dobiony obrazami i freskami Briulowa, Bruni, Klodta, Viteli i in. Dalej odznaczają się sobór N. M. F. Kazańskiej, wniesiony w 1800 8 r. na prospekcie Newskim w kształcie krzyża, na wzór kościoła św. Piotra w Rzymie, ozdobiony z frontu półokrągłą kolumnadą, składającą się ze 132 filarów korynckich; sobór Petropawłowski w twierdzy Petropawłowskiej, wzniesiony pierwotnie w 1703 r. z drzewa, następnie zaś w 1712 33 z kamienia, z wyniosłą złoconą wieżą i z gro bami panujących od Piotra W. z wyjątkiem Piotra II; ławra AleksandroNęwsko Troicka, na lewym brzegu Newy, przy wypływie z niej kanału Ob wodnego zbudowana w 1713 r. , z relikwiami św. Aleksandra Newskiego; cerkiew monasteru Smolnego, budowa której rozpoczętą została w 1732 r. ,, ukończona za za czasów panowania cesarza Mikołaja I, odznacza się wyniosłą kopułą, na błękitno pomalowaną, z gwiazdami złotemi. Przed cerkwią Preobrażeńską, w pobliżu prospektu Litejnego, ustawione są szeregiem zdobyte armaty. Nadto zasługują na uwagę cerkiew Błagowieszczeńska i św. Andrzeja na wyspie Wasilewskiej, zbudowane za panowania Mikołaja I. Ze świątyń innych wyznań należy wymienić kościół ewangielicki św. Piotra i Pawła na Newskim prospekcie, wzniesiony w 1738 r. i ozdobiony obrazem Briulowa oraz kościół reformowany, w pobliżu pocztamtu, stanowiący prawdziwą ozdobę Petersburga. Kościołów katolickich znajduje się trzy, mianowicie kościół metropolitalny p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , zbudowany i poświęcony w 1873 r. przez metropolitę ks. Fijałkowskiego. Przy kościele, w pięknym gmachu, mieści się konsystorz katolicki i mieszkanie członków kapituły, za kościołem ładny, choć niewielki ogród spacerowy, 2 Kościół par. św. Katarzyny, na Newskim prospekcie, zbudowany podług planu architekta V. de la Motte i poświęcony przez nuncyasza Arcetti w 1783 r. W kościele tym spoczywają zwłoki Stanisława Augusta i marszałka francuskiego Moreau. Przy kościele znajduje się szkoła żeńska dla ubogich sierot, założona w 1839 r. przez ks. Łukaszewicza. 3 Kośc. par. św. Stanisława, fundowany w 1726 r. przez metropolitę Bohusza Siestrzeńcewicza, podług planu Viscontiego. Przy kościele szkółka powiatowa, założona również przez metr. Siestrzeńcewicza. Oprócz tego znajdują się kaplice świętego Jana Chrzciciela, t. z. kościół Maltański, na ulicy W. Sadowej, zbudowany w 1799 r. z rozkazu Pawła I, gdy był mistrzem kawalerów maltańskich, w 1838 r. odrestaurowana; kaplica p. w. N. M. P. na cmentarzu katolickim, wziesiona w 1857 r. ze składek przez ks. Łukaszewicza, oraz 8 innych kaplic przy rozmaitych zakładach naukowych i dobroczynnych, Z liczby pałaców cesarskich odznaczają się pałac zimowy, na lewym brzegu Newy, wzniesiony w 1754 94 r. podług planu Rastrellie go, odbudowany po pożarze 1837 r. podług pierwotnego planu, połączony galeryami ze starym i nowym Ermitażem, mieszczącym słynną galeryą obrazów, rzeźb, zbiory numizmatów, kamei, rysunków, starożytności i bibliotekę; pałac Aniczkowski, przy rogu prospektu Newskiego i Fontanki, wzniesiony w 1748 r. przez cesarzowę Elżbietę, służy za rezydencyą dla następcy tronu; pałac marmurowy, nad Newą, przy moście Troickim, zbudowany w 1770 83 r. , obecnie własność w. ks. Konstantego Mikołajewicza; tutaj mieszkał i umarł Stanisław August. Pod względom architektonicznym zasługuje na uwagę pałac w. ks. Michała, w pobliżu pałacu marmurowego, zbudowany w 1800 r. Bardzo gustowne są pałace w. ks. Włodzimierza, w. ks. Maryi i w. ks. Heleny. Pałac Taurycki, w ogrodzie Tauryckim, zbudowany przez Potemkina i upiększony w 1783 r. przez Katarzynę II, z olbrzymią salą, tak zw. ogrodem zimowym dziś galerya rzeźb. Z pomiędzy znacznej liczby gmachów koronnych, do których zaliczają się olbrzymie bułowle zakładów naukowych i wychowawczych, dobroczynnych, ministeryów, koszar, odznaczają się wspaniały pałac admiralicyi, ministeryum marynarki, z biblioteką i zbiorem modeli okrętów i t. p. ; sztab generalny, stary i nowy arsenał, senat, synod, giełda i w. in. Tutaj należy zaliczyć teatra, mianowicie wielki w 1784 zbudowany, 1802 odnowiony, w 1832 r. przebudowany, mogący pomieścić do 4000 osób i służący do przedstawienia opery rossyjskiej, i baletów; teatr maryjski, popożarze 1859 r. gustownie odrestaurowany opera włoska; dalej teatr michajłowski, na placu Michajłowskim dramat i komedya francuska i niemiecka, operety; teatr aleksandryjski, na Newskim prospekcie, w pobliżu Biblioteki publicznej, wzniesiony w 1832 r. na 2000 osób dramat i komedya rossyjska. Z pałaców prywatnych godne wzmianki ks. Biełosielskiego, hr. Strogonowa na Newskim prospekcie, hr. Szeremetiewa na Fontance, ks. Demidowa na Morskiej, ks. Murusi, na prospekcie Litejnym, w stylu maurytańskim i w. in. Z liczby 150 mostów odnaczają się Nikołajewski, pierwszy most stały, zbudowany przez gen. Kierbedzia otwarty w 1851 r; Aleksandrowski i Litejny, w 1881 r. ukończony, od Litejnego prospektu na stronę Wyborską; Aniczkowski, przez Fontankę, ozdobiony grupami bronzowemi bar. Klodta, przedstawiającemi konie z wiodącymi je mężczyznami. Z pomiędzy pomników pierwsze miejsce zajmuje statua konna Piotra W. Petersburg