Szremie, Trzem zeńskie gimnazyum zamknieto po r. 1863. W r. 1885 było w nich 5739 uczniów 2927 proi, 1491 katol. i l321 żydów, a w 1887 r. 3004 prot. , 1487 katol 11212 żydów. Szkół elementarnych było w 1820 r. 1018, a przy nich 1054 nauczycieli; w 1882 roku w 1940 miejscowościach 2187 szkół z 283, 180 uczniami; nauczycieli i nauczycielek było przy tych szkołach 3127, i j. 1746 katol. , 1281 prot. i 100 żydów. Szkół średnich było w 10 miejscowościach 13 z 1816 uczniami w r. 1878; pensyonatów żeńskich było w r. 1881 jedno królewskie, 6 miejskich i 11 prywatnych; uczennic 2746, nauczycieli 110 i nauczycielek 75, Seminaryów nauczycielskich było w r. 1882 katolickich 3 i tyleż protestanckich; seminarzystów liczono 666, t. j. 337 katolików i 329 protestantów. Zakładów dla głachoaiemych jest 3 Bydgoszcz, Piła i Poznań, nauczycieli 29; w r. 1882 było tam 163 chłopców i 105 dziewcząt. Szkół ogrodniczych jest 2, jedna w Koźminie a druga w Bydgoszczy; przy pierwszej było w r. 1882 dwóch nauczycieli i 12 uczni, a przy drugiej 5 nauczycieli i 15 uczni. Po zamknięciu szkoły rolniczej w Żabikowie powstała w Szamotułach szkoła agronomiczna pod opieką rządu; I w r. 1882 było tamm 94 uczni i 8 nauczycieli. ; W 1881 3 r. w, ks. poznańskie miało w izbie panów 19 przedstawicieli, a, w izbie poselskiej w Berlinie 29 14 Polaków i 15 Niemców Do parlamentu rzeszy niemieckiej wchodzi 15 posłów, z których 10 Polaków, O prawodawstwie cywilnem i kryminalnem w Prusach południowych czytaj rozprawę J. Chodoręskiego, zamieszczoną w V Roczniku Towarzystwa Przyjaciół Nauk pozn. , 299 313. Za czasów księztwa warszawskiego wysyłały powiaty wchodzące w skład dzisiejszego w. ks. poznańskiego 18 posłów, a miasta i okręgi gminne 12 deputowanych. Od r. 1827 do 1847 miało księztwo odrębne sejmy swoje w myśl traktatów wiedeńskich, które wszystkim odłamom dawnej Rzpltej zaręczały reprezentacyą i instytuoye narodowe. Sejmy te składały się z 50 członków; stan rycerski czyli szlachta dostarczała 26, miasta 16 a gminy wiejskie 8. Ostatni odbył się w r. 1845 pod laską Józefa hr. Grabowskiego; poprzednimi marszałkimi byli Edward Potworowski, Stanisław Poniński i Antoni ks. Sułkowski ob, L. Żychlińskiego Historya sejmów w. ks. po znańskiego, do r. 1847, wyd. w Poznaniu w r. 1867. Po 1847 zeszły na stanowisko zwykłych sejmików prowincjonalnych. Naczelna władza administracyjna spoczywała od r. 1815 w ręku namiestnika królewskiego Antoniego ks. Radziwiłła; po odwołaniu go z tego stanowiska, mianowano naczelnych prezesów Niemców. Z dóbr starościńskich i duchownych, także zabranych, potworzył rząd pruski t. zw. domeny i leśnictwa. Takich domen było 78 z obszarem 27, 460 hektarów. w r. 1883, a lasy rządowe, jak wspomniano już powyżej, obejmują 162 029 ha. Czystego dochodu z tych domen miał rząd już w 1816 r. 1, 747, 518 złp. , z lasów 84, 912, z podatków stałych 3, 302, 928, z niestałych 3, 251, 766, czyli razem 8, 387, 124 złp. W r. 1880 1 przypadło na każdą głowę miejską 13 12 mrk a na wiejską 6, 58 mrk podatków państwowychj komunalnych, powiatowych, prowincyonalnych, szkolnych i kościelnych. W roku 1883 4 w. ks. poznańskie płaciło następujące podatki państwowe 2, 171, 801 mrk gruntowego, 1, 305, 300 pogłównego, 919, 000 podymnego, 876, 347 dochodowego, 666, 664 procederowego i 21, 188 innych czyli razem 5, 960, 300 mrk. Obszar księztwa pod względem użytkowania gleby dzieli się na 1, 773, 830 ha roli, 585, 777 ha lasów, 235, 627 ha łąk, 138, 153 ha pastwisk, 6956 ha ogrodów, 158 ha winnic, 69, 740 ha dróg publicznych i rzek, 46, 330 ha wody, 25, 755 ha pod zabudowaniami, 12, 913 ha nieużytków i 197 ha nie objętych wykazami. W 1878 r. było 867, 398 ha pod zbożem, 251, 219 ha pod jarzyną i ziemniakami, 193, 804 ha pod strąozkowemi roślinami, 124, 669 zajmowały rośliny pastewne, 21, 846 ha rośliny handlowe, 62, 812 ha pastwiska ugorowe i 252, 082 ha ugór. Na obszarze było 515, 079 ha pod żytem, 146, 080 ha pod owsem, 90, 491 ha pod pszenicą, 77, 785 ha pod jęczmieniem, 227, 097 ha pod ziemniakami, 14, 067 ha pod rzepakiem, 4970 ha pod lnem, 1962 ha pod chmielem, 1180 ha pod burakami, 67 ha pod konopiami, 158 ha pod winnicami i 23, 723 ha pod roślinami handlowemi. Sprzęty z hektaru obliczono 865 kilogr. pszenicy, 844 jęczmienia, 718 żyta, 682 owsa 17107 ziemniaków. Lasów jest 162, 029 ha rządowych, 409, 638 prywatnych, 9597 ha gminnych, 4232 zakładowych i 281 ha spółkowych. Owoców sprzedano w r. 1881 2 w beczkach po 1000 klgr. 2278 śliwek, 1989 jabłek, 1795 gruszek, 841 wiśni i trześni, 26, 6 orzechów włoskich, 3 33 winogron i 1, 55 kasztanów, czyli razem 6934, 48 beczek. Liści suszonych tytoniu sprzedano 5010 centn. ; uprawiaczy było 7644 na przestrzeni 152 ha. Buraków zużyto do cukrowni 1, 674, 740 klgr. Własność większa miała średnio z hektaru 8, 1 mrk. czystego dochodu i dzieli się w sposób następujący 596 roli, 21, 6 lasów, 8. 3 łąk, 5, 1 pastwisk i 0, 5 ogrodów. Czysty dochód gruntowy z całego obszaru 2, 895, 436 ha obliczono na 23, 653, 069 mrk. ; z tych przypada na miasta 145, 208 ha z dochodem 1, 310, 535 mrk. , a na wsie 2, 750, 287 ha z dochod. 22, 342, 534 mrk. Opodatkowanych było 2, 582, 495 ha,

Poznań