opasał murem, z którego pozostała brama od j południa, z napisem podanym przez Marczyńskiego i powtórzonym w Starożytnej Polsce II, 963. Bóżnica żydowska służyła także za warownię w razie napadu Tatarów. Mieszkańcy, jak wspomnieliśmy, sądzili się własnem prawem, którego często nadużywali. Za najmniejszą kradzież wieszano cyganów i żydów, skazywano na tortury, oblewano oliwą i smołą itp. Groźni sędziowie najczęściej nieumieli pisać a namiestnicy al. gubernatorowie Satanowscy czasem tylko potwierdzali wyroki podpisując je w dekretarzu Dekretarz Magdeb. sądów w Satanowie, u Przeździeckiego. Jedyna córka hetmana Sieniawskiego Zofia 1voto Denhofowa, 2do małżonka Augusta Aleksandra Czartoryskiego, wojew. ruskiego, chwilowo wniosła w dom ten cały majątek. Z czasów władania Czartoryskich miasto otrzymało w 1744 r. przywilej zaprowadzający 4 tygodniowy jarmark na św. Piotr, podług kalendarza dawnego. Znaczny napływ kupców przyczynił się do wzrostu miasta i dobrego bytu mieszkańców; zamieszkali tu Grecy i Ormianie mieli sklepy z wszelkiego rodzaju towarami. W 1780 r. liczyło miasto 527 dm. , a 22 do juryzdyki bazylianów należących. Córka Czartoryskich Elżbieta Lubomirska wzięła majętność tę w posagu i oddała córce swej Aleksandrze Stanisławowej Potockiej, po niej odziedziczyła ks. Romanowa Sanguszkowa, ta zaś przekazała córce swej a dzisiejszej właścicielce Maryi Potockiej, żonie b. namiestnika Galicyi hr. Alfreda Potockiego. W skutek przeprowadzenia granicy od Galicyi, miasto zaczęło upadać. Była tu dawniej przez pewien czas komora pograniczna, obecnie zniesiona. Ks. Roman Sanguszko utrzymywał tu liczne stado koni arabskich. O 2 w. na płd. od S. , nad Zbruczem, znajduje się monaster męzki p. w. św. Trójcy, niewiadomo kiedy założony. Istniał on już w 1600 r. ; w 1707 r. przeszedł we władanie unitów a po 1793 roku przywrócony został prawosławnym. Jeden z unickich igumenów, zarządzających monastrem Satanowskim, Modest Silnicki w 1770 r. począł pisać pamiętnik o przeszłości monasteru, który następcy jego doprowadzili do 1793 r. Pamiętnik ten, znajdujący się obecnie w bibliotece Ossolińskich we Lwowie Nr. 2106, pisany po polsku, złożony jest z 56 arkuszy in fol. i nosi tytuł Xięga historyi monasteru Satanowskiego, zakonu św. Bazylego w prowincyi Ruskiej r. 1770 die 5 miesiąca czerwca sporządzona. Do księgi tej dołączono 17 arkuszy cyrkularzy i rozporządzeń prowincyałów. Prof. uniwersytetu kijowskiego Wł. Antonowicz podał streszczenie tych pamiętników, najprzód w artykule pomieszczonym w Kijewakoj Starinie 1882 r. , luty a następnie w Monografiach do historyi zachodniej i płd. zachodniej Rusi Kijów 1885, t. I, 345 351. Z artykułu tego przytaczaliby ciekawsze szczegóły W 1770 r. niektórzy mnisi pamiętali jeszcze, że u podnóża góry, na której stoi teraźniejszy monaster, był drewniany kościół, rozebrany w 1774 r. z przyczyny starości; na wieży jego oznaczony był rok 1600; po nim pozostały podziemia wyżłobione w skale. W czasie panowania w S. Turków 1672 1699 monaster istniał ciągle; z tych czasów mnisi pamiętali igumena Izaaka Rudyka zm. w 1701; w 70 lat później pokazywali jabłoń przez niego zasadzoną. Następcą jego był Sylwester, który utonął w Zbruczu, o czem świadczył napis na krzyżu kamiennym, postawionym na jego mogile w ogrodzie klasztornym. Po jego śmierci klasztor przeszedł we władanie unitów, pierwszym igumenem których był Bartłomiej Chołodziński. W czasie napadu Tatarów o. Bartłomiej był ściętym w cerkwi, w czasie odprawiania nabożeństwa. Za jego rządów Piotr W. , wracając z nad Prutu, bawił przez kilka dni w S. u hetmana Adama Sieniawskiego, przyczem zwiedził monaster, powitany mową przez jeromonacha Józefa Czyżewskiego. Czyżewski znany był jako wyborny kaznodzieja, w skutek czego miał wielkie wpływy u hetmana, od którego otrzymał dla klasztoru ogród i do 200 dz. ziemi, a także wolny wręb w lasach dworskich. Następnie pamiętniki wspominają 4 igumenów Leona Ordyńskiego, Mojżesza Stopczańskiego, Dobrzańskiego i Dyonizego Wiszniewskiego, nie podając żadnych prawie szczegółów. Od 1732 do 1762 r. igumenem był Waarłam Sawicki, człowiek czynny, energiczny; on to z zebranych ofiar wymurował teraźniejszą cerkiew, ukończoną w 1774 r. , a następnie postawił dwupiętrowy budynek na klasztor. Po przeniesieniu Sawickiego do Uniewa, nastąpił po nim Bonifacy Rychłowski 1762 1765, lecz w 1765 r. znowu wrócił Sawicki i tu zmarł w 1766 r. Następcą jego był Modest Silnicki 1766 1771, który zebrał powyższe wiadomości i zaczął pisać pamiętnik. Przy nim Mikołaj Potocki, ststa kaniowski, ofiarował na klasztor 30, 000 złp. Wspomina on o dżumie silnie grasującej nu Podolu w r. 1770, ofiarą której padło 6 mnichów i do 150 włościan należących do klasztoru. Po przeniesieniu Silnickiego do Kamieńca, igumenem był Anatol Wodliński 1771 1772, który drobiazgowo zapisywał ofiary na klasztor i rozporządzenia prowincyała. Po nim był igumenem. Konstanty Ułasewicz od 1772 1775, przeniesiony do Lublina, a na jego miejsce naznaczony Leon Zasławski 1776 1777. Przy nim klasztor Satanowski przeznaczono

Satanów