część ludzi w twierdzy, a sam udał się do Chełmna, niosąc znalezione relikwie. Duchowieństwo i lud wyszli z procesyą naprzeciw i zanieśli głowę świętej do kościoła. Swiętopełk napróżno usiłował odebrać zamek. Po kilkotygodniowym oblężeniu musiał odstąpić. Wtedy zawarto pokój, w którym Świętopełk oddał S. Krzyżakom, dając im nadto najstarszego syna Mestwina jako jednego z zakładników. Po zajęciu Pomorza przez Krzyżaków, straciły S. swoje znaczenie i zamek w gruzy się rozpadł. W 1307 występuje jako świadek Psretslaus de Sartawitz ob. Pom. U. B. T. Perlbach, str. 577. Około r. 1430 nadał mistrz krzyżacki S. Bernardowi Zeibersdorff, odtąd zwali się dziedzice tutejsi Sartawscy z Zeibersdorff. Familia ta pochodzi z Bawaryi, gdzie do nich należały dobra Ritterswert. Jeden z nich był biskupem we Freisingen ob. Niesiecki, 1. IV, 42. W 1565 r. dzierżyli S. Czapscy, r. 1649 Bąkowscy, od r. 1676 do 1686 Andrzej Wierzbowski, woj. brzeskokujawski, potem Stanisław Szczuka, kanclerz litewski, dalej Eustachy Potocki, gen. art. poL, a r. 1779 Ignacy Potocki, skarbnik litewski. Od niego nabył je r. 1780 Piotr FergusonTepper, bankier warszawski, za 20, 000 duk. , a od tego r, 1792 radca legacyjny Ernest Sartorius von Schwanenfeld za 25, 000 duk. W rodzinie tej utrzymały się dobra do dziś dnia. R. 1676 liczyły dobra tutejsze 63 mk. ; pobór na symplę wynosił r. 1682 i 1717 gr. 16. W 1773 r. obejmowały dobra szlach. wraz z fol. 12 włók chełm. , 19 dym. , 82 mk. kat. i ew. Do dóbr należały też Święte Wielkie i Małe. R. 1785 było tu 98 mk. kat. i 42 innowierców. R. 1796 obejmował klucz sartawicki Dolne i Górne S. , zamieszkałe przez chałupników, płacących czynsz i czyniących tłokę, Czaple Wielkie i Małe, Mniszek, święte Wielkie i Małe, Marze Stare i Nowe, Michale i Dziki. Główny fol. obejmował 40 chełm. włók, miał łąki nad Wisłą, kępy, las pod Czaplami i Świętem, wielki las sartawicki i lasek Grabówkę pod Sartawicami, lasek dębowy przy Marzach, las brzozowy pod Czaplami, zagajenie sosnowe pod Świętem Sauerweiss zwane, dalej dwa wielkie i dwa małe jeziora przy Czaplach, małe i duże jezioro przy świętem, rzeczkę Mątawę od granicy sartowickiej aż do michalskiej, leśnictwo przy Mniszku, t. z. garncarstwo przy Świętem, wodny młyn i tartak przy W. świętem młyn ten za opłatą kanonu i wolnem mieliwem puszczony był w wieczystą dzierżawę, karczmy w wymienionych wsiach, patronat kościołów w Świętem i Sartawicach, prawo egzekucyjne co do obowiązków dotyczących utrzymywania grobli nad Wisłą we wsiach nadwiślańskich, do tutejszego klucza należących. Wreszcie miał dwór pra wo warzenia piwa, pędzenia wódki i ło wów jako też juryzdykcyą. Mesznego da wały S. 1710 r. 6 kor. żyta i tyleż owsa ob. Wizyt. Szaniawskiego, str. 269. W 1773 r. było w S. koni 14, wołów 24, krów 17, mło dego bydła 12, owiec 60, świń 14. Wysiew pszenicy 15 kor. , żyta 162, jęcz. 70, owsa 30, grochu 12, tatarki 10, lnu 1, siana zbierano 30 fur ob. Gesch. d. Schwetzer Kr. von Maercker, str. 366. Tutejszy kościół filialny p. w. św. Barbary służy dla wsi S. Górne i Dolne, Marze Stare i Nowe, Dziki al. Zdzikowy, Czaple al. Czapelki Pol. i Niemieckie, Stwolno, święte, Wiągskie, Piaski. Dziewięciołók, Michale, Bratwin, Grabówko i Pieka ry. Kościół stoi na stromej górze nad Wisłą, , in promontorio ad ripam Vistulae in loco, ubi ajunt Suentopelci Ducis Pomeraniae, arcem olim fuisse ob. Borck Echo sepulchra lis, II, 594, manuskrypt w Peplinie. Już w XIV wzniesiono tu na cześć św. Barbary, pa tronki żeglarzów, kościołek z drzewa, które flisacy przywieść mieli. Według wizyt. Roz drażewskiego z r. 1583 należał on wówczas do paraf. w Świętem ob. str. 72. Przed 1649 r. wystawił tu dziedzic Jerzy Bąkowski w miejsce starej nową kaplicę. Wizyt. Madalińskiego z r. 1686 podaje, że była cała dre wniana i stała na wyspie in Insula prope ri pam Vistulae; miała 3 ołtarze. Nad Wisłą stał też szpital dla 3 ubogich sir. 113. W 1747 r. staraniem prob. i dziekana świeckiego Jana Maurzyckiego stanął nowy kościołek. Około r. 1852 wzniesiono teraźniejszy kościół w pruski mur. Z dawniejszego zachowano chorągiewkę żelazną, na której wyrznięte są litery M. V. M. E. R. , herby Mortęski i Do łęga, liczba 1368. Jeden z dzwonów ma u góry w około napis niemiecki gotyckiemi lite rami, drugi mniejszy, w Gdańsku r. 1690 lany, nosi między innemi napis St. Michael ora pro nobis patrone regni Poloniae. Ilekroć fli sacy do Gdańska płyną, zatrzymują się dla ofiarowania się św. Barbarze, jako broniącej przed nagłą śmiercią. Klonowicz w Flisie po wiada Tam Sartowice, gdzie więc on wiek stary Ofiarował się do świętej Barbary, Tam wstępowali nasi pradziadowie Dawni szypro wie. Tam mądry rotman siedząc na swej bar ce, Złożył onę pieśń o świętej Barbarce; Tej pieśni jadąc imo Sartawice Nauczał frycze. Rysunek kaplicy podał Wegner w historyi pow. świeckiego. Kś. Fr. Sartawiczki, 1710 Sartawice Dolne, niem. NiederSartawitz, wś szl. , pow. świecki, st. p. , kol. i tel. i paraf. kat. Świecie, kościół filialny Sartawiec, 32 ha 1 lasu, 2 łąk, 14 roli. W 1885 r. 26 dm. , 46 dym. , 217 mk. , 90 katol, 127 ew. Przez Wiąg, Sartawiczki i Stwolno

Sartawiczki

Sartawiczki