Nie karpacki już równie jak Wieprz Bug jest ostatnim z dopływów tego kierunku; w swym północnym biegu ścieśniony obustronnie jak i Pilica dorzeczami sąsiedniemi Wieprza i Prypeci, nie posiada znacznych dopływów; w dolnym biegu skręca on się już ku zachodowi i tu przyjmuje z północowscho du płynącą Narew z Biebrzą kanał Augustowski. Połączona rzeka przyjmuje jeszcze północy Wkrę, której błotnista dolina wrzyna się głęboko w grzbiet Baltyckiego Pojezierza i stawia trudną do pokonania zaporę nieprzyjacielowi, wkraczającemu z zachodu walki Francuzów z Rossyanami i Prusakami w 1806 r. . Rzeki te wraz z Wisłą nadają okolicom Warszawy i Modlina ważne strategiczne znaczenie drogi wodne zbiegają się tutaj na kształt promieni wachlarza roztoczonego więcej niż na 180; pojedyncze rzeki rozcinają dokoła obszar kraju na oddzielne wycinki kołowe, których wierzchołki zbiegają się koło Modlina i między którymi komunikacyą jest utrudniona z powodu rzek o błotnistych dolinach; na tem polega znaczenie strategiczne Modlina oraz dawnego. polskiego trójkąta fortec ModlinSerock Praga. Dopływy dolnej Wisły są nieznaczne, ale, podsycane przez liczne jeziora, obfitują w wodę. Wisła przedstawia typ przejściowy między rzekami niziny sarmackiej i rzekami niziny germańskiej rzeki pierwszej mają podwójny stok ku dwom morzom, tymczasem rzeki germańskiej niziny posiadają jeden tylko stok północny. Wisła bezpośrednio nie posiada odpowiedniej rzeki południowego stoku i tylko za pośrednictwem Sanu, który zbliża się. do Dniestru, nabywa ona po części wschodnioeuropejskiego typu. Wisła mając jako arterya komunikacyjna ważne znaczenie handlowe spław zboża i drzewa do Gdańska, nie miała jako taka ważnego znaczenia dziejowego jak np. Dniepr, tylko w 1831 r. Rossyanie używali jej jako drogi wodnej do działań wojennych, ąprowadzając z Gdańska prowianty i materyały do budowy mostu powyżej Torunia, w celu przeniesienia wojny na lewy brzeg Wisły. Miała ona natomiast ważne historyczne znaczenie jako tama, przegroda rozciągająca się w poprzek bramy nadwiślańskiej, w poprzek dość uczęszczanej drogi wojennej. Gdy w 1806 r. Rossyanie zniszczyli most pragski, wielka armia Napoleona miała dość kłopotów z przeprawami mimo pory zimowej. Brody i punkta przeprawy przez tę rzekę mają ważne znaczenie; ale brody są niebezpieczne z przyczyny zmian w stanie wody oraz zmian w samem łożysku. Z brodów i przepraw ważniejsze są następne powyżej Torunia pod Osiekiem, gdzie przeprawił się Faskiewicz, przenosząc wojnę na lewy brzeg Wisły; przeprawę ułatwiły liczne wyspy na rzece, które można było podczas przeprawy obwarowywaó i od jednej do drugiej budować mosty. Podobne stosunki zachodzą powyżej Czerwińska, gdzie liczne wyspy dzielą rzekę na trzy ramiona tędy przeprawił się w 1410 r. Jagiełło ciągnący na Krzyżaków; z innych przepraw ważniejsze są pod Zakroczymem Francuzi w 1806, pod Maciejowicami Kościuszko 1794, pod Kozienicami, gdzie Wisła ma tylko 400 kroków szerokości tędy miał zamiar przeprawić się Dybicz, ale gwałtowny atak Polaków na aryergardę Rozena pokrzyżował te piany. W zimie, gdy rzeka pokryje się lodem, przestaje być ową tamą choć czasem sprawia niemiłe niespodzianki z powodu nagłych odwilży; w 1831 r. generał rossyjski Kreutz przeszedł Wisłę po lodzie pod Puławami, przeniósł wojnę na lewy brzeg Wisły i zdobył Radom; w ślad za nim pośpieszył tez po lodzie pod Górą generał Dwernicki z pod Stoczka i Kreutz musiał cofnąć się napowrót przez Wisłę, kładąc deski i słomę na osłabiony już lód pod Kozienicami, gdzie Wisła bardzo wąska. Równocześnie prawie Polacy, przeszedłszy po lodzie pod Puławami, znieśli stojący tamże oddział rossyjski i cofnęli się za Wisłę 1. Niemen jest rzeką Litwinów, jak Wisła Polaków, faliste jego skręty przypominają pełznącego węża ze wzniesioną głową delta. Wypłynąwszy z okolic pobliskich Berezynie, zwraca się ku zachodowi dwoma łukami; w okolicach Grodna zbliża się tylko na jedne milę do Biebrzy i zdaje się ku niej zdążać, lecz następnie nagłym zwrotem skręca się ku północy i przerywa Bałtyckie Pojezierze, w brzegach wysokich malowniczych, pośród łąk zielonych i pagórków leśnych, których zbocza wieńczą amfiteatralnie zbudowane wsie i miasteczka; gdzie niegdzie widać ślady zamków obronnych i mogiły poległych bohaterów Litwy, świadczące o dawnem znaczeniu Niemna jako rzeki granicznej Pullen, litewski Sagunt. Dno Niemna na tej przestrzeni pełne jest kamienistych zapór i skał podwodnych lub sterczących nad wodą rafa Balwierz, Rumszycki Olbrzym, Czartowa Łaźnia i t. d. . Niemen tworzy tu bardzo liczne drobne zakręty, silnie powyginane. Rzeka ta, mówi Długosz, wy kręca się tak wężykowato, że nieraz żeglarze po całodniowej żegludze biorą ogień z ogniska wczorajszego, zakrętami rzeki zbliżonego 2. Najznaczniejszy z tych zakrętów, zwany buchSarmaticus, Von der Weichsel zum Dniepr, 1886, str. 23, 24. W. Pol, Zasługi Długosza pod względem geografii, w Roczniku Tow. Hauk. Krakowskiego 1852, XXII

Polska