ru z pow. łaskiego, z połowy zachodn. piotrkowskiego. W środkowej częsci obszaru gubernii, w pow. piotrkowskim, spotykamy zno wu śród wyżyny wynioślejszy taras, którego wody rozchodzą się ku Pilicy, Warcie i Nerowi; trzeci taras taki przedstawia wyżyna łódzkozgierska, wysyłająca wody, ku Nerowi, Bzurze i Pilicy. Dorzecze Pilicy, płynącej wschod. granicą gubernii, przedstawia szczupłe bardzo rozmiary i dostarcza rzece tej drobnych tylko dopływów. Obejmuje ono wschodnie połowy powiatów noworadomskie go i piotrkowskiego. Dorzeczem Bzury, biorącej początek ze stoków wyżyny łódzkiej, są prawie całe powiaty brzeziński i rawski. Wyżyna zapełniająca obszar gub. P. w dorzeczach Neru, Pilicy i Bzury zmniejsza swe wzniesienie i traci charakter górski, przeważający w górnem dorzeczu Warty. Znikają tu obnażenia skaliste a występuje lekko falująca się a częściej płaska równina. Brak większych zbiorników wodnych i rzek cechuje ten obszar. Rzeki spławne płyną jego krawędziami. Ztąd jeszcze w czasach historycznych był to obszar lesisty, mało zaludniony, z glebą ubogą. Brak wód, łąk, utrudniając hodowlę bydła, odstręczał osadników. Książęta piastowscy, jako właściciele tego niepożytocznego im obszaru, starali się nadać mu wartość przez kolonizacyą za pośrednictwem duchowieństwa i z pomocą obcych osadników. Ztąd ludność obszaru nie przedstawia w swych rysach, zwyczajach, pieśniach, ubiorach, typowych, jednolitych znamion. W północnych powiatach rawski i brzeziński przeważa żywioł mazurski, w południowych małopolski, w środkowych mieszanina Wielkopolan, małopolan i mazurów. W ostatnich czasach przyłączył się tu obcy pierwiastek, niemiecka ludność napływająca zarówno skutkiem parcelacyi ziemi na kolonie jak i w skutek rozwinięcia się przemysłu fabrycznego na tym obszarze. Bogactwo lasów i stosunkowa łatwość komunikacyi, przy obfitości kamienia narzutowego, jako materyału dla dróg bitych i suchości gleby, przytem środkowe położenie tej wyżyny, stanowiącej jakby naturalną groblę sięgającą od Warszawy niemal do Krakowa i łączącą się z systemem wyniosłości środkowej Europy, nadawały ten obszar na ognisko pracy przemysłowej, która od 1820 r. rozwija się tu z tak zdumiewającą szybkością, przy pomocy naturalnych zasobów obszaru drzewo i węgiel kamienny, ale rąk i kapitałów cudzoziemskich przeważnie. Przeprowadzenie kolei warszawskowiedeńskiej 1846 r. samym środkiem tej wyżyny, pobudziło jeszcze więcej rozwój przemysłu. Przemysł obudził pracę rolniczą. Choć wycięte lasy odsłoniły ubogą, piaszczystą przeważnie glebę, lecz łatwość zbytu w licznych, ludnych i zamożnych miastach, stała się bodźcom dla produkcyi rolnej. Wyrazem szybkości tego rozwoju przemysłowego i rolniczego jest niezmiernie wielki przyrost ludności, która z 620, 000 w 1866 r. wzrosła do 706, 606 w 1874, a do 927, 000 a z cudzoziemcami do 957, 000 w 1886 r. Gleba obszaru należy do średnie urodzajnych, piaszczysta albo gliniasta; podło że w większej części nieprzepuszczalne. Najlepszą stosunkowo glebę szczerk ma pow. rawski, od granicy pow. grójeckiego. Mimo to jednak ze względu na obfitość rynków zbytu i ognisk przemysłowo fabrycznych, gub. P. zaliczoną została w najnowszych przepisach taksy dóbr wydanych przez Tow. kred. ziemskie w 1884 r. do oddziału taryfowego 1go wraz z gub. warszawską, kaliską, a w części i płocką. Co się dotyczy ilości lasów, gubernia należy do średnio zalesionych. Obręb lasów rządowych gubernii zaliczony jest do okręgu warszawskiego, obejmującego gubernie; warszawską, kaliską, piotrkowską i płocką. W 1880 r. było w gubernii lasów prywatnych nieurządzonych 199, 990 mr. , lasów pryw. urządzonych 123, 267 mr. , zasianych po wycięciu 39, 729 mr. , wyciętych a niezadrzewionych 54, 560 mr. , oddanych za służebności włościanom 10, 134 mr. , dawnych włośc. 4, 763 mr. , do osad miej. należało 11, 593 mr. , do dóbr koronnych 27, 306 mr. , do miast 5, 397 mr. , rządowych 134, 749 mr. , poduchownych 1, 017 mr. , donacyjnych 35, 711 mr. ; ogółem 648, 214 mr. Lasy prywatne najlepiej urządzone posiadają dobra Zagórze hr. Henkel von Donnersmark i Złoty Potok hr. Raczyńskiego. W tych ostatnich dobrach gospodarstwo rybne również wzorowo jest prowadzone. O stanie ogrodnictwa dają niejasne pojęcie obszary sadów, kto. re w 1880 r. wynosiły 6, 327 mr. , w tem 2068 mr. sadów dworskich, 2, 861 mr. włośc, reszta w osadach i lasach rządowych. Fauna gubernii mało zbadana. W Pam. Fizyogr. spotykamy tylko wiadomość co do chrząszczy zbieranych w okolicach Rawy. Flora gubernii więcej była badana. W pow. brzezińskim zbadano florę Brzezin, Mrzygłodu i Ujazdu; w łaskim Dłutowa i Widawy; w łódzkim Łagiewnik, Łodzi i Zgierza; wrawskim, najlepiej zbadanym, nie ma wiadomości o roślinach rosnących w okolicach Białej i Inowłodza; w pow. piotrkowskim niezbadana jest flora Bełchatowa, Grocholic, Rozprzy, Sulej owa i Wolborza; środkową część pow. noworadomskiego opisał w Pam. Fiz. p. Karo, za to o roślinach strony wschodniej tegoż powiatu, nad brzegiem Pilicy i zachodniej, około Pajęczna, nie ma wiadomości. Najlepiej zbadana jest flora pow. częstochowskiego Pam. Fizyogr. t. I, Karo i będzińskiego Pam. Fiz. t. IV, K. Łapczyński. Obszar gubernii wynosi 1, 127, 000 dziesięcin

Piotrków