138 złp. Za rządu pruskiego około 1800 r. B. ma 72 dm, 250 mk. , jest siedzibą sądu okręgowego i posiada garnizon ze szwadronu huzarów. Wojska francuzkie przechodząc przez R. w 1807 r. zniszczyły i tak już biedną osadę. Dopiero po 1815 r. zaczyna się wzrost i uporządkowanie miasta. B. par. , dek. rypiński, 4778 dusz. Rypińskie ststwo niegrodowe, w woj. inowrocławskiem, ziemi dobrzyńskiej, podług lustracyi z r. 1662 składało się z miasta Rypina i z wsi Stary Rypin, Głowińsk i Pścininko. Po r. 1736 zaliczone było do woj. brzeskokujawskiego. W r. 1771 posiadał je Michał Podoski, kaszt, rypiński, opłacając zeń kwarty złp. 1400 gr. 13, a hyberny złp. 383 gr. 10. Na sejmie z r. 177375 nadano te dobra w posiadanie emfiteutyczne Franciszkowi Podoskiemu, synowi Michała. Przez uchwałę sejmową z r. 1768 ststwo stało się grodowem. Dawny powiat rypiński miał w XVI w. obszaru 21, 27 mil kw. , obejmował 24 parafie a w nich 2 miasta i 115 wsi. Opis i historyą R. podał Aleks. Sławeńsko Sławiński w dziełku Rypin, Lipnoskie pod względem histor. , Statyst, i archeol, Warszawa 1856 r. Por. też W. H. Gawareckiego Opis ziemi dobrzyńskiej, Płock 1825 r. Rypiński powiat gub. płockiej zajmuje zachodniopółnocną częśó gubernii. Od północy i zachodu przytyka do Prus; granicę naturalną tworzą tu rzeki Drwęca i jej dopływ Rypienica; od wschodu graniczy z pow. mławskim i sierpeckim, od południa z lipnowskim i rypińskim. Obszar powiatu wynosi 22, 62 mil kwadr. 209, 237 mr. , w tem na jeziora przypada 0, 18 mil. Zajmuje on część południowego stoku wyżyny pojezierza baltyckiego. Północna część powiatu wznies, do 480 st. npm. , podczas gdy południowa opada do 420 st. W środku powiatu około Rypina występuje obniżenie poziomu, wzrastające w kierunku ku zachodowi. Obszar, śród którego mieszczą się drobne jeziora Żałe, Ostrowite, wznosi się około 380 st. a w miarę zbliżania się ku Drwęcy opada poziom do 280 st. Obszar powiatu we wschodniej, większej, połowie przedstawia równinę, z glebą piaszczystą, kamienistą, niedawno jeszcze pokrytą rozległemi lasami, które dotąd jeszcze przechowały się w znacznej części około 32, 000 mr. . Wody tego obszaru uprowadza Skrwą, płynąca niedaleko wschodniej granicy powiatu. Prócz tego gromadzą się one w obszernych jeziorach płd. wschbd. części Orszulewo 549 mr. i do 80 st. głęb. , Szczutowo 161 mr. i 18 st. głęb. , Skrwilno 210 mr. i 5 do 10 st. głęb. i Likiec l00mr. . Płd. zachodnia, mniej sza, częśó powiatu przed. stawia obszar falisty, z licznymi zagłębieniami, w których wody potworzyły torfiska. Gleba tu gliniasta i marglowata. Lasy liściaste buki i grabina koło jeziora Żałe. Jeziora dość liczne, jak; Żałe 291 mr. , Kleszczyn 138 mr. , Trąbin 88 mr. , Ostrowite 80 mr. , Sitnica 81 mr. , Ugoszcz 30 mr. ; ob. Jeziora rypińskie przez E. Dziewulskiego, Pam. Fizyogr. , I, 101 109. Wody tej części uprowadza Rypienica, płynąca środkiem powiatu, i Ruziec, na połudn, jego granicy. O rozległości przedhistorycznych zbiorowisk wodnych na tym obszarze świadczą znaczne obszary pokładów torfu, obejmujące do 16, 000 mr. , przy grubości od 3 do 5 stóp. Dobywanie odbywa się zaledwie na 1 10 tego obszaru. Najlepszy torf kopią koło Balina i Pręczek. Z innych płodów kopalnych znajduje się kamień wapienny w niewielkich kawałkach, margiel wapienny i niekiedy kawałki bursztynu. Żyzność gleby, przy dość gęstym zaludnieniu, sprzyja rozwojowi rolnictwa. Zarówno większe gospodarstwa folwarczne jak i mniejsze kolonie i osady włościańskie przedstawiają znaczny postęp w uprawie roli i hodowli inwentarza. Większa i średnia własność zajmuje 138, 384 mr. , włościanie 69, 895 mr. Pograniczne położenie ułatwia korzystny zbyt produktów gospodarstwa rolnego owce opasowe, nabiał, drób. Brak dróg bitych źle oddziaływa na rozwój rolnictwa i przemysłu. Prócz niewielkiego kawałka drogi bitej na trakcie z Dobrzynia na Lipno do Rypina niema innych dróg bitych w powiecie. Przemysł fabryczny nie mógł się pomyślniej rozwinąi Istnieją tylko drobne zakłady, łączące się zwykle z gospodarstwami folwarcznemi. W 1880 r. były 2 gorzelnie 10 robot. z produk, na 34, 500 rs. , 3 browary 10 rob. i 8765 rs. , 2 garbarnie 5 rob. i 2700 rs. , 24 cegielnie 60 rob. i 30, 500 rs, 1 mydlarnia 2 rob. i 3000 rs. , 6 hamerni 15 rob. i 3895 rs. , 1 olearnia 3 rob. 480 rs. i 2 młyny parowe 6 rob. i 62, 600 rs. Ogólna suma produkcyi wynosiła 146, 440 rs. Prócz tego było 31 młynów, 30 wiatraków i 5 tartaków, z prod. oznaczoną w przybliżeniu na 45, 000 rs. Przemysł rzemieślniczy zatrudniał 684 warsztatów, przy prod. na 42, 053 rs. Szkół początkowych było w 1883 r. 26 1 miejska, 24 gminne, 1 wiejska, prócz tego 18 ewangielickich. W 1880 r. uczyło się 1204 chłopców i 676 dziewcząt, w tej liczbie w szkołach ewang. 388 228 chłop, i 160 dziew. . Kas zaliczkowopożycz kowych jest 10, z kapitałem zakładowym 7273 rs. Ludnośó powiatu, wynosząca w 1867 r. 49, 188 głów, wzrosła obecnie do 66, 000. W 1880 r. było 58, 000 mk. 28, 448 męż. , 29, 553 kob. . Z wyłączeniem jednego miasta Rypina, w gminach wiejskich mieszkało 54, 991 mk. , w tej liczbie 45, 730 katol, 6875 protest. , 2, 554 żydów. Sekta anabaptystów szerzyła tu w ostatnich czasach swą propagandę i po

Rypin