wolnych od podatków 217, 013 ha, dróg publicznych i żelaznych 59, 792 ha, dziedzińców itp. 25, 629 ha, , rzek, strumyków itp. 10, 566 ha różnica 59 hekt. Ilość inwentarza z 1883 r. wykazują następujące liczby, obok których podajemy w nawiasie dane z 1837 r. Owiec 1, 869, 988 2, 165, 020, bydła rogatego 623, 415 476, 308, nierogacizny 466, 623 222, 320, koni 210, 187 134, 124, kóz 70, 684 3324, osłów 1093, mułów 52 i ułów z pszczoł. 93, 441. Stadnina królewska znajduje się w Sierakowie i ma w księstwie 66 stacyi do stanowienia. Mieczarniej fabryki serów i masła, cegielnie i młyny są powszechne, Gorzelni było 426, a browarów 176, t. j. 149 w miastach i 27 po wsiach. Do browarów zużyto 61, 243 klgr. zboża i 325 klgr. słodu; wyrobiono 358, 298 hektolitrów piwa. Cukrowni było 8; maszyn parowych używano 103 z siłą 1364 koni; buraków zużyto 1, 674, 740 klgr. ; cukru wyrobiono 155, 698 klgr. ; melasy 56, 395 klgr. ; krochmalu mokrego wyrobiono 3000 klgr, a zakupiono 15, 557 klgr. ; z tych uzyskano 1792 klgr. twardego cukru, 7256 syropu i 2175, , couleur. W końcu 1881 r. było 62 towarzystw agronomicznych i 2 stacye doświadczalne, jedna w Poznaniu, a druga w Żabikowie. Zawiązane w r. 1821 towarzystwo kredytowe ziemstwa zalicza pożyczki na majątki ziemskie w stosunku 2 3 wartości. Większa własność ziemska wynosi 1, 692, 500 ha, z tych w r. 1880 należało do Niemców 974, 600, a do Polaków 717, 900 ha ob. C. Meyer, Zeitsohr. f. Gesch. u. Landeskunde der Prowinz Posen, III, 1 42. Własność mniejsza wynosi okoła 1, 055, 200 ha, z tych przypadało w 1880 r. na Polaków około 655, 700, a na Niemców około 399, 500 ha. Trakty bite łączą wszystkie miasta i miasteczka; gęsta sieć dróg żelaznych przecina obszary księstwa we wszystkich kierunkach, zbliża je do znaczniejszych miast handlowych. Pierwsza lokomotywa pokazała się tu w r. 1848 od strony Szczecina; d. 20 czerwca doprowadzono tę drogę do Wronek, 14 lipca do Szamotuł, a 10 sierpnia do Pozaania, Polacy pod niejednym względem dotrzymują kroku współzawodnikom swoim żydom i niemcom; przemysł atoli polski w granicach w. ks. poznańskiego, wobec dzisiejszych stosunków, zwłaszcza wobec stopniowe go ubytku ziemi polskiej, nie ma wielkiej przyszłości. Potworzyły się wprawdzie po wszystkich niemal miastach i miasteczkach towarzystwo przemysłowe polskie, ale któż będzie popierał je, skoro ziemia w obce przejdzie ręce. Izby handlowe istnieją w Poznaniu i w Bydgoszczy. Dzieje w. ks. poznańskiego zaczynają się od r. 1815; poprzednie należą do odnośnych dzielnic państwa polskiego. Okres czasu między r 1772 a 1815 jest stanem przejściowym. W 1772 r. wojsko pruskie, na mocy zawartej z cesarzową Katarzyną umowy, zajmuje prawe po rzecze Noteci i północną kończynę województwa inowrocławskiego od Nakła do Solca z nad Wisły. Rzplita polska potwierdziła ten zabór, pełnomocnik zaś pruski von Brenkenhoff, nieznalazłszy żadnego oporu, sięgnął po lewy brzeg Noteci i zajął Rynarzewo; zachęcony następnie prośbą pani Skórzewskiej, posunął granicę zaboru tego przez Łabiszyn. Taki bieg rzeczy spodobał się królowi praskiemu; w lutym r. 1773 kazał zająć na lewem porzeczu Noteci 15, a następnego roku 13 miast w wojew. inowrocławskiem; w d, 22 maja 1775 r. pełnomocnik jego przyjmował w Inowrocławiu nakazany hołd od zebranych stanów. Balsze posuwanie granicy pruskiej ku południowi przebudziło wreszcie chwiejącą się Rzplitę; powstała wrzawa, którą król pruski uśmierzył w r 1775 zwrotem Powidza i zatrzymaniem przestrzeni objętej kordonem Wieleń, Radolin, Budzyń, Margonin, Kcyń, Żnin, Gąsawa, Mogilno, Gębice, Strzelno, Gniewków, potwierdzonem umową zawartą w Warszawie na d. 22 sierpnia 1776 r. Zabezpieczywszy sobie tym traktatem posiadanie obu porzeczy Noteci, wziął się Fryderyk II do regulowania rzeki, osuszania łęgów, kopania kanałów i do ściągania osadników. W styczniu 1793 r. Prusacy zabierają ziemie, znane odtąd pod nazwą Prus południowych, a sejm grodzieński potwierdza ten zabór. Powstanie 1794 r. poruszyło także Wielkopolskę, gdzie operowali wtedy Madaliński i Dąbrowski. Ten pobił Prusaków pod Łabiszynem d. 30 września 1794 r. i zdobył Bydgoszcz w d. 2 października. Niepowodzenie powstania przyśpieszyło ostateczny upadek państwa polskiego i naraziło wielu Polaków na konfiskaty majątków. Eine Schaendlichkeit der Regierung, mówi Heinrich Wuttke, monograf ziemi po znańskiej, war die Wegnahme vieler Gueter, die ihren rechtmaessigen Besitzern entrissen und an die nicht wuerdige Bande, in deren Mitte Friedrich Wilhelm sich befand, verschenkt oder um Schlenderpreise scheinbar verkauft wurden. W kilka lat potem zabrał rząd pruski dobra duchowne i potworzył z nich t. zw, domeny królewskie fob. Gdzie się podziały nasze królewszczyzny wyd. w Poznaniu r. 1879. Nikt dotąd nie podjął się wyczerpującego zestawienia dóbr zabranych. Przybycie Napoleona do P, w r. 1806 położyło koniec gospodarce urzędników pruskich, których w liczbie 7139 złożono z urzędów. Następnego roku na mocy zawartego w Tylży traktatu utworzono księstwo warszawskie, do którego wcielono cały obszar kraju składający dzisiejsze księstwo poznańskie. W r, 1813

Poznań