znań miasto, poznańskowschodni, poznańskozachodni powiaty Rawicz, Skwirzyna, Szmigiel, Szrem, Środa, Szamotuły, Wolsztyn Września i Wschowa. Z dawniejszych powiatów zaginęły babimoski, bukowski i krobski, a powstały nowe gostyński, grodziski, jarociński, kępiński, koźmiński, leszczyński, łutomyślski Neutomischel, ostrowski, poznański, rawicki, skwirzyński, Szmigielski i wolsztyński. Kościołów katolickich było w 1867 r. 365 paraf. i 74 filial. ; probosz. 351 a wikaryuszów 53; kościołów protest. 107 a synagog 100. Seminaryów nauczycielskich 3 katol, i 2 protest. ; seminarzystów 337 katol, i 241 prot. ; pensyonato w żeńskich 1 królewskie 3 miejskie i 8 prywatnych; uczennic 1509 w r. 1881. Zakładów dla obłąkanych 3 1 prywatny. Lekarzy w 1882 r. 197, wraz z wojskowymi. W kstęstwo poznańskie Provinz Posen rozciąga się między 53 27 50 a 51 7 32 płn. szer i 36 l7 51 a 32 56 53 wschod. dług. Najdłuższy dzień trwa 16 godz. 57 min. a najdłuższa noc 16 godz. 36 min. Temperatura przeciętna wynosi 7, 6 Bydgoszcz do 8 C, opady 505 do 514 Bydgoszcz mlm. ; wiatry wieją zwykle od zachodu. Stacye meteorologiczne istnieją w Poznaniu i Bydgoszczy. Księztwo graniczy na północy z pow. świeckim, tucholskim, złotowskim i wałeckim, na zachodzie z Brandenburgia, na południu z Szlązkiem, a na wschodzie z Wisłą i królestwem polskiem; obszaru ma 2, 895, 436 ha 525 3 4 mil kwadr. . Największa długość od południa ku północy wynosi 260 klm. , a największa szerokość od zachodu ku wschodowi 205 kim. Odłam ten dawnej Rzpltej, utworzony w r. 1815 na mocy traktatów wiedeńskich, składa się z całych prawie województw poznańskiego i gnieźnieńskiego, tudzież z części sieradzkiego, kaliskiego, inowrocławskiego i brzeskokujawskiego. Północne kończyny woj. poznańskiego i gnieźnieńskiego pow. wałecki i złotowski, nie objęte granicami księstwa warszawskiego, pozostały przy koronie pruskiej od r. 1772, zastawione zaś starostwo drabimskie wcielono wówczas do pruskiego Pomorza. Herb w. ks. poznańskiego wyobraża orła czarnego pruskiego z orzełkiem białym w czerwonem polu na piersiach. Powierzchnia przedstawia płaszczyznę falistą, wyniosłą na północy, z odnogą wzgórzysta na połud. kończynie i z płasko wzgórzem w środku. Drobne pasma wzgórz ciągną się po obu brzegach Brdy, Wisły, Noteci, Warty, Obry i Baryczy. Wybitniejszą nieco postać przybierają pagórki od Janowca ku Koyni, odkąd zwolna spadają ku łęgom noteckim. Z węzła wodnego w piaszczystym płaskowzgórzu około Trzemeszna 1. 21 mt. rozchodzą się strumienie do, Warty i Noteci. Pasmo południowe od Miksztata poza Ostrzeszów, w związku z wyżyną krakowskowieluńską, łączy się z górami Trzebnickiemi na Szląsku. Wznoszenia i pochylania się powierzchni uwydatniają dane oparte na najnowszych pomiarach a Obszar Krajenka Wągrówiec Foznań Kostrzyn Pleszew Kępno Siemianice. Krajenka pow. złotowski wznosi się 99. 2 mt n. p, m. , Wysoka 108, 6 mt. . Grobla Notecka 51 7 mi, Toniszewo 95 mt, okolica Wągrowca 84 6 mt. , między Studzieńcem a Łoskoniem 107 mt, pod Gośli ną Murowaną 85, 8 mt, pod Owińskami 70, 8 mt. Kostrzyn 103 mt, Klony 107 8 mt, Środa 77, 4 mt. , Nowe Miasto nad Wartą 69, 5 mt. okolica Jarocina 108, 8 do 132 mt. Pleszew 1283 119 mt, Szczury 149. 7 mt. , Ostrowo 131 mt, przed Przygodzicami 149 3 mt, Przygodzice 136, 2 mt. , Ostrzeszów 198 8 mt. , Kochłów 219 mt, Kępno 170 mt, Słupia 185, 6 do 200, 5 mt i Siemianice 182, 3 mt. Wzgórza ostrzeszowskie wznoszą się na 225 do 232 mt; między Turzą a Myjomicami 187 mt, pod Olszową 185 mt, pod Maryjanką 180 mt, pod Osinami 173 mt a pod Kuźnicą Słupską 170 mt. Obszar Piła Wyrzysko Nakło, Piła wznosi się około 62 mt, Pobórka 98 mt. , Koszutowo 97, 7 mt. , Wyrzysko 67, 9 do 87, 7 mt, Mrozówka 66, 4 mt, Mrozowo 93 mt. , Sadki 95, 5 mt; Śmielin 96, 5 do 101 mt. , Nakło 63, 2 mt, Trzeciewnica 110, 9 mt, las Strzelewski 72 mt, Kruszyn 79 mt. , Okole 45, 6 mt. , przedmieście Kujawskie w Bydgoszczy 66 mt. Na tej przestrzeni, po prawym brzegu Noteci, ciągną się t zw. Góry Wyrzyskie LichBerge od Fordonia z nad Wisły, na Nakło i Wyrzysko, poza Miasteczko ku Pile, wznoszące się w okolicy Osieka i Krostkowa 194 mt. Inne znaczniejsze wzgórza znachodzimy tu pod Wysoką 156 mt. , Bługowem 135, Pobórką 135, górą Zduńską Toepferberg, 117 mt. Obszar Bydgoszcz ŁabiszynBarcin Mogilno Wilatowo Trzemeszno GnieznoKostrzyn, Pod Bydgoszczą w stronie połudn. 37, 5 mt, za Glinkami w lesie 71 7 do 83, 7 mt, pod Chmielnikami 71 7 mt, między Kanią a Barcinem 103 mt. , przy moście Barcinskim 78 mt. , pierwszy znak niwelacyjny za mostem 100, 5 mt, między Szczepanowem a Szozepankowem 97, 2 mt. , Szczepankowo 105 5 mt. , Słaboszewko 102, 5 mt. . Dąbrowa 110, 2 mt. , za Mogilnem 92 mt. , Żabno 100 mt, przy młynie Wilatowskim 95, 7 mt, Lubin 128, 8 mt. i 114, 5 mt. , Trzemeszno 108 do 114, 6 mt. , Lulkowo 128, 9 mt. , Janko wo 101, 3 mt, Jankówko 122, 7 mt. , między Łubowem a Chwałkowem 117, 3 mt. , na zachód od Czachórek 123, 9 mt, na zachód od Sannik 100 mt. , Iwno 105, 6 mt, Kostrzyn 103, 2 mt Obszar Kostrzyn Swarzędz Poznań.

Poznań