mi, słonemi bagnami i gdzie niegdzie, po miejscach wyższych lasem, zdala od linii komunikacyjnych, ma 422 dm. , 4256 mk. , w tej liczbie 2885 żydów, cerkiew p. w. N. M. P. z 1856 r. , synagogę, 4 domy modlitwy żydowskie, fabrykę świec, 4 młyny wodne, aptekę, szkołę jednoklasową, założoną w 1832 r. z 51 uczniami, st. pocztową, 33 sklepów, 236 rzemieślników; targi co drugi tydzień, przeprawa promem przez Boh. Znajduje się tu zarząd policyjny stan, dla gmin Baksza, Korytna, Piszczanka i Sawrań, obejmujących 41 okr. wiejskich starostw oraz zarząd gmninny, do którego należa mko Sawrań i wsi Bajbuzówka, Hłuboczek, Kamionowata, Konceba, Olszanka, Osieczki, Ostrówka, Połanieckie i Slusarówka, razem 10 starostw wiejskich, mających 2201 osad i 11, 581 mk. włościan. Do gminy należy 21, 877 dzies. ziemi włośc. 12, 505 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy przebywa 1784 mk. innych stanów, oraz znajduje się 3181 dzies. ziemi rząd. i dworskiej 2067 ornej. Cała więc gmina ma 13, 365 mk. i 25, 058 dzies. 14, 572 ornej. Są tu łomy czerwonego granitu. Podług Marczyńskiego nad brzegami Bohu znajduje się alabaster. Mieszkańcy S. trudnili się dawniej wyrobem sukna, kobierców, mydła i potażu. Jest to stara osada, założona podług Marczyńskiego w XIII w. , niewiadomo jednak przez kogo. Najdawniejszymi znanymi właścicielami byli kn. Kozarowie, którzy obok Kalnika posiadali dobra Koszyłowskie, oraz Paszkowce, Koraczowo, Sawrań, Biesiadniki, Derenkowo, Urwiżywoty i Charpaczki. Odziedziczyli oni część fortuny po Słupiczach, niewiadomo jednak czy w tej liczbie i Sawrań. Miasto leżało na szlaku tatarskim, który łączył się ze szlakiem kuczmańskim, idącym ku Bałcie, to też często ulegało napadom i zniszczeniu. Wyrprawiony przez Kazimierza Jagiellończyka synjego Jan Olbracht pokonał Tatarów w 1489 r. na przyległych błotach jałańskich i do 10, 000 trupem ich położył Bielski, Kronika, rozd. XVI. Dotychczas często wykopują tu kości ludzkie i szczątki broni. Następnymi posiadaczami S. wraz całym prawie dzisiejszym pow. bałckim byli Koniocpolscy, za których mto obwarowane było przez inżyniera Beauplana. Po Koniecpolskich olbrzymia ich fortuna, zajmująca kilka powiatów dzisiej. gub. podolskiej, całe Pobereże, dostało się chwilowo ich krewnym, a następnie Lubomirskim. Klucz sawrański, oprócz mta, posiadał 32 wsi. W 1775 r. S, liczył 37 dm. , opłacających podymne, prócz tego 84 na przedmieściu. Przy rozproszeniu się fortuny Lubomirskich nabył S. cesarz Paweł i wkrótce darował hr. Janowi Sołtykowowi, który wzniósł tu w 1803 r. murowany kościół katolicki, i niedługo sprzedał S. hr. Rzewuskiej, hetmanowej pok. kor. Syn jej Wacław, zwany Emirem, przebywał tu przoz pewien czas po powrocie z Arabii, i główną część swej sta dniny w S. pomieścił, oraz założył słynne ogro dy na wzór bagdadzkich, z ogromnemi cie plarniami dla przechowania roślin stref gorących. Dwór sawrański niebył pokaźny, lecz z całym przepychem wschodnim wewnątrz urządzony. Wraz z Emirem przebywali tu przyjaciele jego ks. Jan Komarnicki, kanonik kapituły kamienieckiej i dziekan bałcki, jeden z najdowcipniej szych ludzi swego czasu i nie pospolity wierszopis humorystyczny w na rzeczu małoruskim, oraz Tymko Padura, zna ny pieśniarz ukraiński. Od 1837 r. S. jest własnością rządu i początkowo zamieniony zo stał na kolonie wojskowe, obecnie zniesione. W 1846 r. kośc. katol. został zniesiony, nieli cznych zaś wyznawców obrządku łacińskiego przyłączono do par. w Krzywemjeziorze. Da wniej w S. i jego okolicach mieszkali Tatarzy, jak świadczą napisy tatarskie na przy ległych skałach, zwłaszcza w miejscowości zwanej Kazawczyn Marczyński. Znajdują się także i groby tatarskie z napisami od 1377 r. Na jednej ze skał, zwanej skałą Rze wuskiego, ponieważ często na niej przesiady wał Emir Rzewuski, miały się znajdować na pisy arabskie z 1326 r. ; dziś jednak nie ma ich ani śladu. Lr. M. Sawranka, mylnie Sawrań, w górnym bie gu Sawranka Czeczelnicka, rzeka w pow. olho polskim i bałckim, prawy dopływ Bohu. Bie rze początek powyżej wsi Rudnickie, płynie z zachodu na wschód na wsi Rudnickie, Łuh, Werbka, Czeczelnik, i na tej przestrzeni nosi nazwę S. Czeczelnickiej, dalej mija Olhopol, Dymówkę, Berezki, Pieszczane, Pużajków, Bajbuzówkę, Osieczki, Stanisławczyk, i ubiegłszy przeszło 12 mil, pod Sawraniem ucho dzi do Bohu, Podług Hydrogr. W. Pola odle wa 14 stawów. Od prawego brzegu przybie ra Brytawkę i Perejmę, od lewego zaś Jała niec. J. Krz. Sawranów al Sawran, chutor na obszarze wsi Fediokówka, w pow. taraszczańskim, w którym, podług podania, w 1762 r. gnieździli się hajdamacy, robiąc wycieczki na step antonowiecki. Sawrasowa Góra, część wsi Zazulów, pow. złoczowski. Sawrasy, wś, pow. słonimski, w 3 okr. poL, gm. Kuryłowicze, o 46 w. od Słonima. Sawryki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 87 w. od Nowoaleksandrowska. Sawrymacie, wś, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 22 w. od Szawel. Sawranka Sawranka Sawranów Sawrasowa Góra Sawrasy Sawryki Sawrymacie