szkołę początkową, sąd pokoju okr. , IV urząd powiatowy z kasą, urz. pocz. i tel. , urząd miejski, oddział straży pogranicznej, aptekę, młyn wodny, dwa wiatraki, cegielnią, 120 dm. , 3580 mk. 1719 męż. , 1864 kob. . Do miasta należy 631 mr ziemi i około 450 mr. łasu, W skład gminy miejskiej wchodzą przyległe osady Choszczał, Kamionka, Karczówka, Lisiny, Puszcza Miejska, Wilcza Łapa, mające 16 dm. , 56 mk. , 555 mr. obszaru. W 1827 r. było 1427 mk. 517 żyd. ; 1830 r. 1619 mk. 746 żyd. ; 1856 r. 2137 mk. 1024 żyd. ; 1862 r. 156 dm. , 2904 mk. Z zabytków przeszłości pozostała brama sierpska na drodze od Sierpca, przedstawiająca się jako wieża z blankami i mur 43 łok. długi, około 3 łokcie gruby a do 9 wysoki, rozebrany dopiero wraz z basztą służącą za więzienie w 1868 r. Ratusz dawny zniesiony został w 1821 r. Kościół par. murowany, bez sklepienia, w licznych przeróbkach zatracił pierwotny charakter; odnowiony w 1865 r. Ołtarze wszystkie nowszego pochodzenia. Drewniany kościołek św. Ducha, odbudowany w 1823 r. , po zniesieniu Bożogrobców przyłączony został jako filia do parafialnego. R. jest starożytną osadą, utworzoną przy grodzie, który zdawna zapewne osłaniał ziemię dobrzyńską od północy a moze też służył tylko dla umocnienia władzy książąt piastowskich w tej stronie. Akt fundacyjny klasztoru w Mogilnie 1065 lub 1165 r. wymienia zamek rypiński w liczbie osad obowiązanych do opłat na rzecz klasztoru. Wymienia go teź akt Bolesława Kędzierzawego z 1155 r. Przy grodzie, wznoszącym się na sypanym kopcu śród błotnej dodany, kupiła się ludność. W pewnej odległości od grodu, w dolinie, osiedli prawdopodobnie w XIII w. kanonicy grobu Chrystusowego Miechowici. Na początku XIV w. dwaj bracia Wollemarus i Petrus wznieśli dla konwentu swego kościołek p. w. P. Maryi i św. Piotra i Pawła, o którym wspomina już akt fundacyi szpitala św. Ducha z 1323 r. w Nowym Rypinie. Wraz z ziemią dobrzyńską B. zostawał niewątpliwie pod władzą Krzyżaków za ich panowania. Zapewne już w XIII w. przeniesiono gród z pierwotnej posady o pół mili dalej ku południowi, w miejscu gdzie rozszerzająca się dolina przedstawiała dogodniejszo warunki dla rozwoju osady. Już wspomniany wyżej akt fundacyi szpitala mówi o nowym zamku, przy którym założono szpital a współcześnie zapewne i kościół parafialny. Miechowici mieli obowiązek utrzymywać trzech księży w konwencie i 12 chorych w szpitalu. Mając pod swoim zarządem dwa kościoły, Miechowici zaniedbali kościół w Starym Rypinie, jako niemający funduszów a trzymali się probostwa szpitalnego. Konwent przy kościele św. Piotra i Pawła zapewne już w XVII w, przestał istnieć, kościół opustoszał i poszedł w ruinę. Tylko przy szpitalu siedział zawsze na probostwie Miechowita do 1826 r. . Władysław ks. dobrzyński pozwala w 1348 r. Heyconi, młynarzowi z Księtcgo, wystawić młyn pod Nowym Rypinem. Poddaje go sądom miejskim, obciąża obowiązkiem naprawy grobli, karmienia dwu wieprzaków książęcych przy nich swego trzeciego, pozwala sadz na ryby urządzić, za co miał dawać dwie dworowi. Jako świadkowie na akcie podpisani Tidemann de Radomino i Eberhardus advocatus Rippinensis. Imiona te świadczą o przewadze ludności niemieckiej w osadzie i okolicy nabliższej. Na akcie zastawu ziemi dobrzyńskiej przez Władysława Opolczyka w 1389 r. podpisał się Petir Sromchen herre czu Rippin. Jest to zapewne kasztelan rypiński, występujący w dok. od 1375 r. jako Petrus Kod. Muczk, i Rz. , II, 759, 805. Z innych kasztelanów spotykamy Bernarda w 1364 r. i Jacussiusa de Strzygy w 1434 r. Kod. Muczk. , II, 202, 227, 265, 316. Król Władysław daje w 1411 r. Tillam Antiqua Ryppin z młynem, Andrzejowi, cześnikowi dobrzyńskiemu, w zastaw 100 grzyw. Osada rozwijająca się przy nowym grodzie rypińskim otrzymała przywilej erekcyjny z prawem chełmińskiem w 1345 r. od Władysława ks. dobrzyńskiego. Jako uposażenie osada otrzymała znaczny obszar boru pół mili kwadr. , rybołówstwo wolne na Rypienicy, młyn i tartak. Wójt otrzymał 7 włók. Obok 10letniej wolności, dostało miasto przywilej na łaźnią. W 1409 r. Krzyżacy, mimo zawartego pokoju, napadają i niszczą nową osadę. Gdy po ustaleniu pokoju wzmogła się kolonizacya a następnie i zamożność tej okolicy, R. z pogranicznego grodu staje się stolicą powiatu i miejscem odbywania sądów ziemskich, które odprawiano trzy razy do roku, w tydzień po ukończeniu sądów w Lipnie na mocy konstytucyi z 1593 r. . Starostowie objąwszy sądy miejskie przywłaszczyli sobie włóki wójtowskie a las miejski w 74 wcielono do dóbr królewskich Ttąbin, graniczących z miastem. Za rządów pruskich wójtowstwo wcielono do obrębu dóbr rządowycl. Na pozostałych szczątkach lasu miasto potworzyło kolonie rumunki, któro w 1818 r. wypuszczono w 30lctnią dzierżawę. W 1779 r. dla podniesienia osady magistrat dozwolił osiedlać się żydom i nadał im wszystkie prawa obywateli miejskich. R. 1789 miasto król. R. wysiewało 67 kor. żyta, , 1 kor. pszen. , czynszu pobierało 402 zł. Proboszcz wysiewał w R. 5 kor. żyta, tyleż na Starorypinie a na Dylewie 12 kor. żyta, 4 kor. pszen. Probostwo św. Ducha wysiewało 39 kor. żyta, 1 kor. pszen, a czynsz pobierało

Rypin