w sadzie Aleksandrowskim, pomiędzy Admiralicyą a Senatem, wzniesiona w 1782 r. przez Katarzynę II. Oprócz tego godne uwagi pomnik Aleksandra I na placu przed pałacem Zimowym, wzniesiony w 1834 r. przez Mikołaja I, obelisk na cześć marszałka hr. Rumiancowa na wyspie Wasilewskiej wzniesiony w 1790 r. przez Pawła I, pomnik konny Mikołaja I na placu Maryjskim, pomnik cesarzowej Katarzyny II na placu Aleksandrowskim, pomnik Suworowa, pomiędzy Newą i polem Marsowem, pomniki Kutuzowa i Barklaja de Tolli, przed Kazańskim soborem, drugi pomnik Piotra W. przed głównemi wrotami zamku Inżynierskiego, pomnik Kryłowa w ogrodzie letnim. Wejście na trakty do Moskwy i Narwy ozdobione są wrotami tryurafalnemi. Z pomiędzy znacznej liczby bogatych zbiorów instytucyi naukowych i sztuk pięknych, oprócz wzmiankowanego Ermitażu, zasługuje przedewszystkiem na uwagę biblioteka publiczna, na Newskim prospekcie, licząca przeszło 1 milion tomów, 30000 rękopisów i przeszło 85000 rycin, za podstawę której służyła przewieziona z Warszawy biblioteka Załuskich; akademia nauk, założona w 1725 r. przez Piotra W. , mieszcząca się we wspaniałym własnym gmachu na wyspie Wasilewskiej, posiadająca bibliotekę z 315000 tomów i 13000 rękopisów, muzeum azyatyckie i etnograficzne, zbiory do historyi naturalnej, najbogatsze prawie na kuli ziemskiej i inne. ; akademia sztuk pięknych, założona w 1754 r. , z bogatemi zbiorami; muzeum marynarki, muzeum instytutu górniczego i in. Na czele zakładów naukowych stoi uniwersytet, założony w 1819 r. , z czterema wydziałami historycznofilologicznym, fizykomatematycznym, prawnym i od 1854 r. wschodnim, mający przeszło 80 nauczających i około 2000 studentów, posiadający bibliotekę z 30000 tomów i inne zbiory. Z innych zakładów naukowych zasługują na uwagę szkoła prawa, liceum aleksandryjskie, akademia medykochirurgiczna, założona w 1800 r. , instytut górniczy, założony w 1773 r. , obecnie zamieniony na akademią, instytut technologiczny, założony w 1822 r. , instytut historyczno filologiczny, szkoła budownictwa, szkoła handlowa, akademia wojenna mikołajewska, akademia inżynieryi, akademia leśna, instytut inżynierów komunikacyi, korpus paziów, szkoła morska i in. Oprócz tego znajduje się w P. 12 giranazyów męzkich, 4 progiminazya, 2 szkoły realne, 4 gimnazya ewangielickie, 8 gimn. żeńskich, instytut dla szlacheckiego rodu panien w monasterze Smolnym, instytut pawłowski, patryotyczny i św. Katarzyny i in. Szkoły elementarne i ludowe są słabo reprezentowane i niewystarczają na potrzeby licznej ludności. Z pomiędzy towarzystw naukowych odznaczają się swoją działalnością zwłaszcza wolnoekonomiczne cesarskie tow. założone w 1765 r. , towarzystwo geograficzne od 1845 r. , techniczne założone w 1867 r. , historyczne ruskie tow. od 1866, tow. entomologiczne od 1859 r. , tow. archeologiczne od 1847 r. , wreszcie tow. rolnicze i ogrodnicze. Z pomiędzy licznych zakładów dobroczynnych pierwsze miejsce trzyma założony w 1772 r. dom podrzutków, do którego należały poprzednio mikołajewski zakład wychowawczy w P. i w Gatczynie oraz instytut głuchoniemych. Dalej zasługują na uwagę szpital Obuchowski, założony w 1784 r. , mający 1000 łóżek; szpital maryjski na Litejnej, założony w 1803 r. ; szpital Kalinkina, istniejący od 1779 r. , z przeszło 600 łóżkami; szpital Maryi Magdaleny na wyspie Wasilewskiej; szpital św. Piotra i Pawła na stronie petersburskiej i wiele szpitali i zakładów dobroczynnych. Liczba mieszkańców ciągle wzrasta. W 1750 r. było tu już 80000 mk. , liczba ta za czasów Katarzyny II wzrosła do 110000, a pod koniec XVIII w. do 220000 osób. Za czasów Aleksandra I liczono już 300000 mk. , podług zaś spisu z 1869 r. 667963 osób, która to liczba w 1881 r. podniosła się do 929093 mk. Pod względem wyznań w 1869 r. było w P. 557168 prawosł, . 3138 roskolników, 20887 katolików, 76831 ewangielików, 355 ormian, 6654 żydów, 2071 machometan i 103 pogan. Podług stanów było wówczas 54348 szlachty, 6113 st. duchownego, 22333 kupców, 206904 włościan i 131932 st. wojskowego. Śmiertelność panuje znaczna, zwłaszcza na wiosnę w maju, mniejsza na jesieni. Płeć męzka znacznie przeważa w 1869 r. o 87553 więcej mężczyzn niż kobiet. Podług spisu z 1869 r. językiem domowym dla 566102 był język rossyjski, dla 11157 polski, 46498 niemiecki, 5077 szwedzki, 2099 angielski, 3104 francuski, 16085 fiński, 3735 estoński i dla 1983 tatarski. Fabryki i przemysł są tu w stanie kwitnącym i pod tym względem P. stanowi pierwsze miasto w Rossyi. Ważniejsze z fabryk prywatnych są przędzalnie bawełny, fabryki wyrobów bawełnianych i skór Wspaniałe fabryki koronne produkują lustra, wyroby bronzowe, szkło kryształowe, porcelanę oraz szlifowane kamienie drogie. Nadto zasługują na wzmiankę cesarska mechaniczna przędzalnia lnu i fabryka porcelany w Aleksandrowsku przy drodze do Szliselburga oraz fabryki stearyny i mydła na wyspie Kutujewskiej. Również ważne miejsce zajmuje P. i pod względem handlowym. W porze zimowej ustaje wprawdzie żegluga, natomiast ożywia się handel wewnętrzny, wspierany licznemi liniami dróg żelażnych, koncentrujących się w P. , który połączony jest z Moskwą,

Petersburg