nawskich sag, to zapewne Troki i Wilno 1. Później miał Niemen znaczenie rzeki granicznej między wiecznie głodnym krzyżackim gadem i pogańską Litwą Niemen oddziela Litwinów od wrogów, był nowym Rubikonem, którego przejście było hasłem wojny i ci i owi pilnują przeprawy. Dla tego to brzegi i wyspy Niemnowe były usiane licznemi warowniami, które Krzyżacy i Litwini burzyli w zawody i na gruzach zburzonej warowni nieprzyjacielskiej wznosili nową swoją; stąd warownie te nosiły zwykle podwójne nazwy, niemieckie i litewskie, w miarę tego, której stronie służyły w danej chwili za obronne stanowisko. Zaczynając od Ragnety, krzyżackiego grodu poniżej ujścia Jury, który służył Krzyżakom za punkt wyjścia ich wypraw na Litwę, i postępując w górę Niemna, napotykamy między innemi następujące niegdyś warowne punkta Jurborg naprzeciw ujścia Jury, Wielona, Bissena na wyspie przy ujściu Dubissy, Nowe Kowno na wyspie przy ujściu Wilii, Punie przy ujściu Puniały, Mereoz przy ujściu Mereczanki i Grodno Gartena, gdzie Niemen w skutek zwrotu prowadzi we wnętrze kraju. Szczególniej ważnemi były zamki, leżące u ujść prawych dopływów Niemna, gdyż doliny ich stanowiły dla Krzyżaków drogi do Litwy, podobnie jak doliny prawych dopływów Renu dlaRzymian i Francuzów do wnętrza NieNajwiększe znaczenie miało Kowno miec. dziś znów obwarowane, jako leżące u wejścia do doliny Wilii, która stanowi główną arteryą Litwy, i nad którą leżały stolice przenoszące się coraz dalej w górę rzeki przed zagonami Krzyżaków Kiernów, Troki, Wilno. Wyprawy krzyżackie wychodziły zwykle z Ragnety, częścią lądem, częścią na statkach w górę Niemna. Wojsko płynące na statkach budowało w odpowiednich miejscach mosty dla przeprawy wojska lądowego; robotom tym Litwini starali się przeszkodzić, czyniąc wycieczki ze swych nadniemeńskich zamków i puszczając z nurtem Niemna ciężkie kłody drzewa, które druzgotały budowy Krzyżaków. Tym sposobem ojciec Niemen przy pomocy licznych warowni stanowił pewną tamę dla łupieskich zagonów krzyżackich, nie tylko oddzielał lecz i bronił Litwinów od wrogów. Dźwina zachodnia bierze początek z tego samego węzła hydrograficznego Europy wschodniej, z którego wypływa między innemi i Dniepr. W biegu swym zwraca się najprzód ku południozachodowi Bieszenkowicze i zbliża do Dniepru brama Rossyi między Witebskiem i Smoleńskiem; następnie jednak w kie 1 M. Baliński, Starożytna Polska, 1856, III, str. 561, 583. runku północnozachodnim przerzyna, w malowniczych brzegach, tworząc porogi znaczenie Dyneburga i Jakobsztatu jako przystani nadporogowych, gdzie przeładowują towary, północne pasmo wyżyn. Bieg jej odbywa się tutaj na linii łamanej, która składa się z czterech części o kierunku naprzemian północnozachodnim i zachodniopółnocno zachodnim. Ucho dząc na piaskiem, piaszczystem, ubogiem w porty wybrzeżu, koncentruje w sobie cały prawie jego ruch handlowy, podobnie jak np. Garon na znaczenie handlowe Rygi. Dźwiną przez Ułłę łączy się z systematem Dniepru kanał Berezyński, przez rzekę zaś BolderAa, któ rej obfity w rzeki systemat rozgałęzia się na południe, nakształt roztoczonego wachlarza, zbliża się za pomocą Laweny do Niewiaży, a dział wodny jest tu tak nieznaczny, że w czasie wysokiego stanu wód następuje czasowa bifurkacya 1. BolderAa stała się dopiero w historycznych czasach rzeką drugiego rzędu, gdy samodzielne jej poprzednio ujście pod Szlokiem zostało zatamowane diunami. Dźwina zachodnia już w odległej starożytno ści, pod nazwą Eridanu, pośredniczyła w handlu bursztynem przez zbliżenie swe w okolicach Witebska do Dniepru w okolicach Orszy, Sarum Ptolemeusza. Wprawdzie ujście Dźwiny jest znacznie oddalone od dzisiejszego bursztynowego Eldorado, to jest Samlandyi, ale bursztyn mogli stamtąd przywozić morzem albo lądem do ujścia Dzwiny; a zresztą i same okolice Dźwiny mogły być naonczas bogatsze w bursztyn do dziśdnia znajdują bursztyn w okolicach Połągi i jeziora Angern. Później Normanne wie w swych wyprawach korsarskich w górę wielu rzek europejskich nie pominęli i Dzwiny, albowiem znajdujemy o niej wzmiankę w skandynawskich sagach Dina. Następnie posłużyła ona za drogę rozprzestrzenienia władzy książąt ruskich Rogwold z centralnego Wałdajskiego obszaru miasta Witebsk, Połock, Gersike, Kokeinos; lecz w swem rozprzestrzenieniu w dół Dzwiny natrafili oni później na przeciwny prąd niemiecki. Dźwina, służąc jako droga rozprzestrzenienia się niemieckiej kolonizacyi w Inflantach i Kurlandyi, , wywarła stanowczy wpływ na historyą, cywilizacyą i etnograficzne stosunki tych krain. Najprzód kupcy bremeńscy, prowadzący na Baltyku handel z Gotlandem, zagnani burzą do ujścia Dzwiny, pomknęli w górę tej rzeki i za jej pośrednictwem zawiązali na początku XII wieku stosunki handlowe z tutejszymi autochtonami, a zaraz potem niemieccy krzyżowcy, wylądowawszy tu i założywszy nad Dźwiną Rygę oraz wiele waro 1 Semenow, Geograficzeskij Słowar Rossijskoj Imperii I, s. v. Ławena.

Polska