szła stara droga do Grudziądza już za czasów krzyżackich. Tutejszy młyn płacił 1415 r. 2 grzyw. czyli 8 wiardunków, z których trzecią część pobierał sołtys. Dawniej był tu fol. , do którego r. 1699 należało 2 ogrod. i 1 karczmarz, lecz już przed r. 1710 został folw. rozparcelowany między olędrów; obejmował on wtedy 12 włók. Wizyt. Szaniawskiego r. 1710 podaje, że S. miały dawniej 12 włók, z których 9 przyłączono do Stwolenka, resztę trzymali w dzierżawie włościanie z Sartawic i Wiąga i dawali mesznego 6 kor. żyta str. 269. R. 1773 należały S. do Sartawic i obejmowały 41 dym. i 157 mk. katol, ewang. i menon. Ogrodników liczono 25 ob. Gesch. d. Schwetzer Kr. von Maercker, 299. Kś. Fr. Sartis, rzka, dopł. Piżarosi dopł. Bartowa. Sartschin, pow. węgrowiecki, ob. Żarczyn. Sartupie 1. fol. , pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 59 w. od Szawel. 2. S. , okolica, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 88 w. od Telsz. Sartyniki, żmujdz. Sartynikaj, mko rząd. , pow. rossieński, gm. Sartyniki, par. Woj nuta, o 84 w. od Rossień, przy trakcie poczt. z Tau rogów do Połągi, posiada przykomorek celny, ma 9 dm. , 94 mk. w 1859 r. , kościół filial ny p. w. św. Jerzego, wzniesiony w 1787 r. przez Billewiczów i uposażony ziemnym fun duszem przez Stan. Augusta; st. pocz. mię dzy Taurogami o 15 w. a Nowem Miastem o 21 w. ; szkoła gminna 24 dzieci w 1879 r. . Gmina S. dzieli się na 5 okręgów wiejskich starostw i obejmuje 42 miejsc zaludnionych i 2185 mk. J. Krz. Sarum u Ptolemeusza, starożytne miasto, pomiędzy Dźwiną a Dnieprem, w okolicach dzisiejszej Orszy, słynne z handlu bursztynem. Sarwicie, wś, pow. rossieński, gm. Konstantynowo, par. Ławkowe, o 75 w. od Rossień; własność dawniej Stankiewiczów dziś Zaleskich. Ma ślady warowni z czasów krzyżackich na górze Piłkałnas. Sarwy, dawna nazwa mka Hrynkiszki ob. . Porów. też Worniany. Sary, sioło nad rz. Psłą, pow. hadiacki gub, połtawskiej, o 8 w. od Hadiacza, ma 111 dm. , 2, 602 mk. , cerkiew. Sarya, rzeka. w gub. witebskiej, ob. Saryanka. , Sarya, wś i dobra nad rz. Saryanką, pow. drysieński, w 4 okr. pok. do spraw włośc, gm. Sarya, par. kat. Rosica, w 1863 r. 379 dusz rewiz. Znajduje się tu wspaniały pałac, z obszernym parkiem i cieplarniami, oraz kościół p. w. N. M. P. , wzniesiony w 1852 r. przez Ignacego Łopacińskiego konsekrowany w 1857 r. , w stylu ostrołukowym, na wzór kościoła św. Anny w Wilnie. Przy kościele, przedzielone od niego drogą prowadzącą do Oświeja, są groby familijne fundatora i jego rodziny. W dworze znajduje się znaczne archiwum, porządnie utrzymane, doborowa biblioteka z kilku tysięcy dzieł składająca się, portrety familijne pędzla Regulskiego, ciekawe rękopisy i inne pamiątki familijne rodu Łopacińskich. Widok kościoła podał Napoleon Orda w swej tece; porów też Tygodnik ilustr. z 1867 r. , t. XV, str. 256. Dobra liczyły przeszło 2000 dusz męzkich i 20, 162 1 2 dzies. , z czego wydzielono włościanom przy uwłaszczeniu 8454 dzies. a 11708 1 2 dzies. w tem 6410 1 2 dz. lasów pozostało przy dworze, mianowicio wś Sarya z Gajem i Muszyną 583 dzies, , wś Raksznie 40 dzies. , uroczysko Wisielnica 15 1 2 dz. , wś Dziegciarowo Górne 55 dz. , folw. Sielanka 116 dz. , wś Sokołowo 50 1 2 dz. , wś Popartno 117 1 2 dz. , wś Boby 80 dz. , wś Sapianowo 20 dz. , zaśc. Żarnosieki 35 dz. , zaśc. Trybachowo 80 dz. , folw. Elżunin 161 dz. , fol. Maryengródek 213 dz. , wś Moskalki 109 3 4 dz. , wś Satczuki 128 dz. , wś Leśnikowo 174 1 4 dz. , zaśc. Zajcy 60 dz. , zaśc. Żurawy 67 1 2 dz. , zaśc. Wasilki 83 1 2 dz. , zaśc. Palaje 135 dz. , zaśc. Chomkowo 48 1 2 dz. , folw. Dworzyszcze 206 dz. , fol. Grzybowce 104 1 2 dz. , fol. Pokojowce 369 3 4 dz. , zaśc. Iłgacze 42 1 2 dz. , fol. Wazany 261 dz. , folw. Antonczynki 91 1 4 dz. , folw. Otoki 80 1 2 dz. , fol. Zapasiszki 375 dz. , wś Trościeniec 143 1 4 dz. , zaśc. Potasznia 33 1 3 dz. , słoboda Rosica 13 3 4 dz. , zaśc. Czymowo 71 dz. , folw. Wyhary 106 1 2 dz. , fol Kozłowo 334 1 2 dz. , zaśc. Osunica 33 1 2 dz. , zaśc. Woronino 56 1 4 dz. , we wsi Pakalewo 20 dz. , we wsi Izyłowie 115 dz. , zaśc. Olchówka 44 1 3 dz. i zaśc. Kołobsy 106 1 2 dz. W dobrach przepływają rzki Sarya, Osunica, Użyca, Wirynka, Turya, oraz znajdują się jeziora Rosica, Chramiejowo, Szaryppy, Buły wspólne z Newlanami, Mowkiakowo, Turya wspólne z Oświejem i Parna. Gmina S. w 1863 r. składała się z 6 okr. wiejskich starostw S. 379 dusz rewiz. , Maryengródek 316 dusz, Pokojowce 324, Zapasiszki 340, Rosica 330 i Kozłowo 322, w ogóle 2011 dusz rewiz. Do dóbr Sarya należą dobra Leonopol nad Dźwiną w pow. dzisieńskim, obejmujące przed uwłaszczeniem 8739 dzies. w tem 1700 lasu, z czego nadano włościanom 4319 dzies. , w ogóle więc dobra Sarya wraz z Leonopolem obejmują 28, 901 1 2 dzies. Dziedzictwo niegdyś ks. Sapiehów, nabyte w 1506 r. przez Iwana Sapiehę, marszałka nadw. litew. ; w 1710 r. puszczone w zastaw przez Aleksandra Sapiehę, marszałka lit. , Mikołajowi Aleksandrowiczowi, podstol. smoleńskiemu, wraz z Idołtą; w 1713 r. dostało się, również drogą zastawu,

Sartis

Sartschin

Sartupie 1

Sartyniki

Sarum

Sarwicie

Sarwy

Sary

Sarya