źródła; ale w skutek wygięć rzeczywista długość stała się w dwójnasób większa od owej południkowej powietrznej linii, łączącej źródła z ujściem. Dorzecze Wisły jest jądrem, sercem Polski, a fizycznohistoryczny rozwój tej rzeki jest niejako emblematem polityoznohi storycznych losów Polski. Wisła, jak Polska, miała daleko świetniejszą przeszłość niż teraźniejszość przez smugę bagien ciągnących się na zachód Torunia, zajętą obecnie przez kanał Bydgowski, Wisła spływała niegdyś za. pośrednictwem Noteci do Odry, która również nie płynęła na północ, lecz przez dolinę Haweli dosięgała Elby i z nią dosięgała morza. Ale ujście tej olbrzymiej Prawisły przypadało znacznie dalej niż dzisiejszej Elby, mianowicie aż koło wysp Szetlandzkich gdyż płytkie morze Niemieckie nie istniało jeszcze, tak, iż ta dawna Wisła przyjmowała z lewej Ren i rzeki angielskie jako danniki podobieństwo ryb w rzekach Anglii i przyległego kontynentu 1. I czemże jest dzisiejsza drobna Wisła w porównaniu z ową potężną Prawisłą, której wielki germański Ren był tylko pokornym lennikiem Zejście Wisły do dzisiejszej skromnej roli odbyło się, jak niektórzy sądzą, w skutek erozyjnego działania rzek nadbrzeżnych morza Bałtyckiego rzeki teposuwając wciąż w tył swe źródła, przedłużając swe doliny wsteczna erozya Lowla 2 dosięgnęły nakoniec dwiema z nich okolic owej Prawisły; w pewnej chwili wody tej ostatniej rzuciły się w tak przygotowane łożyska i wtedy Wisła oddzieliła sie od Odry i Elby. Wisła i Odra wpadają w tych punktach wybrzeża Bałtyku, które najbardziej wginają się ku południowi, albowiem te dwie rzeki nadbrzeżne, które wpadały niegdyś do tych zatok, musiały mieć najkrótszy bieg, a stąd i najsilniejszy spadek ze wszystkich rzek nadbrzeżnych, zatem siła ich erozyi była największa; prócz tego mlały one najkrótsze linie do przecięcia. Według innych wodom Prawisły utorowaładrogę erozya potoków spływających z krawędzi ustępujących ku północy lodów epoki lodowej; albo nawet wprost rozpęknięcia w skorupie lodowej, która przedtem tamowała wodom swobodny odpływ na północ Berendt. Wyłomowa dolina Wisły i jej delta, zalewane w czasie wysokiego stanu wody dla tego miasta leżą na krawędzi wyniosłości ograniczających dolinę, stanowią żyzne żuławy chów koni i bydła, krowy żuławskie. Mieszkańcy starają się tamami chronić bujne niwy od zalewów, ale Wisła często przerywa te tamy i niszczy swe własne dary. NajstraszOb. Unser Wissen von der Erde, I, 713. Lowl w Peterm, Mitt. , 1882, str. 405. niejsze zalewy powstają w skutek zatorów to jest w skutek sparcia się lodów na dolnej Wiśle, które pochodzi stąd, że górna Wisła, częścią z klimatycznych, częścią z mechanicznych przyczyn większa bystrość wody prędzej puszcza niż dolna. Żuławy poprzerzynane są kanałami i groblami, a ponieważ wody z powodu płaskiego gruntu nie mają tu prawie żadnego spadku, więc mnóstwo tu wiatraków, z których jedne mielą zboże, inne poruszają pompy, wylewające zbyteczną wodę z kanałów; cały kraj robi wrażenie Holandyi a i mieszkańcy Niemcy też pracowitością systematycznością i czystością przypominają Holendrów; . Z dwóch głównych ramion Wisły, Nogatu do zatoki Fryskiej i Leniwki do zatoki Gdańskiej, ostatnie przy ujściu dzieli się jeszcze na dwa podrzędne ramiona w kształcie litery Ti prawem wpada powtórnie do zatoki Fryskiej. Lewe dopływy Wisły w górnym jej biegu wypływają głównie z gór Sandomierskich i Polskiej Jury i mają kierunek południowy dopiero Opatówka, już poniżej ujścia Sanu, ma kierunek wschodni, głębokie łożyska oraz szybki bieg głównie Nidzica, poruszająca mnóstwo młynów. Dalej lewe dopływy przyjmują kierunek wschodni aż do Pilicy dolnej, jeszcze dalej od Pilicy górnej do Brdy jest kierunek północny. W pozostałej części Wisły kierunek dopływów jest znów wschodni, nieco ku południowschodowi. Dopływy z kierunkiem północnym t. j. od Pilicy do Brdy w połączeniu z Wartą i jej również na północ zmierzającymi dopływami Prosna, Ner mają ważne znaczenie strategiczne, albowiem drogi lądowe, idące z zachodu na wschód, muszą je przekraczać po brodach i mostach. Szczególniej ważną jest linia błotnistej Bzury Łowicz, Sochaczew punkta przepraw. Paskiewicz, który w 1831 r. przeprawiwszy się przez Wisłę powyżej Torunia, zdążał ku Warszawie od zachodu, spodziewał się napotkać silny opór na linii Bzury, ale Polacy zaniedbali jej obsadzić; awangarda kozacka zajęła Łowicz bez wystrzału. Prawe dopływy górnej i średniej Wisły mają kierunek północny i stają się coraz większe w miarę posuwania się na wschód, t. j. w miarę jak obszar między Karpatami skręcającemi na południe i rzeką główną skręcającą na północ powiększa się. Aż do Sann włącznie dopływy te biorą początek w Karpatach, a płynąc przez krainę łatwo wypłukiwanego karpackiego piaskowca i podlegając silnym wylewom wiosennym, przynoszą one Wiśle masy piasku i wpływają na tworzenie się mielizn 1. 1 Pusch, Geognostische Beschreibung von Polen, 1833, str. 38.

Polska