mi Na lewym zaś brzegu Warty wznieś, wynosi 69, 2 mi, przy szosie obornickiej 81, 2 mt. i 83 mt, od strony Jerzyc i Górczyna. Powierzchnia, na której rozwinęło się miasto, pochyla się od zachodu ku wschodowi i od północy ku południowi; najwyższym na niej punktem w obrębie fortecznym jest róg ulic Młyńskiej i Berlińskiej a najniższym plac pray bramie Dębińskiej. Wierzchnia warstwa ziemi składa się z iłu, gliny i piasku; znajdowano w niej kości zwierząt zaginionych, kawały bursztynu i drzewa bitumicznego a w głębokości około 63 mt. pokłady węgla brunatnego. Obszar miasta z wyłącaeniem Piotrowa i Berdychowa, osad leżących na prawym brzegu Warty, wynosi 942 ha, z któ rych rząd posiada 469, prywatni 252, miasto 131, kościoły 75 i kolej żelazna 15. Największa długość od zachodu ku wschodowi wynosi 2 1 2 klm. a od południa ku północy l 1 3 kim. Do Warty uchodzą Bogdanka i Wierzbak w pasie fortecznym z lewego, a Cybina i Główna z praw. brzegu po za obrębem fortecy, naprzeciw Szeląga. Wody do picia dostarczają zdroje z pod Winiar i wodociągi miejskie. Temperatura przeciętna miasta wynosi 8 C. ; ciśnienie powietrza 27 10 265, a opady obliczono z 30letnich spostrzeżeń na 505 miiim. Miasto ma 90 ulic i uliczek, 4 rynki, 9 placów, 16 kościołów katol. , 5 protestan. , 1 grecki, 3 synagogi, piękny ratusz, giełdę kupiecką, zamek książęcy, pałac biskupi, pałac Działyńskich, bibliotekę Raczyńskich, 2 teatry, liczne gmachy wojskowe, sądowe, szkolne. Herb miasta wyobraża bramę z 3 wieżami; nad środkową z nich unosi się orzeł biały z koroną królewską a na dwóch pobocznych stoją św. Piotr i Paweł, patronowie dyecezyi poznańskiej; w bramie pod wieżą środkową na czarnem polu są złożone na krzyż dwa klucze, jeden srebrny, drugi złoty, a nad nimi gwiazda; po bokach obu apostołów znajduje się półksiężyc z gwiazdą. Na dawniejszych pieczęciach, na których nie ma ani korony nad orłem, ani gwiazd, ani półksiężyców, trzyma św. Piotr dwa na krzyż złożone klucze, a św. Paweł miecz spuszczony. Pieczęć z XVI w. wyobrażała orła białego z napisem Sigillum Civitatis Pazuaniottsis. P. jest siedzibą arcybiskupa gnieźnieńsko poznańskiego, konsystorza protestanckiego, rabinatu żydowskiego, naczelnego prezesa tak zw. prowincyi poznańskiej, generała dowodzącego V korpusem armii pruskoEiemłeckiej, dyrekcyi stanów prowinüyonalnych, urzędów celnych, dróg żelaznych, poczt, domów poprawy i karnych, ziemstwa kredytowego nowego, dwóch obecnie urzędów ziemiańskich powiatowych, trzech ko misarzy okręgowych, policyi miejskiej magistratu, izby handlowej, sądów nadziemskiego, ziemskiego, okręgowego i przysięgłych, tudzież różnorodnych dykasteryi administracyjnych i wojskowych. Stacya telegraficzna znajduje się w gmachu pocztowym. Urząd pocztowy pierwszorzędny, ma dwie stacye pomoenicze, , jedną na Chwaliszewie a drugą na dworca kolei żelaznej, w którym schodzą się następujące drogi a GdańskBydgoszcz ToruńGniezno Poznań; h Dzierzłów Ruegenwalde Scezeci nek NeuStettin PiłaPoznań LesznoWrocław; c SzczecinKrzyż Poznań; d BerłinFrankfort n. O. Zbąszyn Poznań; e PoznańPleszew KluczborkMysłowice; PoznańWrześnia, Dworzec poznański stoi o tysiąc kilkaset kroków na płd. zachód od bramy Berlińskiej; drugi dworzec ma stanąć przy łąkach dominikańskich, inne zaś, dawniejsze, zniesiono. W mieście zaprowadzoną jest kolej konna, obok której kursują omnibusy i dorożki. Trakty bite wychodzą z Poznania do Rogoźna, Obornik, Pniew, Kurnika i Wrześni. Takiemi drogami są też połączone między sobą forty wysunięte, wystawione po ostatniej wojnie francuzkiej. Jest ich dwanaście; na prawym brzegu Warty pod Starołęką, Minikowera, Młynem Łęcznym i Janikowem, a na lewem porzeczu pod Wilczakiem, Naramowicami, Winiarami, Gołęeinem, Marcelinem, Janikowem, Dębcem i Lubonia, Forty te stanowią drugi pas forteczny. Poznań jest ważnem stanowiskiem pod względem strategicznym, to też od niepamiętnych czasów warowną był osadą. Przypuszczenie, że P. na prawym brzegu Warty był już w r, 1005 warownią, do której schronił się Bolesław Chrobry przed wojskiem niemieckiem Henryka II, ma. wiele prawdopodobieństwa. Jak Henryk II bowiem tak Fryderyk Rudobrody, jeżeli w ogóle dotarł w r. 1157 do Krzyszkowa, leżącego o 2 1 2 mili na płn. zachodzie, nie kusił się o dobywanie Poznania. Dowodów istnienia w r. 1142 warowni poznańskiej z wieżami, otoczonej rowem i parkanem, dostarcza nam fakt oblężenia jej przez Władysława, księcia krakowskiego. Warownia ta straciła swe znaczenie, gdy Przemysław I w r. 1253 założył nowe miasto naprzeciw starego, na lewym brzegu Warty, i kazał je opasać palisadami i rowami Mon. Hist. Pol. , II, 571, przyrzekając miastu, że utrzymywać będzie 2 kuszników. Tak wzniesioną warownię wzmocnił murem i basztami Kazimierz W. , po śmierci zaś jego przeszła na własność miasta, które utrzymywało załogę, Plan tak obwarowanego miasta podaje A. Cellariusz w swym opisie Polski 1659, Paffendorf 1696, tudzież J, Łukaszewicz Monogr. Poznania, uzupełniając opis dziejami twierdzy doprowadzonemi do r. 1793 I, 49 56. Po okupacyi pruskiej, między 1797 a 1805 r. zburzono warownią poznańską,

Poznań