 1764 r. znajdowało się w mieście 257 żydów opłacających kotłowe, 13 kramarzy, 25 pospólstwa żydów. , podług zaś lustr, z 1765 r. posiadaczem ststwa, czyniącego czystego dochodu 27778 złp. , był Teodor Potocki, kasztelanio bracławski, opłacając kwarty 6944 złp. 22 gr. Taryfa z 1780 r. liczy w mieście 287 domów. W 1768 r. Teodor Potocki zamienił dobra swoje Jarugę za ststwo smotryckie; lecz 20 maja 1790 r. zapadło nowo prawo, zabraniające zamiany dóbr koronnych na dobra dziedziczne, 25esłani więc zo Smr Smotrycz stali lustratorowie którzy tak opisali stan i miasteczka 55mies2; kanie ekonoma fossą ob wiedzione, folwark na górze, ratusz czyli ra czej wieżkę pośród miasta murować zaczęto, jest w niej miejsce na postawienie zegara bi jącego; klasztor dominikanów na skale, we dle zamczyska starego, uposażony 1586 r. od Mik. Brzeskiego, gener. ziem podolskich, cer kwie św. Mikołaja i Uspeńska, most na Smotryczu z drzewa, długi łokci 200, szeroki 12, na Jaromirce dł. 100, szeroki 12 łokci; młyj nów 3. Żydów osiadłych 122, komorników 47, gospodarzy katol. 104 i 4 szlachty; wło ścian gospodarzy parowych 16, pojedynków 19, pieszych 52. Wszyscy, oprócz danin i j czynszów, robią do dworu letnich dni 12 i tyleż szarwarków; świątecznego furę drew na Boże Nar. i na W. Noc ua potrzebę dwor ską wywożą. W drogę raz do roku, za dobrej drogi, najdalej o mil 12 ze zbożem pańskiem, biorąc żyta, pszenicy, grochu, kaszy po kor cy 5, a innego zboża po 6; paiowi i pojedynki jechać powinni i takową drogę odbywszy, od płacenia podoroszczyzny wolni są. Szlachta z parowego gruntu fi. 80, z pojedynczych 40, z pieszego 20 zapłaciwszy czynszu, bo do ża dnych posług dworskich używani być niemogą. Intrata czysta z miasta i przedmieściów zł. 35, 334. Do ststwa należą miasto z przy siółkami Antonówka, Maryanówką, Wołkotruby, Rzepińce i wsi Stara i Nowa Huta, Słobódka, Hryćkow, Rudka, Smotryczówka, Strychowe z Andryjówka. Lasów czar nych jest najwięcej, mało dębowych i brzozowych; czarne lasy przez gorzelnie, w mieście przez żydów utrzymywane, znacznej doznają dezolacyi; przy rządnem wszelako uregulowaniu lasów, mogłaby jeszcze huta być zaprowadzona. Dochodu z całego staro stwa zŁ 74381 Baliński. Widać jednak, że pomimo to Potoccy utrzymali się we wła daniu starostwem smotryckiem, gdyż Smo trycz i niektóre wsie dotąd do nich należą. W 1808 r. mieszczanie prowadzili proces z właścicielem, żądając przyznania praw i przywilejów nadanych im przez książąt i kró lów polskich; senat uznał ich prawa. Miasto zostało nadetatowem, w 1810 r. zbudowany został ratusz i zaprowadzona miejska duma. w 1838 r. jednak mieszczanie smotryccy przy łączeni zostali do dumy kamienieckiej. Kla sztor dominikanów w 1832 r. został zamknię ty i zamieniony na kościół parafialny. W S. urodził sięMelecyusz Smotrycki, arcybisk, po łocki, sławny gramatyk i jeden z uczeńszych ludzi swego wieku, zmarły w Dermaniu w 1633 r. Lr. M. Smotrycz 1. al. Podłużny, potok, ma swe źródło na granicy gm. Hoszan i Podhaj Czyków, w pow. rudeckim, u płn. podnóża Łysej góry 318 mt. . Płynie na wschód przez obszar Koropuża, gdzie zabiera od lew. brzegu dwie strugi, z, których jedna tworzy staw w Koropużu; następnie zrasza obszar Chyszewic, tworzy granicę między gm. Buczałami a Chłopami i Komarnem. Wpada do Wereszycy z praw. brzegu na płn. od Komarna, tuż pod folw. Litewka. Długi 15 klm. 2. S. al. Smotryce potok, powstaje w obr. Broszkowice, pow. storożynieckim, i płynie na płn. przez Broszkowce, zabierając po drodze liczne dopływy z górnego obszaru tejże gminy. Wpada do Hlinicy z lew. brzegu. Długi 6 klm. Smotryezaiiska Słobódka, ob. Smotycha Słobódka Smotryczówka al. Wierzchówha rzeczka w gub. podolskiej, bierze początek około wsi Wierzchówki, w pow. proskurowskim i wpada do Smotrycza w okolicy mka Gródka, między Nowosiółka a Bedrykowcami. Lr. M. Smotryczówka, wś, pow. kamieniecki, okr. pol. Kupin, gm. i par. praw. oraz katol. Smotrycz, sąd w Gródku, w pobliżu dr. pocz. z Proskurowa do Kamieńca o 30 w. , ma 70 osad, 736 mk. , 744 dzies, ziemi włośc, 752 dworskiej. Wś ta należała niegdyś do ststwa smotryckiego, które przeszło drogą zamiany na własność Potockich; przed kilku laty wraz z sąsiednią wsią Kryniczany razem 1679 dzies. nabyła ją Makarowa po 108 rs. za dzie sięcinę. Lr. M. Smotryszew, w XVI w. Swothryschov, wś i fol. , pow, noworadomski, gm. i par. Dmenin, odl. 9 w. od Radomska, na prawo od drogi do Przedborza; wś ma 6 dm. , 116 mk. ; fol. 5 dm. , 12 mk. , piec wapienny. W 1827 r. było 11 dm. , 107 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 267 gr. or. i ogr. mr. 248, pastw. mr. 1, łasu mr. 3, nieuż. mr. 14; bud. mur. 4, z drzewa 7; płodozm. 7 i 8pol. ; pokłady kamienia wapien nego. Wś S. os. 12, mr. 62; wś Teodorów os. 29, mr. 447. Na początku XYI w. łany kmie ce dawały dziesięcinę pleb. w Kodrębiu zaś własnemu pleb. w Dmeninie po korcu żyta za kolędę. Fol. dawał dziesięcinę pleb. w Dme ninie. Zdaje się, że część tej wsi należała do par. Kobiele Wielkie, role dworskie tej czę ści dawały dziesięcinę, wartości fertona, pfeb. w Chrząstowic Łaski, L. B. , I, 507, 561. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 Kodrembski płacił tu od 7 osad. i 4 łan Pa wiński, Wielkp. , II, 273. Br. Ch. Smouść, rzeka w pow. ihumeńskim, .dopł. Wołmy, ob. Słouść. Smowże, wś, pow. słonimski, w 2 okr. poL, gm. Mieżewicze, o 29 w. od Słonima. Smreczanka, rzeka podtatrzańska, w hr. liptowskiem, bierze początek w górnej dolinie Smreczańskiej, u płd. zach. podnóża szczytu Rohacza Wielkiego 2126 mt. , śród głazów Smo Smreczańska Snirecz granitowych. Płynie na płd. górską i dziką doliną. Wyszedłszy z więzów górskich zwra ca się na płd. zach. 5 rozszerzając nagle kory to swe, dzieląc się aż do swego ujścia na roz liczne ramiona, tworzące rozległe kamieńce. Opływa wioskę Żar, przepływa wś Smreczany, i poniżej tej wsi skręca się na płd. , a mi nąwszy Witaliszowce, pod Okoliczną wpada dwiema odnogami do Wagu z praw. brzegu. Długa 18 klm. Źródło leży 1550, ujście 596 mt. npm. Br. G. Smreczańska, dolina tatrzańska, na płd. stronie głównego grzbietu Tatr, w hr. lip towskiem Węgry. Płn. ścianę jej tworzy grzbiet Tatr, od szczytu Skrzyniarki al. Banikowego Wierchu 2178 mt. aż po Rohacz Wielki 2126 mt. , na przestrzeni 3 klm Wschod, ścianę od dol. Jamnickiej tworzy górskie ramię, odrywające się od Rohacza wprost na płd. aż po Wielki Wierch al. Bara nieć 2184 mt. . Tu rozdwaja się ten grzbiet na wschod, ramię ze szczytem Gładkim 1949 mt. i zachod. , oddzielające gminy św. Andrze ja i Okolicznej. W tym ramieniu nad doliną rozlega się rozłożysty i skalisty szczyt Hoły 1722 mt. . Od tego szczytu ku płd. o 225 mt. szczycik niższy 1681 mt. wysyła dwie odnogi jedne wschodnią ku dolinie pot. Ter nowca, z czubkami 1470 mt. i 1199 6 mt. , a drugą zachodnią, biegnącą na płd. zach. ku rz. Smreczance. W niej szczyt Stara Stanka 1290 mi. Zach. ścianę tej doliny tworzy odnoga górska odrywająca się ku płd. zach. , oddzielając ją od dol. Jałowieckiej. W niej Przysłop 2145 mt. , Rostoka 1953 mt. , wreszcie Smrekowicę 1367 mt. . Szczyty Smrekowiec od zach. a Stara Stanka od wsch. tworzą jakby bramę do tej dzikiej a skalistej doliny. Wzn. początku doliny 900 mt. npm. ; stąd licząc w górę długość doliny wzdłuż pot. Smreczanki 6 klm. Górny koniec doliny wzn. 1550 mt. Br, G, Smreczany al. Smereczany węg. Szmrecsan wś, w hr. liptowskiem, pow. św. mikulaski, nad rz. Smreczańką, u płd, podnóża Tatr, w dorzeczu Wagu, 6 klm. na płn. od rz. Wagu, wzn. 718 mt. npm. a 122 mt. nad dol. Wagu. Graniczy od płd. z Witaliszowcami i Św. Mikułaszem, od zach. z Trzciana Nadasd i Jałowcem, od wsch. z Porębą Wiaterną Poruba Weterna; od płn. przytyka głównym grzbietem Tatr do hr. orawskiego. Obszar wsi obejmuje zach. część doliny Smreczańskiej od pot. Smreczanki po ścianę rozgraniczającą tęż dolinę od dol. Jałowieckiej. We wsi dwa zdroje mineralne. Do obszaru gm. należy wś Żar, na pln. od Smreczan. Obszar gm. obejmuje 5090 kwadr. sążn. kat. W r. 1880 było 81 dm. , 570 mk. Słowak. Par. łac. w Bobrowcu Wielkim, W r. 1878 było 138 rz. kat. , 1 gr. kat. ; 369 ewang. , 21 nieun. We wsi ko ściół filial, p. w. Oczyszczenia N. M. P. W r. 1868 powstał kościół par. ewan. Do paraf. ewang. należą Żar, Poręba, Jałowiec, Trzcia na 1608 dusz Sąd pow. , urz. pod. i st. pocz w św. Mikułaszu Br, G. Snireczyiiska dolina al. Cieimosmreczyń ska dolina tatrzańska, w Tatrach Liptow skich. Jestto górna część doliny Koprowej. Płn. wsohod. ścianę tej nader dzikiej doliny tworzy główny grzbiet, ciągnący się od szczy tu Gładkiego 2072 mt. przez Miedziane 2167 mt. po Czubrynę. Ściana ta oddziela dol. Ciemnych Smreczyn od dol. Pięciu Sta wów Polskich i doliny Rybiego. Od Ozubryny ku płd. zaoh. idzie grzbiet skalisty po Ko prowe 2369 mt. , tworzący wschodnią ścianę doliny, oddzielając ją od doliny Mięguszo wieckiej, i to płn. zach. jej kotliny, w której legł staw Hinczowy. Od Koprowy ku płn. zach. rozciąga się Pośredni Grzbiet, rozgrani czający dolinę Ciemnosmreczyńską od dol, Hlińskiej, a kończący sie szczytem 1923 mt. wysokim. Górna część tej doliny dla licz nych piargów i złomisk zwie się Piarżysta. W dolinie legły stawy Ciemnosmreczyńskie, Por. Koproioa dolina. Br, G. Snireczyńska przełącz. Tak zowią nie którzy piszący o Tatrach przełęcz Koprową. Ob. Koprowa, Br, O, Smreczyiiski staw 1. al. Czarny staw w dolinie Kościeliskiej, na płd. wsch. od polany Ornaku, na praw. brzegu pot. Kościeliskiego, wśród łasu, obejmujący 84 arów Kolbenheyer; leży 1221 mt. Fuchs, 1230 mt. Zejszner npm. Na płd. wsch. od tego stawu, w wschodnim boku dol. Kościeliskiej, na granicy liptowskiej, wznosi się szczyt Smreczyn al. Smreczyński, 2068 mt. szt. gen. , 2089 mt. Zejszner, 2180 mt. Korzistka, 2198 mt. Fuchs, 2115 mt. Loschan. 2. Smreczyńshie stawy, ob. Ciemnosmreczyńskie stawy. Br, Q, Smreczyny, szczyt w głównym grzbiecie Magóry Spiskiej, w hr. spiskiem Węgry, na granicy gm. Słowiańskiej Wsi, Wybornej, Landoku od płd. a Relowa i Gajów Haghi od płn. ; wzn. 1159 mt. npm. Na płn. zach. stoku wśród lasu, na obszarze Jezierska, legł stawek, Jeziersko zwany 928 mt. . Jest to jedyny staw w Magórze Spiskiej, prawdziwe Morskie Oko magórzańskie. Powierzchnia 4876 kwadr. metr. Długośó z płn. na płd. 105, szerokości 80 mt. Br, O, Smrek 1. al. Smerek, szczyt lesisty w Beskidzie Jabłonkowskim, na lew. brzegu Ostrawicy, na obszarze morawskim, między rz. 0strawicą od wsch. a jej dopł. Czeladną od zach. . Wzn. się 1282 mt. npm. Na płn. od niego Smreczek 852 mt. , a na zach. Mały Smreczek 732 mt. . Na płn. wsch. Łysa Hora Smreków 1325 mt, najwyższa w tym dziale Karpat, , na Szląsku austr. 2. S. al. Smerek, szczyt w Tatrach Liptowskich, na płd. od głównego grzbietu Tatr, zwłaszcza grupy Rohaczów. Od Rohacza Wielkiego 2126 mt. ciągnie się na płd. ku Wielkiemu Wierchowi 2184 mt. grzbiet 300 mt. długi, jako ściana dolin Ja mnickiej od wsch. a Smreczańskiej od zach. . Między Rohaczem a Barańcem wznosi się turnia Smrek 2089 mt. . Br. G. Smreków Wielki i Maly dwa szczyty w Beskidzie zachodnim, dziale żywieckim, w pa śmie granicznym między Żywiecczyzną a Orawą, na płd. wsch. od gm. Ujsoł. Szczyt płd. wzn. się 1041 mt. , płn. 1033 mt. Na płn. zach. pochyłości leżą liczne osady należące do gm. Ujsoła. Br. G. Snirekowa, wschodni czubek wschodniej połaci Pienin, na granicy Galicyi i Spiża, na wsch. od Wysokich Skałek 1053 mt. ,, wznosi się 1015 mt. npm. szt. gen. . U płd. podnóża bije pot Riczki al. Rzeczki, który po niżej łącząc się z pot. Czorteżem, tworzy rz. Kamionkę, dopł. Popradu. Na płn. wsch. szczyt Wierchliczka 955 mt. . Br. G. Smrekowicaj szczyt w Tatrach Niźnich, w płn. ich stokach, na płd. brzegu Wagu, na płd. od Hradku LiptóUjvar, na wsch, brzegu doliny Szczawnickiej, w hr. liptowskiem Węgry. Wzn. się 1287 mt. npm. Na płn. wsch. Borowa Hora 891 mt. a na płn. zach. Kamieniczna 964 mt. tuż nad Wagiem. Smrekowiec 1. góra lesista w Beskidzie zachodnim, w obr. gm. Wisły, w pow. biel skim, obw. sąd. strumieńskim, na praw. brze gu Wisły, nad ujściem Malinka do Wisły. Wzn. 882 mt. npm. 2. S. , szczyt w Tatrach Liptowskich, płd. kończyna odnogi odrywają cej się od Skrzyniarki, al. Banikowego Wier chu 2178 mt. , wprost napłd, , jako zacho dnia ściana doliny Smreczańskiej. W odno dze tej, od płn. ku płd. , szczyty Przysłop 2145 mt. , Rostoka 1953 mt. , Smrekowiec 1367 mt. . Br. O. Snirekowinaj szczyt lesisty w Beskidzie zachodnim, w dziale Jabłonkowskim, w obr. Starych Hamrów Althammer, pow. cieszyń skim, nad źródłami rz. Rzeczycy, dopł. Ostra wicy. Wzn. 918 mt. Br. G, Smrekowy, czubek lesisty w zachodniej połaci Tatr, w dziale Chocza 1613 mt. , w płd. przedgórzach, w hr. liptowskiem, na płn. od wsi Liskowy, na praw. brzegu Wagu. Wzn. 713 mt. Br. G. Smrock, wś, fol. i budy nad rz. Orzyc lewy brzeg, pow. makowski, gm. Smrock, par. Szelków. Dwa młyny wodne i tartak. W 1827 r. 21 dm. , 163 mk. Jako wś zaciężna wchodził w skład ststwa makowskiego, następnie ekonomii Rożań, a od 1835 majoratu Smrock. W lustracyi ststwa maków, z 1664 r. czytamy Wś Smroczek na 32 włók. , skąd 2 wójtow. 5 1 wybraniecką, 3V2 osia dłych, z których czynsz etc. Młyny przy wsi 2 jeden, Zator nazwany, drugi Przanko, na który młyn super tertiam ejus mensuram uczciwy Berkowski Paweł i Jadwiga z Grzanków in solidum konsens przez Jana Kazimie rza 18 paźdz. 1659, z wrębem do łasu Perza nowskiego. Z obydwóch młynów za wymiar 40 złp. Folwark. Razem 212 złp. 19 gr. 2 szel. Wś mierzona 1801 przez Rocknera li czyła 1154 mr. magd. W 1819 r. znajdujemy wybrańca, Macieja Sieczkowskiego, opłacają cego z 83 mr. 69 złp. 8 gr. , 7 zaciężnych go spod, półtorawłóczkowych, 3 półwłóczkowychjl kopiarz. , kowal, szynk, młyn. Na półwłóczku wysiewano 5 kor. jarz. i 4 ozim. i odrabiano zeń do folw. S. 156 dni sprzężaj. , 156 dni pieszych i 12 dni tłuki; nadto odda wano 3 kapł. i 15 jaj zpółwłóczka. Nadto wś oddawała dziesięcinę wytyczną do Pułtuska. W 1820 r. urządzono wś czynszownie; grunta były pomierzone przez Lagunę i odseparowa ne; folw. otrzymał 1447, wybraniec 45 mr. , wś 832 mr. , młyn 48 mr. , os. nadleśn. 28 mr. , las sosnowy 4079 mr. ; prestacyę zamieniono na czynsz 768 złp. 29 gr. rocznie. Wś liczyła wtedy 17 męż. , 18 kob. , dzieci 18 męż. , 19 kob. młodszych i 5 męż. , 11 kob. starszych nad 10 lat, 10 parobk. , 2 dziew. , 12 koni, 25 woŁ, 26 jałow. , 29 krów, 46 świń, 24 owiec. Młyn w 1812 r. wypuszczono w wieczystą dzierżawę Krystyan. Witt za 200 złp, nastę pnie po urządzeniu płacił 250 zł. 29 gr. kano nu; w 1823 r. wybraniectwo zajęto na rzecz skarbu i obrócono w osadę czynszową, z czyn szem 103 złp. 12 gr. Dobra S. , składające się z folw. i wsi Smrock, wsi Makowicą, młynu i tartaku w Smrocku, młynu i wiatraku w Ba żarze, folw. Bazar, os. Daniłowo i propinacyj i lasów obrębu Smrock, razem 3611 mr. 269 pręt 645 mr. łasu otrzymał w donacye 1835 r. pułków. Teodor Moeller. W bliskości leży osada Daniłowo i przy odseparowaniu otrzy mała 78 mr. Wś Makowicą miała 17 os. , 983 mr, S. gm. , z urzęd, we wsi Orzyc, ma 18064 mr. obszaru, 4345 mk. ; sąd gm. okr I i st. pocz. w Makowie. W gminie istnieją szkoła począt. , 3 młyny, 3 wiatraki i 2 cegielnie. W skład gm. wchodzi 6 wsi szlacheckicht Chyli ny, Chrzanowo, Głodki, Eomaski, SzlasyZłotld i ZelkiDąbrowe; 5 wsi z ludnością mieszaną Ciepielewo, Przeradowo, Strachocin, Szelków i Zakliczewo, oraz 10 wsi włośc Jankowo, Laski, MagnuszewoMałe, M. Wiel kie, Makowicą, Orzyc, Słoniawy, Smrock i Ulaski. Lu. Krz. Smrodniak al. SmrodpiiaJc zarzucona nazwa Maryanowa w pow. czarnkowskim. Z Smrodn Smrock Smr Smrodówka Smródyniaka utworzyli Niemcy nazwę Radenack która także poszła w zapomnienie. Snirodówkaji wzgórze w obr. gm. Krauszowa, pow. nowotarskim, na płn. od wsi, nad granicą gm. Morawczyna. Wzn. 685 mt. Smroków 1236 r. Zmrocow wś i fol. , pow. miechowski, gm. Miechów, par. Czaple Wiel kie i Prandocin. 1827 r. było 46 dm. , 153 mk. Wit, proboszcz krakowski, sprzedaje w 1236 r. wś swą Zmrocow za 60 grzyw. Henrykowi prepositoMechoviensi Kod. Mucz. Rzyszcz. , I, 41. , .Jacobus de Smrocow, sołtys kla sztoru miechowskiego, podpisany na akcie z 1339 I od. Małop. , Ill, 34. W zeznaniu świadków co do dochodów klasztoru miechow skiego 1349 r. Mathias dictus Krzeczkovicz procurator in Smorzokow oznacza do chód ze wsi na 6 grzyw, i 1 ferton. Paulus scultetus de villa Smrokowa podpisauy na akcie z 1373 r. ibid. , 271. Jarosław, arcyb, gnieźn. , poleca Albertowi, kanon, i Mikołajowi Skałka, altarzyście katedry krak. , rozstrzy gnąć spór o dziesięciny z S. między klaszto rem miechowskim a mogilskim. W 1380 r. Halka z Proszowa sprzedaje pół łanu w S. Markowi sołtysowi tamecznemu, za XII grzyw, ib. , 334. W 1385 przed wójtem i sędzią naj wyższym sądu niemieckiego we dworze kla sztornym miechowskim sprzedaje Dominik Krzeczak Yj łanu woln. w S. klasztorowi za XI grzyw. W tymże roku Marek, sołtys, z żo ną Hanką, Marcinem, bratem Hanki i Domini kiem Krzeczek sprzedaje sołtystwo klasztoro wi. Marek z żoną IV2 łana za 60 grzyw. , Mar cin brat 1 łan za 34 grzyw, Dominik V2 n, za 12 grzyw, ib. , 358. W połowie XV w. wś 8. , w par. Czaple Wielkie, własność kla sztoru miechowskiego, miała 18 łan. km. , karczmę z rolą, 3 zagr, z rolą, z których dzie sięcinę snopową i konopną, wartości 40 grzyw. , płacono bisk. krakowskiemu; , folw. duchowny płacił dziesięcinę, wartości 4 grzyw. , klaszto rowi w Mogile. Z 4 łan. specyalnych płacono dziesięcinę, wartości 4 grzyw. , klasztorowi w Mogile. Z łanu dawano jako meszne 2 kor. jęczmienia, 2 korce owsa kościołowi w W. Czaplach Długosz, L. B. , II, 42. Według reg. pob. pow. ksiąskiego z r. 1581 wś S. , własnośc prepozytury miechowskiej, miała 7 7ł ł i. km. , 3 zagr. z rolą, 2 komor, z by dłem, 2 komor, bez bydła Pawiński, Ma łop. , 90. r. Ch. Smuć al. jSinut, ob. Śmierć. SmuchóWj wś, pow. żydaczowski, o 7 5 klm. od Żurawna sąd pow. , par. rz. katoL, pocz. i tel. . Obszar dwor. 381 mr. , włośc. 540 mr. W 1870 r. 312 mk. ; w 1880 r. w gm. 287, na obsz. dwor. 5; rz. kat. 24, gr. katol. par. Lubsza 229. Właśc. pos. dwor. kapitu ła łaciń. Iwowaka. B. R, i Siiiwdzówka, wś włośc, pow. będziński, gm. Pińczyce, par. Mrzygłód, ma 11 dm. . 66 mk, 100 mr. Sllilig 1. Kamienny wś nieistniejąca obe cnie, leżała w par. Nieszawa. W 1789 r. włościanie dawali 141 złp. czynszu bisk. kujawskiemu. 2. S. Kamie iny, . pow. lipnowski, ob. Kamienny Smug, 3. S. Szinnlańshi kol. , pow. opoczyński, ob. Kamienna Wola 3. . Smug 1. częsta nazwa łąk i pól w pow. kościańskim na Luszkowie i Granowku, w pow. ostrzeszowskim na Kaliszkowicach ołobockich, w pow. wrzesińskim na Kaczanowie. 2. S. Głębokie pow. gnieźnieński na Rybnie Skaławskiem i pow. szremskim na Biernatkach, 3. S. , ob. Kotu iski S. , pow. czarnkowski. Smuga 1. obręb leśny na zachodniej granicy pow. nowogródzkiego, pomiędzy Nalibowką i Krzemuszówką, w obrębie gm. Wsielub. 2. S. , wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. poL, gm. Motykały, o 13 w. od Brześcia. Slliuga urzęd. Smugga i Schmugga os. , pow. bydgoski, o 3Va klm. od Bydgoszczy; 3 dm. , 19 mk. ; okrąg wiejski Bartodzieje. Smugawa część wsi Lubienia, pow. my ślenicki. Br. G, Smugi 1. wś i os. młyn. nad rz. Widaw ką, pow. piotrkowski, gm. Kluki, par. Kasze wice; wś ma 7 dm. , 160 mk. , 77 mr. ; młyn 2 dm. , 16 mk. , 10 mr. dwors. W 1827 r. było 5 dm. , 36 mk. Istnieje tu kuźnica żelazna, w której 1874 r. wyrobiono 11, 500 pud. żelaza kutego. Należy do dóbr Kaszewice. 2. S. , pow. częstochowski, gm. Kamyk, par. Kło buck. W 1827 r. było 8 dm. , 39 mk. 3. S. , os. , pow. opatowski, gm. Wojciechowice, par. Olbierzowice, odl. od Opatowa 27 w. , 1 dm. , 5 mk. , 1 mr. dwor. W 1827 r. 1 dm. , 4 mk. 4. S. j foL, pow. lubelski, gm. Jastków, par. Dys, odl. 7 w. od Lublina. W 1887 r. fol. S. i Zawadówka, oddzielony od dóbr Jakubowice Konińskie, rozl. mr. 296 gr. or. i ogr. mr. 288, łąk mr. 2, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 6; płodozm. 10pol. Br. Ch. Smugi 1. część gm. Chojno, w pow. szamotulskim, 12 dm. , 72 mk. S. , os. , pow. odolanowski, na płd od Odolanowa. SmiiliaFj potok, wypływa na granicy gm. Podzaharycza i Rostok, w pow. wyżnickim, i wpada naprzeciw Rostok galicyjskich pow. kossowski do Czeremoszu. Długi 13 klm. Smuhar al. Sinuchar grupa zabudowań i część wsi Rostok, pow. wyżnicki. Ob. Rostoki. Br. G. Smiykiszki, ob. SmnlkiszU. SmukalCj wś, pow. rossieński, gm. aleksandrowska, par. nowomiejska, o 106 w. od Rossień, Smukała, wś, młyn i fol. na lew. brzegu Sinulk Sinu Sniu Brdy, pow. bydgoski, o 7 klm. ku płn. od Bydgoszczy obie parafie, poczta i st. dr. żel. . S. istniała już przed r. 1489 i była własnością kapituły włocławskiej; przez rząd pruski wcielona do domeny bydgoskiej. Wieś przezwali Niemcy w nowszych czasach Muehlthal, a fol. z młynem MuehlenvorwerL Wś ma 15 dm. , 121 mk. ; fol. 6 dm. , 51 mk. ; obie osady tworzą okr. wiejski, mający 21 dm. , 172 mk. 25 kat. , 147 prot. i 103 ha 63 roii, 15 łąk. Smukawa, potok, powstaje w obr. Krzeczowa, pow. myślenickim, z pod Zębałowej góry Cymbałowa, 859 mt. ; płynie na płn. wschód przez Krzeczów i Smukawę al. Smukawę, przys. Lubienia, uchodzi poniżej do Krzeczówki, dopł. Raby. Bługi 4V2 klm. Sniukiany, wś, pow. rossieński, gm. Rossienie, par. Niemokszty, o 22 w. od Rossien. Smukowo niem. , ob. Smohowo. Smwkucie 1. wś nad Mitwą, pow. rossieński, gm. i par. Jurborg, o 50 w. od B. ossień. Rz. Mitwa opływa S. powyżej ujścia swego do Niemna pod Jurborgiem. 2. S. , ob. Smykucie. Smulki 1. wś, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. Druja, okr. wiejski i dobra Salmanowiczów Salki, o 16 w. od gminy a 63 w. od Dzisny, ma 4 dm. , 39 mk. katol, w 1866 r. 25 dusz rewiz. . 2. S. , zaśc, pow. dzisieński, ob. KapianowszczT zna. Siiluikie 1. wś i dobra, pow, rossieński, gm. Skaudwile, par. Niemokszty, o 20 w. od Rossień; w 18G3 r. własność Chrząstowskich. 2. S. , dobra, pow. rossieński, gm. Szymkajcie, o 18 w. od Rossień. 3. S, dobra, pow. wiłkomierski, gm. Kurkle, par. Leluny, o 42 w. od Wiłkomierza; własność Sierakowskiego. Sinulkiszki L u Buszyńskiego SmujhiszM, ws, pow. rossieński, gra. Mankuny, par. Betygoła, o 20 w. od Rossień. 2. S. , obręb, pow. rossieński, gm. Mankuny, o 20 w. od Rossień. 3. S. , sioło, pow. szawelski, gm. Kiryanowo, o 55 w. od SzaweL Sniulnia, wś nad rz. Działdówką, pow. sierpecki, gm. Gradzanowo, par. Radzanowo, odl. o 28 w. od Sierpca, ma 10 dm. , 65 mk. , 826 mr. gr. W 1827 r. 6 dm. , 54 mk. , par. Zgliczyn. Sniuinik, fol. , pow. kobryński, w 5 okr. poL, gm. Odryżyn, o 86 w. od Kobrynia. Sniulsk i Smulsko, ob. iSmólsh i Smólsho. Sniulkiy ob. Smolhu Smuniew, wś, pow. sokołowski, gm. Wyrozęby, par. Kożuchówek, ma 21 dm. , 172 mk. , 490 mr. W 1827 r. było 28 dm. , 159 mk. Sniurgie, folw. , pow, szawelski, ob. Ryngowiamj 1. SniuszewOj ob. Smoszewo. Sinuszka, os. , pow. bielski, gm. Sidorki, par. Biała. Smuszówka, grupa zbudowań wiejskich, w obr. Lubeni, pow. rzeszowski. Br. G. Smychj fol. , pow. kobryński, w 3 okr. poL, gm. Wołowiel, o 50 w. od Kobrynia. Smycz, fol. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Mańkowicze, okr. wiejski Smycz, o 63 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. połockiej, ma 1 dm. , 25 mk. katol. W skład okręgn wiejskiego wchodzi mko Gruzdowo i wsi Białe, Damczynki, Kowale, Łukaszewo, Ożarce, Ożarewo, Płaksy, Rylki, Sarapony, Simony, Sokoły, Wiesztarty i Worony, w ogóle 428 dusz rewi. włość, uwłaszcz. Dziedzictwo niegdyś Sadowskich; Anna z ks. Radziwiłłów Sadowska w 1572 r. sprzedaje Marcyanowi Mężyńskicmu; w 1600 r. Stanisław Abramowicz, wwda smoleński, sprzedaje S. Dymitrowi Strawińskiemu, kasztelanowi witebskiemu; 1679 r. Paweł Danilewicz, mając zapisaną część S. od swej żony Urszuli z Puciatów, sprzedaje Janowi Albrychtowi i Maryannie z Puciatów Klottom; w 1727 r. Aleksander Osiński, stolnik mozyrski, sprzedaje Kazimierzowi Pociejowi, wwdzie witebskiemu; Aleksander i Elżbieta z Poniatowskich Abraniowieżo wie, chorążowie parnawscy, sprzedają S. Zofii z Duninów Koszczycowej. Następnie własność Tyzenhauzów, od których sukcesyjnie przeszło do hr. Przeździeckiej. A. K. Ł. Smyczaiika, rzeczka w pow. wilejskim, przepływa pod wsią i folw. Kukisze. Smyczyea 1. Nowa, urzęd. ScJmiidtsehen, wś, pow. wschowski Leszno, o 10 klm. napłd, od Szmigla, na pół drogi do Leszna. Graniczy z Morko wem, Żakowem, Targowiskiem, Radomickiem i Smyczyną Starą; par. Radomicko, poczta w Lipnie Leipe, st. dr. żeL w Si arem Bojanowie o 8 klm; 18 dm. , 118 mk. katol, i 90 ha 81 roii, 2 łąk, 2 łasu. Istniała już w r. 1580. 2. S. Stara, urzęd. AltSchmidtschen, fol. 4 dm. , 63 mk. i leśniczówka 1 dm. , 8 mk. , o 2 klm. na zach. płd, od S. Nowej, nad Zieminem, dopł. Obry, tamże, wchodzi w skład okr. dwor. Wilkowo Niemieckie. W r. 1397 pr a wo wał się Piotr Żakowski o S. z dwoma Drzeczkowskimi Akta gr. pozn. , n. 2462; w r. 1580 dziedziczył tę S. Stanisław Wilkowski, podsędek wschowski. Było wówczas 4 zagr. , 1 osad. i młyn wodny. Wykopaliska smyczyóskie znajdują się w zbiorach pozn. Tow. Przyj. Nauk. Sniydowata al. Snidowata, góra lesista, w Karpatach Bukowińskich, w dziale Czoremo szu i Seretu, na granicy gm. Rostok i Berhometu Serockiego, w pow. wyżnickim, u źró deł Łopuszny, dopł. Seretu, i Towarnicy, dopł. Czeremoszu, na płd. zach. od szczytu Rmostki. Wzn. 1143 mt. npm. Br. G. SmykSłobódka, zaśc. poradziwiłłowski, obecnie ks. Hohenlohe, nad rzeką Swisłoczą, Smukawa Słobódk pow. bobrujski, w 4 okr. pol. i par. kat. Świ słocz, gm. Zamosze, ma 13 osad i około 10 włók; miejscowość poleska, łąki wyborne, grunta lekkie, szczerkowe, urodzajne, rybo łówstwo. A. Jel. Smykań al. Smykanie, 1255 Smihan, 1368 Smyhany os. w gm. Podgórzany, pow. lima nowski, na zach. doliny Stradomki, a na płn. od wsi, na płn. wsch. stoku Księżej góry 649 mt. ; ma 49 dm. , 362 mk. Wspomina tę wieś dok. Bolesława Wstydliwego z r. 1255 podrobiony między wsiami wyjętemi od wszelakich dziósięcin Kod, Małop. , I, 49, ja koteż dok. Kazimierza W. z 19 czerw. 1368 również podrobiony między włościami nale żącymi do klucza szczyrzyckiego. Według reg. pob. pow. szczyi zyckiego zr. 1581 zwie się Swigon, jest własnością klasztoru szczy rzyckiego, który płacił ol a łanu km. , 3 zagr. z rolą, 1 bez roii, 2 komor, z bydł. , 1 rzemieślnika Pawiński Małop. , 52. Ob. Podgórzany Pogórzany, Br, G. Smyki, zaśc. nad rz. Wołmą, pow. ihu meński, w 2 okr. pol. i gm. Smiłowicze, par. katol, do 1870 r. Smiłowicze, odtąd Ihumeń, ma 2 osady; grunta faliste, w okolicy wielkie lasy, łąki wyborne. Własność szlachty za grodowej. A. Jel. Smykle 1. grupa zabudowań w obr. Ostrowów Baranowskich, pow. kolbuszowski. 2. S. , os. w obr. Knap, pow. tarnobrzeski, 8 dm. , 199 mk. Leży na lew. brzegu p otoku Świeruba, u podnóża pagórka 170 mt. . Smyków 1. wś włośc, nad rz. Wiercicą, pow. częstochowski, gm. Potok Złoty, par. Dąbrowa, ma 7 dm. , 56 mk. , 68 mr. W 1827 r. było 2 dm, 8 mk. 2. S. , wś włośc, pow. konecki, gm. i par. Miedzierzą, odl. od Koń skich 19 w. , leży śród wzgórz będących odno gą Łysogór, przy drodze bitej, ma 28 dm. , 174 mk. , 221 mr. włośc, i 1 mr. rząd. W 1827 r. było 18 dm. , 93 mk. 3. S. al. BaUaEada fok, pow. stopnicki, gm. Potok, par. Ociesęki. Folw. ten poduchowny, mający obszaru 128 mr. , został sprzedany przez rząd droe ą licytacyi za 2840 rs. W 1827 r. było 17 dm. , 92 mk. 4. S. , os. młyn. , pow. kielecki, gm. i par. Daleszyce. Posiada młyn wodny i 33 mr. obszaru. 5. S. , os. , pow. opatowski, gm. Ruda Kościelna, par. Ćmielów. Niepodana w ostatnich spis. urzęd. 6. S. , pow. jędrzejow ski, gm. i par. Brzegi. Br, Ch, Smyków, wś w pobliżu Styru, pow. dubieński, na zachód odBorela. Uroczyska noszą nazwy Ilkowska Hatonka, Ozieryszcza, Puszkarowska dolina. Smyków 1. częśó Krzyżanowic Wielkich, pow. bocheński. 2. S. , grupa zabudowań w obr. Zatoki, pow. bocheński, na lew. brz. Gróbki, dopł. Wisły. 3 S. , część wsi Targowiska, pow. bocheński. 4. S. , grupa za budowań w Łączkach Brzeskich, pow. mielecki, u płn. podnóża Koziej góry 237 mt. . 5. S. , wólka w obr. Woli Wadowskiej, pow. mie lecki, wzn. 175 npm. ; 22 dm. , 113 mk. 6 S. Maiy i S. Wielki, dwie wsi, pow. dąbrow ski. Leżą w nizinie nadwiślańskiej, u źródło wisk pot. Radgoszczy, lew. dopł. Brenia. Gleba piaszczysta; od wschodu duży sosnowy bór, zwany górnym i dolnym lasem. Najwyższy punkt górnego lasu wzn. 217 mt. , dolnego 205 mt. npm. Przez S. Wielki idzie droga z Luszowic do Radomyśla. Par. rz. katol. w Luszowicach. S. Wielki składa się z 105 dm. i 564 mk. ; 532 rz. kat. i 32 izrael. Pos. więk. hr. Romerów liczy 29 mr. roii, 39 mr. łąk, 8 mr. pastw, i 518 mr. łasu; pos. mn. 451 mr. roii, 103 mr. łąk, 67 mr. pastw, i 6 mr. łasu. S. Mały ma 85 dm. i 441 mk. 417 rz. kat. i 24 izrael. Obszar większej pos. składa się z 146 mr. roii, 18 mr. łąk, 17 mr. past. i 714 mr. łasu; pos. mn. liczy 327 mr. roii, 81 mr. łąk i 32 mr. pastw. Na pln. graniczą te wsi z Żdżai ami i Radgoszczą, na wschód z Dolezą Małą i Żarówką, na płd. z Jastrząbką Nową a na zach. z Luszowicami. S. oba powsta ły zapewne w XVIII w. , nie spotykamy ich bowiem w spisach poborów, z XVI i XVII w. Br. G. Mac. Smykowce z Fosmykowcarni, wś, pow. tar nopolski, o 3 5 klm. od Borków Wielkich pocz. , tel. i st. dr. źel. Karola Ludwika, przy gościńcu TarnopolPodwołoczyska. Gleba na leży do najlepszych w powiecie. Obszar dwor. 276 mr. , włośc. 849 mr. W 1870 r. 664 mk. ; w 1880 r. w gm. 713, na obszarze dwor. 9, razem 722; rz. kat. par. Czernelów Mazowiec ki, gr. kat. par. Bajkowce. Rz. katol, 120, gr. kat. 565. Szkoła filial, i kasa pożyczk, gm. z kapit. 980 złr. Właśc. pos. dwor. Franci szka Rościszewskiego spadkob. S. były da wniej wraz z Rusianówką, Kurnikami, Klebanówką z przyl. Nowesioło, z przyl. Terpiłówką, Dobromirką, Roznoszyńcami i Mazu rówka własnością Franciszka Potockiego, woj. poznańskiego. Wedle aktów grod. trembowelskich z 1771 r. str. 859 woźny Jakub Kudrzyński, w asystencyi szlachty Stefana Chruścickiego i Christofora Kańskiego, objął te dobra na rzecz synów Franciszka Józefa Incisoris Regni i Wincentego, wojewodzica poznańskiego. B. R. Smykowe, pow. gnieźnieński, ob. Strzyżetoo S, Smykucie, u Buszyńskiego Smiihucie wś, poY. rossieński, gra. Sartyniki, par. Wojnuta, o 86 w. od Rossień. Smyitynie, wś, pow. rossieński, gm. Skaudwl ile, o 24 w. od Rossień. Smyś, fol. szl. nad potoki kiem i jez. Dolże, Smykań pow. wilejski, w 3 okr. poL, o 63 w. od Wilejki, 1 dm. 5 5 mk. katol. Smyszląiewka 1. al. Padowka Niźnia, sioło nad rzką Padowką, pow. i gub. samarska, o 20 w. od Samary, przy linii dr. żeL orenburskiej, ma 290 dm. , 1816 mk. , st. poczt. , tel. i dr. żeL, pomiędzy Samarą a Czarykowską o 24 w. , o 136 w. od st. Batraki, a 372 w. od Orenburga. 2. S. sioło, pow. siengilejewski gub. symbirskiej, o 93 w, od Siengileja, ma 210 dm. , 2044 mk. Sniytnia; gt; hala z zabudowaniami, w obrębie Kościelisk, pow. nowotarski, w dolinie koście liskiej, w Tatrach nowotarskich. Ob, Koście liska dolina. Br. O. Snagost, rzeka, dopł. Sejmu, w pow. rylskim gub. kurskiej. Snagosty sioło nad rzeka t. n. , pow. rylski gub. kurskiej, o 32 w. od Rylska, ma 281 dm. , 2668 mk. , 2 cerkwie, szkołę, targi tygodniowe, dwa nieznaczne jarmarki 20 lipca i 8 września. Snąjginie al. Snaygenie, jezioro w pow. sejneńskim, w dobrach Wiejsieje, długie od płd. ku płn. 3 w. , szerokie od Ya lt; io 1 w. ; obszaru 370 mr. Brzegi ma bezleśne, wzgórkowate. Nad jeziorem leżą wsi Kajliny i Patery. Przepływa przez jezioro rzka Zopsia, wypływa z niego rz. Gniada, dopł. Hańczy. W jeziorze przebywają sielawy. Snąjginie al. Krzemień, wś, pow. sejneński, gm. Lejpuny, odl. od Sejn 45 w. , ma 7 dm. , 33 mk. Snappen 1. wś, pow. pilkałowski, st. p. Schillenen; 368 ha, 53 dm. , 240 dm. 2. S. , wś, pow. wystrucki, st. p. Berschkallen; 153 ha, 31 dm. , 128 mk. Snargeln, ob. Popelhen 2. . Snarki 1. w spisie z 1866 r. Snorhi wś włośc, pow. dzisieński, w 1 okr. poL, gm. Plissa, okr. wiejski i dobra skarb. Pieredoły, o 11 w. od gminy a 59 w. od Dzisny, ma 6 dm. , 60 mk. w 1864 r. 22 dusz rewiz. . 2. S. 9 wś, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. Plissa, okr. wiejski i dobra Bartoszewiczów w 1865 r. Świła, o 17 w. od gminy a 52 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, ma 3 dm. , 27 mk. kat. w 1864 r. 4 dusze rewiz. . 3. S. , wś pryw. , tamże, o 65 w. od Dzisny, ma 7 dm. , 92 mk. Snarszczyzna, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. poL, gm. Łosinka, o 26 w. od Bielska. Snaściki, wś nad rzką Ihumenką, dopł. Bołoczanki, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe; miejscowość ni zinna, pastwisk i łąk dużo, grunta lekkie, urodzajne. Lud trudni się, oprócz rolnictwa, wyrobem sań i kołodziej st wem. A. Jel. Snellowlec, pow. pszczyński, ob. Loidsenhof 1. . Śniacze os. w obr. Kuczurmare, w pow. i obw. sąd. czerniowieckim, 20 dm. , 101 mk. Śniadka, w XV w. Szmyaililca, 1578 r. Sniatha wś, pow. kielecki, gm. Bodzentyn, par. Tarczek. Posiada pokłady ciemnego marmuru. W 1827 r. 39 dm. ; 219 mk. W połowie XV w. ws S. , w par. Tarczek, własność bisk. krakowskiego, miała 12 łan. km. , 1 łan sołtysi, karczmę z rolą, z której płacono dziesięcinę snopową rozmaicie. Z pierwszego pola płacono prepozyturze kieleckiej; w razie urodzaju oziminy wartość dziesięciny wynosiła 6 grzyw. , przy urodzajach jarych zaś 4 grzyw. ; z drugiego pola płacono prebendzie żuradowskiej; z trzeciego par. w Dębnie. Z 14 łanu, należącego do Bodzencina, nie płacono dziesięciny Długosz, L. B. , I, 438, 469. Według reg. pob. pow. sandomierskiego w 1578 r. było 17 osad, 10V2 j 2 łany puste, 5 zagr. , 3 kom. bied. Pawiń. , Małop. , 191. Br. Ch Świadków 1. fol. , pow. radomski, gm. i par. Kowala Stępocina, odl. od Radomia 8 w. , ma 4 dm. , 21 mk. , 514 mr. W 1827 r. 3 dm. , 17 mk. 2. Ś. Dolny i Górnij, wś i foL nad rzką Kozią, dopł. poblizkiej Wisły, pow. garwoliński, gm. i par. Sobienie Jeziory, odl. 20 w. od Garwolina. Ś. Dolny ma 24 dm. , 154 mk. ; Ś. Górny 23 dm. , 159 mk. W 1827 r. Ś. Dolny miał 22 dm. , 123 mk. i należał do par. Warszowice; Ś. Górny 22 dm. , 132 mk. W 1885 r. fol. Ś. Górny i Dolny, z nomenkl. Walentynów, rozl. mr. 851 gr. or. i ogr. mr. 543, łąk mr. 38, past. mr. 145, łasu mr. 43, nieuż. mr. 82; bud, mur. 3, drewn. 12; pło dozm. 6po. Wś Ś. Górny os. 18, mr. 129; wś Ś. Dolny os. 20, mr. 146. Br. Oh. Sniadówka, 1676 r. S niodówk, wś, pow nowoaleksandryjski, gm. i par. Baranów. W 1827 r. 21 dm. , 137 mk. ,W reg. pob. z 1676 r. wś Smiodówka, w par. Baranów, płaciła od 70 poddanych Pawiń. , Małop. , 2 a dod. . Sniadówko, wś włośc, nad rz. Wkrą, pow płoński, gm. Błędówko, par. Cieksyn, odl. o 27 w. od Płońska, ma 4 dm. , 48 mk. , 52 mr. W 1827 r. 4 dm. , 31 mk. Śniadowo 1. al. Sniadóio, dawniej SiuŁodO tüo, os. miejska i foL, pow. łomżyński, gm. par. Śniadowo, odl. 15 w. na płd. od Łomży leży w pobliżu na zach. od wyżyny Czerwonego Boru, przy dawnym trakcie z Łomży do Warszawy. Posiada kościół par. drewniany, synagogę, szkołę początkową, aąd gm. okr. Ill, urząd gm. , 90 dm. , 1388 mk. W 1827 r. było 104 dm. , 815 mk. ; 1858 r. było 84 dm. drewn. , 1194 mk. , w tej liczbie 1064 żydów. Fol. S. rozl. mr. 588 gr. or, i ogr. mr. 432 łąk mr, 85, past. mr. 45, wody mr. 2, łasu mr. Smyszlajewka 2, nieuż. mr. 22; bud. drewn. 17; płodozmian 14pol. 5 młyn wodny i wiatrak. S. miało po dobno zwać się dawniej Smołodowo al. Smłodowo i było siedzibą Smołodowskich, z któ rych jeden, Piotr, założył kościół parafialny w 1405 r. Zapewne przy działach między bi acmi obszar pierwotny rozpadł się na czę ści, noszące podwójne nazwy, aż z czasem pierwotna uległa zapomnieniu. W 1699 r. na miejscu starego stanął obecny kościół mo drzewiowy. Dziedzicem wsi był wtedy Sta nisław Ugniewski, który wyjednał u Augu sta II w 1703 r. przywilej na 4 jarmarki. Już poprzednio osiadła tu znaczna liczba żydów, którzy wystawili sobie piękną, dotąd istnie jącą synagogę. Wkrótce potem dobra prze szły na własność jezuitów, którzy uzyskali dla osady przywilej miejski. Po zniesieniu zakonu 8. oddany został staroście Drewnow skiemu. Dykcyon. Echarda podaje 8. jako własność funduszu edukacyjnego, lecz Hol sche 1800 r. nazywa Sniadów al. Smłodów szlacheckiem miastem i wymienia jako właściciela Drewnowskiego. Było wtedy 98 dm. , 705 mk. Około 1860 r. S. należał do Doberskich. S. parafia do 1818 r. zwana Smłodowo, w dekanacie łomżyńskim, ma 3200 dusz. S. gmina ma 4737 mk. , 7736 mr. ob szaru, st. p. Łomża. W skład gm. wchodzą Brulin, Chomątowo, Duchny, Jąkać, Jastrząbka, Jemielite, KołaczkiLemiesze, KonopkiMłode, Koziki Wądołowo, MężeninoStare, 01szewo Gębowizna, Ratowo, Sierzputy, Śnia dowo, Truszki, Szabły, ZalesiePoczynki, Zalesie Wypychy. W 14 wsiach mieszka dro bna szlachta, dwie mają ludność mieszaną, pozostałe są czysto włościańskie, 2. S. 9 kol. nad rz. Wkrą, pow. płoński, gm. Błędówko, par. Cieksyn, odl. o 23 w. od Płońska, ma 17 dm. , 137 mk. , 706 mr. W 1827 r. 4 dm. , 31 mk. Br. Ch. Sniadyś, wś i d bra pojezuickie nad odnogami Prypeci z prawej strony, przy ujściu do niej rzki Hołowachi, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. i par. kat. Petryków, gm. Laskowicze. Wś ma 67 osad pełnonadziałowych; cerkiew paraf. p. w. Narodzenia N. M. P. , fun dacyi kś. jezuitów pińskich, do których dobra należały, ma około 1200 parafian i z dawnych zapisów 1 włókę i 2 mr. ziemi i sianożęci na 100 wozów. Kaplica p. w. św. Michała w Kotniewicach z 1824 r. Po kasacie jezuitów S. otrzymał osobną juryzdykę, jak widać z konstytucyi z 1775 r. , polecającej rozgraniczenie dóbr kopatkiewickich ob. Yol. Leg. , Yill, fol. 824. Następnie S. dostał się Kicnie wieżom i obecnie jest własnością Hipolita Kieniewicza. Dobra S. mają około 43 włók; rybołówstwo znaczne, młyny, propinacye, grunta urodzajne, łąk wielka obfitość. 8. był podobno dawniej miastem ob. Kontrym, Ekskursya, A. Jel. SniagliCÄj, Sniahlica właściwie Spiahlica rzka w gub. wileńskiej, ob. Narocz. Śniardwy, Śniardly niemiec. Spirdingsee Sehardewie jezioro największe na polskopruskich Mazurach. Z trzech stron przytyka do pow. jańsborskiego, z czwartej, zachodniej, do pow. ządzborskiego. Poziom jeziora wzn. 425 st. npm. . Ma kształt prawie okrągły. Obejmuje 2475 ha obszaru, ma długości 24, szerokości 12 klm. Głębokość prawie wszędzie jednakowa, niezbyt znaczna, jedynie w pobliżu wysepki zwanej Fortem Łeckim jest głębia na 96 stóp. Połudn, część jeziora nosi nazwę jez. Sekstyńskiego Sexter See, zachodnia nazwę jez. Łuknajnskiego; inne ramiona noszą nazwy jez. Tałtowskiego albo Ryńskiego, jez. Beldalm 27 klm. dług. a przecięciowo 1 klm. szer. i Warnold. Ostatnie łączy się z jez. Nidzkiem. Wśród jeziora leży kilka wysepek. Najznaczniejsze z nich są Czarci Ostrów al. Czarcia Góra Spirdingswerder, Friedrichswerder i wysepka pod nazwą Fort Ełk. Około r. 1784 kazał Fryderyk W. zbudować tu warowny magazyn wojskowy i nadał mu nazwę powyższą. Następca jego Fryderyk Wilhelm II uznał fort ten niepotrzebnym, sprzedał magazyn i grunta do niego należące za nizka cenę okolicznemu właścicielowi dóbr. Zdaje się jednak, że zameczek sam pozostał własnością państwa, bo w r. 1831 znajdowała się w nim załoga, składająca się z podoficera i 3 inwalidów. Ze S. łączy się wiele mazurskich jeziór kanałami i rzeczkami. Lud opowiada, że wszystkie jeziora mazurskie stoją z sobą w połączeniu przez podziemne kanały. Wody jez. S. płynęły pierwotnie samorodnem korytem do jez. Białoławskiego, ztąd do jez. Kocioł, z niego do Warszowskiego. Rz. Pissa Pisek prowadzi wody jez. S. do Narwi. Już w r. 1681 poruszono myśl wybudowania kanału. Ponawiano projekty w r. 1701, 1703 i 1733. Ostatecznie dokonano dzieła za panowania Fryderyka Wilhelma IV. Połączono kanałem t. z. Jeglińskim jez. Sekstyńskie z Warszowskiem, to jest Ś. z Warszowskiem. Z Jańsborka można teraz statkiem do Rynu dojechać ob. Warszowskie jezioro. Kanał Jegliński jest 3 mile długi. Okolice nad jeziorem są bardzo malownicze. Od płn. i płd. okalają je lasy. Na brzegach gnieździ się mnóstwo ptactwa, mew, dzikich kaczek i czapli. Oddawna kwitło na jeziorach mazurskich rybołówstwo. Odstawiano zdawna ztąd ryby rzeką Pissą do Narwi, a dalej Wisłą do Warszawy. Budowano w tym cełu długie łodzie z topolowego drzewa, ryby ładowano w kadzie i przymocowywano po kilka do łodzi. Ryb jest wiele Sniadyń i różnego gatunku. Miano złowić raz suma 16 stóp długiego, który, gdy go na saniach transportowano, cho6 głową przywiązany był przy dyszlu, ogonem wlókł się po ziemi. Ten sam dzierżawca rybak złowił szczupaka 34 fun. ważącego i sędacze takie, że 138 sztukami zapełnił 8 beczek. Bywały tak obfite niewody, że z jednego starczyło na zapełnienie 50 beczek różnych ryb. Nad brzegami jeziora, zwłaszcza nad zachodnim, przy wsi Niedźwiedzim Rogu, znaleziono urny. Podobne urny wykopano także na wyspie Czarcim Ostrowie; prawdopodobnie było tu cmentarzysko. Z wyspą tą wiąże się bardzo wiele klechd. Mają ukazywać się na niej czarci w różnych postaciach, to jako lwy, to jako czarne psy. Mianowicie skarżą się rybacy na strachy S które im często sieci zrywają. Niektórych podobno też wabili nieczyści, obiecując im wielkie skarby, ale nikt nie dał się zwabić. Blizko brzegów północnych jeziora, przy wsi Tuchlinie, znajdują się dwa us3 py, po 15 stóp wysokie, które lud uważa za grobowce. Podanie głosi, że pewien chłop począł w nich kopać. Gdy sporo kamieni usunął, napotkał drzwi żelazne, a gdy je chciał oderwać, usłyszał głos, aby tego nie czynił, bo spotka go wielkie nieszczęście. Chłop zasypał na nowo i odtąd nikt nie waży się tam kopać. Przy kopaniu kanału z Śniardw do jez. Warszowskiego, znaleziono także w głębokości 6 7 stóp 4 siekiery wojenne z rogami jeleuiemi i łosiowemi, mieczyk z rogu jeleniego, dzidę z kości, inną dzidę z bardzo twardej, wygładzonej kości, z naciętemi karbami, kulę do rzucania z granitu; w głębokości zaś 3 stop 2 okrągłe, płaskie kamienie, podobne do kuli granitowej. O Ś. wspominają dokumenty z XV i XVI w. , tak np. dokument fundacyjny Kwika i Gutów. Nazywają je w nich Sperden, Polacy nazywali je Smardy, Śniardły, śniardwy ob. Schumann, Gang um. d. Spirdingsee, N. P. P. Bl. , 1864, pg. 448. Ad iV. Sniatowaj w XVI w. Smjatbowa wś i foL, pow. łęczycki, gm. Dalików par. Leźnica Wielka, odl. od Łęczycy U w. , ma 44 dm. , 117 mk. W 1827 r. 16 dm. , 151 mk. W 1874 r. fol. S. lit. B i F rozl. mr. 142 gr. or. i ogr. mr. 121, łąk mr. 7, nieuż. mr. 14; bud. mur. , drewn. 3; fol. S. część II lit. A rozl. mr. 107 gr. or. i ogr. mr. 102, łąk mr. 1, nieuż. mr. 4; bud. drewn. 6. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę na przemiany pleb. w Zgierzu i kanonii łęczyckiej, zaś ła ny folw. pleb. w Leżnicy, któremu kmiecie dawali tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 253, 360, 388. Według reg. pob. pow. łęczyckie go z r. 1576 wś S. miała w części Marcina Lieznickiego 17 łan. , 1 V21 P st. i 3 osad Pawiński, Wielkop. , II, 69. Br. Ch. Słownik Geograficzny T. X. Zeszyt 120. Śniaty Snatow r. 1312, wś, pow. kościań ski Szm igiel, o 7 klm. ku płd. od Wielicho wa, nad płd. kanałem Obry, przy trakcie z Czacza do Rakoniewic; par. i poczta w Wil kowie Polskiem, st. dr. żel. w Starem Bojano wie o 15 klm. S. składają się z Starych S. 25 dm. , 212 mk. i Nowych 53 dm. , 414 mk. obie części tworzą okrąg wiejski, mający 78 dm. , 626 mk. 606 kat. , 20 prot. i 719 ha 496 rolij 31 łąk, 11 łasu; czysty doch, z ha roii 6 27, z ha łąk 10 57, z ha łasu 1 57 mrk. Wr. 13i2 pisał się Mikołaj de Snatow Kod. Wielkop. , n. 955. W 1580 r. było 3 łany osiad. , 6 zagrod. , 2 rzemieśl, i 25 owiec; około 1795 r. należały S. do Balbiny Szołdrskiej na Buczu. E. CaL Śiiiatycka 1. Kolonia, kol. , pow. tomaszow ski, gm. Komarów, par. Dub i Sniatycze Powstała na obszarze dóbr Sniatycze około 1872 r. Ma 42 dm. , 508 mk. 458 r. L, 40 r. gr. , 10 żyd. . Ludność trudni się rolnictwem i rzemiosłami 3 szewców, kowal, 3 stolarzy, bednarzy, 2 kołodziei, 4 cieśli, 5 mularzy, garbarzy, tkacz. Osadnicy są przybyszami z Morawii przeważnie. Gleba żyzna, czarnoziemną. 2. S. Wola, wś, pow. tomaszowski, gm. Komarów, par. Dul3 i Sniatycze, ma 10 dm. , 67 mk. , 140 mr. ziemi; gleba borowinowa. 3. S, WoHca, kol. , utworzona na obszarze Sniatycz w 1874 r. , ma 25 dm. , 269 mk. rz. kat. ŚiiiatyczCj wś i foL, pow. tomaszowski, gm. Komarów, par. r. 1. Dub, r. gr. Sniatycze, odl. 14 w. od Zamościa, 28 w. od Tomaszowa. Posiada cerkiew paraf. p. w. św. Jana Chryzostoma, szkołę początkową. 71 dm. , 526 mk. 396 rz. kat. i 13 izrael. , W 1827 r. było 72 dm. , 486 mk. , par. Łabunie. Fol. S. w 1886 r. rozl. mr. 1194 gr. or. i ogr. mr. 516, łąk mr. 385, past. mr. 190, łasu mr. 76, nieuż. mr. 27; bud. drewn. 20; las nieurządzony, 2 młyny. Dobra te poprzednio obejmowały mr. 4500; obszar ten uległ zmniejszeniu w skutek częściowych parcelacyi, z których wytwoi zyły się nowe nomenklatury. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Ś. os. 86, mr. 978; wś Wola Śniatycka os. 22, mr. 460. Cerkiew paraf. , niewiadomej erekcyi, istniała już w r. 1722. W 1838 r. stanęła nowa kosztem dziedzica dóbr hr. Antoniego Załuskiego. Śniatyn, miasto powiatowe we wschodniej Galicyi, nad Prutem, odl. 92 klm. na płd. wschód od Stanisławowa. Leży na granicy Bukowiny i Galicyi, przy gościńcu kołomyjsko czerniowieckim i dr. żel. lwowsko czerniowieckiej, przechodzącej przeciwległym brzegu Prutu. Stacya dr. żel. ŚniatynZałucze leży o 6 klm. od miasta, pomiędz Zabłotowem a Niepołokowcami, o 231 klm. od Lwowa. obszar miejski wynosi 4063 89 ha; ludność m Sniatowa składa się z 10832 mk. 1880 r. 4306 gr. kat. , 1924 rz. kat. , 82 orm. kat. , 82 gr. wsch. , 431 ewang. , 4063 izrael, i 8 bezw zn. Śtan czynny majątku miejskiego wynosił w 1887 r. 57811 złr. , bierny zaś 8926 złr. Dochód z 1886 r. 42844 złr. , wydatki 36392 złr. Prócz urzędów powiatowych jest urząd miejski z policyą i służbą zdrowia Początek rz. kat. parafii dyecezya lwowska nieznanyj ale nie podlega wątpliwości, że istniała już przed 1568 r. Obecny kościół murowany poświęcony w 1857 r. p. w. N. P. M. Patron właściciele masy kredytalnej Prota Potockiego w Śniatynie, a mianowicie właściciele dóbr Krasnostawce, Toporowce, Bełełuja, Mikulińce, Budyłów, Dżurów, Tu czapy, Głuszków, Jasienów Polny, Kułaczyn, Uście, Karłów, Załucze, Zawale, Kniaże, Drahasymow, Stecowa, Russów, Targowica i Zakrzewce. Ś. był dawniej rezydencyą biskupów bakońskich, przeniesionych tu przez Benedykta XIV w 1751 r. ; skasował ich cesarz Józef II. ostatni tej dyecezyi biskup Dominik Karwosiecki, proboszcz śniatyński, zmarł 11 marca 1788 r. W samym Śniatynie jest 1841 rz. kat. Oprócz tego do parafii należą Augustdorf 36 dusz, Bełełuja 18, Budyłów 9, Drahas3 mow 5, Karłów 3, Kniaże 18, Kułaczyn 10, Krasnostawce 3, Mikulińce 105, Orclcc 50, Podwysoka 50, Potoczek 112, Russów 9, Stccowa 56, Toporowce 64, Tuczapy 13, Tuława 7, Uście 21, Wołczkowce l; 32, Załucze 176, Zawale 14; ogółom katolików 2758, akatol. 387, prawosł. 16, izrael. 5150. Przy kościele paraf, jest kaplica, w której odbywa się nabożeństwo, na cmentarzu zaś druga kaplica. We wsi Załucze kaplica publiczna p. w. św. Mikołaja, poświęcona 1876 r. Istniał też w Ś. klasztor dominikanów, założony w 1643 r. przez Piotra Potockiego, ststę śniatyńskiego, zniesiony w 1788 r. Gr. kat. parafia dekanat śniatyński, biskupstwo stanisławowskie utworzoną została w 1802 r. z 4ch samoistnych parochii. Cerkiew p. w. św. Michała murowana; metryki ma od 1785 r. Patronat mają spadkobiercy hr. Kossakowskiej; druga cerkiew filialna drewniana, p. w. Wniebowst. Chryst. Pana, wystawiona i poświęcona 1876 r. ; metryki ma od 1775 r. Do obu należy 4685 dusz. We wsi Potoczek cerkiew filialna Podwyższenia Krzyża św. , drewniana, dusz 784; we wsi Kułaczyn cerkiew p. w. św. Jana, dusz 321; razem w całej parafii 5830 gr. katol. Szkoła wydziałowa męzka dyrektor, 3 nauczycieli starszych, 6 młodszych; szkoła etat. 4klasowa żeńska dyrektorka, 3 naucz, starszo, 2 młodsze i praktykantka; szpital powszechny na 14 chorych, założony w 1847 i przez gminę miasta; dochód z 1886 r. 1601 złr. , rozchód 1560 złr. ; dom kalek założony w 1843 r. przez gminę miasta na 15 ubogich. Jestto gród odległej sięgający starożytności; w XI już bowiem wieku najeżdżany i wydzierany bywał wzajemnie przez rozrodzonych książąt ruskich. Po wcieleniu Rusi Czerwonej do Polski w 1340 r. miasto jako pograniczne osadzone zostało przez króla Ludwika załogą węgierską. Strykowski pisze R. 1415 gdy był Jagiełło w S. , przyjechał do niego Aleksander, wojew, wołoski z wielkością bojar, a porzuciwszy chorągiew pod nogaini króla, jako był obyczaj, przysiągł hołd i posłuszeństwo. W ten czas posłowie od cesarza i patryarchy konstantynopolskiego przyjechali prosząc o wspomożenie żywnością, bo ich Turcy oblężeniem udręczyli. Przeto król z Rusi a Witold z Litwy Dnieprem, miłością chrześciańską wzruszeni, posłali im do Kacibeja, portu morza Pontskiego, zboża i żywności dostatek. Kazimierz IV przenosi mieszczan 1448 r. z prawa polskiego i ruskiego na niemieckie, wyznacza grunta, pastwiska, uposaża wójta i t. p. W 1485 r. 20 września bawi tu Kazimierz Jagiellończyk, jak o tem świadczy dokument wystawiony pod Śniatyniem Akta gr. i ziem. , IX, str, 125. Jan Olbracht, wracając z nieszczęśliwej wyprawy wołoskiej w 1497 r. , przeprawiał się tu przez Prut ze szczątkami wojska. Bielski pisze R. 1531 Petryło, wołoski wda, wtargnął z ludom swym do Pokucia, wybrał i wypalił miasteczka, takież wsi, Sniatyń i wiele innych, aż do Halicza i około wszędzie. Rewizorowie tutejszego ststwa zastali tu w 1572 r. w starem mieście 64 dm. ; było ich więcej, ale ludzie wymarli podczas powietrza 1570 r. ; domów ról nie mających 11; w nowem mieście i na przedmieściu bez ról 99 dm. , żydowskich 11 dm. Dziesięciny pszczelnej wybrano pniów 20, a baranów i owiec sztuk 12. Powołowsczyznę dają w pyączu lyath ktho yedno bidło chowa, dosthawa szie wołów 107; dwudziesczizne z wieprzów dayą kiedi żer yesth, alye iey iusz niedawaly więczey nisz od 7 liath. Sthaczynich stacyjnych iałowicz składa wszitko miastho 4 w rok; szochaczkę wibierayą od bidla łopatki, alyc tho na ziwnoscz przichodzy podstharoscziemu. Do starostwa należą miasteczka Steczowa, ma dm. 40, Za walie ludzi osiadłych 15, było ich wiecey, lecz iedni pouciekali, drudzy wimarli pod czas powiethrza. Stefan Batory, ks. siedmiogrodzki, stanąwszy tu po obiorze na króla w marcu 1576 r. , był przyjęty od panów. Imieniem wszystkich witał Marcin Mężyński, odpowiedział mu król łacińskim językiem. Gdy mu ksiądz Dymitr Solikowski przekładał potrzebę jawnego i szczerego wyznania wiary katolickiej, potwierdził Batory Śniatyn skutkiem, słuchając mszy ze wzorową przykładnością. Zamożne w owej epoce i wielce handlowne miasto słynęło jarmarkami, na które zjeżdżali Węgrzy, Wołosi i Grecy; największy pokup był na wosk, miody, konie i woły. W czasie takowego targu 1589 r. napadli Turcy, podpalili domy i znaczną część kupców uprowadzili. W 1578 r. wydaje król we Lwowie polecenie Piotrowi Strykowskiemu, przełożonemu nad cłem w Kamieńcu i Śniatynie, by przestrzegał przywilejów kupców lwowskich Akta gr. i ziem. , X, str. 132. Przez S. szedł trakt handlowy na wschód. Zygmunt III w 1595 r. w Krakowie mianuje Zygmunta Błażowskiego, podwojów, podolskiego, poborcą składowego win wołoskich i małmazyi tędy przewożonych ib. , X, str. 178. W 1579 r. w Warszawie poleca król kupcom z Turcji, Wołoszczyzny i Mołdawii udawać się na Ś. do Polski ib. , X, str. 179. R. 1598 polecono staroście ażeby od wszelkiego narodu kupców pieniądze w gotowiźnie za granicę wywożących, pobierał na komorze od 10 zŁ po 6 gr. przez lat 10, obracając zebrane pieniądze na murowanie zamku. W Krakowie 25 maja 1598 r. Mikołaj Zebrzydowski poleca Piotrowi Olszewskiemu wybierać od kupców jadących ze złotem i srebrem do Multan, Wołoszczyzny lub Turcyi cło przeznaczone na budowę zamku w Ś. W Warszawie 25 m arca 1618 r. Zygmunt III uwalnia mieszczan S. od wszelkich ciężarów i podatków. Musiał Ś. doznać napadu, skoro Zygmunt III, przez wzgląd na spustoszenie miasta, uwalnia je 1613 r. od podatków, robót i dawania słodów dworskich na lat 8. Konstyt, sejmu 1620 r. stanowi Sniatyń, iż granicom nieprzyjacielskim jest przyległy, a wiele na tym miejscu Rplitey należy, przychylając się do prawa starego o opatrzeniu zamków, dla wszelkiego bezpieczeństwa strzelbą, prochem, ludźmi i innemi rzeczami do obrony należącemi, podług zdania hetmanów, opatrzyć mamy. Roku 1628 pozwala król Ormianom, Grekom i innego wyznania ludziom, osiadać w nowem mieście Śniatyniu, trudnić się handlem i rzemiosłami, miasto wałem lub murem opasać. Ormianie mogą kościół wystawić, wójta i starszych z pomiędzy siebie obrać, sądzić się takiem prawem, jako Ormianie w Kamieńcu i Lwowie, appelacya zaś od uciążliwego wyroku iść tylko ma do miejscowego ststy. Dozwala im zakładać folwarki, ogrody, pasieki, browary na sycenie miodów budować, lecz wino, gorzałkę i piwo na wyszynk tylko z zamku brać nakazuje; nowo osiadających uwalnia na lat 15 od wszelkich podatków. W 1631 r. Zygmunt III wydał wyrok w sprawie mieszczan śniatyóskich z starostą o dobra zastrzeżone miastu przywilejami. Władysław IV pozwala w 1647 r. Piotrowi Potockiemu, stście śniatyńskiemu, wypuścić to starostwo w dzierżawę. Stany polecając 1633 r. prędką naprawę fortyfikacyi, przeznaczają w tym cełu pobor m3 ta od cudzoziemskich kupców. Jan Kazimierz potwierdza w 1662 r. uwolnienie od wszelkich ciężarów i podatków. W obozie pod Bawą 16 paździer. 1665 r. Jan Kazimierz uniwersałem nakazuje urzędnikom ściągać zaległe cła od kupców na komorach celnych we Lwowie, Lublinie, Kamieńcu Podolskim, Śniatyn nie i Jazłowcu. Jan III potwierdza w 1680 r. przywileje Ś. Odnośne dokum, mieszczą się w X t. Akt. gr. i ziem. , wydaw. we Lwowie. Zesłani w 1663 r. lustratorowie wyrażają Ststwa posses. jest J. O. Ks. Jan Karol Czartoryski, Ststa Krzemieniecki. Zamek przez nieprzyjaciela, a potym per non reperationem poszedł in desolationem, lubo pograniczny na mieyscu podobnym do fortyfikaciey, mógłby inter alias arces bydź antimurale reipublicae. Nakazujemy, aby burmistrze y urząd miejski ze wszystkich proYcntów rachunek dostateczny w ćwierci roku przed pospólstwem miasta, generalny zaś całego roku przed Ststą na środopoście rzymskie czynił, pod winą sta grzywien; który te proTent niepowinni będą na nic innego obracać, tylko na munitią, armatę y poprawę miasta. W r. 1673, ciągnąc pod Chocim, przechodził Sobieski z wojskiem przez Sniatyń. Hieronim Sierakowski, arcyb, lwowski, którego metropolitalna władza rozciągała się i nad biskupstwem bakońskiem czyli wołoskiem, przenosi w 1760 r. katedrę tego biskupstwa do kościoła paraf, w S. i funduszem opatruje biskupa Rajmunda Jezierskiego, z zakonu dominikańskiego. Podług lustracyi 1765 r. ststa Piotr Potocki, wojewodzic pozn. , czystego dochodu miał zł. 50, 985 gr. 1 den. 12; w starem i nowem mieście znajdowało się gospodarzów Polaków, Rusinów i Ormian 459, żydów 229; domów z przedmieściem w starym Śniatyniu 196, w nowym 492. Świątynie fara, klasztor oo. dominikanów, kościół ormiański i 6 cerkwi. Dochód z miasta czynił zł. 25, 852. Sporządzony 1768 r. inwentarz podaje Pałac drewniany, olFicyna, ex opposito kuchnia; brama drewniana, wkoło parkan na wale, most przez fossę okrążającą. Rynek zgorzały i tylko rudera dwiema połaciami znajdują się, pośrodku sklepy murowane, domów ormiańskich 44. Rynek wałem okrążony, fossa pozasuwała się, parkan znaczną częścią powywracany; brani 2, młynów 6. Sniatyńskie staro8two, w wojew, ruskiem, ziemi halickiej, łączone bywało zwykle z kołomyj skiem. Ponieważ przez okolice Śniatynia przechodził szlak wołoski, którym ciągnęły Śniatyn zwykle najazdy wołoskie i tatarskie, ztąd i nadzór nad zamkami i zarząd starostw tutejszych powierzano przywódcom sił zbrojnych wojewodom i hetmanom. Najdawniejszym znanym starostą śniatyńskim jest Otto de Chodecz, generalny wojew, ruski, halicki, śniatyński i kołomyjski starosta, podpisany na akcie z 1424 r. , potwierdzonym przez Zygmunta I w 1515 r. Akta grodz, i ziem. , II, str. 124. Po nim starostą zostaje Michał Muschylo Muzilo de Buczacz, który w 1439 r. funduje kościół paraf, w Michalczu i uposaża takowy wsią własną Repuźynce. Akt zaś wydany w. Śniatyniu Akt grodz, i ziem. , V, str. 39. W dokum, z XV w. spotykamy w 1444 i 1458 r. ststą śniatyńskim Michała Muszylo z Buczacza, który w 1466 r. jest też wojew, podolskim. W 1499 r. występuje Jakub ze Szydłowca, 1521 r. Otto z Chodcza, generalny wojew, ruski, stata halicki i kołomyjski. Następnie cały szereg Potockich z buławą hetmańską łączy zwykle starostwo śniatyoskie. W 1770 r. posiadał to starostwo Michał Roniker, cześnik w. ks. litew. ; płacił on kwarty l2, 746 zł. 7 gr. Starostwo wtedy składały S. miasto i wsi Kołaczyn, Stecowa, Rusów, Założce, Słobodka, Kniaże, Jasienów, Klisczow, Drahasymów, Zawale, Budyłów, Mikulińce. Śłmii ńśJci powiat wschodniej Galicyi, leży w płd. wsch. części tej prowincyi, stanowi częśó Pokucia. Graniczy na wschód i płd. z Bukowiną, na płd. zach. z pow. kossowskim, na zach. z kołomyjskim, na płn. z pow. horodeńskim. Obejmuje 6 039 miryam. kwadr. Dolina Prutu, przerzynającego powiat w kierunku od zachodu ku wschodowi, dzieli ten obszar na dwie połowy północną z charakterem stepowym część wyżyny podolskiej i południową, stanowiącą część podnóża kar packiego Czarnohory i Karpat siedmiogrodzkich. Podczas gdy lewe płn. dorzecze Prutu dostarcza mu zaledwie kilka nieznacznych dopływów, prawe płd. przedstawia dwa znaczne dopływy Czeremosz i Rybnicę, prowadzące wody licznych drobnych górskich potoków. Żyzna gleba części stepowej i dolin górskich sprzyja uprawie kukurydzy 50, 000 mierzyć wiedeń. średniego zbioru, pszenicy 20, 000, żyta 36, 000, jęczmienia 50, 000; owies 60, 000, ziemniaki 100, 000 mierz. są płodami górskich obszarów. Prócz tego uprawiają tytuń 12, 993 cent. , konopie 1800 cent. i siemienia 4000 cent. , buraki cukrowe 4000 cent. , koniczynę nasienia 400 cent. . Ważną gałęzią gospodarstwa jest hodowla bydła i owiec 2000 cent. wełny. Lasy górskie w części połudn, stanowią mało wyzyskiwane jeszcze bogactwo. Istnieje też drobna kopalnia W gla kamiennego w Nowosielicy koło Za błotowa, własność byłej cukrowni akcyjnej w Tłumaczu. W 1870 r. pracowało tu 17 mężczyzn i 5 dzieci przez 200 dni rocznie. Wedle sprawozdania lwowskiej izby handlowej za lata 1868 1870 było w powiecie 8 cegielni wyrobiły 343, 800 sztuk cegły, wartości 2860 złr. , 8 garncarzy 470 łr. , 5 mydlarzy 506 cent. świec, wart. 17, 500 złr. ; 54 cent. mydła, wart. 1030 złr. , 3 krochmalnio 84 cent. , wart. 1600 złr. , 55 młynów 127 kół, które przerobiły 70, 000 korcy zboża 80, 000 cent. mąki, wart. 460, 000 złr. , 1 browar w Sniatynie, 3 gorzelnie w Dżurowie, Stecowej i Kniażem. Rządowe fabryki tytuniu w Manasterzyskach i Winnikach przerabiały liście zakupywane przez urząd w Śniatyniu od producentów. AV 1870 r. 13, 362 producentów z 2460 mr. zebrało 48, 136 cent. tytuniu, wartości 419, 334 złr. Jestto produkC3 a całego okręgu. Drobny przemysł dostarczał 5200 łokci grubego sukna, 105 cent. przędziwa konopnego i 1165 cent. przędziwa lnianego wart. 19675 złr. . Na 62 warsztatach wyrobiono 27, 500 łokci płótna 5500 złr. 29 kuśnierzy wyrobiło 300 kożuchów; 3000 złr. . Jeden tartak wodny wyrobił 1, 998, 750 deseczek i 750, 650 łat wartości 998, 390 złr. . Droga żelazna Iwowskoczer niowiecka przerzyna powiat od zachodu ku wschodowi, trzymając się półn. brzegu Prutu stacye Zabłotów Wołczków, Sniatyń; zaś gościniec rządowy kołomyj skoczerniowiecki ciągnie się od Zabłotowa połiidn. brzegiem Prutu a dopiero na wschód od Sniatynia pod wsią Przerwa przechodzi na północny brzeg. Droga krajowa łączy Horodenkę przez Jasienów, Stecowę, Potoczek ze Śniatyniem. Ludność powiatu wynosi 68, 193 1880 r. w 42 osadach, 41 gminach katastr, i 36 obszar, dwor. Gminy liczą 66, 426 mk. , obszary dwor. 1737 mk. Pow iat dzieli się na dwa okręgi sądowe Sniatyń 39, 496 mk. i Zabłotów 28, 697 mk. . Greckokatol, dekanat śniatyński, należący do dyec. Stanisławów, obejmuje parafie Bełełuja 2433 dusz, Budyłów 1546, Widynow 980, Wołczkowce 2562, Hańkowce 1363, Dżurów 2258, Zawale 1372, Zadubrowce 1240, Załucze 1851, Itarłow 2012, Kniaże 1681, Nowosielica 1345, Oleszków 1783, Popielniki 1208, Rożniów 4688, Rudniki 1200, Russów 1248, Ś. 5830, Stecowa 2339, Trościaniec 1361, Tuczapy 1441, Uście nad Prutem 1673, razem 22 parafie, liczące 44. 73 gr. kat. dusz. Rzym. kat. parafio są Ś. dekan. Horodenka i Zabłotów dekan. Kołomyja. Szkoła wydziałowa w S. ; etatowe męzkie 2klas. w Zabłotowie, Karłowie i Rożnowie, 1klass. 19, filialne 4 i 8 niezorganizowanych; szkoła 4klasowa etatowa żeńska w Ś. Kasy pożyczkowe Śniatyn gmin. są Bełełuja 1421 złr. , Dżurów 733 złr. , Hańkowce 440 złr. , Ilińce 5195 złr. , Karłów 3432 złr. , Kniaże 1969 złr. , Kułaczyn 220 złr. , Nowosielica 291 złr. , Podwysoka 830 złr. , Rudniki 2684 złr. , Trój ca 2150 złr. , Widynów 502 złr. . Z zakła dów dobroczynnych jest szpital w Ś. , utwo rzony w 1847 r. JB. M. Śniatyilkac ob. Śnietyn, Światyiika, potok, powstaje w obr. Sniatynki, pow. drohobycki, tworzy poniżej wsi staw, i na granicy z Starąwsią wpada do Baru, dopł. Tyśmienicy. Długi 4 klm. Br. G. Siiiatynkaj wś, pow. drohobycki, 8 klm. na płn. od Drohobycza urz. pocz. , tel. . Na płn. leżą Bronica i Wola Jakubowa, na wschod Dobrowlany st. kol. , na płd. wschód Wacowice, na płd. Starawieś, na zach. Lisznia. Wś leży w dorzeczu Dniestru. Wzdłuż granicy płn. płynie pot. Bronica, dopł. Trudnicy dopł. Tyśmienicy. W dolinie potoku Sniatynki dopł. Baru leżą zabudowania wiejskie 296 mt. a na płd. browar Chyrówka. Jedna grupa domów zwie się Rakowiec a druga Sosówka. Własn. więk. Stanisława hr. Tarnowskiego ma ioli or. 448, łąk i ogr. 42, pastw. 65, lasu 1200 mr. ; wł. mn, roii or. 561, łąk i ogr. 261, past. 54 mr. W r. 1886 było 138 dm. , 714 mk. w gm. , 13 dm. , 59 mk. na obsz. dwor. 667 gr. kat. , 35 rz. kat. , 58 izr, 13 innych wyznań; 742 Rusinów, 30 Polaków. Par. rz. kat. w Drohobyczu, gr. kat. w Wacowicach, We wsi cerkiew i kasa pożyczk, gm. z kapitałem 2968 złr. Lu Dz. Silice, wś włośc, pow. węgrowski, gm. Ruchna, par. Wyszków, ma 13 dm. , 137 mk. , 550 mr. W 1827 r. było 8 dm. , 67 mk. Wchodziła w skład dóbr Jarnice. Snicej wyb. do Stężycy, pow. kartuski, st. pocz. Stężyca; 2 dm. , 16 mk. Siiiczaiiy wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Makowlany, o 10 w. od Sokółki. Śiiidowata, polana w obr. Rostok, w pow. wyżnickim. Br. G. Sniećj Die Schnitsch na mapie sztabowej Swicz, wzgórze i przyległy obszar, pow. krobski, o 4 klm. na płn. od Bojanowa, pod Waszkowem, przy granicy Szląska i pow. wschowskiego. Odkopano tu śmietnik kuchenny i 8 mogił z przedmiotami archeologicznemi. Ob. Ethnolog. Zeitschr. , VII, 121 i Wunster a Die Snitsch, eine Station dos alten Landhandels, na które powołują się Dr. E. L. W. Schwartz I Nachtr z. d. Mater, z. praehiöt. Kartogr, d. Pr. Posen, 10 i J. N. Sadowski Wyk. Zab. przedhist. , I, 34. E, Gal Śniechy wś i fol. , pow. rypiński, gm. Gujsk, par. Ligowo, odl. 21 w. od Rypina, ma 10 dm. , 79 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 73 mk, W 1873 r. fol. Ś. rozl. mr. 450 gr. or. i ogr. mr. 243, łąk mr. 20, pasi mr. 13, łasu mr. 151, nieuż. mr. 23; bud. mur. 1, z drzewa 9; las nieurządzony; pokłady torfu. Por. Kokoszczyn, Wś S. os. 14, mr. 17. R, 1789 było tu 10 części braci Śniechowskich, którzy razem wysiewali 80 korcy żyta. Śnieciska, pow. średzki, ob. Śmieciska, Siiieiziaiiowo w spisie z 1827 r. Swriedzianoioo wś i fol. , pow. sierpecki, gm. Rościszewo, par. Borkowo, odl. 4 w. od Sierpca ma 16 dm. , 140 mk. W 1827 r. 14 dm. , 106 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 841 gr. or. i ogr. mr. 539, łąk mr. 42, past. mr. 53, łasu mr. 189, nieuż. mr. 18; bud. mur. 2, z drzewa 14; las nieurządzony. Wś S. os. 18, mr. 19. Śniegi 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. poL, gm. Jody, okr. wiejski i dobra Bożeranowej w 1865 r. Paulinowo, o 5 w. od Jod a 75 w. od Dzisny, ma 17 dm. i 186 mk, w 1865 r. 72 dusz rewiz. 2. S. , wś i fol. nad jez. Ukle, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. Woropajewszczyzna, okr. wiejski Ikaźń, o 8 w. od gminy a 70 w. od Dzisny; fol. ma 1 dm. i 2 mk. katol, ; wś zaś 7 dm. i 128 mk. praw. w 1865 r. 30 dusz rewiz. ; własność dawniej Oi zeszkowskich, następnie Steckiewiczów 3. S. , pow. dzisieński, ob. GranicaŚme i, 4. S. , zaśc, pow, nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. j o 47 w. od Nowoaleksandrowska. 5. S. , wś. pow. , nowoaleksandrowski, w 4 okr. poL, o 50 w. od Nowoaleksandrowska. 6. S. , ob. Johanoioo. J. Krz. Siiiegiiiis, jezioro na płd. zach. od st. dr. żel. Święciany. Śniegiszkij wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. poi, o 4 w. od Nowoaleksandrowska. Śiiiegoeinoc wś i fol. , pow. płocki, gm. Ro gozino, par. Zagroba, odl. 14 w. od Płocka, ma 8 dm. . 84 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 52 mk. W 1877 r. fol. S. lit. A. rozl. mr. 240 gr. i ogr. mr. 161, łąk mr. 4, past. mr. 39, la su mr. 27, wody mr. 1, nieuż. mr. 8; bud. mur. 2, z drzewa 10; fol. Ś. lit. E. rozl. mr. 150 gr. or. i ogr. mr. 108, łąk mr. 1, past. mr. 30, łasu mr. 7, nieuż. mr. 4; bud. z drze wa 6. Ft gt; Sniegoniszki, wś, pow. rossieński, gm. Skawdwile, par. odacliowska, o 35 w. od Rossien. Siiiegórówka, ob. Snlhoróicka. Siiiejgi, wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, oliw. od Szawel. Sniekozy, 1531 r. Snyehozi, wś włośc, pow. sandomierski, gm. Klimontów, par. Goźlice, odl. od Sandomierza 25 w. ,ma 16 dm. , 75 mk. , 218 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 72 mk. W połowie XV w, Ś. , wś, w par. Goźlicze, własność Andrzeja z Ossolina h. Topor, miała łany km. , karczmy, zagr. 55 których płacono Śniatynka Śniepie dziesięcinę snopową i konopną, wartości 6 grzyw. , bisk. krakowskiemu. Jeden łan, zwany Dziad, płacił dziesięcinę pleb. w Goźlicach. In na część, czy też oddzielna wieś t. n. , w par. Zaleszany z drugiej strony Wisły, wła sność Andrzeja z Sienna h. Dębno, miała ła ny km. , zagr. , folw. , z których płacono dzie sięcinę, wai tosci 1 grzyw. , pleb. w Zalesza nach Długosz, L. B. , II, 333, 336, 362. We dług reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś S. , Oczerchów, Glinnik i inne, w par. Wrzawy, miały 7V2 ł Pawiński, Małop. , 356. Zapewne te same S. , które należały w XV w. do par. Zaleszany, przyłączono teraz do par. Wrzawy. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578, Ossoliński miał w S. 6 osad. , 3 łany, 1 zagr. z rolą, 1 rzem. Pawiński, Małop. , 173. Br. CL Śiiiepie, wś, pow. łecki, st. p. Bartkowo; 418 ha. 41 dm. , 217 mk. Istniała już w r. 1546. Snieszkowice, w XV w. Szimjamzthhoicl czę, 1578 r. SwleBhoivycze fol. , pow. opatow ski, gm. Boksice, par. Waśniów, odl. od Opa towa 17 w. , ma 2 dm. , 115 mk. , 363 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 98 mk. W połowic XV w. S. , wś w par. Waśniów, własność Jana Syrokomli, miała 7 łan. km. , z których dzie sięcinę snopową i konopną, wartości 7 grzyw. , płacono prepozyturze kieleckiej. Fol. rycer ski płacił dziesięcinę pleb. w Chybicach Dłu gosz, L. B. , II, 474. W 1578 r. we wsiach Strupicze i Swieskowyoze, w par. Waśniów, Albert Menczyński płacił od 8 osad. , 4 łan. , 2 zagr. z rolą, 2 komor, ubog. , Swieskowski od 3 os. , 1 łanu, 3 zagr. z rolą, 1 komor. Pawiń. , Małop, 195. Br. CL SiiietkowOj zaśc, pow. miński, w 1 okr. pol. mińskim, gm. ostrożyckogródeckiej; miejscowość lesista. A. Jel. Siiietiie, pow. mazowiecki, ob. Noshi S, 4. Śiiietiiia, kol. , pow. słupecki, gm. i par. Szymanowice, odl. od Słupcy 28 w. , ma 15 dm. , 139 mk. , 196 mr. Wchodziła w skład dóbr Nowawieś Szymanowska. Śiiietiiicaj wś, pow. grybowski, posiada cerkiew paraf, drewnianą, szkołę ludową i urz. pocz. Leży na praw. brzegu Biały, dopł. Dunajca. Przez wieś idzie droga z Grybowa do Gaboltó na Spiżu. S. ma 101 dm. 3 na obszarze więk. pos. , własności funduszu religijnego i 656 mk. , 603 gr. kat. , 30 rzym. kat. i 23 izrael. Obszar więk. pos. wynosi 293 mr. roii, 24 mr. łąk, 38 mr. pastw, i 126 mr. lasu; pos. mn. ma 1042 mr. roii, 138 mr. łąk, 239 mr. past. i 586 mr. lasu. Par. dyec. przemyska, dek. muszyński obejmuje także Stawiszę z drewnianą cerkiewką, Uposażenie paraf, składa się z 119 mr. roii, 15 mr. łąk, 34 mr. poręb i pastwisk, z łasu i 41 kóp owsa wykupu. Role owsiane, nieurodzajne. Osada pocho dzi z XVIII w. Graniczy na płn. z Brunarami Wyż. na płd. z Stawiszą. Mac, Siiietyii, mko nad rz. Suła, pow. łubień ski gub. połtawskiej, o 24 w. na płn. wschód od Lubien, ma 174 dm. , 1884 mk. , 2 cerkwie, gorzelnią, warzelnią saletry. Jest to jedna z najdawniejszych osad w okolicy, wspomina na w latopiscach pod 1106 r. W XVI i XVII w. należała do dóbr zadnieprskich ks. Wisz niowieckich i podług inwentarza dóbr ks. Je remiego dobra Sniatynka miały 436 gospoda rzy i 14 kół młyńskich. Od czasów Chmiel nickiego do 1764 r. S, należał do pułku łu bieńskiego. J. Krz. Siiietyiika 1. Ma a, wś na lew. brzegu Unawy, pow. wasylkowski, w 2 okr. poL, gm. i par. katol. Chwastów, par. praw. Snihorówka o 2 w. , o 32 w. od Wasylkowa, ma 435 mk. Należy do klucza chwastowskiego dóbr państwowych. 2. S. Wielka, dawniej Masany, wś nad bezim, ruczajem, mającym źródło pod Chwastowem, pow. wasylkowski, w 2 okr. poL, gm. i par. katol. Chwastów o 7 w. , odl. o 30 w. od Wasylkowa, ma 2229 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1774 mk. praw. i 120 katol. Cerkiew p. w. św. Mi kołaja, drewniana, wzniesiona w 1746 r. , upo sażona jest 59 dzies, ziemi. Do par. należą wsi Chwastowiec i Klechówka, Należy do klucza chwastowskiego dóbr państwowych. Należała niegdyś wraz z Motowidłówką do Aksaków. Nazwę dzisiejszą otrzymała za cza sów Paleja. Następnie dzieliła losy ChwaKrzysztof stowa. We wsi znajduje się dawna mo giła, zwana Soroka, i zamkowiszcze, otoczo ne wałem ziemnym i rowem, nazwane Palejo wym. J. Krz. Snieżet, rzeka, lewy dopływ Desny. Wpada przy Briańsku, do najbardziej ku wschodowi wychylonego wygięcia Desny. Śnieżki 1. ws, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Dubiażyn, o 21 w. od Bielska. 2. Ś. , chutor, pow. kobryński, w 2 okr. poL, gm. Błoto, o 7 w. od Kobrynia. 3. S. Dworzanhi, dobra, tamże, o 6V2 w. od Kobrynia. Snieżkij wś u źródeł Gniłego Tykicza, pow. taraszczański, w 2 oki poL, gm. Stawiszcze o 4 w. na zachód, o 35 w. od Taraszczy, w lesistej miejscowości, ma 1060 mk. w 1863 r. 769 mk. ; cerkiew p. w. św. Michała, wzniesiona w 1774 r. na miejsce dawniejszej z 1730 r. Należy do klucza stawiszczańskiego dóbr hr. Branickich. Śnieżkówka, grupa zabudowań w obr. Krzyża, pow. tarnowskim, i folw. na obszarze tejże wsi. Br. G. Śnieżna, wś w nizinie, nad bezim. dopL Horochowatki Orechowatki, uchodzącym w Nowochwasiowic, pow. skwirski, w 1 okr. poL, gm. Topory, o 26 w. od Skwii7, ma 1068 mk. W 1863 r. było tu podług Pochilewicza 942 mk. praw. , 21 katol, i 27 żydów. Cer kiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona w 1859 r. ua miejsce poprzedniej z 1848 r. , która zgorzała w 1858 r. , uposażona 81 dzies, ziemi. Pierwotna cerkiew wzniesioną tu była w 1770 r. Własność dawniej Lubowidzkich, w 1859 r. drogą wiana przeszła do Zaleskich. We wsi znajdują się dwie stare mogiły. Po dług podania przed ruiną wś zabudowana była nieco bardziej na północ, w uroczysku zwanem dziś Werby. J. Krz, Siiieżnica, szczyt w Beskidzie zachodnim, w dziale rabczańskodunajeckim, na granicy gm. Kasiny, Woli Skrzydlniańskiej, Skrzydl ny, Porąbki i Gruszowca pow. limanowski; wzn. 1006 mt. npm. Od płd. i zach. opływa ją Kasinka, dopływ Raby, od wsch. Łososina, a z płn. pochyłości spływają do Stradomki i Krzyworzeki, dopływów Raby. Br, Ö. Siligiaiiy 1. wś nad rzką t. n. 5 pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gm. Soły, okr. wiejski Zajezioi ce, o 6 w. od gminy a 24 w. od Oszmiany, ma 14 dm. , 100 mk. kat. w 1864 r. 67 dusz rewiz. ; należała do dóbr Bonifacowo Benisławskich. 2. S. , zaśc, tamże. Siiigiszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. poL, o 55 w. od Nowoaleksandrowska. Siiiliorówka u Pochilewicza Sniegórówha wś na praw. brz. Unawy, pow. wasylkowsld, w 2 oki. poL, gm. i par. kat. Chwastów o 3 w. , o 37 w. od Wasylkowa, ma 526 mk. Posiada cerkiew p. wez. Narodzenia N. M. P. , drewnianą, niewiadomej erekcyi, uposażoną 90 dzies, ziemi. Do par. należą wsi Snietynka Mała i Ofirnia. Należy do klucza chwastowskiego dóbr państwowych. Siiiodowo, wś, pow. ządzborski, blisko Ządzborka, gdzie poczta i teL; 186 ha, 11 dm. , 69 mk. Snipiszki 1. przedmieście mta AVilna, na prawym brzegu Wilii, za mostem Zielonym, składa się głównie z dwóch ulic, pod kątem ostrym od mostu rozchodzących się, na lewo AYiłkomierkiej i wprost od mostu Kalwaryjskiej, przedłużającej się w drogę prowadzącą do Trynopola i Werck. Oprócz tego znajduje się tu kilka poprzecznie i zaułków. Całe przedmieście, nazwę którego wywodzą od bogatego mieszczanina wileńskiego Snipa al. Snipisa, któremu Witold za usługi darował tę częśó ziemi, zamieszkane jest dziś przeważnie przez strycharzy i garncarzy i posiada liczne cegielnio dzięki znajdującej się tu obficie wyborowego gatunku glinie. Tuż za mostem, z lewej strony, wznosi się kościół z obszernym niegdyś przy nim murowanym klasztoI rem, dziś użytym częścią na szpital, częścią na koszary wojskowe. Kościoł ten p. w. św Rafała, założony został dla jezuitów w 1703 r. przez Michała Kaszyca, pisarza ziemskiego wileńskiego. Po kasacie jezuitów oddany pijarom, obecnie jest parafialnym; do parafii oprócz S. , należy kilka pobliskich wsi. Par. kat. dekanatu wileńskiego miejskiego, ma 4640 wiernych. W kościele znajduje się obraz Archanioła Rafaela, pędzla Czechowicza. Naprzeciw kościoła na wzgórzu stoi słup murowany z pokryciem, wewmątrz którego znajduje się posąg Chrystusa uginającego się pod krzyżem, wzniesiony w 1720 r. i uważany za cudowny. Z prawej strony mo iu znajdowały się do niedawna ruiny pałacu zwanego Pióromont ob. . Widok i opis S. podał Tyg. Ilustr, z 1862 r. t. YILI, str. 415. 2. S. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. poL, gm. , okr. wiejski i dobra Giecewiczów Wiazyń u 1 w. , o 22 w. od Wilejki; ma 6 dm. , 34 mk. Snipowszczyznaj w spisie z 1866 r. Smtoioszczf zna, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. poL, gra. , okr. wiejski i dobra Ważyńskich w 1864 r. Kucewicze, o 9 w. od gminy a 7 w. od Oszmiany, ma 5 dm. , 83 mk. katol. 44 dusz rewiz. . SnirÓBlia, wś należąca w XVIII w. do klucza Daniłowszczyzna ks. Wiszniowieckich na Wołyniu. w Siiitiaj dwor, pow, poniewieski, poL, o 20 w. od Poniewieża. pow. borysowprzepływ a pod Snitkaj mała rzeczka w skim, lewy dopływ Poni, wsią t. n. Siiitki 1. wś nad rzką t. n. , pow. bory sowski, w gm. Tumiłowicze, ma 2 osady; miejscowość wzgórkowata, małoleśna. 2. S. , zaśc. nad bezim. dopł. Usy, pow, miński, w 3 okr. poL i par. katol. Kojdanów, ma 7 osad. Nazwany od zamieszkałej tu niegdyś rodziny Śnitków. Miejscowość wzgórzysta, małoleśna, grunta szczerkowe dobre, łąki dość obfite. 3. S. , zaśc, pow. miński, o 1 milę na płd. od Mińska, w i okr. poL mińskim, gm. Sien nica. ÄL Jel. Sniikiszkij fol. , pow. szawelski, gm, Podubis, o 27 w. od Szawel. Śnitków, mko u źródeł rz. Krajca Karajca, dopł. Dniestru, pow. mohylowski, okr. poL Łuczyniec, gm. i par. Śnitków, sąd w Jaryszowie, poczta w Kuryłowcach, odl. o 45 w. od Mohylowa a 35 w od Baru. Ma 331 dm. , 2443 mk. 1115 żydów, cerkiew, kościół kat. par. , dom modlitwy żydowski, 40 sklepów, 19 rzemieślników, 26 targów, szkołę jednoklasową, aptekę, zarząd gminy, 1088 dzies, ziemi włośc, 924 dworskiej, 47 cerkiewnej. Grunta po większej części równe, gleba czar Śnieżnica Snocho na i glinkowata. Cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1871 r. , ma 753 parafian. Ko ściół par. kat. , również p. w. N. M. P. jZ muru wzniesiony w 1857 r. kosztom Dzierzka, na miejsce poprzedniego z 1774 r. Par. kat. , de kanatu moliylowskiego, ma 2366 wiernych iobejmuje, oprócz S. , mko Wicrzchówkę i wsi Borek, Berlińce Polowe, Bielany, Dereszowce, Doliniany, Dziegciarka przysiołek, Kotiużany, Krzywochiżyńce, Kuraszowce, Ma ryanówka, Michałówce, Perekoryńce, Popowce, Posuchów, Sopówka i Tatarzyska. Gmina obejmuje 10 okręgów wiejskich starostw, ma 1040 o ad, 5543 włościan, 5603 dzies, ziemi włośc. 3736 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy zamieszkuje 1092 mk. innych stanów; znajduje się 728 5 dzies. 4150 ornej ziemi rząd. i właścicieli prywatnych, cały więc obszar gminy obejmuje 12888 dzies. 7886 ornej i 6635 mk. W skład gminy wchodzą S. , Berlińce Polowe, Borek, Doli niany, Krzywochiżyńce, Michałówka, Śnitkowska Jurydyka i Supowka. S. otrzymał prawo miejskie od Augusta II w 1721 r. wraz z przywilejem na 4 jarmarki. Należał do Dzierzków, następnie Jagiełłowiczów, Iżyckich, obecnie z Iżyckich 1mo v. Olizarowej, 2 do Sierakowskiej. Dr. 31, Snitkowska Jurydyka, pow. mohylowski, pod Snitkowem, własnośc dawniej kościoła śnitkowskiego, dziś rządowa, ma 72 mk. i 87 dzies, ziemi włośc. Snitniacze, zaśc, pow. miński, w 1 okr. poL mińskim, gra. Siennica. Mają tu własno ści szlachta Komoccy 3 włóki, Jankowscy i Wasilewscy po włóce; miejscowość lesista grunta lekkie. A. Jel, Snitów al. iSnUowo, sioło, pow. kobryński, w 5 okr. poL, gm. Worociewicze, o 73 w. od Kobrynia, na zachód od Janowa. Posiada st. dr. żeL poleskich, na odnodze ŻabinkaŁuni niecHomel, pomiędzy st. Nagorze o 22 w. a Juchnowioami również o 22 w. , odległą o 90 w. od Żabinki, 46 w. od Pińska, 100 w od Łunińoa a 380 w. od Homla. Snitówka, wś w dawnym wwdztwie połockiem, wraz z przyległemi folwarkami stanowiła za czasów Rzpltej sstwo niegrodowe, które od 1738 r. posiadali Bierzyńscy, Zienowiczowic, Niesiołowscy a wreszcie w 1766 r. Franciszek Deszpot Zenowicz, opłacając kwarty 710 złp. 18 gr. a hyberny 84 złp. Snitówką, małe mko nad rz. Wołkiem, dopł. Bohu, pow. latyczowski, okr. poL i sąd w Derażni o 10 w. , gm. Wójtowce, par. kat. Latyczów o 10 w. , ma 120 dm. , 960 mk. 50 żydów, cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1775 r. i uposażoną 31 dzies, ziemi, z 1138 wiernymi, dom modlitwy żydowski, gorzelnią przerabiającą z górą 30000 pudów w 1886 7 wydała 1293330 stop. spi rytusu, cegielnią, piec wapienny, 2 młyny, 1 sklep, 2 rzemieślników, szkołę przy cerkwi, 4 jarmarki, targi co tydzień. Dawniej była tu fabryka bibuły i serwet. Mko ładne, ślicznie położone, budowle mieszkalnei gospodarcze w godne, gleba piaszczysta, miejscami glin kowata, grunta częścią równe i górzyste. Po dobnie jak w Hołoskowie nadbrzeżne skały wskazują ostatki warstwy wapiennej, leżącej na granicie. Jest to dawna osada, pomieszczo na w wykazie miejscowości z 1530 r. Nale żała do pow. latyczowskiego i miała 4Vä i nów upraw. właścicielem był Snitowski. Następnie stanowiła sstwo, o które spór pro wadzono od 1603 do 1753 r. , aż wreszcie na sejmie z 1773 1775 r. stany Rzpltej przez oddzielną konstytucyą nakazały, aby sądy asesorskie koronne spór pomiędzy stronami ostatecznie załatwiły. S. otrzymała prawo miejskie od Augusta III. Należała do Czarto ryskich, Chodakowskich, Chlebowskich, Stogowa, dziś ks. Tołstoj. Br. 3L Śnityszcze, wś na płd. od rz. Noryń, pow. owrucki, na płn. od mka Narodycze. Swiwodaj rzeka w pow. lityńskim i Win nickim, lewy dopływ Bohu, bierze początek powyżej wsi Torcz aia, płynie pod Markuszami, gdzie rozlewa się w obszerny staw, Ułanowem. Kolumną, pod którą znowu rozlewa się w duży staw i przybiera od lewego brze gu rzkę Salniczkę, W oi onowcami, Czerniaty nem, Krzywoszyińcami, Szyszówką, Pikowem, Żegatówką i pod Janowem uchodzi do Bohu. Do Krzywoszyiniec płynie z zachodu na wschód, poczem wykręca się na południe. Długa około 35 w. Oprócz pomniejszych stinig przybiera od lew. brzegu pod Ostroż kiem w pow. winnickim rzkę Wytekłę. Po dług W. Pola w biegu swym tworzy 9 sta w ów. J. Krz. Snochowice u Długosza Sznochowycze, w 1520 r. Snechovkze, wś, pow. kielecki, gm. Snochowice, par. Łopuszno, Leży przy drodze bitej z Włoszczowy do Kielc. W 1827 r. było 32 dm. , 234 mk. 8. gmina należy do sąd. gm. okr. IV we wsi Promnik, ma 13, 577 mr. i 3999 mk. 1867 r. . W połowie XV w. 8. wieś królewska, w par. Łopuszno, miała łany km. , 2 łany sołtysie, z których dziesięcinę snopową i konopną, wartości 6 grzyw. , płacono prebendzie św. Jerzego na zamku krakowskim Długosz, L. B. , I, 595, 599. Wymienia tę wieś Łaski L. B. , I, 592. W 1540 r. wś królewska S. należała do grodu w Chęcinach. Było tam 2 łany sołtysie wolne, sadzawka, młyn, karczma, pasieka. Ogólna wartość 30 grzyw. W r. 1573 wś S. , w par. Radoszyce, miała 14 łan. Pawiński, Małop. , 278, 568. Snochowskie starostwo niegrodo Śnitkowska Jurydyka Snó Suo Snopków we, w wojew, sandomierskiem, pow. ciięciń skim, podług spisów podskarbińskich z r. 1771 obejmowało wsi Snochowice, Serbice, Wolę Libertowska i Kłonnę, któro wtedy posiadali Piotr Romer i Joanna z Skórkowskich, opła cając kwarty złp. 246 gr. 19, a hyberny złp. 1, 680 gr. 20. Na sejmie z r. 1773 1775 sta ny Rzpltej nadały te dobra narodowe w po siadanie emfiteutyczne Janowi Krosnowskiemu. W obecnem stuleciu S. nadane zostały po 1831 r. jako majorat pułkownikowi Cza plicowi. Br, CL Snopki wś i leśnictwo na poUprus. Mazurachj pow. jańsborski, st. pocz. i tel. w Jań sborku o 3 klm. ; 479 ha, 118 dm. ,. 530 mk. W. m. Olbracht nadaje r. 1515 Janikpwi Snopkowi, borowemu piskiemu, na prawie magd. , młyn pod zamkiem piskim jańsbors kim, nad strumykiem Brzozosławskini Bierszelanckcn fliess, Brzozeslafizky, oraz kar czmę przy młynie. Ad N. SnopkóWj wś i fol. nad rzką Dys, pow. lubelski, gm. Jastków, par. Lublin, odl. 7 w od Lublina. Staranne gospodarstwo folwarczne, piękna stadnina. W 1827 r. było 37 dm. . 223 mk. Dobra S. składały się z fol, Snopków, Helenów, Marysin i Natalin, rozl. mr. 2703 gr. or. i ogr. mr. 1816, łąk mr. 113, pastw. mr. 20, łasu mr. 729, nieuż. mr. 25 bud. mur. 11, z drzewa 18; płodozm. 10, 11 i 12pol. ; las nieurządzony, wiatrak. AVś S. os. 24, mr. 359. W połowie XV w. wś S. , w par. Lublin, miała łany km. , folwark rycerski, z który cli płacono dziesięcino snopową i konopną, wartości 4 grzyw. , kościołowi w Lublinie Długosz, L. B. , II, 539. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Snopków Rafaelis miała 6 łan. , 1 młyn. Część S. Jacobi 4 łany i młyn Pawiń. , Małop. , 347. Bj. Olu Snopków al. Gibówka, fol. na przedmieściu halickiem we Lwowie. O geologicznych stosunkach miejscowości czytaj Glina dyluwialna wo Lwowie i najbliższej okolicy p. J. Bąkowskiego Kosmos, 1881, str. 566. Ob. Zakład Snopkowski i OO. Józefici Dziennik lwowski, 1870, Nr. 293. Snopol, rzeka w gub. kałuskiej i orłowskiej, lewy dopływ Desny, bierze początek w pow. żyzdryńskim. Długa do 60 w. , szeroka od 4 do 30 saż. , głęb. od 2 do 21 st. , dno ma piaszczystokamieniste, wiele brodów. Brzegi gliniaste, wyniosłe i odkryte. Przy wsiach Dobrosiele, Kuźminicze i Żerelewie ścieśniona groblami, rozlewa się w jeziora. Snopol jsiołoprzyujściuŁugowicy do Snopoti, pow. mosalski gub. kałuskiej, o 75 w. od Mosalska, ma 22 dm. , 218 nk. ; istniało już w 1505 r. SnorkI, pow. dzisieński, ob. SnarJä. SnóWj mko, wś i dobra nad rzką Snowką, dopł. Uszy, pow. nowogródzki, w 5 okr. poL i gm. Snów, par. kat. Kraszyn, 63 w. od No wogródka, o 6 w. od st. dr. źel. moskiewskobrzeskiej Pohorelce, w miejscowości lekko falistej, bezleśnej, w gruntach wyborowych pszennych. Posiadał dawniej parafią katol. b. dek. stwołowickiego, z kościołem fundacyi Radziwiłłów, oraz kaplicę w Lipie. W mia steczku znajduje się zarząd 5 okr. polic, urząd gminy, cerkiew przerobiona z kościoła, oraz cerkiew p. w. św. Piotra i Pawła z 1836 r. , murowana, zbudowana kosztem Kazimie rza Rdułtowskiego, mająca z dawnych zapi sów około 3 włók ziemi i przeszło 2000 para fian. Eilia w Narucewieżach z zapisem 1V włóki ziemi. Miasteczko ma około 50 osad, przeważnie żydowskich, 378 mk. Zbiega się tu kilka traktów handlowych, wiodących z Nieświeża, Połoneczki i Stołowicz. S. nie gdyś Radziwiłłów, stał się później własno ścią możnej rodziny Rdułtowskich, spokre wnionej z Radziwiłłami. Rdułtowscy mieli tu głośną stadninę koni. Przy końcu zeszłego wieku jeden z Rdułtowskich zbudował tu ol brzymi pałac o 100 pokojach. W czasie kon federacyi barskiej S. uległ zniszczeniu. Król Stanislaw August jadąc do Nieświeża w 1785 r. nocował w S. d. 15 września, z wielką pa radą powitany przez ks. Karola Radziwił ła, 5Fanie kochanku ob. Kotłubaj, Galer. Nieśw. , str. 503. W 1717 r. żydzi z Snowia i IszlcołdzI, stanowiąc jeden kahał, płacili 50 złp. pogłównogo ob. Yol. Leg. , VI, fol. 356. W 1812 r. 9 listop. zaszłapodS. żwawa utarcz ka pomiędzy oddziałem kapitana Rokosowskiego, z dywizyi Dąbrowskiego, a kozakami ob. Pamięt, wojenne, wydane przez Kraszewskiego, str. 282. AV 1854 r. nabył S. z folw. Dolny i Górny Snów baron Gustaw Hartingh, ożeniony z księżną Lubecka. Dobra obejmują 2672 dzies, ziemi dworskiej. Gorzel nia, browar piwny, młyny, propinacye i pla ce czynią znaczny dochód. Pałac po Rdułtow skich, zamieszkany tylko w małej cząstce przez dziedziców, stoi pustką. Wś S. Nowy, o 2 w. na południe od mka położona, ma 14 osad. Gmina snowska obejmuje 5 okręgów starostw wiejskich, ma 651 osad włościań skich, zamieszkałych przez 3349 włościan płci męż. , posiadających 6627 dzies, ziemi. Okrąg policyjny snowgki rozciąga się na czte ry gniiny powiatu Snów, Darewo, Czerni chów i Horodziej a. A. Jel. Suo w, rzeka w gub. czernihowskiej, prawy dopływ Desny. Bierze początek z błota Tyszczykowa w pow. nowozybkowskim, płynie w kierunku płd. zachodnim przez pow. nowozybkowski, sośnicki, horodniański i czernihowski. Długość biegu 210 w. , szerokość od 2 do 25 saż. , głęb. od arsz. do 4 saż. , Snopki dnoma piatizczysio; wybrzeża początkowo piaszczyste i błotniste, dalej prawy brzeg wyniosły i lesisty, lewy zaś niski, błotnisty. W dolinie rzeki wyborne łąki i pastwiska. W czasie przyboru wiosennego poziom rzeki podnosi się do 14 st. i wówczas S. jest żeglo wnym od mka Siedniewa. Na jej wybrzeżach znajduje się 44 osad, mających około 24700 mk. Przybiera od praw. brzegu Irpę, Tru bieź, Wagę z Catą, Retiwę, Werbiczewkę, Smiacz al. Rudenkę z Horodnia, Czibriz al. Kriukowa; od lew. zaś brzegu Tytwę, Rewnec z Irwańcem, Slatią, Turyą z Broczą i Breczycą. J. Krz, Suo waci flisak, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. j o 83 w. od Nowoalekihandrowska. Siiowicy, sioło nad rzką Sodyszką, pow, i gub. włodzimierska, o 6 w. od Włodzimierza, ma 110 dm. , 650 mk. , cerkiew starożytną, należącą niegdyś do monasteru, zniesionego w 1764 r. SiiowicZj wś, pow. złoczowski, 9 klm. na płd. wschód od Złoczowa sąd pow. , urząd pocz. , st. kol. i tel. . Na płn. leżą Woroniaki i Strutyn, na wschód Ryków i Krasnosielce, na płd. Czyżów, na zach. Remizowce i Szpikłosy. Wzdłuż granicy zach. płynie lewe ra mię Złotej Lipy i tworzy w Remizowcach staw. Do tego ramienia kilka strug uprowa dza wody z całego obszaru S. Znaczna część zabudowań rozrzucona jest po całym obszarze, tworząc grupy domów Brzezina, Dąbrówki, Dubiny, Gaj, Jakimówka, Koropczyk, Nabłocie, Pryhata al. Perechata i Skarbowa. Własn. więk. ma roii or. 712, łąk i ogr. 195, pastw. 120, lasu 877 mr. ; własn. mn. roii or. 2217, łąk i ogr. 1014, past. 160, lasu 26 mr. W r. 1880 było 237 dm. , 1608 mk. w gm. , 13 dm. , 100 mk. na obsz. dwor. 1570 gr. kat. , Si rz. kat. , 87 izrael. ; 1578 Rusinów, 40 Polaków, 90 Niemców. Par. rz. kat. w Pomorzanach, gr. kat. w miejscu, dek. zło czowski. Do par. należy Czyżów. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła etat. lklas. z językiem wykład, ruskim, browar, gorzelnia i kasa pożyczk, gm. z kapit. 220 złr. W 1723 r. S. należał wraz z Remizowcami do królewicza Konstantego Sobieskiego. Lu. Dz, Snowida, potok, powstaje w Kaczanówce z połączenia dwu strug, które tworzą pot. Stawkami zwany. Płynie on na płn. wschód a dobiegłszy do Czerniszówki i zasiliwszy się strugą z pod Łysej napływającą 336 mt. , zwraca się na płd. wschód pod nazwą Snowida i w Orzechowcu wpada do Zbrucza od praw. brzegu. Długi 7 klm. Br. G. Suo widów, wś przy ujściu pot. Sarysza do Dniestru, pow. buczacki, sąd pow. , rz. kat. par. , urz. pocz. i tel. w Potoku Złotym o 8 klm. . Obszar dwor. 565 mr. , łasu 447 mt, włośc. 1544 mr. W 1870 r. 968 mk. ; w 1880 r. w gm. 1020, na obsz. dwor. 34, rz. kat. 18. Gr. kat. par. w miejscu dek. buczacki. Cer kiew p. w. św. Jana Chrz. , drewniana. Me tryki od 1761 r. , dusz gr. kat. 998; w przy łączonym Koziłowie cerkiew uśpienia N. P. M. , drewniana, dusz 542, razem 1540 gr. kat. Szkoła systemizowana 1878 r. Właściciel pos. dwor. Leon Kobylański. B. R. Snowidowiczej sioło nad Stwihą, pow. owrucki, o 20 w. na zachód od Olewska. O 7 w. na płd. od S. ma źródło rz. Stwihą. Snowidowoj wś, pow. bukowski Gro dzisk, o 5 klm. na wschódpłn. od Grodziska parprot. , poczta i st. dr. źel. , par, katol. Ptaszkowo; 24 dm. , 149 mk. 59 kat. , 90 prot. i 230 ha 177 roii, 36 łąk, 1 łasu. W 1580 r. należało S. do Borzysławskicb; Mał gorzata płaciła od 1 zagr. , 2 kom. i 1 osadn. , a Jan miał a łana. Około 1790 r. wchodziło S. w skład dóbr Kotowo Józefa Mielżyńskie go, woj. poznańskiego. LJ. CaL Snówka, rzeczka w pow. nowogrodzkim, lewy dopływ Uszy, zaczyna się w moczarach za folw. Tarejki, w gm. snowskiej; płynie w kierunku płn. zach. koło wsi NowySnów, pod mkiem Snów rozlana w jezioro obraca młyny, i przeciąwszy gośc. nieświeski zwra ca się na północ, płynie koło wsi LipaWy soka, Bojary, folw. i wsi Lipa, kędy na je ziornym rozlewie obraca dwa młyny i wresz cie o 17g w, poniżej ma ujście prawie na sa mej granicy pow. słuckiego. Długość biegu około 2 mil; brzegi porosłe bujnemi łą kami. A. Jel. Snowska, Snowshaja, st. dr. źel. lipawskoromeńskiej, w gub. czernihowskiej, na przestrzeni RomnyHomel, między Niskówką o 18 w. a Horodnią o 22 w. , o 163 w. od Romeń a 94 w. od Homla. Snowskie, jezioro w pow. nowogródzkim, właściw ie rozlew rz. Snówki pod mkiem Snowiem. Snoia 1. grupa zabudowań w Porąbce, pow. bialski, nad pot. Małą Punczą, powyżej jego ujścia do Soły. 2. S. , folw. na obsza rze dworskim w Lipniku, pow. wielicki. 3. S. , ob. NaSnozie, Br. G. Snoika al. Snoszką, grupa zabudowań, w gm. Czorsztyn, pow. nowotarskim, na stoku góry t. n. , na płn. wsch. od zamku Czorsztyn skiego. Br. G. Snudy, jezioro w pow. nowoaleksandrowskim, dług. 6 w. , szer. do 5, ma 52 w. kw. ; znajduje się na niem, 8 wysp. Od południa łączy się z jez. Strusty. Przez rzekę Drujkę zlewa swe wody do Dźwiny. Snąja, przystań rzeczna nad rz. Berezyną, w pow. ihumeńskim, gm. bieliczańskiej. Suo Snow Snówk Sno Snoi Snoik Snud Snowacimsk SiiukielCj wś, pow. wiłkomierski, gm. Wiżuny, o 87 w. od Wiłkomierza. Snytyczy, sioła w pobliżu rzki Sietuchy, pow. lichwiński gub. kałuskiej, o 30 w. od Lichwina ma 30 dm. , 250 mk. ; wspominane już w 1505 r. Soaela al. SeleSund, cieśnina między wyspami Oesel Ozylią i Dago Dagden, szeroka na 7 w. Soar rzeczka w gub. ryskiej, dopływ rz. Nawwast, uchodzącej do Parnawy. Sob j Sohia al. Sobar rzeka w pow. lipo wieckim i hajsyńskim, lewy dopływ Bohu. Bierze początek w pow. lipowieckim, w pobli żu źródeł Rosi, na południowych stokach wy soczyzny Machnowieckiej, z połączenia się kilku strug w okolicy wsi Zozówki. Zrazu płynie z północy ku południowi na Zozów, Sławne, Lipowiec, Kamiankę, Hordyjówkę, Troszczę, Lacką Słobodę i Pawłówkę, pod Lin earni Iliócami wykręca się na wschódpołu dniowy, płynie na Ułanówkę, Nemenkę, Paryjowkę, Sorokę i Kalniki aż pod Daszów, skąd znowu zwrócona ku południowi wkracza w pow. hajsyński, oblewa Kiźlak, Hajsyn, Kunę, Maryanówkę i pod Ładyżynem uchodzi do Bohu. Długa około 13 mil, brzegi ma wszę dzie niskie, stawowate; odlewa 21 stawów. Oprócz pomniejszych strug przybiera od pra wego brzegu Skakunkę, Hordyjówkę al. Sze roką Rudę, Rosochowatę, Kalniczkę, Białkę i Kunkę, od lewego zaś Napadówkę al. Budkiewkę, Pohankę, Nemenkę, Świniarkę, Skibinię, Soroką, Sobek z Wiazowicą, Worobicz i Kiblicz. J. Krz. Sobaczewo, wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. poL, o 10 w. od Dzisny, 7 dm. , 112 mk. Sobaczki 1. wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Chrapowickich Prozoroki, o 1 w. od gminy, 2 dusze rewiz. 2. S, fol. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , 34 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 5 mk. katoL 3 S. , wś, pow. lidzki, w 3 okr. poL, gm. Żołądek, okr. wiejski i dobra Janowskich w 1865 r. Krasule, o 41 w. od Lidy, 6 dm. , 57 mk. w 1864 r. 21 dusz rewiz. . 4. S. , białoruskie Sabaczki, wś nad rz. Łań, pow. słucki, gm. Hrycewicze o 1 w. , ma 15 osad; grunta urodzajne, łąki obfite. J. Krz. A. Jel. Sobaczkij folwark, młyn par. i tartak w Adamach, pow. Kamionka Strumiłowa. Sobaczniki, zaśc. szL, pow, dzisieński, w 3 okr. poL, o 56 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. starów. SobaczyUj zaśc, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Krajsk, okr. wiejski i dobra skarbowe Hryniewicze, o 5 w. od gminy a 64 w. od Wilejki, ma 1 dm. , 10 mk. Sobaezyiice aL Fodaokóika dobra, pow, so kólski, o 1 w. od Sokółki. Niegdyś stołowe królów polskich, którzy tu dla łowów przy bywali i mieli wielką psiarnię stąd nazwa t tak jak w Sokółce sokolarnią, O. B, Sobakińeec dziś Pokrowi mko i folw. nad stawem, pow. lidzki, w 4 okr. poL, gm. i okr. wiejski Pokrowy, o 55 w. od Lidy a 107 w. od Wilna, ma 178 mk. w 1882 r. . W 1866 r. było tu 8 dm. , 81 mk. prawosŁ, 26 katol, i 9 żydów. Własność spadkobierców Cypryana Szalewicza. Posiada cerkiew paraf, drewnia ną, p. w. Pokrowy N. M. P. , niewiadomej erekcyi, z cudownym obrazem Bogarodzicy, przy którym wisi wotum srebrne, ofiarowane przez Stanisława Leszczyńskiego, z napisem w jęz. polskim, ,Najjaśniejszy Leszczyński, król polski, przybywszy do cudownego obra zu Matki Najświętszej w Sobakinach pieszo, takowe wotum ofiarował r. 1705 ob. Korejwa. Opis gub. wileńskiej, 549. Par. praw. , dekanatu błagoczynia szczuczyńskiego, 2958 wiernych. Szkoła gminna w S. w 1886 7 r. 41 dzieci, szkółka cerkiewna w Zamoscianach. Prawo miejskie otrzymało na mocy przywile jów Jana III z 1676 r. i Augusta III z 1755 r. Porów. Pokrowy, J. Krz. Sobakino 1. sioło nad rz. Teszą, pow. arzamaski gub. niżegorodzkiej, o 18 w. od Arzamasa, ma 405 dm. , 2298 mk. , 2 cerkwie, szkołę od 1847 r. , targi co czwartek. Mieszkańcy, oprócz rolnictwa, zajmują się ogrodnictwem i handlem. 2. S. al. Iwanowshaja al. Gzambui, sioło nad jez. Czambuł, pow. sengilejski gub. symbirskiej, o 70 w. od Sengileja, przy drodze z Samary do Ardatowa, ma 243 dm. , 1758 mk. SobakóWj w XVI w. Sohacovy duplexe i Scliohahowo inajor i minory wś i foL, pow, piotr kowski, gm. i par. Gorzkowice, odl. 21 w. od Piotrkowa, na zach. od linii dr. żel. Jwarsz. wied, Wś ma 12 dm. , 144 mk. ; fol. 6 dm. , 42 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 124 mk. , par. Roz prza. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 406 gr. or. i ogr. mr. 250, łąk mr. 18, pastw. mr. 2, łasu mr. 123, nieuż. mr. 13; bud. mur. 5, z drzewa 12; płodozm. 12poL; las nieurządzony. Wś 8. os. 32, mr. 84. Łany kmiece na początku XVI w. , w obu wsiach S. Wielki i Mały, dawały dziesięcinę pleb. w Kamińsku, w S. Małym łany folw. pleb. w Gorzkowicach. Obie wsi dawały też do Gorzkowic kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 503 i II, 217. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś S. major, w par. Gorzkowice, wła sność podkanclerzego Przerąbskiego, miała 12 osad i 8 łan. Pawiński, Wielkop. , II, 254. Br. Ch. Sobakówek, w XVI w. Sohahów minor, wś i fol. , pow. piotrkowski, gm. i par. Gorzkowin Snukiele Sob Sobakowszczyzna Sob ce o 3 w. , odl. 20 w. od Piotrkowa. Wś ma 9 dm. , 134 mk. ; fol. 5 dm. , 40 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 157 mk. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 328 gr. or. i ogr. mr. 293, łąk mr. 10, paetw. mr. 8, odpadki mr. 5, nieuż. mr. 12; liud. mur. 1, z drzewa 12; płodozm. 10 pol. Wś S. ma 120 mr. włośc. W 1552 r. w S. minor Benedykt Zaleski płaci tu od 9 osad. , 3 łan. Pawiń. , Wielkp. , II, 254. Br. Ch. Sobakowszczyzna, okolica szlach. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Dubicze, okr. wiejski Nowy Dwor, o 5 w. od gminy, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarb. Ostrzyna. Sobala, wólka w oor. gm. Kopcia, pow. kolbuszowski; 8 dm. , 56 mk. Br. G. Sobale al. Sobole, wś wlośc, i zaśc, pow wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn, okr. wiejski Padzinnyj o 6 w, od gminy a 28 w. od Wilna; wś ma 4 dm. , 31 mk. kat. w 1865 r. 22 dusz rewiz. , zaśc. zaś 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. Soballszkij wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. poL, o 39 w. od Nowoaleksandrowska. SobanicCj poprzednio S. Górne i Dolnewś i fol, pow. płoński, gm. Sielec, par. Żukowo, odl. if w. od Płońska, 9 w. od Wyszogrodu nad Wisłą, mają 19 dm. , 305 mk. W 1827 r. S. Górne miały 7 dm. , 126 mk. , S. Dolne 12 dm. , 67 mk. W 1888 r. fol S. rozl. mr. 867 gr. or. i ogr. mr. 548 łąk mr. 30, past. mr. 30, łasu mr. 240, wody mr. 1, nieuż. mr. 18; bud. mur. 4, z drzewa 19; las mieurządzony, wiatrak. Wś S. os. 35, mr. 211. AV połowie XVI w. siedzieli tu SobańscyDłuszczowie Złota księga IX, 149. Następnie aż do ostatnich czasów zostaje w ręku Pilchowskich. Na obszarze wsi ślady grodziska i cmentarzy ska przedhistorycznego. Br, Ch. Sobasinia Nowa zaśc. nad strugą Błocianką, pow. lidzki, w 2 okr. poL, o 40 w. od Lidy a 19 w. od Ejszyszek, 1 dm. , 5 mk. kat. Sobawiny, w XVI w. Sohawin, kol. , pow. opoczyński, gm. Opoczno, par. Libiszów, odl. od Opoczna 4 w. , ma 28 dm. , 173 mk. , 552 mr. W 1827 r. było 19 dm. , 99 mk. W 1508 r. 8 i Libiszów, własność Bartosza i Jana, kanoników z Libiszowa, płaciły poboru 2 grzyw. 18 gr. W r. 1577 w S. par. Gnoino Waleryan Sobawiński płaci od 72 ł i. , Grzeg. Libissowski od a łan. , 1 zagr. , łan pust. , 1 zagr. , Stanisław Sobawińskiod Ygłana, 1 zagr. z rolą, Libissowscy od Ys łanu Pawiński, Ma łop. , 284, 480. Br. Ch. Sobącz, niem. SobonschiSee, jezioro między dobrami Sobączem a Karto wem, pow. kościerski, wzn. 136 mt. npm. , klm. długie, Yoo rokie, o malowniczych brzegach. Dawniej było własnością cystersów w Peplinie, którzy o nie mieli długie spory z szlachtą okoliczną. Por. Kirłów. R. 1352 wydał rządca tczewski Bernhard v. Elede na sądzie w Dąbrowie wy rok na panów z Karto wa, orzekający, iż nie można wątpić o prawie zakonników do jeziora i do drzewa rosnącego nad brzegiem; oskarże ni winni zostawić otwartą drogę i w niczem nie przeszkadzać nmichom. R. 1440 ukończył wójt tczewski Ulryk z Greiffenstein na ro kach w Skarszewach nowy spor między po siedzicielami Kartowa i Sobacza a Peplinom o jez. Sobącz. Wyrok wypadł znów na korzyść zakonników, a Sobączanie mieli utrzymywać most na rzece Sitnie jak dawniej, II. 1599 żądała szlachta ze Sobacza rybołówstwa w je ziorze i rz. Sobączu, powołując się na swoje przywileje. Sprawa poszła przed sąd woj. pomorskiego MorQskiego, który nakłonił opa ta, by ustąpił prawa na 3 lata, z obowiązkiem by się w tym czasie wykazali przywilejami. Za pozwolenie winni byli dawać co rok funt wosku do kościoła w Pogódkach. Łowienia zabronił jednak opat na czas ikrzenia się leszczów. R. 1634 wysłał op. Rembowski swych rybaków z niewodem do Kaszub. Gdy przy szli do Sobacza i 2 dni łowili, nadbiegli pan Adam Spęgawski, Jerzy Strzyżewski, Krzy sztof Sobański z Sobacza, Albert Zeła So bański, Maciej Węsierski, Zacharyasz Sobań ski i Paweł Wiecki z Płacht, mając przy so bie licznych sług, zbrojnych w strzelby, osz czepy i widły. Najprzód zaczęli klasztornych brać na zęby, chcąc uzyskać przyczynę do kłótni i bijatyki. Ale tamci jako ludzie spo kojni milczeli. Czekali więc do wieczora. Gdy rybacy wyciągali niewód, obskoczyli wszyscy ryby i chcieli je zabrać. Tego bro nił umiarkowanemi słowy Szymon Szumań ski, sługa opata. Więc do niego przypadł Strzyżewski i Spęgawski i oparli lufy swych strzelb o boki Szumańskiego, ale strzelby nie chciały dać ognia. Wzięli się tedy do szabel. Tak zmusili służbę opata do spiesznego od wrotu, ale Szumański i sołtys Kamiński z Kobyłowa odnieśli rany. Opat skarżył i dał ra ny opisać przez woźnego Jędrzeja Gałęskiego. Sprawa poszła do trybunału, gdzie napa stników skazano na 6000 zł. czerw. Oczywi ście zaczęły się apelacye, trwające aż do r. 1648. Nakoniec skazał trybunał głównogo sprawcę Krzysztofa Sobańskiego na 10 zł. czerw, grzyw, do trybunału i 5 zł. czerw, na wiązki do klasztoru. Gdyby się ociągał z wy płatą, odbierze strona powołująca intromisya na dobra jego, t. j. prawo do zajęcia dóbr skazanego. Wymieniono powyżej nazwiska szlachty o tyle są ciekawe, że herbarze o nich po części wcale nie wspominają ob. 5, 0pactwo pepliiiskie przez kś. Kujota, str. 408 411. Kś. Fr. Sobcz Sobą Sob Sobeln Sober Sobącz Sobączt 1648 i 1710 Sohancz, niem. So1 na pld. wschód od Odolanowa, w paśmie jclonsch, dobra rycer, na Kaszubach, pow. kościerski, nad jeziorem t. n. , st. p. i kol. Nowy Barkocin, par. kat. Garczyn, 755 ha 459 roii or. , 20 łąk, 69 łasu. W 1885 r. 34 dm. , 54 dym. , 304 mk. , 274 kat. , 30 ew. Szkoła kat. Dziedzic Ang. v. Tempski. Według taryfy z r. 1648 płacił tu Maciej Szpęgawski 5 fi. 20 fen. , Zacharyasz Sobański 2 fl. 16 gr. , Zdręka Sobański i pani Bartłomiejowa 6 fl. 6 gr. ob. Rocz. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 173. Według taryfy na symplę z r. 1717, płacili w S. Jan Węsierski 2 gr. 2V2 n. , pan Wysocki 1 gr. ISVa lt; gt; PSobański 11 gr. 4V2 z części Spęgawskiej 4 gr. 9 den. , Tomasz Sobański 2 gr. 472 gt; PZduniński 1 gr. 47 den. i p. Wiecki 4 gr. ob. Cod. Belnensis w Peplinie, str. 83. Przed okupacyą pruską należał S. do ststwa kiszew skiego. Komisya pruska z 1772 r. podaje S. należy do 12 ubogich szlachciców katol. cały obszar wynosi 8V. 4 włoki, z tych posia dają 3 po 1 wł. , 1 ma 2, 5 tylko po pół, a 3 tylko po V4 wł. Włóki te nie są w ymienione, tylko oddawna na 50 części równych po dzielone, które Niwkami zowią. Z tych dzia łów posiada Studziński 17, Wiszlińsld 5, Ustar bowski 4, Wiecki 4, Wiszlińsld 1, Ciszewski 2, Gudowski 6, Jezierski 2, Wiszliński 3, Zdunowski 2V2 Ciszyński 2V29 Wiszliński 1. Oprócz tych 12 z szlachty jest tu jeszcze 6 danników, 6 komorników Einlinger i 1 karcz marz. Zagłówne wynosiło 6 tal. 22 gr. ob. Zeitsch, d. Westpreus. Gesch. Yer. , XY, 132. Wizyt. Rybińskiego z r. 1780 donosi, że S. liczył wówczas 59 kat. i 48 akat. Mesznego pobierał prob. garczyński 5 korcy żyta i ty leż owsa et uuam partem modii utriusc ue grani ob. str. 184. Kś. Fr, Sobczański potok, lewy dopływ Dunajca ob. . Sobcziii niem. , ob. Zapeeiiie, Sobczykj os. leś. , pow. konecki, gm. Niekłań, par. Odrowąż, odl. od Końskich 24 w. , 1 dm. , 3 mk. , 17 mr. Sobeitsciien al. Ballnuhne, wś, pow. stołupiański, st. p. Mehlkehmen; 184 ha, 14 dm. , 90 mk. Sobek, rzeczka w pow. braciaw skim i lipowieckim, prawy dopływ Sobu. Bierze początek pod wsią Obodnem w pow. bracław. skim, płynie z zachodu na wschód na przestrzeni 24 w. , mija wsi Wołowodówkę, Wójtowce, Piasoczyn, Iwańki, Łuhowatę, Jakubowkę, Ułanowkę, Bai barowkę i pod mkiem Ilińcami uchodzi do Sobu w pow. lipowieckim. Od prawego brzegu przyjmuje. Iwankówkę, Taranówkę, Jar Potoka i Samiec. X. M. O. Sobek, fol. , pow. sycowski, ob, Honih, Sobelniakj jezioro w pow. odolanowskim, zior spływających do Baryczy, 1 klm. długie, 05 klm. szerokie, przedzielone groblą i połączone kanałem z odpływem jez. Zborowice. Na zach. brzegu osiadła wś Świeka Świeca. Soberskeii al. Soherschken, wś na pruskiej Litwie, pow. ragnecki, st. p. Ragneta; 156 ha, 21 dm. , 120 mk. SoberskiCj al. Labiawą t. V, 52. Sobestyanówka, pow. hajsyński, mylnie, ob. Sehasti anótuka. Sobestyanowo, fol, pow. dzisieński, ob. Sehastyanoiüo. Leży nad rz. Dzisienką, odl o 47 w. od Dzisn r, ma 1 dm. , 26 mk. 9 prawosł. , 17 katol. . Sobia, ob. Sol, Sobialkowo, Sooalcow i 1310, Sohalkotvo r. 1362, Górha Zahelkoiua al. SoMaikowa Górka r. 1510, wś kość. i fol. , pow. krobski Rawicz dek. jutrosiński, o 2Vs ki wsch. płn. od Gorki Miejskiej, prz3 trakcie z Rawicza do Kobylina. Wznies. 100 mt, npm. , w okolicy wzgórzystej; par. i szkoła w miejscu, poczta w Górce Miejskiej, st. dr. żel. w Rawiczu o 12 klm. W r. 1310 wchodziło S. w skład pow. ponieckiego; r. 1362 pisali się z S. Klemens, Stauibor i Mikołaj; pod tym rokiem występują także sołtys i pleban miejscowi Kod. Wielkop. . W 1580 r. było 33 łanów osiadł. , 2 puste, 5 zagr. i 35 owiec. W późniejszych czasach miewało S. dziedziców wspólnych z Górką Miejską. Kościół p. w. św. Jakuba istniał przed r. 1362; wcielony w r. 1536 do kolegiaty założonej w Górce Miejskiej przez Łukasza Górkę, dzielił z nią losy aż do r. 1868, w którym odzyskał odrębność parafialną. Podanie głosi, że w kościele t mi mszę odprawiał św. Wojciech. Par. , liczącą 706 dusz, składają Karolinki i S. Wś ma 90 dm. , 559 mk. 521 kat. , 38 prot. w r. 1885 i 498 ha 443 roii, 29 łak. Fol. S. razem z Karolinkami 2 dm. , 35 mk. tworzy okr. dworski, mający 6 dm. , 130 mk. 115 kat. , 15 prot. i 518 ha 451 roii, 26 łąk, 21 łasu; czysty doch, z ha roii 16 40, z ha łąk 2880, z ha lasu 9 60 mrk. chów bydła i nabiał; właścicielem jest Antoni ks. Sułkowski. E. Cal. Sobianowice, ,w XT i XVI w. SoUanoici cze w ś i fol. nad rz. Bystrzycą, przy ujścili Dyski, pow. lubelski, gm. Wólka Tatarska, par. Bystrzyca, odl. li w. od Lublina. W 1827 r. 17 dm. , 180 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 1148 gr. or. i ogr. mr. 816, łąk mr. 159 past. mr. 1, łasu mr. 123, nieuż. mr. 49; bud. mur. 8, drewn. 18; płodozm. 5 i 11 pol. , las nieurządzony, młyn wodny, podkłady kamienia budulcowego. Wś S. os. 22, mr. 184. Długosz wymienia tę wś w par. Bystrzyca Lib. Ben. , II, 575. W 1531 r. S. płaciły od 4 łanów. W 1676 r. Jan Gajewski płaci od 3 Sobiany osób we dworze i 61 poddanych, a Katarzyna Górska od 15 poddanych Pawiński, Małop. , 349 i 12 a. Jh CŁ Sobiany al. Solinie wś nad rzką Miluppą dopł. Szeszupy, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 22 w. , ma 10 dm. , 80 mk. W 1827 r. 9 dm. , 74 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Leśnictwo. Sobiatyii, sioło, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. poL, gm. Rogacze, o 67 w. od Brześcia. Sobiatyn, wś, pow. łucki; była tu kaplica katol, paraf. Kołki. Sobibór, wś i fol. , pow. włodawski gm. i par. prawosł. Sobibór, rz. kat. Orchówek, odl. 11 w. od Włodawy, posiada cerkiew paraf. , szkołę początkową, sąd gm. okr. lY, 105 dm. , 812 mk. , 2618 mr. , cegielnię. W 1827 r. 89 dm. , 553 mk. Dobra S. należały do bernardynek w Brześciu. Cerkiew par. eryg. 1637 r. Benigna Ruszkowska, przełożona klasztoru w Brześciu. W 1844 r. odnowioną została. Dobra S. stanowią jedne całość z dobrami Żłobek, mają 4427 mr. S. gm. graniczy z gm. Bytyń, Hańsk, Wyryki i Włodawa; urząd gm. we wsi Zbereże; st. p. i urząd pow. we Włodawie. Gmina ma 2616 mk. , rozl. 17968 mr. W obrębie gminy 3 szkoły początkowe Sobibór, Zbereże i Ossowa. W skład gminy wchodzą Ossowa, S. , Zbereże i Żłobek. B. Ch. Sobicówka, polana w obr. gm. Kościelisk, pow. nowotarski, tuż nad granicą z Zakopanem, po płn. stronie Cichej Wody. Br. CL SobiczCj w XVI w. SzoMcze, wś, pow. sie dlecki, gm. Pióry Wielkie, par. Zbuczyn, ma 25 dm. , 139 mk. , 594 mr. W 1827 r. 24 dm. , 107 mk Według reg. pob. pow. łukowskiego t r. 1531 wś szlachecka S. , w par. Zbuczyn, płaci od 1 łanu. W r. 1580 Jan Sobicz od 4 włók, któro sami orzą, fl. 2, od 2 zagród bez ról gr. 8, od komornicy bez bydła gr. 2; p. Piotr z sąsiady swymi od 2 włók, które sami orzą, fl. i. Summa fl. 3 gr. 10 Pawiński, Małop. , 384, 396, 418. Br. Ch. Sobiczewy al. SoUeszezewy al. Sobiczewho 1557 r. Sohieczewi minor, wś i fol. , pow. wło cławski, gra. i par. Chodecz. Wś ma 14 dm. , 219 mk. , 204 kat. , 15 ew. , 45V2 l. S. należy do dóbr Brzyszewo ob. . Według reg. pob. pow. przedeckiego z r. 1557 wś S. , w par. Chodecz, miała 27 łau. , 2 zagr. Pawiński, Wielkop. , II, 22. Kś. M. Sobiczkowy potok, ob. Cicha woda. Sobiczyn, sioło u źródeł rz. Studenicy, pow. owrucki, na płn. zach. od Olewska. Sobiech, posiadłość, pow. szubiński, o 8 klm. na płd. wschod od Nakła, na płn. krawędzi lasów samoklęskich, wzn. 90 mt. npm. , par. i poczta Samoklęski, okr, dworski Jaruźyn, st. dr. żeL w Studzieńcu o 5 klm. ; 2 dm. , 22 mk. i 49705 ha 76 60 roii, 16 13 łąk, 396 41 lasu i 7 95 nieuż. . E. Cal. Sobiecliowiecj Sohyclioivyecz 1523 r. , rodzaj wyspy, utworzonej odpływami jeziora Gąsawskiego, pod Gąsawą, w pow. szubińskim Łasb L. B. , I, 176. Sobieehowo Eadziszeico, pow. bielski, ob. Eadziszeiao. Sobiecliy, wś, pow. węgoborski, o 2 klm. od granicy pow. darkiejmskiego, którą tu tworzy rzka Węgorap, o 6 klm. na płn. zach. od st. p. Budr; 889 ha, 141 dm. , 725 mk. Wś założona przez kolonistów Polaków w r. 1562. Sobiecin, wś, pow. jarosławski, na praw. brzegu Sanu, u ujścia pot. Szkło, w urodzajnej równinie, przy dr. źel. z Jarosławia do Sokala, między st. Jarosław i Suchorów. S. ma 85 dm. i 464 mk. 438 gr. kat. , 17 rz. kat. i 9 izrael. . Pos. więk. ma 2 mr. roii i łąk; mu. ma 426 roii, 45 łąk i ogr. i 97 mr. past. Par. gr. kat. w Suchorowie. Graniczy na płn. z Koniaczowem, na wschód z Suchorowem, od zach. i płd. oblewa wioskę San. Mac. Sobiejuchy, jezioro w pow. szubińskim, na płn. od Żnina, w sieci jezior, przez które płynie Gąsawka, dopł. Noteci, 2V2 klm. dłu gie, 0 6 klm. szerokie, łączy się na płn. z jez. Wąsoszem a na płd. z Dobrylewskiem; od zach. zasila, się strumieniem sobiejuskim, od wschodu strugą i stawami redczyckiemi. Na płd. zachod. wybrzeżu jeziora leżą Sobieju chy; Gąsawka wypływa z jeziora o lVa klm. ku północy od Sobiejuch. E, Cal. Sobiejuchy, Soheiuca r. 1364, Szohyeyuchy r. 1523, majętność nad jez. t. n. , pow. szubiń ski, o 7 klm. na płn. od Żnina poijzta, par. Brzyskorzystów, st. dr. żel. w Wapnie o 15 klm. ; z karczmą i os. Obroną leśną tworzy okrąg dworski, mający 858 ha 583 roii, 85 łąk, 41 łasu; właścicielem jest Jarosław Ja raczewski. W r. 1364 pisał się z S. comes Mikołaj; r. 1577 posiadała tu 2 ślady osiadłe Katarzyna Sobiejuska; w drugiej połowie by ło 3 ślady i 8 zagr. bez roii; w r. 1579 było 7V2 ślad. os. i 3 zagr. a w 1618 r. 5Va d. os. , 4 zagr. z rolą, 3 bez roii i jeden komor nik. Około r. 1793 dziedziczyli Złotniccy, później Koszutscy. E. Cal. Sobiekurów, wś włośc, pow. opatowski, gm. i par. Iwaniska, odl. od Opatowa 12 w. . ma 8 dm. , 22 mk. , 59 mr. W 1827 r. 4 dm. , 20 mk. Wchodziła w skład dóbr Iwaniska. Sobiekursk i SohieJcursJca Wola, wś i fol. , pow. nowomiński, gm. Otwock, par. Warszawice, odl. 30 w. od Mińska. W 1827 r. S. miał 12 dm. , 99 mk. ; S. Wola 5 dm. , 63 mk. W 1885 r. fol. 8. rozl. mr. 765 gr. or. i ogr. mr. 354, łąk mr. 162, past. mr. 120, lasu mr. 113, nieuż. mr. 16; bud, mur. 4, drewn. 22, Sob Sob las nieurządzony, wiatrak. Bo folw. należały poprzednio wś S. os. 13, Bir. 25; wś Piotro wice os. 19, mr. 404; wś Łukowice os 23, mr. 364; wś Tabor os. 118, mr. 708; wś Podbiel 08. 21, inr. 187. W 1476 r. S. z Wolą Sobiekurską i Łukowe należą do Jana z Sobiekurska, podkom, warszaw. , marszałka książęcego, i Sandka brata zapewne, chorążego czer skiego Kod. Maz. , 277. Obecnie Sobiekurska Wola wś, ma 23 mk. , 162 mr. ; folw. zaś wchodzi w skład dóbr Otwock. Br, Ch, SobiekurskOj pow. noworadomski, ob. Sekiirsho, SobiellcCj pow. kolski ob. Chełmno mylnie za Shohielice, Sobień 1. w XVI w. Szobyen Sohijemje So hieny wś, pow. łęczycki, gm. Chociszew, par. Bełdów, odl. 14 w. od Łęczycy, ma 31 dm. , 245 mk. W 1827 r. 23 dm. , 194 mk. Na po czątku XVI w. łany kmiece dawały dziesię cinę pleb. we wsi Tur, a pleb. w Bełdowie tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 367, 377. W 1564 r. Lustr. , V, 232 opactwo trzemeszeńskie miało tu 2 łany. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Sobieuy opac twa trzemeszeńskiego miała 4 V2 j 4 zagr. , karczmę, młyn, Y2 wójtów. , 12 osadn. Pawióski, Wielkop. , II, 54. 2. S. , w XVI w. Sohyen i Sohyemj wś i fol. , pow. opoczyń ski, gm. Sworzyce, par. Białaczów, odl. od Opoczna 10 w. , ma 33 dm. , 334 mk. W 1827 r. 18 dm. , 140 mk. Dobra S. składały się w 1888 r. z fol. S. i Stara Wieś, rozl. mr. 1561 fol. S. gr. or. i ogr. mr. 261, łąk mr. 106, past. mr. 158, łasu mr. 647, nieuż. mr. 21; bud. mur. 1, drewn. 17; płodozm. 4, 5 i 10 pol. , las urządzony; fol. Stara Wieś gr. or. i ogr. mr. 157, łąk mr. 37, past. mr. 60, łasu mr. 130, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, drewnian. 6; pokłady rudy. Wś S. os. 36, mr. 267. Na początku XVI w. łany kmiece da wały dziesięcinę arcyb, gnieźn. , folwarczne zaś plebanowi w Białaczowie wartości do Yg grzyw. . Tę ostatnią przywłaszczył sobie pe wien kanonik krakowski Łaski, L. B. , I, 708. W 1508 r. Sobyeny, Jeżów. Szakrzów, wła sność Zygmunta z Zakrzewa, płaciły poboru 6 grzyw. 12 gr. W r. 1577 we wsi S. par. Białaczów Mateusz Załuski płacił od 5 łan. Pawiński, Małop. , 288, 481. Br. Ch. Sobieńj, starożytny zamek Kmitów, dziś ruina, w pow. liskim, na górze po nad praw. brzeg. Sanu, na obszarze wsi Monasterzec. Ruiny składają się z resztek baszty i jednego okna w grubym kamiennym murze. Skała na której się wznoszą stanowi podnóże góry lesistej Hrynia Horb 551 mt. npm. , opadającej stromo w dolinę Sanu. Pod górą, brzegiem Sanu, pi zechodzi kolej państwowa między Rtacyami Łukawica Lisko, 9 klm. od Zagórza a Załuź 5 klm. od Zagórza. Według podania podziemny chodnik prowadzi z piwnic zamku pod Sanem aż do zamku w Lisku. . Budowla ta mogła powstać w XIII lub XIV w. , stała się ruiną moze od r. 1474, kiedy został przez Węgrów zdobyty i zburzony, o dawności ruin świadczą buk i sosna wyrosłe na murze. Buk jest tak gruby, że go zaledwie kilka osób objąć moze. Kś. Michał Jasienicki, proboszcz gr. kat, w Monastercu, opowiada, iż przed 50 laty ścięto dotąd żyjący jawor, wyrosły w jednym z pokojów; drzewo to u spodu było grube jak średnia beczka. Zygmunt Kaczkowski w powieści Olbrachtowi rycerze podaje opis S. , nie zupełnie przecież zgodny z topografią. Jakkolwiek Długosz L. B. , IE, 288 wymienia parafię Sobień, nie podając jednak prócz nazwy żadnych szczegółów, to zdaje się, że sam zamek tworzył miejscowość i parafię Sobień. Kmitowie pisali się z Sobienia i wtedy, gdy stale mieszkali w nowym zamku w Lisku. Wieś S. zapewne nie istniała a tylko na lew. brzegu Sanu, na płd. od ruin znajduje się folwark Podsobień, należący do Monasterca. Położony przy rzece spławnej i przy drodze z Węgier, na pograniczu Węgier, Rusi i Małopolski, zamek ten był zapewnie kiedyś pogranicznym grodem królewskim. Tu prawdopodobnie przebywa królowa Elżbieta, gdy 5 sierp. 1373 r. wydaje w miejscowości Soban przywilej dla klasztoru w Sączu Starym ob. Kod. Małop. , Ill, 267. W XV w. S. pozostaje w ręku Kmitów Szrenią wito w, piszących się de Sobień et Wiśnicz monografię tej rodziny pomieścił Al. br. Krasicki w czasopiśmie Bibl. Ossol. . Bobra Kmitów w ziemi sanockiej były bardzo rozległe, bowiem prócz klucza należącego do Rymanowa posiadali oni Bachorzec z przyległościami, Dynów i wsi leżące pod zamkiem Sobień. Wymienia je dział majątkowy Mikołaja Kmity, kas25t. przem. , z Małgorzatą, żoną Mościca z Wielkiego Koźmina A. G. Z. , XI, str. 178, nr. 1372 1377 i w procesie synów Mikołaja Stanisława, Mikołaja i Jana przeciw Janowi z Wiśnicza Kmicie, kaszt. Iwows. , który te dobra, im przypadające losem, przemocą zajął. W pozwie królewskim wymieniono 19 wsi z dodaniem videlicet eciam istis omnibus qui spectant castrum Sobyen. W r. 1460, na którym kończą się dotąd wydane akta grodzkie, posiadał S. Jan Kmita, piszący się Kmicium heres in castro Sobyen Por. FoatoUiu, W Aktach grodzkich spotykamy liczne sprawy Dobiesława na S. Kmity, Mikołaja, jego syna Stanisława, Jana i Mikołaja. Ostatni Piotr, marszałek w. kor, , ststa spiski, umarł 1553 r. , pozostawiając dwie siostry, jedne wydaną za Stadnickiego ze Żmigrodu, drugą Sobiekursko Sobieńczyce Sob za Barzyego. W dziale majątkowymi około r. 1580 dostał się S. i Lisko Stadnickim, w których rękach pozostawała ta majętność do 1713 r. Ostatni ze Stadnickich, dziedziców S. , Franciszek, pozostawił dwie córki, z których Teresa, zaślubiona Józefowi Ossolińskiemu, woj. wołyńskiemu, otrzymała S. i Lisko około r. 1730. Z tego małżeństwa było 4 dzieci, z których tylko dwie córki Teresa, zaślubio na Józefowi Potockiemu, krajczemu koron. , i Maryanna, żona Józefa z Wielkich Kończyc Mniszcha, w. chorążego kor. , przeżyły rodzi ców. Między te córki podzielono majątek w ten sposób, ze Teresa otrzymała Rymanów, Maryanna zaś Sobień. Mniszech był ostatnim ststą grodowym sanockim. Z ręką jego córki Julii przeszedł S. i Lisko w posiadanie Ksawe rego hr. z Sienna Krasickiego w 1803 r. , ojca dzisiejszego właściciela S. i Liska ob. E. odowód Staduipkich przoz Al, hr. Krasickiego, w czasopiśmie Bibl. Ossol. . Zapewne Kmitowie opuścili dobrowolnie stare i niewygodne zamczysko a przenieśli się do przyjemniejszej i lepiej urządzonej siedziby w Lisku na zam ku, który miał powstać około r. 1470 i nosił tak samo nazwę Sobień. Mac. Sobieiiczyce 1. 1086 Sohieńcze, 1710 Sohiensitz, dok. z 1284 Sehencjjz, 1310 Zihencicz wś włośc, na Kaszubach, niedaleko jez. Żar nowskiego, pow. pucki, st. p. Krokowo, par. Żarnowiec, zawiera 12 gburstw i 13 zagrod. . 324 ha 14 łąk, 271 roii. W 1885 r. 24 dm. , 34 dym. , 183 mk. , 159 kat. , 24 ew. , szkoła kat. Połowę wsi nabył opat oliwski lludiger dla cystersek w Żarnowcu do braci Michała i AYacława Paleskowiczow. R. 1310 potwier dza to kupno Henryk, komtur gdański ob. P. U. B. T. Perlbach, str. 598. Drugą poło wę nabył opat Aleksander za pieniądze za konnic. Kupno to potwierdził w. m. Karol z Trewiru w 1314 r. ob. Klaszt, żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 9. W 1710 r. da wała wś mesznego 7V2 kox żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 63. 2. S. leśn. , tamże. Ks. Fr, Sobienicaj ob. Sowienlca. Sobienie, cztery wsi t. n. , pow. garwoliński, gm. Sobienie, trzy z nich leżą w jednej linii, na krawędzi zamykającej szeroko rozpostartą nizinę praw. brzegu Wisły naprzeciw Czerska, czw irta S. Jeziory w samej nizinie, odl. 21 w. od Garwolina, a S. Biskupie wś i fol. , par. Warszowice, posiada gorzelnię, browar, 61 dm. , 462 mk. , 1976 mr. W 1827 r. 62 dm. , 320 mk. W 1873 r. fol. S. Biskupie rozl. mr. 1715 gr. or. i ogr. mr. 477, łąk mr. 346, past. mr. 377, łasu mr. 323, nieuż. mr. 192; bud. mur. 1, drewn. 21; las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły wś S. Biskupie os. 36, nn 352; Szymanowice os. 26, mr. 352; Sobieńki os. 39, mr. 330. b S. Jeziory, wś os. targowa, gm. i par. Sobienie Jeziory, posiada kościół par. mur. , sąd gm. okr. II, szkołę początkową, 93 dm. , 935 mk. , 43 mr. W drugiej połowie XVIII vt, Jacek Jezierski, kaszt, łukowski, założył pierwszą w kraju fabrykę kos. Kościoł i parafię erygował tu w 1806 r. hr. Karol Jezierski, dziedzic dóbr Sobienie Szlacheckie. S. Jezioiy par. , dek. garwoliński, 1808 dusz. S. Jeziory gmina ma 12866 mr. obszaru i 4590 mk. , urząd gm. w Radwankowie, st. p. w Garwolinie. W skład gminy wchodzą Celbuda, Gusin, Leśniki, Piwonin, Radwanków, Sewerynów, Siedzów, S. Jeziory, S. Kiełczewskie, S. Szlacheckie, Sobieńki, Szymoniewicc dwie, S. Małe, Śniadków Dolny, S. Górny, Wysoczyn, Zambrzyków Nowy i Z. Stary. c S. KielczewsMej fol. i kol, gm. i par. S. Jeziory; fol. ma 9 dm. , 45 mk. ; kol. 83 dm. , 451 mk. , 1047 mr. W 1827 r. 25 dm. , 138 mk. Fol. S. Kiełczewskie rozl. w 1885 r. mr. 542 gr. or. i ogr. mr. 365, łąk mr. 81, past. mr. 84, nieuż. mr. 12; bud. mur. 7, drewn. 15; płodozm. 7pol. Do fol. należały poprzednio wś Zambrzyków os. 35, mr. 358; wś Zuzanów os. 34, mr. 270. d S. Szlacliechie al. Murowane wś i fol. , gm. i par. S. Jeziory, ma 43 dm. , 417 mk. W 1827 r. 46 dm. , 239 mk. , par. Warszowice. W 1885 r. foL S. Szlacheckie rozl. mr. 1945 gr. or. i ogr. mr. 540, łąk mr. 128, past. mr. 71, łasu mr. 1100, w odpadkach mi 21, nieuż. mr. 85; bud. mur. 10, drewn. 7; płodozm. 6 i 7pol. ; las nieurządzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły os. targowa S. Jeziory os. 88, mr. 43; wś S. Murowane os. 36, mr. 277; wś Radwanków os. 7, mr. 66; wś Nieciecz os. 10, mr. 179; wś Sewerynów os. 11, z grun. mr. 174; wś Celbuda os. 3, z grun. mr. 22. S. są starożytną osadą, której część S. Bi skupie nadana była wcześnie bardzo bisk. poznańskim przez ks. mazowieckich. W 1297 r. ks. Bolesław, potwierdzając przywileje poprzedników, wymienia S. w liczbie wsi biskupich. W 1351 r. Ziemowit ks. mazowiecki wymienia znowu S. w potwierdzeniu poprzedniego przywileju Kod. Wielk. , 765, 1301. Konrad ks. mazowiecki, wyzwalając w 1476 r. rozmaite dobra ziemi czerskiej i liwskiej od służebności grodowych, wymienia w liczbie upi zywilejowanych. .. generosi et honorabiles Johannes xexillifer wischegradiensis, Laurencius magister coquine ducis, Jacobus plebanus in Redwankowo, germani de Sobynyc et ipsorum bona Sobynye, Dobrzynycz, Rambyeschewo, Brozyska, Othwoczko, Ostrow. Inna część tej wsi z Zembrzykowem, Skorczą. Zalesiem i Szymanowicarai należała do Mikołaja Węża Wanssch z Dobrzankowa, Sobieńki wojew, mazowieckiego Kod. Maz. , 275 i 276. Br. Ch. Sobleiikij wś włośc, pow. garwoliński, gm. Sobienie. Jeziory, par. Osieck, ma 36 dm. , 323 mk. , 317 mr. W 1827 r. było 29 dm. , 132 mk. Wchodziła w skład dóbr Sobienie Szlacheckie. Sobiensitz niem. , ob. SoMeńczyce, Sobiepany, w XVI w. Sohyepamj wś i fol. nad rz. Grabią, pow. łaski, gm. Wola AVężykowa, par. Grabno, odl. 11 w. od Łasku, ma 13 dm. , 75 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 57 mk. W 1887 r. fol. S. rozl. mr. 399 gr. or. i ogr. mr. 174, łąk mr. 4, past. mr, 5, łasu mr. 194, w odpadkach mr. 3 nieuż. mr. 19; bud. mur. 1, z drzewa 2. Wś S. os. 14, mr. 131. Na początku XVI w. dziesięcinę z łanów km. i fol. tudzież kolędę pobiera pleban w Grabnie Łaski, L. E. , I, 469. Br. Ch. Sobierąi al. SoUraj jezioro w pow. lipnowskim, na obszarze wsi Konotopie, ma 30 mr. obszaru i do 24 st. głębokości. Wody uchodzą do rzeczki Mieni. Sobiese ki 1. trzy wsi, trzy kolonie i dwa fol. , pow. kaliski, gm. i par. Iwanowice, odl. 22 w. od Kalisza, posiada kościół par. ewang. nabożeństwo polskie, cmentarz, szkolę początkową. Część lit. A. wieś ma 7 dm. , 88 mk. ; kol. 17 dm. , 144 mk. ; fol. 4 dm. , 21 mk. ; część lit. B. wś iö dm. , 161 mk. ; kol. 17 dm. , 147 mk. ; fol. 3 dm. , 15 mk. ; część lit. C. wś 13 dm. , 137 mk. ; kol. 19 dm. , 183 mk. ; folw. 3 dm. , 18 mk. Ogółem 98 dm. , 914 mk. W 1827 r. jedna część S. miała 28 dm. , 296 mk. , druga 41 dm. , 368 mk. Par. ewang, obejmuje 3000 dusz. Dobra S. lit. A. składały się w 1873 r. z fol. S. lit. A. i Joanka al. Góry, rozl. mr. 471 fol. S. lit. A. gr. or. i ogr. mr. 228, łąk mr. 24, pastw. mr. 19, nieuż. mr. 14; bud. 55 drzewa 10; folw. Joanka gr. or. i ogr. mr. 135, łąk mr. 14, pastw. mr. 34, nieuż. mr. 3. Wś S. lit. A. os, 14, mr. 52; kol. os. 24, mr. 266. W 1885 r. fol S. lit. B. rozl. mr. 304 gr. or. i ogr. mr. 248, łąk mr. 36, łasu mr. 8, nieuż. mr. 12; bud. z drzewa 8. Wś S. lit. B. os. 49, mr. 273; wś Piechutki os. 7, mr. 14. W 1886 r. fol S. lit. C. rozl mr. 505 gr. or. i ogr. mr. 342, łąk mr. 72, past. mr. 37, lasu mr. 42, nieuż. mr. 12; bud. mur. 4, z drzewa 6. Wś 8. lit. O. os. 30, mr. 81; kol os. 20, mr. 236. W 1579 r. Janusz Latalski, kaszt. poznański, płacił tu od 5V2 łan. , 2 zagi, 2 kom. Pawiński, Wielkop. , 1, 120. 2. S. , wś, pow. olkuski, gm. i par. Minoga. Leży w pobliżu Skały. W 1827 r. było 26 dm. , 168 mk. W 1262 r. Bolesław, ks. krakowski, nadaje wraz z innemi wsiami Zobezuci klasztorowi w Zawichoście. W akcie przenoszącym klasztor do Skały nazwę wsi podano dokładniej Sobessanci. Obok części klasztornej Słomnik Geograficzny T. X Zeszjt 120. istniała we wsi część szlachecka. Na akcie spisanym w 1275 r. w klasztorze skalskim, podpisał się Bogufał comes de Sobesanch Kod. Mał. , I, 69, 105. Według reg. pob. pow. proszowskiego w 1586 we wsi S. , par. Minoga, ststa czorsztyński płacił od 2V2 km. , 3 kom. bez bydła, 1 łanu sołtys. Pawiń ski, Małop. , 24. Br. Ch. Sobiesiernie 1. dawniej SoMesierznie, wś i dwor, pow. gnieźnieński Witkowo, o 6 klm. ku północy od Wrześni poczta i st. dr. żel. Graniczy z Grzybowem, Ostrowem Szlach. , Gulczewkiem, Gulczewem, Jarząbkowem i Wódkami; par. Marzenin, szkoła w miejscu. Około r. 1523 składało się S. z łanów kmiecych i dziedzicznych; kmiece dawały meszne prob. marzenióskim, z drugich dziesięcinę snopową prob. w Strz zewie Kościelnem. W r. 1580 posiadał w S. Jakub Sobiesierski 2 łany osiadł, i 2 zagr. a Gabryel Mierzewski 1 Yg łan. osiadł, i 2 zagr. ; r. 1618 należało S. do Prokopa Sobiesierskiego; były wówczas 4 łany osiadł. , 4 zagr. i wiatrak. Około r. 1793 dziedziczył S. Tadeusz Baranowski. Wieś obecnie ma 6 dm, 38 mk. 2 prot. i 89 ha 84 roii. Dwor ma 13 dym. , wiatrak, 146 mk. kat. i 466 ha 383 roii, 12 łąk, 21 łasu; właścicielem jest Stanisław Wągrowiecki, 2. S. al. Sobiesierznie, majętność, pow. inowrocławski, o 12 klm. na pln. wschód od Kruszwicy; paraf, i poczta w Pieraniu Freytagsheimj, st. dr. żel w Kruszwicy i w Inowi ocławiu o 15 klm. ; 10 dm. , wiatrak, 205 mk. 177 kat. , 28 prot. 1559 ha 356 roii, 49 łąk, 105 łasu; czysty doch, z ha roii 9 40, z ha łąk 6 66, z ha łasu 5 09 mrk; właścicielem jest Józef Mański. Na obszarze dworskim znajduje się piła parowa, własność Niemca. W r. 1350 arcyb, gnieźn. Jai oslaw; ustanawiając altaryę N. M. Panny i św. Stanisława, uposażył ją małdratami z S. i innych włości Kod. Wielk. , n. 1293; r. 1363 pisał się Warsz z S. Kod. Dypl Pol. Rzyszcz. , II, 740; między r. 1489 i 1583 należała ta majętność do Sobiesierskich. Z nich Pi okop posiadał około 1583 r. w S. zagr. szlachecką i 4 zagr. , a Borze wieki takąż zagrodę i 3 zagr. 3. S. , wś i dwor, pow. poznański, o 12 klm. ku zach. od Poznania; par. Skorzewo, poczta Sady, st. dr. żel. w Dąbrówce. W r. 1288 bisk. poznański Jao, uposażając kościół paraf. w Lusowie, przekazał mu dziesięcinę z S. ; 1580 posiadał tu Jan Piotrowski 5 łan. i 1 zagr. ; przy schyłku zeszłego stulecia dziedziczył S. Antoni Chłapowski z Dąbrowski. Wś obecnie ma 7 dm. , 57 mk. 51 kat. , 6 prot. i 55 ha. Dwor ma 4 dm. , 86 mk. 63 kat. , 23 prot. 1 210 ha 193 roii, 11 łąk. E. Cal Sobiesierzne 1. niem. Sobierczysno, dok. Sobeschuetz i Sobelsohuetz wś tuż Tiad granicą 60 SoMesi Sobieska król. polskiego, pow. brodnicki, st. pocz. Bro dnica, par. kat. Jastrzębie; 339 ha 13 łąk, 300 roii. W 1885 r. 12 dm. , 14 dym. , 85 mk. ,; 34 kat. , 39 ew. , 12 żyd. Pw 1415 obejmowała ta wś 36 wł. po 13 skojców, 4 wł. tylko były I osiadłe i karczma była pusta. 2. S. , folw. do Komorowa, tamżCa 3 dm. , 62 mk. Kś. Fr. j Sobieska, wś i fol. , pow. łukowski, gm. i Serokomla, par. Wola Gułowska, odl. 26 w. od Łukowa, 15 dm. , 130 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 91 mk. , par. Drążgów, W 1886 r. fol. S rozl. mr. 313 gr. or. i ogr. mr. 231, 1 łąk mr. 9j past. mr. 23, lasu mr. 38, w odpadkach mr. 8, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 7; płodozm. 6poL Sobieska Wolaj wś i fol. nad rz. Radomirką, pow. krasnostawski, gm. Żółkiewka, par. Krzczonów, ma 90 dm. , 875 mk. rz. kat. , młyn wodny, 111 osad. włośc. W 1827 r. 67 dm. , 433 mk. , par. Częstoborowice. Wieś ta w XVI w. nosiła nazwę Giełczewska Wola, należała do par. Chrzczono w. W 1531 r. pła cono tu od 2 łan. , młyna o 2 kołach. Mikołaj, wójt dziedziczny, płacił od trzech ćwierci ła na, W XVII w. przeszło na własność Sobie skich, którzy zmienili nazwę wsi. W 1676 r. Sobieska Wola, w par. Chrzczonów, płaci od osób we dworze i poddanych w ilości 1371 głów Pawiń. , Małop. , 353 i 14a dod. . Poka żują dotąd szczątki dworu, który miał wysta wić Jan Sobieski. Por. Filaszhowice, W 1883 r. fol. S. Wola, z nomenkl. Antoniówka, rozl. mr. 672 gr. or. i ogr. mr. 457, łąk mr. 27, past. mr. 98, wody mr. 8, lasu mr. 51, nieuż. mr. 31; bud. mur. 5, z drzewa 14; las nieu rządzony, pokłady kamienia wapiennego. An toniówka ma 240 mr, Wś S. Wola os. Ill, mr. 2564. Br. Ch. Sobieska Wólka, dawniej Wola, wś, pow. garwoliński, gm. Ułęż, par. Sobieszyn, ma 8 dm. , 61 mk. , 189 mr. urzęd. dane. Wchodziła w skład dóbr Sobieszyn. Sobieski, właściwie Sobieszki, wś włośc, nad rz. Wkrą, pow. płoński, gm. Szu mlin, pnr. Królewo, odl. o 9 w. od Płońska, ma 8 dm. , 60 mk. , 204 mr. Wieś ta wchodzi ła w XVII w. w skład ststwa nowomiejskie go. Por. Kroktvo i Nowe Miasto 2 t, VII, 224. Br. Ch. Sobieskij pow. białostocki, ob. SoUeszczhL Sobieszezany, dwie wsi A. i C. i trzy fol. A. , C, J. , pow. lubelski, gm. i par. Niedrzwica, odl. 24 do 26 w. od Lublina. W 1827 r. było 50 dm. , 296 mk. Fol. S. lit. A. w 1873 r. rozl. mr. 794 gr. or. i ogr. mr. 646, łąk mr. 15, past. mr. 14, łasu mr. 107, nieuż. mr. 12; bud. z drzewa 13; las nieurządzony; wiatrak. Wś S. lit. A. os. 25, mr. 115. Fol. 8. lit. C. w 1885 r. rozl. mr. 256 gr, or. i ogr. mr. 173, łąk mr. 7, łasu mr. 70, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, z drzewa 14; płodozm. 4 i 8poL; las nieurzą dzony. Wś S. as. 42, mr. 99. Fol. S. lit. J. rozl mr. 287 gr, or. i ogr. mr. 241, łąk mr. 12, lasu mr. 28, nieuż. mr. 6; bud. z drzewa 9. W 1531 r. obszar 8. par. Niedrwicza należy do 25 właścicieli z drobnej szlachty, mają cych od ćwierci do2 łanów Pawiń. , Małop. , 365. Br. Ch. SoMesiczkic w spisie urzęd. Sobieski, wś, pow. białostocki, w 3 okr. poL, gm. Przytulanka, o 41 w. od Białegostoku. Sobieszczyiia 1; grupa domów na przedmieściu łyczakowskiem we Lwowie. 2. S. , fol. w Woli Wysockiej, pow. żółkiewski. SoHeszowice ob. ŚoMszowke. Sobieszyn wś i fol. , pow. garwoliński, gm. Ułęż, par. Sobieszyn, odl. 42 w. od Garwolina, 5 w. od Łysobyków. Leży na krawędzi szeroko rozpostartej doliny praw. brzegu Wieprza, w pobliżu ujścia rzki t. n. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową od 1871 r. , trzy młyny wodne, trzy stawy, 65 dm. , 567 mk. W 1827 r. było 54 dm. , 348 mk. Dobra S. składały się w 1875 r. z folw. S. , Lendo Małe al. Ruskie, awulsu Brzozowa, nomenkl. Brzozowa, Wólka, Drewnik, rozl. mr. 2432 fol. 8. z awulsem Brzozowa gr. or. i ogr. mr, 587, łąk mr. 179, pastw. mr. 27, lasu mr. 1271, nieuż. mr. 199; bud. mur. 6, z drzewa 33; płodozm. 8poL; las nieurządzony; fol. Lendo Ruskie gr. or. i ogr. mr. 129, łąk mr. 17, past. mr. 3, nieuż, mr. 20; bud. mur. 1, z drzewa 10; cegelnia. W skład dóbr poprzednio wchodziły; wś S. os. 71, mr. 691; wś Wólka Sobieska os. 9, mr. 137; wś Lendo Ruskie os. 8, mr. 167. Jest to dawne gniazdo Sobieskich. W 1508 r. Stanisław i Małgorzata ze swych części płacą poboru 2 grzyw. 13 gr. 9 den. W 1569 r. Stanisław Sobieski płaci tu od Yg łanu i 2 zagrod. , Jan Sobieski od 16 półłanków. W poblizkiej wsi Lendo Mniejsze siedzi trzech Sobieskich Zbigniew, Klemens, Dobroe ost, mających niewielkie cząstki. We wsi Budziska mają znaczne części Jan i Stanisław moze ci sami co w Sobieszynie. Jan ma 16 półłanków km. , Stanisław zaś 14. Chrystyan Sobieski ma 24 półłank. w Radoryżu i Cisowniku Pawiń. , Małop. , 332, 333 i 476. W 1648 r. S. wraz z Łysobykami i Lendem należy do Zbąskioh ob. Frzyto cznó. W 1664 r. S. pow. stęży cki miał dwie części Łuk. Sobieskiego 12 dm. , 60 mk. i Śtan. Kaz. Bieniawskiego 14 dm. , 61 mk. Sprawę między 8. a Podlodowem załatwia komisya sejmu warsz, w r. 1775 Vol. leg. , VIII, 384. Na początku obecnego stulecia dobra należały do hr. Tarnowskich, od 1826 r. do Maciejewskich, wreszcie do głośnego z filantropijnych zapisów hr. Kaj. etana Kickiego. Wś ta zdawna należała do par. w po SoH blizkim Drążgowie nad Wieprzem. Gdy ko ściół ten zamieniono na zbór aryański w drufiej połowie XVI w. , parafią przeniesiono do ablanki. Po latach 30 odebrano Kościoł w Drążgowie, parafia wróciła na dawne miej sce. Gdy w 1771 r. kościół ze starości runął, parafia pozostała bez świątyni, którą zastę powała mała kaplica. Dopiero zapis hr. Kaje tana Kickiego materyały i 4000 zł. austr. pieniędzmi, uczyniony z warunkiem wzniesie nia kościoła w S. , obdarzył parafią nową pię kną świątynią w stylu ostrołukowym, o trzech nawach, z wieżą. Wielki ołtarz cały z marmu ru; w ołtarzu Chrystus ukrzyżowany z mar muru kar aryjskiego. Kościół ten poświęco ny został w 1886 r. i parafią przeniesio no tu z Drążgowa por. Przegl. katol. ,1886 r. , Nr. 49. Br. Ch. Sobieszyn, w pow. wejherowskim, ob. KoUhhi i Luzino. Por. Kłosy Nr. 961, str. 343. Sobieszyno, wś nieistniejąca obecnie, da wna własność bisk. płockich. Akt Konrada z 1203 r. wymienia Sobesyce w liczbie wsi w dolinie Wkry leżących. Zdaje się, że do tej wsi odnosi się ciekawy akt restytucyi dwu części wsi przywłaszczonych przez nie jakiego Goslawa po spustoszeniu S. przez Prusaków. Brat owego Gosława, imieniem Michał, zwrócił części zabrane biskupowi w 1256 r. Kod. Maz. , 19. Br. Ch. Sobiewola 1. niem. SoMeiooUa al. Swalela, dobra ryc. w Pomeranii, pow, suski, st. pocz. Kisielice o 1 5 klm. odl. , st. kol. Susz, par. kat. święte, 194 ha 19 łąk, 169 roii. W 1885 r. 4 dm. , 11 dym. , 67 mk. , 28 kat. , 39 ew. W 1885 r. dziedzicem wsi Aleksander Starorypiński na Mózgowie. 2. S. , niem. Albrechsthal, os. młyn. , tamże, nad Jardęgą, dopł. Ossy; st. p. Kisielice o 3 klm. , 12 ha, 5 mk. R. 1518 dostaje Paweł Ciechanowski S. chechenofsky od Joba, bisk. pomezańskie go, przywilej na wś Swawolę, dziś Sobiewola zwaną ob. Kętrz. , O ludn. poL, str. 199. Z szlachty poL mieszkali tu niegdyś Sobiewolscy i Suchorowscy str. 204. Kś. Fr. Sobików, wś i foL, pow. grójecki, gm. Kąty, par. Sobików, posiada kościół par. drewniany, 113 mk. , 303 mr. dwor. , 44 mr. włośc. W 1827 r. było 17 dm. , 158 mk. Wś S. wchodziła w skład dóbr Czaplinek. Kościół parafialny istniał tu już w 1437 r. Obecny wzniesiony został w 1670 r. S. par. , dekan, grójecki dawniej warecki, 3370 dusz. Sobin, wzgórze na granicy gm. Chmielu i Eudeńka Lackiego, w pow. brodzkim, nad Sobinem, przys. Niemiłowa pow. kamionec ki, wzn. 239 mt. npm. Br. G. Sobin, grupa domów, fol. i gorzelnia w Niemiłowie, pow. Kamionka Strumiłowa. Sobliiska strugaj, niem. Sobbmfltess, lewy dopł. Czarnej wody, w pow. świeckim, Bierze początek na wschód od Jaszcza, mija Brzezi ny i uchodzi pod os. młyn. Żurem do Czarnej wody. Kś. Fr. Sobiny niem. Sobhin koL i leśn. , pow, świecki, st. p. Osie, 2 dm. , 14 mk. Kś. Fr. Sobirąi, ob, Sobieraj. SobiSj ob. Sobozin Sobiszowice 1. niem. Petersdorf Staedtiach wś kość, pow. toszeckogliwicki, odl. Vi 1 od Gliwic. Posiada kościół par. katolicki murowany, wzniesiony przez Templaryuszów, podobny co do budowy do fundacyi tego zakonu w Kamieńcu i Brosławicach. Szkoła kat. od 1781 r. W 1885 r. 1782 mk. 56 ewang. , 134 bud. Wś ma 335 ha obszaru, rozdzielone g o między 17 gospodarzy, 14 ogrodziarzy i 36 komorników. Obszar więk. posiadł, ma 62 ha. Gleba uboga, ludność trudni się wyrobkiem w Gliwicach, w tamecznych zakładach żelaznych. 2. S. , niem. Fetersdorf wś i dobra, pow. niemodliński, par. Niemodlin, odl. Ya mili. W 1885 r. 20 bud. , 92 mk. 39 kat. , 61 ha we wsi, na obszarze dóbr 213 ha, 2 dm. , 38 mk. 20 kat. . 3. S. , niem. P. bei Welczeh, wś, fol. i 08. fabr. nad Kłodnicą, pow. toszeckogliwicki Leży przy poprzedniej wsi. Wś ma 233 ha 12 gospod. , 10 ogrodź. , 42 kom. , 2873 mk, 228 ewang. , 162 budyń. Obszar większej posiadł, ma 6 dm. , 100 mk. 5 ew. i 670 ha 332 ha łasu. Młyn amerykański, olejarnia, fabryka wyrobów drucianych i igieł od 1853 r. . Wyrabiała w 1863 r. 40, 000 centn, wyrobów i zatrudniała 120 robotn. Sobken 1. niem. , ob. Chwaliszew i Zolld, 2. S. , pow. odolanowski, ob. Batajczyk, Sobki 1. wś, pow. radzymiński ob. Alahowtec mylnie za Soiki. 2. S. , w XVI w. Wschopky i Sckopkt y kol. i karcz, pow. piotr kowski, gm. Kluki, par. Parzno; kol. 33 dm. , 258 mk. , 424 mr. włośc; karcz. 1 dm. , 15 mr. dwors. W 1827 r. było 45 dm. , 315 mk. Wchodziły w skład dóbr Grabica. W XVI w. daje wś dziesięcinę i kolędę pleb. w Parznie Łaski, L. B. , I, 462. W 1552 r. wś ar cybiskupia Sobki miała 10 osad. , 7 łan. Pa wiński, Wielkp. , II, 255. Br. Ch. Sobków 1. os. nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. i par. Radomsk, ma 1 dm. , 7 mk. , 27 mr. dwor. 2. S. j os. , pow. radomski, ob. Dąbrowa Warszaivska f, 934. 3. S. , 08. miejska, dawniej miasteczko i dobra nad rz. Nidą, pow. jędrzejowski, gm. i par. Sobków, odl. 17 w. od Jędrzejowa, leży o kilka wiorst na lewo od szosy z Chęcin do Jędrzejowa, w dolinie Nidy. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową ogólną, urząd gm. , bindugę do spławu drzewa na Nidzie, która od S. nadaje się do spławu, staw, gar Sobk Sobken Sob Sobieszyn Sobkó Sobkowce Soboc Sobn Sobló Sobla Sobko Sobkowska Sobkow Sobo barnią, garncarnia, około 150 dra. i do 1500 mk. W 1827 r. było 115 dm. , 1003 mk. ; 1858 r. 81 dm. , 976 mk. 592 żyd. . Znajduje się tu zamek z małymi basztami po rogach, pochodzący zapewne z końca XVI w. Dobra S. składały się w 1886 r. z fol. S. al. Nida Sobkowska, Sokołów Górny, nomenkl. Wiśniówka, rozl. mr. 2393 fol. S. al. Nida z Wiśniówką gr. or. i ogr. mr. 496, łąk mr. 94 past. mr. 54, lasu mr. 857, nieuż. mr. 60; bud. mur. 9, z drzewa 6; las nieurządzony; fol. Sokołów Górny gr. or. i ogr. mr. 307, łąk mr. 36, pastw. mr. 28, lasu mr. 438, nieuż. mr. 23; bud. mur. 4, z drzewa 4; pokłady kamienia wapiennego. W skład dóbr. poprzednio wchodziły os. S. os. 14l, mr. 759; wś Sokołów Górny os. 30, mr. 2l2; wś Sokołów Dolny os. 53, mr. 530; wś Wierzbica os. 9, mr. 57. S. założony został w 1563 r. przez Stanisława Sobka z Sulejowa, kaszt, bieckiego, ststę małogoskiego, dziedzica części wsi Nidy, za przywilejem Zygm. Augusta, na obszarze tej wsi. Biskupi krakowscy posiadali jedną część rozległego obszaru wsi ob. Nida, inne należały do świeckich dziedziców. Długosz nie mówi nic o tamtych częściach. Zdaniem wydawcy Kod. Wielkop. Nr. 1088 w potwierdzeniu posiadłości biskupów lubuskich przez Łokietka w 1328 r. ustęp in Sliptone una orea cum plena sorte, ma się odnosić do Sobkowa. W 1508 r. Śtan. Frikacz płaci z Nidy i części Stanowic 2 grzyw. 2 gr. W 1540 r. Nyda Pv, yterski, Yilla gnosi Raphaelis Ryterski, w par. Mokrsko, ma 9 kmieci na półłankach, karczmę, 4 zagrod. , dwor, folw. , 4 sadzawki, łąki, pasieki, bór. Jednocześnie część biskupia, należąca do klucza kieleckiego, ma 6 łanów Pawiń. , Małop, 484, 559, 585. Nowa osada miejska otrzymała prawo niemieckie, piętnastoletnią wolność od podatków od czopowego na rok tylko. Sobkowie h. Brochwicz wkrótce wygaśli. W 1668 r. nabywa S. z zamkiem i wsiami Nidą, Sokołowem, Wierzbicą i Stanowicami Jan na Pieskowej Skale i Żywcu Wielopolski, kanclerz w. kor. Złota ks. , IX, 187. August li nadał osadzie 12 jarmarków. W 1778 r. dziedziczka dóbr Anna z Ossolińskich Szaniawska, podstoL kor. , uzyskała u króla potwierdzenie przywilejów. Pałac dziedziców, obwiedziony murem i basztami, miał postać zamku. Kościół i par. erygował w końcu XVI w. Stanisław Sobek z Sulejowa. Podobno przez jakiś czas istniał tu zbór aryański. Obecny kościół murowany. S. par. , dek. Jędrzejewski dawniej Szydłowiecki, 1161 dusz. S. gmina, należy do sąd. gm. okr. IV we wsi Brzegi, st. pocz. w Podzamczu; ma 11, 144 mr. obszaru i 5075 mk. 1876 r. . W gminie znajdują się łomy marmuru Dębska Wola, młyn ameryk. Chełstów, fabryka pieców kaflanych Nida Sobkowskal. Br. Ch. SobkowcCj wś, pow. starokonstatynowski, par. Kupiel, ma 86 osad, W XYIII w. należała do dóbr Czechowce ks. Wiszniowieckich. Sobkowizilaj os. , pow. wieluński, ob. Rychhcice, Sobkówkaj wś, pow. humański, w 1 okr. poL, gm. Humań, o 8 w. od Humania, ma 135 mk. Sobkowska NJda ob. Nida 2. Sobkowyj ob. Suhhoivy, Sobkowy staw, staw tatrzański, ob. Litiuorowy staw i Gąsienicowe staivy. Br. G. Soblin, wyb. do Miedzna, pow. świecki, 4 dm. , 18 mk. Soblówka, grupa zabudowań w Rajczy, pow. żywiecki. Soblawki, w ś, w pow. szawelskim, o 67 w. od Szawel. Sobniów, wś, pow. jasielski, par. i urząd pocz. w Jaśle 3 klm, na płd. wschód. Leży na prawym brzegu Dembówki Wisłoki, na lewym zaś Jasiołki, wzn. 249 mt. npm. , w obszernej i żyznej równinie, zamkniętej od północy i południa wzgórzami lesistemi. Ma 95 chat, dwor 5 dm. i szkołę ludową; wraz z obszarem dwoi Teod. Juengsta 395 mk. , 379 rzym. kat. i 16 izrael. Pos. większa obejmuje 322 mr. roii, 70 mr. łąk i ogr. , 23 mr. past. i 2 mr. łasu; pos. mn. 189 mr roii, Qmr. łąk, 16 mr. past. i 3 mr. lasu. W XV w. własność Pieniążków Odrowążów Długosz, I, 491, II, 286. W 1581 r. własnośc Farureya, miała 5V3 łan. kmiecych, 8 zagr. z rolą, 1 czynsz. , 4 komor, z bydłem i 4 bez bydła Pawiński, Małop. , 119 S. graniczy na zachód i płn. zach. z Jasłem, na płn. z Hantówką, na wsch. z Wolicą a na płd. z Żółkowem. Mac, Sobniowiee al. Sohoniowice z Strzałkowicami, wś, pow. wielicki, u źródłowisk Wilgi, pi zy drodze z Wieliczki o 6 klm. do Swoszo wic, w okolicy pagórkowatej. Ma 57 dm. 3 na obszarze większej posiadł. a 33 w Strzałko wicach; w S. jest 149 mk. , w Strzałkowicach 188, we dworze 31 mk. ; 362 rzym. kat. i 6 izrael Par. rz. kat. Kosocice, poczta w Wie liczce. Pos. więk. wynosi 143 mr. roii, 16 mr. łąk, 3 mr, ogr. i 26 mr. łasu; pos. mn. ma 165 mr. roii, 25 mr. łąk, 15 mr. past. i 2 mr. Łasu. Wś graniczy na wsch. z Wieliczką Klasnem, na płd. z Sierczą, Sygneczowem Gołkowicami, na zach. z Zbydniowicami i Wroblewicami a na płn. z Rajskiem. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 41 S. , w par. Kosocice, dzieliła się na kilka części Czarnockiego, Soboniewskiego, Krzysztofa Czarnockiego i ku stosza krakowskiego. Mac. Sobocice, ob. Sohocisko, Sobocin 1. al. Podsmietow fol. nad rz. Soboci Prosną, pow. kaliski, gm. Żydów, par. Chełmce, odl. od Kalisza io w. , 2 dm. , 56 mk. 2. S. , wś włośc, pow. sierpecki, gm. Gutkowo, par. Unieck, odl. o 35 w. od Sierpca, ma 6 dm. , 24 mk. , 152 mr. W 1827 r. 2 dm. , 26 mk. Sobocisko, dawniej Sohodce niem. Zottwitz 1258 r. Soboczicz, 1358 r. Czohezicz wś, pow. olawski, posiada kościół par. katol. , szkołę katol. , 118 budyń. , 1027 mk. 460 męż. , 567 kob. , 939 katol, i 88 ew. , 846 ha 795 ha roii. Jest to dawna posiadłość kościoła św. Wincentego we Wrocławiu ob. t. YIII, 656. Sobocka Wieś al. Sobota, wś i kol, , pow. łowicki, gm. Bielawy, par. Sobota, odl. 22 w od Łowicza, 1 w. od Soboty osady miejskiej. Wś ma 129 mk. , kol. 128 mk. katol. Bo włościan należy we wsi 200 mr. W 1576 r. S. , wieś w pow. orłowskim, miała w części Jana Działyńskiego i Wojciechowskiego 20 łan. , karczmę, 6 łan. pustych wójtowskich. Zabo rowski Sebastyan miał 2 łany, młyn dzie dziczny o 6 kołach, drugi roczny o 1 kole 2 zepsute, 26 osadn. Pawiński, Wielkop. , II, 107. Br. Ch. Soboćki9 młyn, pow. wołkowyski, ob. toaszkietoicze, Sobokląski al. SotooMąski dawne nazwy wsi Samoklęski, w pow. lubartowskim. Soboklęszcz 1. w 1203 r. Sovoclash, 1398 r. SowoMatiaky wś, pow, płoński, gm. Szumlin, par. Joniec, odl. o 9 w. od Płońska, ma 43 dm. , 282 mk. , 754 mr. W 1827 r. 27 dm. , 180 mk. Wymieniona w dok. ks. Konrada z 1203 r. w liczbie wsi bisk. płockich. W 1398 r. bisk. Jakub ma spór o granicę z dzie dzicami wsi Ślepowrony Kod. Maz. , 127. W XVII w. wchodziła w skład dóbr Joniec ob. . 2. S. j wś włośc, i os. leśn. , pow. cie chanowski, gm. i par. Sońsk, odl. 16 w. od Ciechanowa, ma 27 dm. , 206 mk. , 954 mr. W 1827 r. 26 dm. , 152 mk. Br. CL Soból al. Sobole, wś, pow. tomaszowski, gm. Tyszowce, par. Łaszczów, ma 21 dm. , 207 mk. , 267 mr. roii, 21 mr. łasu. Ludnośó rol nicza. Gleba popielatka. Wchodziła w skład dóbr Czartowiec. X S. S. Soból, wś, wchodziła w skład dóbr Dolsk Stary, w pow. kowelskim. Sobol, rzeczka, wypływa z płn. wschod. pochyłości pasma Sekuła, z szczytem Czyrakiem 1283 mt. , z pod polany Rozkoła, na granicy gm. Kalny i Mizunia, w pow. doliniańskim; płynie na płn. leśnym i górskim parowem, nad którym od zach. wznoszą się Czyrak 1283 mt. i Mińczoł 1175 mt. a od wschodu Krasna 1136 mt. i dział Bukowca 1112 mt. . Od ujścia pot. Cichego zwraca się 8. tia wschód aż po ujście pot. Magóry; odtąd płynie łukiem na płn. zach. doliną, nad którą cd płd. wznosi się nader stromo Bukowiec 1112 mt. a od płn. Lizak al. Ma góra 1365 Bit. i Czarna Sechła 1188 mt. i 1287 mt. . Wpada do Mizuńki z lew. brzegu. Tworzy granice gmin Kalny i Mizunia. Dłu ga 12 klm. Przyjmuje z lew. brzegu potoki Cichy, Magórę i Sobolicę. Dno kamieniste, spad wód nagły. Br, G. Soboiankaj wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. poL, o 52 w. od Wilna, 3 dm. , 18 mk. kat. Sobolany, wś włośc, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie, odl. od Maryampola 49 w. , od Pren IIV3 w. , ma 12 dm, , 134 mk. , 466 mr. W 1827 r. 9 dm. , 73 mk. Wchodziła w skład dóbr Jakimiszki. Sobolany, wś, pow. grodzieński, w 5 okr. poL, gtü, Sobolany, o 21 w. od Grodna. Gmi na włośc, sobolańska ma zarząd w Druskienikach. Sobótce, wś, pow. grodzieński, na lewo od dr. żeL z Warszawy do Petersburga. W najnowszym spisie urzęd, niepodana. Sobole 1. wś i foL nad Bystrzycą, zwaną też Świder i Staninka, pow. łukowski, gm. i par. Ulan, odl. 12 w. od Łukowa, 25 dm. , 380 mk. , 1493 mr. ziemi W 1827 r. 33 dm. , 93 mk. Fol. S. lit. A B D rozl. w 1885 r. mr. 1573 gr. or. i ogr. mr. 691, łąk mr. 118, past. mr. 99, lasu mr. 619, nieuż. mr. 46; bud. mur. 2, drewn. 30; las nieurządzony, pokłady torfu, młyn wodny. Wś S. os. 38, mr. 431. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 we wsi S. par. Ulan Jakub i Eliasz płacą od V2 łanu, Jan Bogufał od V4 łanu, Albert 2 Ys łanu, Katarzyna, Zofia i Anna z 7 łanu i młyn. W r. 1552 Jan Ryskowski płacił od 8 osad. W r. 1580 p. Wojciech Sobol i od sąsia dów swych od 4 włók, które sami orzą, fl. 2, od zagrody bez roii gr. 4, od szewca Wojcie cha gr. 8, p. podstarości od 2 włók osiadłych fl. 2, Stanisław Tiburczi z bratem od półwłoczka, co sami orzą, gr. 7V2, Tomasz z pa nem Kozikiem od półwłoczka gr. 7Vo. Summa fl. 4 gr. 27 Pawiński, Małop. , 386, 400, 427. 2. S. , wś i fol. , pow. płoński, gm. Załuski, par. Kroczewo, odl. 25 w. od Płońska, ma 3 dm. , 11 mk. W 1827 r. 7 dm. , 45 mk. W 1885 r. fol. S. rozl mr. 377 gr. or. i ogr. mr. 351, łąk mr. 5, pastw. mr. 6, nieuż. mr. 15; bud. mur. 5, drewn. 4; płodozm. 11pol. Wś S. os. 4, mr. 11. Br. Ch, Sobole 1. wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. poL i gm. Brahin o 3 w. na płu. zach. ; grunta wyborne pszenne, łąk obfitość. Własność niegdyś kn. Wiszniowieckich, w kluczu brahińskim. 2. S. al. Soholki wś, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Rewiatycze, o 30 w. od Prużany, na płd. wschód od Śwadbicz, 3. S. , pow. wileński, ob. Sohale. Sobocisko Sobo Soboklą Soboklę Soboi Sobol Sobole Sobole Sobole, wś, pow. margrabowski, Vt od granicy król. polskiego, tyleż od st. p. W. Czymochy pow. łecki, nad rzeczką b. n. , do pływem jez. Małego Obokowskiego; 470 ha, 52 dm. , 254 mk. Wit v. Gich, komtur bran denburski, nadaje r. 1471 Stanisławowi Li twinowi na prawie magd. 15 włók na Pohyblu z obowiązkiem jednej służby konnej. Ad. N, Sobolew 1. wś i fol. , pow. garwoliński, gm. Sobolew, par. Maciejowice, odl. 22 w. od Garwolina, posiada st. dr. żel. nadwiślańskiej, odl. 75 w. od Warszawy a 239 wiorst od Ko wla, kaplicę katol, filialną, szkołę początkową od 1871 r. , urzcid gm. , 56 dm. , 625 mk. W 1827 r. było 47 dm. , 371 mk. W 1885 r. fol. S. , TOzL mr 1377 gr. or. i ogr. 677, łąki mr. 99, past. mr. 8, łasu mr. 530, nieuż. mr. 53; bud. mur. 2, drewn. 20; płodozm. ISpoL, las nieurządzony. Wś S. os. 42, mr. 1849; wś llełenów os. 13, mr. 193. W połowie XV w. S. ,wś w par. Kochów, własność Jana Cioł ka z Żelechowa, miała łany km, , z których płacono dziesięcinę bisk. krakowskiemu Dłu gosz, L. B. , Ill, 180. W 1508 r. w ś S. wraz z innemi, własność Ciołka, płaciły pob. 4 grzy wien. W r. 1569 S. , w par. Maciejowice, wła sność Ciołka, miała 10 łan. Pawiński, Małop. , 336, 476. S. gmina, graniczy z gm. Górzno i Żelechów, ma 21, 745 mr. , 4368 mk. , sąd gm. okr. V w Gończycach, st. poczt. i st. dr. żel. w miejscu. W skład gminy wchodzą Damia nów, Dębniak, Elźbietów, Godziesze, Gończyce, Grabniak, HelenówStary, Kaleń, Kobusy, Korytnica, Kórnicka Wola, Kownacica, Leokadya, Mazurków, Mroków, Przyłęk, So bolew, Sokół i Zygmunty. 2. S. al. Sobolów wś, pow. lubartowski, gm. Fii lej, par. Rudno, leży na północ od Lubartowa. Wchodziła w skład dóbr lubartowskich, ma 30 osad, 342 mr. W 1827 r. 18 dm. , 222 mk. 8. S. , pow. radomski, ob. Kuczki. Br. Ch. Sobolewa, wś nad Klazmą, pow. bogorodzki gub. moskiewskiej, o 27 w. od Bogorodzka, ma 40 dm. , 325 mk. W pobliżu wsi znajduje się fabryka wyrobów bawełnianych, założona w 1834 r. , zatrudniająca 800 robotn, i produkująca za 1, 400, 000 rs. , oraz fabryka sukna, założona w 1858 r. , zatrudniająca 250 robotn, i produkująca za 150, 000 rs. SoboleWicze al. Sobole ob. Mieleszkowicze. Sobolewo 1. wś, pow. mazowiecki, gm. Klukowo, par. Kuczyn. W 1827 r. 11 dm. , 69 nik. 2. S. , wś i hamernia nad rz. Czarną Hańczą, pow. suwalski, gm. Hutta, par. Suwałki o 6 w. , posiada hutę, hamernię i szkołę początkową. Wś ma 57 dm. , 583 mk. , 1529 mr. ; hamernia 8 dm. , 61 mk. ; os. leś. 1 dm. , 9 mk. Hamernia posługuje się siłą wody, zgromadzonej tu w obszernym stawie, nad którym toi też młyn wodny. W 1827 r. 48 dm. , 328 mk. 3. S. wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Łubowo, odl. od Kalwaryi 14 w. , ma 19 dm. , 44 mk. W 1827 r. 6 dm. , 48 mk. Sobolewo 1. fol, pow. borysowski, w 3 okr. pol. i par. kat. Berezyna, gm. Dolce; miejscowość mocno wzgórzysta; w pobliżu duże jeziora Linnoje, Łuczyło i in. 2. S. wś i fol. , pow. białostocki, w 1 okr. poL, gm. Dojlidy, o 7 w. od Białegostoku, Ä. Jel, Sobolewo, fol. , pow. czarnkowski, o 6 klm. na wschód od Czarnkowa par. i poczta, okr. dwor. Brzeźno, st. dr. żel. w Pile o 19 klm. ; 2 dm. , 38 mk. Sobolewskąia, wś nad rz. Swiagą, pow. świażski gub. kazańskiej, o 24 w. od mta powiatowego, ma 69 dm. , 664 mk. , przystań, na któiej w 1868 r. naładowano 293, 344 pudów, wartości 163, 025 rs. Sobolewski, chutor nad rz. Urazową, pow. wałuj ski gub. woroneskiej, o 20 w. od mta powiatowego, przy drodze do Kupiańska, ma 173 dm. , 1813 mk. Sobolewszczyziia 1. wś, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, gm. Woropajewszczyzna, okr. wiejski Ikaźń, o 10 w. od gminy a 57 w. od Dzisny, ma 8 dm. , 38 mk. prawosł, i 53 kat. w 1864 r. 46 dusz rewiz. ; własność Klottów. 2. S 9 fol. i dwor nad strugą Netocza pow. lidzki, w 2 okr. poL, o 38 w. od Lidy a 17 w. od Ejszyszek, ma 31 mk. kat. 3. S. , okolica szlach. , pow. trocki, w 3 okr. poL, o 42 w. od Trok, 5 dm. , 22 mk. kat. 4. S. , zaśc. nad jez. Miasti o, pow. wilejski, w 3 okr. poL, gm. Miadzioł, okr. wiejski Ostrów, o 5 w. od gmi ny a 50 w. od Wilejki, ma 2 dm. , 13 mk. ; w 1864 r. należał do dóbr Wołoki, Hałków. 5. S. , zaśc. włośc, nad jez. Miastro, tamże, okr. wiejski Niekazieck, o 6 w. od gminy, 1 dm. , 10 mk. kat. ; należy do dóbr skarb. Justynowo. 6. S. zaśc. szlach. , pow. wileń ski, w 3 okr. poL, o 44 w. od liVilna, 1 dm. , 7 mk. kat. J, Krz Sobolica, potok, wypływa w obr. gm. Kalny, pow. doliniański, z pod Czarnej Seohły 1287 mt. , ze źródeł leśnych; płynie leśnym wąwozem, mając na zach. las Krestny Szyr, a od wschodu szczyt Czarnej Sechły 1188 mt. i 1282 mt. . Wpada od lew. brzegu do Sobola, dopł. Mizuńki. Długa 47 klm, Soboliszkaiiy, wś, pow. kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, par. Udrya, odl. od Kalwaryi 53 w. , ma 18 dm. , 59 mk. Wchodziła w skład dóbr Soboliszki, Soboliszki 1. wś i fol. , pow. kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, par. Rumbowicze, odl. od Kalwaryi 56 w, ; wś ma 11 dm. , 40 mk. ; foL 11 dm. , 35 mk. W 1886 r. dobra S. składały się z foL S. , nomenkl. Zaczepka i Bortkuniszki, rozl. mr. 1182 gr. oi i ogr. mr. 522, łąk mr. 260, past. mr. 30, łasu mr. 328, w o Sobol sadach mr. 6 nieuż. mr. 27; bud. mur. 3, drewnian. 11; płodozm. 4 pol. , las nieurządzony. Wś S. os. 11, mr. 7; wś Soboliszkany os. 3, mr. 9; wś Tejpiny os. 11, mr. 30; wś Mordasy os. 22, mr. 124; wś Madziuki os. 12, mr. 68; wś Kiełmonańce os. 21, mr. 461. 2. S. wś, pow. władysławowski, gm. Swiatoszyn, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 43 w. ; ma 3 dm. , 26 mk. Br. Ch. Soboliszki 1. wś, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zabłociszki, o 4 w. od gminy a 17 w. od Święcian, ma 8 dm. , 50 mk. kat. i 9 starów, w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; należała do dóbr Kozaczyn Bortkie wiczów. 2. S. 9 wś i karczma, pow. trocki, w 1 okr. poL, gm. Jewie, okr. wiejski i dobra Platerów Abramowsk, par. Wysoki Dwor, o 8 w. od gminy a 23 w. od Trok, przy drodze z Jewia do Trok; wś ma 7 dm. , 95 mk. kat. w 1864 r. 42 dusz rewiz. , karczma 1 dm. i 7 mk. żyd. 3. S. fol. i dobra nad potokiem, pow. wileński, w 2 okr. poL, gm. Giełwany, okx wiej. i dobra, hr. Kossakowskich, Sobo liszki o 67 w. od Wilna; folw. ma 1 dm. , 25 mk. kat. , młyn wodny. W skład okr. wiej skiego wchodzą wsi Dawańce, Godlewszczyzna, Iszoryszki, Koroliszki, Leszczyny, Łapiszki, Łaplery, Mażele, Moskaliszki, Posadniki, Posilgiszki, Starodworszczyzna orazzaśc Buda, Kancenka i Olechniszki, wogóle 405 dusz rewiz, włościan uwłaszcz. 4. S. dwor, pow. wiłkomierski, gm, Konstantyno wo, o 8 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Śobolizna L pustkowie do Rogaszyc, w pow. ostrzeszowskim. 2. S. j część Parzynowa, tamże; 13 dm. , 64 mk. Sobolkaj wś, pow. święciański, w 1 okr. poL, gm. Łyntupy, okr. wiejski i dobra Dowgiałów w 1864 r. Romaniszki, o 4 w. od gminy, 29 dusz rewiz. Sobolkil. wś włośc, nad bezim, rzeczką, pow. święciański, w 1 okr. poL, ma 9 dm. , 93 mk. kat. i 5 starow. 2. S. , pow. prużański, ob. Sobole. 3. S. 9 wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. poL, gm. Łyskowo, o 35 w. od Wołkowyska. Sobolnieny, Z5 8cj pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 38 w. od Wiłkomierza. Sobolów 1. z Sieradzką i Zonia, wś, pow. bocheński, w okolicy pagórkowatej, wzn. 272 mt. npm. , na praw. brzegu Stradomki i jej dopł. Polanki, 15 klm. na płd. zach. od Bochni. Od płn. otacza wś pasmo wzgórz lesistych, zwane Działem 822 mt. , od płd. las Wichrosz, ze szczytem 419 mt. sięgającym. Wśród łasu napłd, leży wólka Sieradzka a na wschód od niej Zonia. Wś ma 103 dm. rozrzuconych po wzgórzach w samej wsi 62, dwor 3, w Sieradzce 16, w Zoni 18, dwor w Zoni 4, 646 mk; 609 rz. kat. a 37 izrael. Pos. większa ma 374 roii, 19 łąk, 51 past, i 533 mr. łasu; pos. mn. 233 roii, 37 łąk, 39 past. i 20 mr. łasu. We wsi kościół par. dre wniany z 1432 r. Parafia dyec. tarnowska, dek. bocheński obejmuje Kamyk, Chrósto wa, Buczynę, Grabinę z Dąbiem i Nieprześnię. Wieś tę wymienia podrobiony przywi lej klasztoru tynieckiego z 1105 r. Podro biony również dokument z 24 sierp. 1308 r. podaje, iż Dersław i Roch Stradomscy, wydo bywszy się z rąk wołoskich i tureckich sic, odbudowali kościół Kod. Małop. , II, 288. Aktem z 13 czerw. 1330 ib. , I, 217 Wła dysław Łokietek przenosi Sobolów, Grajów i Dąbrowę z prawa polskiego na niemieckie. Długosz wymienia tę wieś kilka razy L. B. , I, 32, 143, 219 i II, 115 i 186. W 1581 r. S. własność Słonkowskiego Jakuba Pawiń. , Małop. , 60 a parafia obejmowała Sziradzkę, Sobolowiecz, Sobolów, Żanię, Zawadę i Po lankę. S. graniczy na płn. z Buczyną i Nieprześnią, na wschód z Zawadą Wielką i Wolą Nieszkowską, na płd. z Cichawką i Wolą Wieruszycką, na zach. z Kamykiem i Dąbro wicą. 2. S. j wólka w obr. Kopcia, pow. kol buszowski, 4 dm. , 30 mk. Mac. Sobolówka, białorus. Sahaloiika w ś nad bezim, prawobocz. dopł. Berezyny, pow. bo rysowski, gm. Mściźe, przy gośc. z Mściża do Behomli, ma 9 osad; miejscowość mocno wzgórzysta, w pobliżu małego jeziora, z któ rego wypływa rzka Możni ca. A. Jel. Sobolówka 1. mko mko nad rzeczkami Świniarką i Surką, pow. hajsyński, okr. pol. Ternówka, gm. Sobolówka, par. kat. i sąd w Ładyżynie o 17 w. , o 25 w. od Hajsyna. Ma 741 dm. , 4180 mk. , w tej liczbie 775 żydów, 3064 dzies, ziemi włośc, 126 cerkiewnej, dworskiej w całym kluczu bubnowieckim, do którego należy, 20, 661 dzies. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesioną w 1790 r. , z 4539 parafianami, synagogę, dom modlitwy żydowski, szkołę gminną lklas. 61 uczniów, urząd gminy, aptekę, pocztę miejską, 3 młyny, 16 sklepów, 30 rzemieśl. , 26 targów. Cukrownia spółko wa, założona w r. 1867, zatrudniająca do 400 robotników, mająca 11 dyfuzorów i 12 maszyn parowych; w 1886 7 r. przerobiła 196, 299 berkowców buraków i wyprodukowała 60, 018 pud. piasku i 114, 633 pud. rafinady. Własność hr. Aleksandry Potockiej S. otrzymała prawo miejskie ukazem senatu z d. 12 lutego 1859 r. W skład gminy wchodzą S. Antonówka, Bródek, Głęboczek, Metanówka, Michałówka, Potraszowka i Pobórka, razem 9 okr. wiejskich starostw, mających 3212 osad, 9681 mk. włościan, 11290 dzies, ziemi włośc. 8909 ornej. Oprócz togo w obrębie gminy przebywa 1144 luk. innych stanów, posiadających Sobol Soboló Soboln Sobolk Soboliszki 7547 dzies. 4800 ornej, cały więc obszar i gminy obejmuje 18837 dzies. 13709 ornej i 10825 mk. 2. S, chutor, pow. kijowski, w 1 okr. poL, gm. Borodzianka, o 68 w. od Kijowa, ma 28 mk. 3. S. wś skarb, nad rzką Złobiczem, pow. radomyski, na pograniczu pow. żytomierskiego, w 3 okr. poL, gm. Malin, par. praw. JSzersznie o 15 w. , o 66 w. od Radomyśla, ma 68 mk. podług Pochile wicza 170 mk. ; włościanie posiadają 297 dz. ziemi, z której płacą 138 rs. 56 kop. rocznie. W początku XVII w. S. wraz z Szerszniami, Nowakami i kluczem czerniachowskim należała do Stefana Niemirycza. 4. S. uroczysko, pow. radomyski, w którym kończy się wał ziemny, poczynający się pod Nehrebówką ob. . 5. S. 9 wś nad bezim, lewobocznym dopł. Irpenia, pow. skwirski, w 3 okr. poL, gm. Komin, o 58 w. od Skwiry a 3 w. od wsi Hnilec, na 1119 mk. , 957 dzies, ziemi włośc, 1343 dwors. , 35 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Anny, drewniana, wzniesiona w 1799 r. na miejsce dawniejszej z 1764 r. Poprzednio S. należała do par. Hnilec i podług wizyt. z 1741 i 1746 r. miała 15 osad. W połowie zeszłego wieku wieś należała do Franciszka Nitosławskiego, następnie do córki jego, żony pułków. Kazimierza Rościszewskiego, od 1803 r. Jozefa Morzkowskiego, prezesa sądu kijowskiego, po jego zaś śmierci przeszła do córki jego Cecylii Radziwiłłowej, po jej zaś śmierci na krótki czas Rocha Maliszkiewicza, poczem w 1853 r. nabyta przez gen. Jana Hermajera. Włościanie za wydzieloną im ziemię zobowiązani zostali do wypłaty 28191 rs. 6. S. 9 wś nad Zbruczem, pow. starokonstantynowski, na pograniczu od Galicyi, par. kat. Wołoczyska, na wschód od Zbaraża, ma 17 osad, cerkiew. Własność Sokolnickich. Należała do dóbr Ożohowce Małyńskich, poprzednio Czarneckich. Na początku XVIII w. S. należała do klucza czechowieckiego dóbr ks. Wiszniowieckich. 7. S. j ws nad rz. Desną, dopŁ Bohu, pow. winnicki, na pograniczu gub. kijowskiej, okr. poL, gm. i par. kat. Strzyżawka, par. prawosł. Siwakowiec, sąd w Winnicy, ma 53 osad, 282 mk. , 317 dzies, ziemi włośc, 486 dwors. 157 nieużytków. Posiada kaplicę katol. Należała do Kossakowskich, obecnie Hoszowskich. 8. S. , wś nad bezim. dopL rzki Tołmacz, pow. zwinogródzki, w I okr. poL, gm. Kalihorka, o 35 w. od Zwinogródki, 4 w. od wsi Tołmacza a 19 w. od Szpoły, ma 1962 mk. Cerkiew p. w. św. Jana Bohosłowa, drewniana, wzniesiona w r. 1854 przez Łopuchina na miejsce poprzedniej, uposażona jest 58 dzies, ziemi. Część wsi nosi nazwę Kuliszówki. Wokoło S. znajduje się do 15 wiatraków. Należy do dóbr Tołmacz, . dawniej Łopuchinych, następnie Benardakich. Niegdyś słoboda włości śmilańskiej. 9. S. f wś nad Berezówką, dopł. Szejki, pow. żytomierski, par. Cudnów, 25 osad. J. Krz, Sobolówka 1. wś, pow. złoczowski, ob. Rozważ, 2. S 9 wólka i folw. w obr. gm. Rokietnicy, pow. jarosławski, 68 dm. , 431 mk. Soboluśccc wś włośc, pow. lidzki, w 2 okr. poL, o 37 w. od Lidy a 18 w. od Ejszy szek, 4 dm. , 22 mk. kat. A. 1 Sobolwny wś, pow. oszmiański, w 3 okr. poL, gm. Dziewieniszki, okr. wiejski Girdziuny, o 7 w. od gminy, a 33 w. od Oazmiany ma 13 dm. , 98 mk. kat. w 1864 r. 42 dusz rewiz. ; należała do dóbr Kazimierzowo Umiastowskich. Soboń Joannin, wś, pow. węgrowski, gm. Ossówno, par. Wierzbno, ma 31 dm. , 262 mk. , 386 mr. SoboniewicCj pow. wielicki, ob. Sohniowlce, Soborówka pow. lipowiecki, mylnie, ob. Sahar ówha, Soborzyce, 1250 r. Xehorith, 1520 Wschohorzycze u Długosza Wszehorzicze i Szwyehorzi cze 1552 r. Wsemhorzicze wś i fol. , i S. Podu cJiowne, wś włośc, u źródeł rz. Wiercicy, pow. noworadomski, gm. Dąbrowa, par. Cielętnik, odl. 28 w. od Radomska, przy drodze z Żytnego do Koniecpola. Posiada kościół drewniany, filialny, gospodarstwo rybne na licznych stawach pstrągarnia. Wś ma 90 dm. , 478 mk. ; fol. 3 dm. , 30 mk. ; os. prob. 2 dm. , 6 mr. i S. Poduchowne, wś, 2 dm. , 44 mk. , 32 mr. W 1882 r. fol. S. rozl. mr. 1790 gr. or. i ogr. mr. 506, łąk mr. 81, past. mr. 146, lasu mr. 907, nieuż. mr. 150; bud. murow. 8, drewn. 9; las nieurządzony, pokłady torfu i kamienia budowlanego. Wś S. os. 86, mr. 727; wś Okołowice os. 79, mr. 619. W 1250 r. Teodoryk, opat koprzy wnicki, zamienia z opatem jędrzejowskim wieś Xeborith, którą klasztorowi nadała comitissa Beatrix, filia comitis Nicolai de Zabloche, na wieś Błonic pod Poki zywnicą Kod. Małop. II, 83. Długosz wymieniając posiadłości klasztoru jędrzejowskiego podaje wieś Wszehorzicze z kościołem paraf. , mającą łany km. , karczmy, zagrod. , młyn. Opisując przyległą wieś Okalowycze Okołowice powiada, że daje dziesięcinę pleban, de Szwyeborzicze. Widocznie już wtedy rozmaicie wymawiano i pisano porów, nazwy Koprzywnica i Pokrzywnica, Sieradzice i Wszeradzice. W regestr. pobor, z 1552 r. podana jako własność klasztoru jęd rzejowskiego, który płacił od 16 osad. i SYa łan. Pawiń. , Wielkop. , II, 278. Zdaje się, że część wsi miała świeckich dziedziców. Lib. Ben. Łaskiego I, 513 powiada, że kościół paraf. p. w. 11, 090 św. Panien, zostawał pod patronatem laicorum haeredum in eadem Wscheborzycze, lecz pleban ów Sobolówk Soboró Soborz Sobolówka Soboń Sobota czesny był przedstawiony przez opata jędrzejowskiego. Maleńka parafia szczupłe dawała dochody plebanowi dziesięcinę z S. dawano scholastykowi gnieźn. , ztąd, z powodu trudności w utrzymaniu proboszcza, wcielono ją do par. Cielętnik przy końcu, podobno, zeszłego wieku. Kościół obecny wystawił na miejscu starego w 1738 r. Kazim. Węgliński, opat jędrzejowski. Cystersi pozakładali tu rozległe stawy, dziś poczęści poznoszone. Br. Ch. Sobosłowska Huta, wś, pow. żytomierski, wŁ Piotrowskiego, posiada hutę szklaną. Soboszj węg. Szobos hr. szaryskie Węg. , kościół gr. kat. par. , 208 mk. SoboszóWę wś i fol. , pow. pińczowski, gm. Czarnowo, par. Probołowice, odl. 21 wiorst od Pińczowa. W 1827 r. 20 dm. , 158 mk. W 1884 r. fol. S. rozl. mr. 290 gr. or. i ogr. mr. 246, łąk mr. 29, nieuż. mr. 15; bud. drewnian. 7; płodozm. 9 pol. Wś S. os. 24, mr. 112. W połowie XV w. S. , w par. Probołowi ce, własność Jakuba Słupowskiego h. Leli wa, miał 6 łan. km. , z których płacono pre pozyturze wielickiej dziesięciną snopową i konopną, wartości 8 grzyw. Dwor z folw. płacił dziesięcinę pleb. w Probołowicach, a drugą połowę pleb. w Tarnawie pod Mstyczowem Długosz, L. B. , I, 407. Br. Ch. Sobota 1. osada miejska i dobra nad rz. Bzurą, w pobliżu ujścia Mrogi, w błotnistej nizinie, pow. łowicki, gm. Bielawy, par. Sobota, odl. 21 w. od Łowicza. Posiada kościół paraf, murowany, kaplicę drewnianą cmentarną, synagogę, szkołę początkową, 107 dm. 30 mur. , 800 mk. Folw. ma browar, młyn wodny, tartak i razem ze wsią 316 mk. W 1827 r. osada miała 37 dm. , 404 mk. ; wś i fol. 17 dm. , 179 mk. W 1858 r. miasteczko miało 62 dm. 19 mur. , 658 mk. 286 żyd. i 64 Niemców. W 1886 r. fol. S. rozl. mr. 1930 gr. or. i ogr. mr. 786, łąk mr. 155, past. mr. 261, lasu mr. 674, nieuż. mr. 74; bud. mur. 16, drewn. 26; płodozm. 16pol. , las nieurządzony; młyn wodny, tartak. Os, miejska 8. os. 49, mr. 104; wś Sobota al. Sobocka Wieś os. 35, mr. 268. W 1250 r. Kazimierz, ks. kujawski i łęczycki, pozwala Magistro Nicolao phisico, preposito wladislawiensi wś Sobotę, należącą do prepozytury włocławskiej osadzić na prawie niemieckiem, jakiego używają mieszkańcy Brześcia Kod. Mucz. Rz. , II, 41. Zdaje się, że już w końcu XIV czy na początku XV w. S. otrzymała prawo miejskie. Kazimierz Jagiellończyk na prośbę Tomasza de Sobotha, sędziego łęczyckiego, przenosi w 1451 r. targi nadane przez ojca ze środy na dni sobotnie. W 1459 r. dostawia S. dwu zbrojnych na wyprawę przeciw Krzyżakom. Zygmunt I nadaje w 1519 r. jarmark na św. Bartłomiej, a 1526 r. , na prośbę dziedzica Tomasza SobockiegOj dwa nowe na św. Wit i Wszystkich ŚŚ. Ci Soboccy h. Doliwa zwali się poprzednio Rozrażewskimi podobno Paprocki, Herby, 239, 240. W 1552 r. czopowe przynosi z miasta 159 fl. 22 gr. Według reg. pobor, z 1576 r. S. w pow. or łowskim, płaciła Contrib. antiquae 2 marc, nunc vero 4. A fabris 3, a serifabro, pistoribus 3, pellione 1, sartoribus 2, sutoribus 4, rotifice 1, pannitonsore 1, per gros. 4. A laniatoribus 2, per gr. 12, a tabernis annualibus 5, gr. 12, a olla vini cremati gr. 24. Ex agris laneis I2V3, per gr. 20. Summa fl. 20 gr. 26 Pawiński, Wielkop. , II, 114. Wieś S. , leżąca pod osadą, w 1576 r. własność Jana Działyńskiego, miała 20 łan. , karczmę, 6 łan. pust. ; wójt Zaborowski 2 łany, młyn o 6 ko łach, 26 osad Pawiński, Wielkp. , II, 107. S. należy wtedy wraz z dobrami do Jana Działyńskiego, wojew, chełmskiego. Kościół paraf. p. w. św. Piotra i Pawła wznieśli zape wne dziedzice miasta w XIV w. , obecny po chodzi z 1518 r. , fundacyi Tomasza Sobockiego, kasztel, łęczyckiego. Dość obszerna świą tynia, w stylu ostrołukowym, posiada piękny pomnik marmurowy Tomasza Sobockiego, któ ry był kanclerzem króla Zygmunta I, bur grabia krakowskim, wojskim łęczyckim, ststą rawskim. Zmarł w 39 roku życia, 4 lut. 1548 r. w Krakowie. Są też inne dwa nagrobki Jana i Jakuba Sobockich. Przy kościele była szkoła i szpital dla ubogich, któremu Gamrat arcyb, gnieźń, zapisuje 1544, r. w Skiernie wicach dziesięcinę ze wsi Źabikowo pod Piątkiem do wysokości 2 grzyw. Uposażenie proboszcisa stanowiły dwa łany, łąki, dwa ogrody w mieście, tudzież dziesięciny. Łany miejskie dawały dziesięcinę kapitule łęczyc kiej a pleb. swemu po V2 E kolędy z domu Łaski, Lib. Ben. , II, 504, 506 i przypisy. Stanisław August na prośbę Wincentego Za wiszy, łowczego łęczyckiego, szambelana kró lewskiego, dziedzica miasta, nadał 12 jarmar ków. W 1852 r. kościół został odrestauro wany. S. par. , dek. łowicki dawniej stry kowski, ma 1852 dusz katol. , około 400 żyd. i przeszło 100 ewang. W skład par. wchodzą; Sobota osada miej. , wś i kol. , Przyzwiska kol. , Urzecze wś, Gosławice wś, Wola wś, Zakrzew fol. , Wiewierz fol. , Emilianów i Pod lasie z pomocą notat R. Oczyk. 2. S. 9 pow. łęczycki, ob. Sohótha, Br, Ch, Sobota Spisha niem. Georgenbergy węg. Szepes Szomhathehj łac. Mons s. Georgii Villa s. Georgii miasto, hr. spiskie Węg. , pow. tatrzański, na lew. brzegu Popradu. Graniczy od płn. z Maciej owcami, od zach. z Wielką, od płd. z Popradem i Strażą, a od wsch. ze Strażą al. Strażcami, Obszaru ma 1076 kw. sążni katast. W r. 1850 było 135 dm. , 823 Sobo 2 rzemieśl. Późniejszymi dziedzicami byli zajmującympewne place i ogrody. Moze jeszmk. Słowaków i Niemców; 328 rz. kat. , 8 gr. kat. , 477 ew. , 1 kalw. , 14 żyd. Wznies. 683 mt. npm. szt. gen. ; kościół 673 mt. ; most na Popradzie 650 mt. Carl Roth; 664 mt. Greiner. Osada istniała już w pierwszej połowie Xlir w. R. 1209 król Andrzej II, zwany Je rozolimskim, na żądanie królowej Giertrudy i braci jej, arcyb kołockiego Bertolda, tudzież bisk. bamberskiego i margrabi, nadał kawał ziemi nad Popradem między Tatrami i wsią Żakowce, należącą do bisk. bamberskiego, Adolfowi, wodzowi wojska, i siostrze jego Fejer, Cod. dipl. Hung. , t. Ill, cz. 1, p. 76. Nadanie to zatwierdził Bela IV r. 1246 Rykolfowi i Hermanowi, synom Rutkiera, a wnu kom proboszcza spiskiego Adolfa Fejer. t. IV, cz. 1, str. 416. W obrębie tej posiadłości po wstała osada zwana Sobotą Spiską. Kościół p. w. św. Trójcy miał być założony 1245 r. W dokum, z r. 1287 Fejer, t. V, cz. 3, str. 388 wymieniony jest pleban, a pod i. 1298 Fejer, t. VI, cz. 2, str. 167 występuje jako członek bractwa plebanów spiskich. Jako osada niemiecka jest wspominaną 1279, 1312 i 1317 r. Metryki kościelne sięgają r. 1646. Według szem. dyec. spiskiej z r. 1878 było w par. łac. 331 rz. kat. , 3 gr. kat. , 452 ew. , 50 nieun. , 17 żyd. , razem 853. Protestantyzm rozszerzył się tu w XVI w. Pod r. 1570 spo tykamy kaznodzieję protest. Jana Stoekela, a pod r. 1559 nauczyciela prof. Jana Sculickiego. Kościół dreijvn. stanął r. 1552; r. 1634 za zezwoleniem ks. Śtan. Lubomirskiego sta nął nowy budynek, który spłonął r. 1775. Dzisiejszy pochodzi z r. 1777. W r. 1880 by ło protest. 475. 8. była siedzibą zamek Je rzego Lubomirskiego 1667 r. , marszałka w. kor. i ststy spiskiego. Tu zatrzymał się Jan Kazimierz, uchodząc z Krakowa na Sącz i Czorsztyn przez Śpiż do Szląska. Na jednym z domów ma się znajdować napis Hic hoi pitatus est Mathias Rex Hungariae, Anno 1474 Kuntz, 25. Według lustracyi z r. 1765 osada ta płaciła rocznie złp. 3142 gr. 6. , a mianowicie czynszu rocznego złp. 1215, podatku rozmaitego złp. 1807 gr. 26, za psze nicę złp. 10, żyto złp. 64, za jarzec złp. 45 gr. 10. Sąd pow. , st. p. i tel. w miejscu; urz. podatk, w Kieżmarku. Ochotnicza straż ognio wa. Kasa oszczędności. Br. G. Sobota 1. wś kość. i dwor, pow. poznański, o 14 klm. na płd. od Obornik, 15 klm. na płn. zach. od Poznania, ną praw. brzegu Samicy Kiekrskiej; par. w miejscu, poczta i st. dr. źel. w Rokitnicy o 3 klm. W r. 1367 występuje proboszcz Sobecki; od r. 1386 po za rok 1628 pisali się z 8. różni Soboccy Ńałęcze; w 1580 r. miała tu Anna z Kiekrza Sobocka 6 półłanków, karczmę z rolą, 7 zagrod. Kierscy, Moraczewscy 1780 1795 i Łaszkowscy. Kościół p. w. Narodz. N, M. Panny istniał już przed r. 1367; w miejsce starego wystawił r. 1510 Jan Sobocki nowy z cegły, Odnowiania zatarły kształty pierwotne. W ko ściele jest 7 nagrobków, których napisy dal J. Łukaszewicz Opis kośe. par. , I, 294 6 1 Mikołaja Sobockiego; 2 Dobrogosta Sobec kiego, stolnika pozn. f 1576; 3 Anny z Kie krza Sobeckiej, stolnikowej pozn. 1601; 4 Dobrogosta Sobockiego f 1628; 5 Ma cieja z Pawłowic Kierskiego f 1654; 6 Ma ryanny z Żółtowskich 1667 i 7 Wojcie cha Kierskiego f 1689. Do kościoła zapro wadzono było około 1628 r. bractwo różańco we. Księgi kość. zaczynają się od r. 1753. Par. , liczącą 992 dusz, składają Bytkowo, Goleńczcwo, Pawłowice, Sepno, S. i Złotkowo. Szkoła znajduje się w Pawłowicach. Wś ma 4 dm. , 49 mk. kat. i 92 ha 70 roii, 12 łąk. Dwor ma 12 dm. , 164 mk. 149 kat. , 15 prot. i 779 ha 483 roii, 88 łąk, 120 lasu; czysty dochód z ha roii 9 73, z ha łąk 14 34, z ha łasu 2 74 mrk. ; właścicielką jest Emilia Urbanowska. 2 S. , pow. pleszewski, ob. Sobótka. E. Cal Sobota niem. Niederhoj wś tworząca dziś z majętnością Piątkiem osobną gminę, pow. grudziądzki, st. p. Łasin, par. kat. Szembruk, szkoła katol. ; 172 ha 152 roii. W 1885 r. 8 dm. , 10 dym. , 28 kat. , 31 ew. S. należała da wniej do ekonomii rogozińskie; wizyt, z r. 1740 nazywają nową osadą. W 1789 r. na leżała do M. Szembruku Gesch. d. Grauden zer Kr. von Froehlich, I, 322. KL Fr. Sobota pustka, pow. lubliniecki, ob. Ło y 1. Sobótka 1. wś i fol. nad rzką Rgilówką, pow. łęczycki, gm. i par. Sobótka, odl. 18 w. od Łęczycy i 9 w. od Kłodawy, posiada kość. paraf, drewniany, kaplicę mur. na cmentarzu, szkołę począt. , urząd gm. , 69 dm. , 622 mk. Fol. S, z osadami Wilkówką, Stefanowem i os. prob. , ma 9 dm. , 148 mk. Obszar folw. donacya rząd. 455 mr. i 768 mr. lasu; włośc. 830 mr. ; ogółem 2046 mr. W 1827 r. było 49 dm. , 492 mk. W potwierdzeniu aktu Mieszka Starego z 1145 r. uposażenie klasztoru w Lądzie przez Bolesława WstydL w 1261 r. wymieniono trzy targowiska fora z karczmami Glew, Tur i Sobótka Wydawcy Kod. Mucz. i Rz. , tudzież Kod. Wielkop. , mylnie odnoszą tę nazwę do Sobótki w pow. kolskim; Tur również w pow. łęczyckim nie konińskim. Choć targowisko tutejsze, po założeniu miast sąsiednich Kłodawa, Krośniewice, Dąbie upadło, lecz został ślad jego w licznych karczmach i przywileju wyrabiania piwa i zajmowania się rzemiosłami służącym osadnikom, Sobó Sobótka Sobo czę klasztor lądzki dał początek kościołowi ii parafii. W połowie XV w. arcyb. Gruszczyński wcielił, za zgodą króla, parafię, ubogą za1 pewne, do Kłodawy i oddał ją pod zarząd tamecznym kanonikom regularnym. Oni to zapewne wznieśli obecny kościół, pochodzący z XVI w. Zarząd parafii pozostawał w ich ręku do 1818 r. Przy targowisku istniała zdawna wieś królewska Sobota, należąca do zamku łęczyckiego. W 1564 r. było w niej 72 kmieci na 45 łanach, prócz tego były 2 włóki wójtowskie, 19 karczmarskich, 15 karczem z rolą, 3 ogrodź. , 1 młyn koński, 3 wiatraki. Dochód ze wsi 108 fl. 20 gr. 3 den. , z folw. 165 zŁ 26 gr. 9 den. i z inwentarza 12 fl. 18 gr. 12 den. Lustr. , V, 227 v. . Według reg. pobor, z 1576 r. płacono tu Do tabernis ompticiis alias okupnych lan. 4; de agris tabernalibus minoribus in mediis laneis, lan. 7 3, Ventile 1. Inquilini 4 per gr. 6; per gr. 2 hort. 3; propinatores corevisiae 6 per gr. 12, propinatores cremati 2 per gr, 6, laniatorcs 2 per gr. 6, artifices 3 per gr. 2. Hort. 3 in parte plebani Pawiński, Wielkp. , II, 50. Uposażenie kościoła i opis wsi podaje Lib. B. Łaskiego II, 462. S. par. , dek. łęczycki, 1214 dusz. S. gmina należy do sądu gm. okr. I w Grabowie, st. poczt. Krośniewice. Gmina ma 7700 mr, obszaru i 3225 mk. W skład gm. wchodzą Aleksandrówek, Borki, Jamy, Jastrzębia, Kadzidłów, Kompina, Ksawerów, Olszowa, Osiny, Ostrówek, Palany, Pokrzywnia, Pieczew, Rochów, Rochówek, Smardzów, Sobótka, Srebrna, Wygorzele, Źrebięta. 2. S. , wś nad rz. Ner, pow. kolski, gm. Chełmno, par. Dąbie Chełmno, odl. od Koła 16 w. , ma 19 dm. , 165 mk. W 1827 r. 19 dm. , 178 mk. Wchodziła w skład majoratu rząd. Chełmno. W dok. z 1339 r. wymieniona w liczbie wsi spustoszonych przez Krzyżaków. W dok. z 1357 r. podana jako Sobothka cum pontali quod vulgariter dicitur mostowe w liczbie posiadłości kościoła gnieźnieńskiego Kod. Wielk. , 1192 i 1354. Łany kmiece dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, wójtowskie zaś pleb. w Chełmnie Łaski, Lib. Ben. , II, 443. 3. S. Szlachecha wś i folw. , i S. Plehańsha ws, w 1250 r. Sobotha, pow. opatowski, gm. Czyżew Szlachecki, par. Sobótka, odl. od Opatowa 14 w. , posiada kościół par. murowany. 8. Szlach ma 58 dm. , 363 mk. , S. Pleban. 10 dm. , 121 mk. W 1827 r. było 80 dm. , 381 mk. W 1870 r. fol. S. Szlachecka rozl. mr. 799 gr. or. i ogr. mr. 756, łąk 13, wody mr. 3, nieuż. mr. 27; bud. i5 mr. drzewa 13; płodozm. lOpoL; wiatrak. Wś S Szlach, os. 78, mr. 726 według danych pozn. 749. Fol. S. Poduchowna rozl. mr. 128 gr. or. i ogr. mr. 122, łąk mr. 2, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 5. Wś włośc, ma 220 mr. Bolesław, ks. krakowski, nadał w 1255 r. klary skom w Zawichoście, między innemi, wś So botę, którą one następnie w 1359 r. zamieni ły z Wilczkiem, kaszt, sandom. , na sumę 116 grzyw. , za jaką trzymał w zastawie wójtow stwo w Skale Kod. Mucz. Rz. , I, 79 i Kod. Małop. , I, 278, 11, 600. W połowie XV w. S. , wś królewska, między Zawichostem i Opa towem, miała kościół drewniany p. w. św Małgorzaty. Z łanów km. i łąk zwanych przy miarki, płacono dziesięcinę snopową i kono pną, wartości 20 do 40 grzyw. , pleb. w Solcu Długosz, L. B. , 11, 497, 574. W 1578 rstarosta Maciejowski płaci od 24. osad. , 107 łan. , 8 zagr. z rolą, 3 kom. , 16 biednych, 4 rzem. Pawiński, Małop. , 181 Nowy kościół wzniósł w 1613 r. Zygmunt III. Obecny mu rowany wystawił 1790 r. prob. Zawicki. S. par. , dek. opatowski dawniej zawichoski, 720 dusz. Br. Ch. Sobótka, wś i dobra, pow. bielski, w 1 okr. poi. , gm. Pasynki, o 7 w. od Bielska. Sobótka, grupa zabudowań wiejskich w obr. gm. Zagórzyc, pow. ropczycki. Br. G. Sobótka, wś kość. i dwor, pow. pleszewski, 0 12 klm. na płn. wschód od Raszkowa, 15 klm. na płd. wschód od Pleszewa, na trakkcie ostrowskim, nad strugą, która w Karsach spływa do Trzemny, dopł. Prosny, w okolicy wzn. do 142 mtr. npm. S. ma dwa kościoły; katolicki i protest. , szkołę, urząd poczt. ; st. dr. żel. w Biniewie o 6 klm. W r. 1301 występuje pleban Gabryel, kan. gnieźnieński; między r. 1384 i 1397 pisali się z S. Janusz i Filip, kaszt, bniński; r. 1460 rozgraniczono S. z Tworami, które już dziś nie istnieją. Dziedzicami S. byli Soboccy h. Korab aż poza 1579 r. S. była wówczas miastem, które płaciło 7 złp. 24 gr. , t. j. od 6 i zemieślników, od 2 palących wódkę, 2 szynkarek, 2 rzeźników, 2 komoi i od łanu roii. Rozróżniano Małą i Wielką Sobótkę. Na Wielkiej posiadała Jadwiga Sobocka 21 łan. osiadł. , 3 zagr. , 4 kom. i 1 rzeźnika; na Małej mieli Mikołaj Sobocki 4 łany os. , 3 zagr. , 1 kom. i rzeźnika, a Stanisław Domaracki 3 łany os. i 1 zagr. W r. 1618 składała się Wielka S. z 2 a Mała z 3 działów; na 8. W. siedzieli Wacław Żernicki, Piotr i Adam Napruszewscy; Żernicki miał 10 V2 łan. os. i jednego zagrodnika, a Napruszewscy 8V4 łan. i 2 półzagrodników; na 8. M. miały Agnieszka Cielecka i Barbara Dobrzycką łan km. i zagrodn, a Samuel Kęszycki IY2 łan. km. i 2 zagrodn. Sejm z r. 1773 5 wyznaczył komisyą do rozsądzenia sprawy Jędrzeja Bogdańskiego, wojskiego kaliskiogo, z Adamem Chmielewskim, o Kotowiecko i Sobótkę tudzież drugą komisyą do rozsądzenia sprawy ur. Bogdańj kiego, woj skiego kaliskiego, z ur Kożuchowskim, czę Sobótka Sobótk Sobó śnikiem kaliskim, względem rozgraniczenia dóbr Sobótki, Pawłówka, Tworów, Kotowiecka, z dobrami Karsy, Wierzchosław ur. Adamem Chmielowskim, tychże dóbr possessorem; Pawłowem, Droszewem, Grudzielcem, Bieganinem; niemniej do rozsądzenia sprawy mię dzy pretensorami do dóbr Sobótki i Koto wieoka. Kościół p. w. N. M. Panny istniał w S. przed r. 1301; w miejsce starego stanął nowy z cegły, w kształcie krzyża, który dotąd istnieje. Bractwo św. Anny zaprowadzono w r. .l758. Par. , liczącą 1380 dusz, składają Borowiec, Borucin, Grudzielec, Gutów, Karsy, Kępa, Krzywosądowo, S. i Żychlin, dawniej Wiorzchosłowiem, dziś Louiaenbof zwany. Szkoły znajdują się w Grudzielcu, Gutowie, Karsach i 8. a szpital dla 6 ubogich w Grudzielcu. Kościół protestancki stanął około r. 1860 staraniem Stiegler a, dziedzica par. składały 34 osad z 591 prot. , obok 7392 katolików. Wś ma obecnie 74 dm. , 582 mk. 534 kai, 48 prot. i 675 ha 630 roii, 10 łąk. Dwór razem z Borowcem 7 dm. , 166 ink. tworzy majorat i okrąg dworski, ma 28 dm. , 611 mk. 385 kai, 226 prot. i 1401 ha 823 roii, 75 łąk, 459 lasu; browar, cegielnia i gorzelnia parowa; chów i tucz bydła; właścicielem jest Aleksander v. Stiegler, który prócz tego posiada Karsy i Żychlin; cały kompleks majętności tej obejmuje 2203 33 ha. E. CaL Sobótka, al. Copoty, niem. Zoppot, właściwie Sopot ob. . Sobótka, niem. Zoptenherg, zwana toż Skza al. Góra Szlązka Mons silensis, jestto najdalej na północ wysunięta szarowakowa góra lesista, śród podgórza Sudetów, panująca nad doliną Odry, w pow. świdnickim, o 5 mil od Wrocławia, wznies. 720 mt. n. p. m. U stóp jej płynie rzeczka Czarna woda dopływ Bystrzycy. Góra ta zdaleka widzialna, otoczona zwykle wieńcem obłoków, odgrywała ważną rolę w życiu Ślęzanów, jako miejsce obrządków religijnych, góra święta a zapewne strażnica i grodzisko zarazem. Obfite źródło, tryskające niedaleko szczytu, ułatwiało pobyt kapłanom czy obrońcom grodu. Już na początku XII w. istniał na szczycie góry kościół należący do klasztoru Panny Maryi na Piasku wo Wrocławiu ob. t. VIII, 657. Gród jest wtedy podobno w posiadaniu Piotra Dunina, który tu zbudował kośoiół i osadził augustyanów, zakonnicy jednak dla ostrego klimatu przenieśli klasztor do Górki a następnie do Wrocławia. Gród będący siedzibą rycerzy rozbojem się bawiących, został zburzony w 1471 r. przez mieszczan Wrocławia i Świdnicy. Przechowały się ślady dawnych wałów. Obecnie na szczycie góry stoi kaplica, wzniesiona z kamienia 1702 r. przez przo1 łożonego kościoła P. Maryi na Piasku, Jana Siwerta, lecz zniszczona wkrótce od pioruna, złapiona następnie przez złoczyńców. W pierw szą niedzielę po 2 lipca odbywało się tu zwy kle nabożeństwo odpustowe, ściągające tłumy ludzi. U stóp góry rozłożyło się miasteczko Sobótka. Opis poetyczny tej góry skreślił Roman Zmorski Tyg. Illustr. , t. V, z 1862 roku. Br. CL Sobótka 1. niem. Zobien mi Berg 1193 Sabot, 1353 Czobotten miasto w pow, świdnickim, u półn. podnóża góry t. n. , nad rzką Ślęzą, wzn. 532 si npm. góra zaś 2200 st, odl 2V2 3nili od świdnicy, 5 mil na płd. zach. od rocławia. Posiada kościół par. katol. , kościół par. ewang. , kaplicę katol. św. Anny słynącą cudami i odpustami, szpital, Bzkoły, młyn. Ludnośó trudni Bię przeważnie rolnictwem. 1 0 miasta należy 356 ha roii, 49 ha łąk, 499 ha łasu. W 1843 r. było 142 dm. , 1620 mk. 1346 kat. , 271 ew. , 3 żyd. ; 1885 r. było 193 dm. , 577 budyń. , 2344 mk. 1079 męż. , 1265 kob. ; 1426 kat. , 889 ew. , 28 żyd. . Miasteczko to do 1810 r. należało do klasztoru na Piasku we Wrocławiu, następnie przeszło na własność rządu. Dobra rządowe składają się z 51 ha roii, 46 ha łąk i 2293 ha lasu, tworzącego odrębne leśnictwo. 2. S. , niem. Zobten am Bober, wś, pow. lwowski Szląsk, par. kat. i ew. w miejscu. Wś ma 307 ha, 123 dm. , 636 mk. 127 kat. . Dobra S. maią obszaru 451 ba, 7 dm. , 43 mk. 11 kat. . 3. S. , niem. Zobten, dobra w pow. strzygłowskim, par. ew. Oleśnica, kat. Strzygłów; 290 ha, 1 dm. , 5 t k. 1 kat. . Sobótki Pieńki, ob. I eńki 14. Sobótkowa Woda, potok w pow. niemczyńskim, ob. Onmów 5. . Sobotkówka, wś par. pod Mohylowem Podolskim. Istniała w XVIII w. ob, t. VI, 614. Sobotnie, jezioro w płn. części pow. grodzieńskiego, między Kotrą a Pyrrą Sobotnikl mko, pow, oszmiański, ob Subotniki. Sobotów, 1470 r. Szopothaw, wś, pow. staninlawowski, na płd. brze u Dnientru, o 18 7 klm. na zach. od Halicr. a nal pow. i st. tel. , o 11 5 klm. Wójniłowa urz. poczt. . Obnzar dwor. 87 mr. , włośc. 572 mr. W 1870 r. 272 mk. , w 1880 r. 342 mk. ; r. kat. 10, par. Martynów Nowy na płn, brzegu Dniontru, gr. kat. 258, par. Siwka. W akcie wydanym w Haliczu 30 Btyczuia 1470 r. , którym Ihnat z Kutyszcz, sędzia halicki, i Mikołaj Sieniawski, podsędek, poświadczają, że Elżbieta zo Żmigroda, córka Teodoryka z Jazłowca, ssty kamienieckiego, zamężna Masłowska, przedała Janowi Kole z Dalejowa, podkom, halickiemu, dwie części działu Bwego na Martynowie, a trzecią mu darowała; między wsiami do Sobo Sobótki Sobó Sobótka Sobó Sobotówka działu należącemi wymieniony jest Sobo tów. B. R. Sobolówka Suhotówha wś rząd. nad Dnie strem, pow. jampolski, okr. pol. i gm. Dzy gówka, sąd i par. katol, w Jampolu, ma 211 osad, 672 mk. , 1151 dzies, ziemi włośc, 56 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Michała, wznie siona w 1762 r. , z 1151 parafianami. Posiada przystań na Dniestrze, przez którą w 1886 7 r. wyprawiono zboża za 2520 rs. i materya łów leśnych za 250 rs. Podług Marczyńskiego znajduje się tu kamień wapienny płytowy, w kolorach, opoczysty i gips w małej ilości. Na leżała z Jarugą do Potockich, zamieniona w 1768 r. na sstwo smotryckie, następnie wcho dziła w skład sstwa jarugskiego, nadanego w 1812 r. gen. Czaplicowi na 12 lat, z opłatą kwarty 1105 rs. Br, M. Sobotów, pow. czehryński, ob. Suhbotoiv, Stihotów, Sobów, wś i fol. , pow. opatowski, gm. i par. Ożarów, odl. od Opatowa 23 w. , ma 4 dm. , 165 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 58 mk. ; par. Przybysławice. W 1885 r. fol. S. rozl. 716 mr. gr. or. i ogr. 436 m. , pastw. 2 mr. , łasu 263 mr. , nieuż. 15 mr. ; bud. mur. 1, z drzewa 8; płodozm. 4pol. ; las nieurządzony. WsS. os. 14, mr. 75. SobóWj wś, pow. tarnobrzeski, w nizinie nadwiślańskiej, na lew. brzegu pot. Mokrzyszowa Trześnia, u ujścia do Łęgu pot. Wa leryi, wzn. 167 mt. npm. S. zajmuje podmo kły, niski obszar, pokryty przez łąki i pastwi ska. Par. rz. kat. w Wielowsi. Wś ma 216 dm. i 1148 mk. 1115 rz. kaii33izrael. . Ob szar więk. pos. zajmuje 14 mr. łąk; pos. mn. ma 954 mr. roii, 614 mr. łąk i 555 mr. past. Była to wieś królewska, w której przywile jem z 7 stycz. 1375 r. nadała królowa Elżbie ta niektóre daniny od kmieci Dirsco, wdowie po Rafale Tarnowskim, kaszt, wiślickim Kod Małop. , I, 386. Przywilej ten potwierdził Zygmunt Iw 1518 r. W połowie XV w. 8. , w par. Wielowieś, wś królewska, miała łany km. , karczmy, zagr. , folwarki, z których pła cono dziesięcinę snop. i konopną pleb. Wielo wsi Długosz, L. B. , II, 357. Graniczy na zach, z Zakrzewem, na wschód z Furmanami i lasem furmańskim, na płd. z Orliskami, czę ścią Zapawy, a na płn. z Baranami, wólką do Furman. Mac, Sobowe Bacliny, pow. hajsyński, ob. Rachny 3. . Sobowice, wś i fol. nad rz. Nidą, pow. jędrzejowski, gm. Mierzwin, par. Imielno, odl. 14 w. od Jędrzejowa. W 1827 r. było 35 dm. , 230 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. 740 mr. gr. or. i ogr. 448 mr, , łąk 104 mr. , pastw. 79 mr. , lasu 81 mr. , nieuż. 28 mr. ; bud. mur. 3, z drzewa 12; laa nieurządzony. Wś S. 49 os. , 268 mr. W połowie XV w. wś S. g w par. Jemiel no, własność Stanisława Zakrzewskiego R6życa Długosz, L. B. , I, 132. W r. 1581 wś S, w części Pawłowskich miała dwa półłanki, 9 zagr. z rolą, 7 kom. bez bydła, 2 rzem. , 1 piek. ; Jasieński 3V2 ł n. km. , 1 zag. bez roii, 1 rybitwa. ; Wygnański 2 zag. z rolą, 2 kom. bez bydła; Zagórski V, łana Pawiński, Małop. , 87, 439. Br, Ch. Sobowidz, niem. SobhowiŁz, dok. 1410 Scboivicz, 1456 Subitz, Sobitz, Siihhevicz, Suhifit wś, domena i nadleśn, król. , pow. tczewski, przy dr. żel. między Pszczółkami a Skarszewami i szosie do Trąbek par. katol. ; na płd. od wsi duże jez. Sobowidzkie. Gleba żyzna, okolica lesista. Z fol. Rościszewkiem obejmuje domena 807 ha 561 roii, 172 łąk. W 1885 r. 48 dm. , 131 dym. , 705 mk. 217 kat. , 461 ew. , 19 dyss. , 8 żyd. . Nadleśnictwo obejmuje 1137 ha, reszta 895 ha leży w pow. gdańskim gór nym. S. posiada kościół par. ew. , szkołę ew. , gorzelnię parową, cegielnię, młyn wodny, pie karnię i cukrownię, która r. 1887 8 przerobiła 187, 235 cent. buraków. Za czasów krzyżac kich S. był grodem castrum i siedzibą wój ta tczewskiego. Zamek obronny wystawili zapewne Krzyżacy po zajęciu lewego brzegu Wisły, na początku XIV w. Po bitwie pod Grunwaldem opanowali go Polacy, ale wkrót ce z niego ustąpić musieli. R. 1450 odbierał tu w. m. Ludwik v. Erlichhausen hołd od ry cerstwa z wójtowstwa tczewskiego. R. 1456 napotykamy tu jeszcze wójta krzyżackiego Vogt Ton Subitz, ale r. 1459 zniszczyli Gdańszczanie zamek. Około r. 1512 woj. po morski Jerzy Bażyński zaczął zamek na nowo odbudowywać. Na zażalenie zaniepokojonych tem Gdańszczan, Zygmunt I rozstrzygnął, żo wojewoda moze wystawić zamek, ale nie wolno mu wznieść żadnych warowni. W 1585 r. ustę puje Ludwik Bażyński dobra wraz z zamkiem Janowi Hans Beier. Około r. 1643 trzyma tę dzierżawę Gdańszczanin Gerhard v. Proenen. Ale rycerstwo okoliczne domagało sięj aby tylko całym gminom takie dzierżawy trzymać było wolno. Wszczął się ztąd proces, któiy dzierżawca przegrał 1643 r, po niosłszy w kosztach 13, 000 fl. straty. Stara niem króla zatrzymał jednak w dzierżawie dobra Mokry Dwor i Hochzeit, które mu też odebrać grożono. W XVII w. spotykamy tu starostów niegrodowych, którzy utrzymy wali kaplicę, zwaną w aktach kościołem ob. Utrać, kościoły ks. Fankidejskiego, str. 206. R. 1648 płacił tu ssta sobowidzki Prin 92 fl. 20 gr. R. 1710 pobierał prob. w Trąbkach z dworu 4 kor. żyta i tyleż owsa, to samo i z młyna ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 176 Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciło sstwo 10 zł Cod. Beln, w Peplinie, str. 84 Sobo Sobro Soboz Sobowo Soch Sobuń Sobucz Sob Wizyt. Rybińskiego z r. 1780 donosi, że wówczas było w S. 97 kat. i 65 akat. Za okupacyi pruskiej należał do dóbr fol. Kramsk, leżący w gdańskich nizinach. R. 1868 dzier żawa domeny sobowidzkiej i fol. Rościszewka 2820 mr. roii wynosiła 7690 tał. ob. Landv. Leute d. Landkr. Danzig von Brandstaeter, str. 193. Zamek tutejszy leżał na półwyspie wchodzącym w jezioro. Na płn. zach. od zam ku przechodzi starożytna droga starogardzkogdańska. Dziś zachowały się tylko szczątki muru i mały sklep. Plan i opis zamku podał Heise Bau und Kunstdenkmaeler der ProY. Westpreussen, str. 134. Sobowidzkie sstwo niegrodowe, w pow. gdańskim, tczewskim i newskim, podług lustracyi z r. 1664 składało się z wsi Sobowidz, Trąbki, Dalwin, z folw. Postałowo, Rukocin, Klępiny i Rościszewko. W czasie lustracyi znaczna bardzo ilość sum była umieszczona na tem sstwie. W r. 1777 posiadał je Szymon Kicki, opłacając kwarty złp. 1987, a hyberny złp. 1962 gr. 27. Od d. 13 września 1772 r. zabrane przez rząd pru ski. Kś. Fr. Sobowizna, w XYI w. Sohowyny attyn. dóbr Libiszów, w pow. opoczyńskim. Na początku XVI w. wś Sobowiny, w par. Libiszów, dawała pleb. dziesięcinę wartości do 2 grzyw. Łaski, L. B. , I, 699. Sobowo, wś i fol. nad rzką Kamienicą, w pobliżu Wisły, pow. lipnowski, gm. Brudzew, par. Sobowo, odl. 24 w. od Lipna, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, 17 dm. , 272 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 141 mk. W 1885 r. fol. S. rozl. mr. 930 gr. or. i ogr. mr. 721, łąk mr. 94, past. mr. 14, lasu mr. 73, nieuż. mr. 28; bud. mur. 8, z drzewa 14; las nieurządzony; pokłady torfu. Wś S. os. 31, mr. 94. W 1564 r. było 10 kmieci na półłankach, poddanych Mateusza Blocha. Płacono poboru 2 fl. 25 gr. Pawiński, Wielkp. , I, 276. Według wizytacyi z 1669 r. założycielem parafii w 1403 r. był Piotr Chłański de Sobowo et Michałkowo, potwierdził erekcyą Jakub Buczacki, bisk. płocki. Ks, Bartłomiej Słubicki, dziedzic Sobowa, założył na początku XVIII w. fundamenta murowanego kościoła ale stanęła na nich drewniana budowla, dopiero w 1816 r. wzniesiono obecny murowany kościół staraniem Rom. Paprockiego, dziedzica Gawarecki, Ziemia dobrz. , 101. S. par. , dek. lipnowski, 1138 dusz. Bi Ch, Sobozin, lacus Sobis 1330 Soioicz jezioro pod Prabutami, pow. suski. Sobro, jezioro w pow. ostaszkowskim gub. twerskiej, o 25 w. od Ostaszkowa, przy drodze do Russy Starej, ma 6 w. długości a 3 w. szerokości. Wypływa z niego rzka Bobryca, uchodząca do jez. Seligier, wpadają zaś rzki Łoszewica i Zdannica. liybnc. Sobrost 1. Grosa Kozłowo wś, pow. gierdawski, st. p. i tel. Gierdawy; 119 ha, 28 dm. , 126 mk. 2. S. Klein, KozUivho wś, tam że; 455 ba, 31 dm. , 174 mk. 3. S. , dobra, tamże; 583 ha, 30 dm. , 162 mk. 4. S. Gross, wś, pow. darkiejmski, st. p. Szabienen; 347 ha, 92 dm. , 414 mk. 5. S. Kleinwś, tamże, st. p. Launingken; 123 ha, 15 dm. , 74 mk. 6. S. , pow. lecki, ob. Ostrowo t. VII, 712. Sobszczyziiat młyn w dobrach Sromótka, pow. piotrkowski, Sobuczyna al. Huta Stara, wś i fol. nad rz. Sobuczyna, pow. częstochowski, gm. Huta Stara, par. Częstochowa; wś ma 9 dm. , 67 mk. , 87 mr. ; fol 1 dm. , 3 mk. , 112 mr. Ob. Huta 90. Sobuńsk, dobra, pow. rohaczewski, par. kat. Czeczersk, należały do sstwa niegrodowego Niemkowicze. Sobturaj góra, ob. PohoryUwha. Socha 1. w XVI w. S. major i minor, wś i fol. , pow. turecki, gm. Grzybki, par. Warta, odl od Turka 32 w. ; wś ma 21 dm. , 178 mk. ; fol. 4 dm. , 36 mk. W 1827 r. 14 dm. , 91 mk W 1874 r. fol. S, rozl. mr. 794 gr. or. i ogr. mr. 562, łąk mr. 15, past, mr. 112, lasu mr. 80, nieuż. mr. 25; bud. mur, 4, z drzewa 12. Wś S. os. 51, mr. 212. Na początku XVI w. S. duplex, w par. Warta, dawały ze wszy stkich ról folw. w 8. major i z 2 łan. fol. w S, minor, dziesięcinę pleb. w Warcie, z innych ról i od kmieci dawano na stół arcybiskupi a pleb. tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 411. W 1553 r. S. major ma 9 łan. , w 1576 r. 11 łan. ; S. minor w 1553 r. 5 łan. , część Skecznowskiego 17o łan. , w 1576 r. 2 łan. Pawiński, Wielkop. , II, 221. 2. S. , os. fabr. , pow. go styński, gm. Duninów, par. Radziwie. Jest to Cilia papierni w Soczewce, wyrabiająca pa pier do pakowania i tekturę do krycia da chów. 3. S. , pow. radomski, ob. ChomentóioS. W edług reg. pob. pow. radomskiego zr. 1508 wś Socha i Chomąthów Pusch, własność Stanisława de Chomathow Pusch i Jana de Ohomethow Sochy, płaciły pob. 1 grzyw, i 30 gr. Pawiński, Małop. , 470. Br. Ch, Socha 1. dobra, pow. kobryński, w 4 okr. poL, gm. Drohiczyn, o 67 w. od Kobrynia. 2. S. , wś, tamże, o 62 w. od Kobrynia. Socha, Socheri Zochermuehle, młyn, pow. gnieźnieński, o 9 klm. na płn. od Powidza. Sochaczew, 1231 r. Sochaceto, 1297 r. Zochacof, miasto powiatowe gub. warszawskiej, pod 52 12 8 szer. płn. i 38 0 dług. wschod, od F nad rz. Bzurą, na praw. wyniosłym brzegu, pomiędzy ujściem dwóch prawych dopł. Bzury Pisi i Utraty, odl. 50 Va w. od Warszawy droga bita, 24 w. od Łowicza droga bitaj, 24 w. od Błonia, około 30 w. od Rudy Guzowskiej st. dr. żel. warsz. wied, , 18 w Sobowizna Sochaczew od ujścia Bzury do Wisły, naprzeciw Wyszo grodu. Równiny otaczające miasto mają w wyniosłej szych punktach wzn. do 300 st, npm. z Iow. brzegu Bzury, z prawego zaś ciągnie się rozległa równina, utworzona przez schodzące się doliny Wisły i Bzury. Miasto posiada kościół par, murowany, kościół poklasztorny, szkołę początkową, sąd pok. okr. VII, urząd powiatowy, magistrat, st. pocz. i tel, koszary wojskowe, 9 ulic, 75 dm. murow. , 169 dm. drewn. , 6794 mk. 1888 r. . Dwie małe fabryki mają produkcyi rocznej do 2000 rs. Obszar miasta i pól miejskich wynosi 543 mr. W 1800 r. było 142 dm. , 1451 mk. 972 żydów, 91 rzemieśl, 52 żydów; 1828 r. było 205 dm. 68 murow. i 3237 mk. 2474 źyd. , obszar miejski obejmował 585 mr. 1207 pręt. ; 1858 r. było 234 dm. 59 mur. i 3913 mk. 3118 źyd. i 31 Niemców; domy ubezpieczone były od ognia na 130, 060 rs. ; 1881 r było 5696 mk. Dochody miasta w 1881 r. wy nosiły 5277 rs. , rozchód 5190 rs. , kapitał zapasowy 10, 028 rs. , żelazny 1206 rs. 1877 r. ; w 1858 r. dochód wynosił 2875 rs. Na rzece pod miastem most drewniany na palach. Po za miastem, w stronie połudn, , na wyniosłym wzgórzu nad rzeką, rinny zamku. Zawiązkiem osady był gród wzniesiony na krawędzi zachodniej wielkiej puszczy Kampinoskiej, zajmującej obszar pomiędzy Wisłą a Bzurą. Dla leśnej ludności puszczy S. był centrem kościelnym, sądowym i targowiskiem, ważniejszym od Błonia, w skutek położenia zachodniego. Zależność kościelna obszaru tego z Czerskiem i Warszawą od bisk. poznańskiego świadczy o dawnej łączności tych okolic z piastowską Polską. W 1221 r. pojawia się pierwszy kasztelan sochaczewski. W 1231 r. Konrad, ks. mazowiecki, uwalnia wsi bisk. poznańskiego per Sochacew et Cirsk et per Scrinno constitutas od opłat i powinności książęcych Kod. Wielk. , Nr. 132. Widzimy ztąd, iż S. jest już centrem ziemi, noszącej od niego nazwę. Że przy grodzie istnieć musiała dość znaczna osada miejska świadczy wczesne wzniesienie dwu kościołów parafialny i dominikański, W 1257 r. Bogufał, bisk. poznański, na prośbę księcia pozwala biskupowi mazowieckiemu płockiemu in nostra diocesi duas ecclesias de Sochacew et duo altaria de Blone consecrare concederemus Kod. Maz. , 22. Biskup poznański Jan nawiedza S. w 1280 r. i wydaje tu akt udzielający kościołowi w Czerwińsku pewne odpusty kod. Mucz. Rz. , I, 112. Długosz opowiada, iż Konrad, ks. mazowiecki, przyzwał w 1286 r. dla odebrania Łokietkowi Gostynina oddziały Litwinów i Rusinów, które następnie, działając na własną rękę, zdobyły i złupily zamek sochaczewski. W 1294 r. Witenes, ks. litewski, na czele Litwinów, Prusaków i Żmujdżinów, za przyzwoleniem i wepółudzlałem Bolesława, ks. mazowieckiego, napadł na Łęczycę, złupił i spalił kollegiatę. Kazimierz, ks. łęczycki, z niewielkim oddziałem puścił się w pogoń i dopędził u przeprawy przez Bzurę pod Sochaczewem z lew. brzegu, na obszarze wsi Trojanowa czy też Żukowa. W nierównej walce ginie sam Kazimierz a ry cerstwo w ucieczce znajduje zgon w nurtach wezbranej wtedy Bzury, W 1279 r. bawi w grodzie S. ks. Bolesław, syn Ziemowita, i nadaje bisk. poznańskiemu Janowi pięć wsi i lasy. W tymże czasie w drugim dokumencie potwierdza swobody nadane biskupom pozn. przez swoich poprzedników Kod. Mucz. Rz. , 1, 153. W 135 i r Kazimierz W. zawiera układ z Ziemowitem i Kazimierzem, synami Trojdena, mocą którego ziemia płocka, wizka i zakroczymska miały być włączone do korony a ziemia sochaczewska z zamkiem, wzięta lennym prawem od króla, powinna mu być zwróconą. W 1355 r. Kazimierz W, nadaje Ziemowitowi ziemię warszawską i zamki Ciecbanów, Sochaczew, Wiskitki, Nowogród, Nowydwór z ich okręgami Kod. Mazow. , 69. W 1377 r. Ziemowit zwoływa do S. dostojników mazowieckich i przedstawia im zebrane z pewnemi zmianami ustawy i prawa zwyczajowe mazowieckie. Przy podziale Mazowsza między synów Ziemowita, w Płocku 1379 r. , młodszy Ziemowit otrzymał Płock, Gostyń, Sochaczew, Rawę i Płońsk. W 1434 r. syn tegoż Ziemowita, także Ziemowit, nadał miastu wolne rybołówstwo na Bzurze, pastwiska, używalność pewnych ról i te swobody jakie miały Sandomierz i Radom. W 1476 r. król Kazimierz wciela S. wraz z ziemią do Korony i potwierdzając dawniejsze przywileje i nadanie prawa chełmińskiego, dodaje nowe, tyczące się handlu suknami na jarmarkach w Lublinie i mostu na Bzurze. Jednocześnie w drugim akcie porównywa sukienników S. z sukiennikami Sandomierza i Radomia, pozwalając sprzedawać swobodnie w Lublinie i na Rusi całej. W 1477 r. nadaje miastu jarmark na drugą niedzielę po Wielkanocy Kod. Maz. , 267 269, 284. W 1518 r. Zygmunt I pozwala zbudować most na Bzurze i pobierać mostowe po 6 obolów od wozu. W 1549 r. mostowe po 9 denarów od woza, konia, wołu, czyniło flor. 32. Cło królewskie od konia gri l, od furmaiiskiego wozu, wołu, jałowicy 9 den. ; cło kasztelańskie, takie jak królewskie, uczyni fl 250; cło nowo dane wojewodzie rawskiemu przez Zygm. Augiista, takie jak królewskie, które nie w S, miało być pobierane ale w Rozluzłowie, wsi królew, za mostem, w ziemi gostyiiskiej; cło dawne, zwane biczowe na wojskiego sochacz. od konia, wołu i Sochaczew bydlęcia den. 4 Lustr. IV, 290v i H. 88t. t Lustracya z 1566 r, podaje Domów klaszt, i św. Dominika 38, które czynsze i inne podatki płacą klasztorowi, byli przedtem zawsze pod posłuszeństwem Isurmistrza, tak jako iusi poddani król. Teraz swych poddanych osobny urząd podbieli sobie mnisi, tak iż nie są posłuszni prawa miejsk. , stróży ani szarwarków miejskich, ani od wozów króK, ani podwód równo z miastem ciągnąć chcą, a jednych wolności miejskich równo z miastem używają. Przeto się tam wielkie swawoleństwa w tych domach dzieją. Mają przywilej; że nie winni dawać podwody, bo dawają 18 łasztów owsa do zamku lY, 99. Przytykając do żyznego obszaru ziemi gostyńskiej, S. staje się ogniskiem ożywionego przemysłu. Dokumenty z X. V i XYI w. wymieniają do 22 cechów rzemieślniczych. Między innymi byli złotnicy, iglarze, miecznicy, nożownicy, rusznikarze, łukownicy, batoźnioy, kobiernicy, paśniki, siodlarze, munsztukarze itp. Lustracya z 1599 r. powiada domów miejskich osiadłych jest 329, pustych 7, komorników 40, domów klasztornych 32. Rewizorowie opisali, iż ma być tylko 8 domów żydowskich. Mieszczanie skarżyli się na nie, iż im są niepożyteczni i wykupują z rynku łoje, skóry, wełny i insze potrzeby do rzemiosła należące. Z każdego domu żydowskiego, których jest 20 a komorników 16, dają staroście na każdą wielką noc pieprzu pocztowego z domu funt a komornicy po pół funta. Zaraok na kopcu okrągłym w około murowany, stary, poresowany, we środku z drzewa budowany. Pod tym kopcem przykop i wał ze 3 stron a z czwartej rzeka Bzura. Do zamku jest most wielki, dobry do wjechania, z poręczom. W bramie jest hakownic 9 i działko żelazne. Łaźnia przy zamku. Według lustracyi z 1620 r. 22 domy żydów, dawały 22 funtów pieprzu, wartości 13 fl. 6 gr. Gdy domy te Pogorzały, nie odbudowywali z powodu dekretu króla. Przy pospolitem ruszeniu mieszczanie obowiązani są dostarczyć wóz wojenny z 4 ludźmi. Koronacyjnego dają 14 grzywien. W miarę tego jak od XVII w. upadał przemysł miejski, wzmagał się napływ ludności żydowskiej. W wojnie 1794 r. 8. był ważnym punktem zajmowanym przez wojska pruskie, które usypały tu szańce. Około 1800 r. na 1451 mi. było 972 żydów, a już w 1828 r. na 3237 mk. 2474 żydów. Zamek, pierwotnie z drzewa i kamieni zapewne, następnie z cegły w XV w. , zniszczony przez Szwedów, odbudowany w części 1790 r. przez starostę Wa lewskiego. Jeszcze około 1815 rstały dwie baszty. W pobliżu zamku stanął zapewne najdawniejszy kościół, pierwotnie kaplica a następnie kościół parafialny drewniany, który spłonął 1792 r. i nie został odbudowany. Kościół i klasztor dominikanów założony został podobno w 1244 r. przez ks. Ziemowita. Do kościoła tego przeniesiono, po spaleniu parafialnego, parafią, którą zarządzał zawsze świecki proboszcz. Obecny kościół poklasztorny pochodzi z 1784 r. Starożytny kościołek św. Ducha, przy szpitalu dla ubogich, już na początku obecnego wieku nie istniał, rozebrany z powodu ruiny. Czwarty kościół z klasztorem dominikanek, fundacyi Anny z Nieborowskich Łuszczewskiej, podkomorzyny Sochaczew. , w 1750 r. , został w 1821 r. o brócony na użytek wojskowy a zakonnice przeniesiono do Piotrkowa. Dzieje S. skreślił W. Ilip. Gawarecki Pam. hist. płocki, II, 1830, str. 140 i nast. . S. par. , dek. t. n. , 4636 dusz. Kasztelania sochaczewska pojawia się na początku XIII w. Na akcie nadającym wieś Obiecanowo klasztorowi czerwińskiemu w 1221 r. podpisał się Rfalanoa castellanus de Sochaczew Kod. Mucz. Rzyszcz. , I, 25. Wspólna zależność kościelna od biskupó poznańskich wskazuje, iż obszar okolic Sochaczewa stanowił pierwotnie jedną całość z ziemią czerską, która w miarę zaludniania się rozpadała się na części drobniejsze. Przy końcu XIII w. występuje ziemia warszawska rawska a więc musi być i sochaczewska, choć ją w dokumentach, z całym szeregiem dostojników ziemskich, spotykamy dopiero w XIV w. W akcie z 1359 r. ks. Ziemowit tytułuje się księciem Mazowsza i panem ziem czerskiej, warszawskiej, rawskiej, Sochaczewskiej itd. , w tymże akcie nawet zwie ziemię sochaczewska księstwem duoatus Kod. Wielk. , Nr. 1404. Ziemia ta następnie rozpada się na d ra powiaty sochaczewski i mszczonowski. Starostwo sochaczewskie powstało zapewne po wcieleniu S. do Korony w 1476 r. Na początku XVI w. starostą jest Krzysztof Szydłowiecki Kod. Mucz. Rz. , 11, 609, 688. Podług lustracyi z r. 1664 składało się starostwo z miasta 8. z zamkiem, wsi Czerwonki i dzierżawy Guzów. W r, 1771 posiadał je Waleryan Łuszczewski, opłacając kwarty złp. 1535, a hyberny złp. 1012 gr. 4. Na sejmie z r. 1773 1775 zatwierdzono temuż posiadanie emfiteutyczne tych dóbr. Sochaczeiozhi powiał ob. t. Xl. KONIEC TOMCJ DZIESIĄTEOO;