ne znaczenie istnieją katedra, kościół paraf. św. Pawła, kościół św. Jakuba, starożytny w romańskim stylu, trzy inne filialne, ratusz starożytny w rynku, brama Opatowska, zabytek dawnych fortyfikacyi, zamek dziś więzienie, szpital św. Ducha i dom Długosza. Pałac biskupi wzniesiono w 1861 r. Ludność miasta z przedmieściami składa się z 6016 stałych i 1321 niestałych mieszkańców. Pomiędzy stałą ludnością jest 3250 katol, 50 prawosł. , 1 prot. i 2715 żydów. Ludnośó niestałą składają urzędnicy, wojskowi, uczniowie szkół, służący i więźniowie. W 1887 r. urodziło się 239, zmarło 167. W 1827 r. było 390 dm. , 3086 mk. ; w 1858 r. 385 dm. 19 mur. i 3625 mk. 1120 żyd. ; w 1864 r. 382 dm. i 4272 mk. Dochody kasy miejskiej w 1858 r. wynosiły 3245 rs. , obecnie 1887 r. 8779 r. Miasto ma kapitału w banku państwa przeszło 16, 000 rub. Zamek sandomierski, stanowiący pierwotny zawiązek osady, istniał zdawna, niewątpliwie jako gród pograniczny w miejscu z natury obronnem, na wzgórzu wzniesionem stromo po nad Wisłą i oddzielonem od sąsiednich wyniosłości przez wąwóz. Gdy po śmierci Krzywoustego S. staje się stolicą jednej z dzielnic książęcych a zamek zostaje stałą niemal rezydencyą książąt i księżniczek otoczonych licznem gronem dostojników nadwornych i państwowych, sama budowla musiała niedz przekształceniu i rozszerzeniu. Może już wtedy obok dawniejszych drewnianych stanęły i murowane gmachy. Wznosząca się kollegiata pozwala domyślać się istnienia cegielni i bytności w S. mularzy i budowniczych. Zniszczony w czasie najazdów tatarskich, odbudowany został, z muru zapewne, przez Kazimierza W. Kierujący odbudową ststa sandomierski Sędziwoj zniewalał mieszkańców okolicznych wsi biskupich do robót przy zamku, co wywołało ostry zatarg między królem a biskupem Floryanem z Mokrska. Ponowną gruntowną odbudowę zamku uskutecznił Zygmunt I w 1520 r. Tablica z napisem łacińskim, umieszczona nad głównemi drzwiami, oznajmiała o dokonanej przebudowie. Uzyskał wtedy okazałą postać, wyróżniającą go między innemi grodami. W tym stanie przetrwał do połowy XVII w. Gdy Szwedzi w 1655 r. zalawszy kraj cały zajęli i S. , obsadzili zamek załogą i obwarowali. Karol Gustaw cofając się przed Czarneckim, przeprawił się przez Wisłę po moście stawianym pod osłoną sandomierskiej twierdzy. W ostatnich dniach marca 1656 r. , gdy Czar necki i Lubomirski obsaczyli S. z lew. brzegu Wisły, król szwedzki uprowadził załogę na statkach na drugi brzeg Wisły a zamek wysadził w powietrze. Znaczna liczba żołnierzy polskich padła ofiarą wybuchu, po którym z budowli zostały nagie ściany i kilka baszt. Baszty te wraz z przybudowaniami drewnianemi i murowanemi do starych murów służyły do końca XVIII w. za siedzibę dla urzędu starościńskiego. W 1795 r. władze austryackie urządziły tu sąd kryminalny i więzienie. Zniszczone w 1809 r. budowle, znowu zostały odbudowane i urządzone w 1825 r. na więzienie, które dotąd mieści się w tym budynku, mającym charakter zwykłych więziennych budowli, bez żadnych cech starożytności. Katedra, pierwotnie kollegiata P. Maryi, na wzgórzu przyległem zamkowi, z którym łączyła się mostem, przechowała w murach swych postać ostrołukowej budowli, nadaną przy przebudowie za Kazimierza W. około 1360 r. . Zbigniew Oleśnicki, bisk. krakowski, rozszerzył znacznie świątynię, dostawiając część stanowiącą obecnie presbiteryum. W r. 1582 r. chylącą się do upadku wieżę kościelną odbudowano na nowo i pokryto blachą ołowianą. W 1595 r. kapituła sprawiła pierwszy zegar wieżowy, który jednak dopiero w 1653 r. umieszczonym został na właściwem miejscu. Pożar zamku, wywołany wysadzeniem przez Szwedów, zniszczył i kościół w d. 20 marca 1656 r. Spłonął wtedy dach cały a dym uczernił mury i sklepienie. Rozproszenie kapituły i brak funduszów opóźniał odbudowę. Pokryto przedewszystkiem kościół nowym dachem a wnętrze powoli oczyszczano i odnawiano. W 1670 r. stanął nowy portyk z dwoma wieżyczkami, w 1694 r. sprawiono nowy organ. Około 1712 r. zaczęto pokrywać dach miedzianą blachą a dopiero 1750 r. ukończono roboty zewnętrzne. W tymże roku Stanisław Lipski, prałat kollegiaty, wzniósł nowy wielki ołtarz. Starożytne kielichy, krzyże i relikwiarze przetopiono w 1752 r. i odlano z nich nowe lichtarze. Wewnętrzne urządzenie kościoła ukończono dopiero w 1790 r. Nagrobki z kościoła poprzenoszono do przedsionków. Pozostawiono tylko trzy, z tych najstarszy Stanisława Chroberskiego, wystawiony w 1520 r. przez Stanisława Tarłę, sekretarza królew. W przedsionku od strony północnej jest w posadzce kamień grobowy małżonki Bartkona, mieszczanina sandomier. , dziedzica Kichar. Tu również jest grobowiec marmurowy, ze statuą, Stanisława Ossowskiego, prob. kollegiaty, referend. królew. , biskupa chełmskiego nominata, zmarłego w 1586 r. W 1818 r. , gdy na mocy konkordatu zawartego przez cesarza Aleksandra I z Piusem VII utworzono dyecezyą sandom. kollegiata została wyniesiona do godności katedry. Uroczysta instalacya bisk. Hołowczyca odbyła się 9 września 1819 r. Biblioteka kapituły posiada, obok dość bogatego zbio

Sandomierz