P. , młyn, tartak i gajówka na obszarze dwors. Sianek, w pow. turczańskim. 6. P. Polaniecka, tartak na obszarze dwors. Polanicy, pow. doliniecki. Mac. Lu. Dz. Piła 1. niem. Schneidemuehl. miasto, pow. chodzieski, odl. 21 klm. na półn. zach. od m. pow. , 82 klm. na północ od Poznania, 136 klm. od Torunia, 87 klm. od Bydgoszczy i o 10 klm. od Noteci, przy ujściu Lubianki do Głdy, pod 53 9 półn. szer. i 34 24 wschodniej długości. Jest węzłem dróg żelaznych BerlinByd goszczToruń i BerlinTczew Ejtkuny, siedzibą sądu ziemiańskiego i komisarza obwodowego; ma kościół paraf. z kolegiatą, kościół apostolski i protestancki, synagogę, gimnazyum, zakład głuchoniemych, filią ziemstwa zachodnio pruskiego, kantor banku państwowego, komendę batalionu obrony krajowej, kompanią inwalidów dla Pomorza i w. ks. poznańskiego, komisyą kolei żelaznej wschodniej, st. tel. , urząd poczt. pierwszorzędny z 16 przychodzącemi i odchodzącemi pocztami i 4 jarmarki do roku. P. zbudowana na gruncie torfiastym; woda źródlana jest niezdrowa i choroby są częste. Herb miasta wyobraża jelenia w złotej królewskiej koronie, cwałującego na zielonej murawie; w około tarczy obwódka czerwonobiała. Mieszkańcy trudnią się wyprawianiem skór, wyrobem sukna i koronek, tudzież handlem drzewa, okowity, zboża i kartofli. Czysty dochód z hektaru roli oblicza się na 17 mrk. W 1788 r. było tu 281 dm. , 1611 mk. ; w 1806 r. 2519 mk. ; w 1816 r. 336 dm. , 1996 mk, t. j. 866 kat. , 722 prot. i 408 żydów; w 1831 r. , włącznie z przedmieściami Borkowo, Zamość i Miejska Góra, 386 dm. , 2999 mk. 1136 kat, 1215 prot. , 648 żydów; w 1858 r. 6758 mk. ; w 1871 r. 534 dm. , 7163 mk. Przy późniejszych spisach ludności wliczono mieszkańców całego okręgu miejskiego. Ruch pocztowy był w 1876 r. następujący listów nadeszło 265400, wysłano 236500, paczek nadeszło 24900, wysłano 17300, listów i paczek wartościowych nadeszło 4400 z 5, 222, 300 mrk, wysłano 3600 z 11, 941, 800 mrk, zaliczek poczt. nadeszło 3100 na 26, 000 mrk. a mandatów 1866 na 259, 910 mrk. ; przekazów poczt. nadeszło 18177 z 929, 521 mrk, wysłano 23646 z 1, 268, 613 mrk; podróżujących pocztą było 2539; telegramów nadeszło 5389, wysłano 6275. O pierwotnem założeniu kościoła miejscowego nic nie wiadomo; w miejsce starego, drewnianego, stanął nowy z cegły palonej, p. w. N. M. Panny i św. Jana Chrzciciela, który w 1628 roku nie był jeszcze wykończony. Wizyta Branieckiego z 1641 r. przypisuje to odbudowanie Janowi Badowskiemu, plebanowi. Drugą połowę kościoła wykończono podobno w 1724 r. z funduszu Stefana Grudzińskiego, starosty źelgniewskiego 1640. Kościół ten znajdował się przez pewien czas w ręku protestantów; królowa Konstancya, żona Zygmunta III, objąwszy starostwo ujskie, przywróciła go katolikom. W 1829 r. znajdowało się w tym kościele kilka zbroi, chełmów i skrzydeł husarskich, tudzież działko żelazne po chorągwi husarskiej, która w P. załogą leżała aż do 1772 r. Przy tym kościele byli niegdyś man syonarze i bractwo św. Anny. Księgi kościelne sięgają 1636 r. Parafią składały w 1580 r. Jastrowie, Lubianka, Motylewo, Piła, Stobno i Tarnowo. Kościoły filialne były w następujących wsiach Biała Góra, Dolaszewo, Lubianka, Pokrzywnica i Zawada. Szkoła i szpital istniały w Pile r. 1641. Piła należała kolejno do starostw lublańskiego, żelgniewskiego i ujskiego. Dzieje pierwotne P. nie są znane. Jej dawne przywileje zgorzały a starsze kroniki milczą o P. W 1480 r. darował ją Maciej Opaliński królowi Kazimierzowi IV; w 1513 r. , pod dniem 4 marca, za Zygmunta I, uzyskała P. prawo niemieckie; w 1518 r. daje ją król Zygmunt w dożywocie Hieronimowi z Bnina, a r. 1525 pozwala mu nabyć wójtostwo pilskie. W 1561 r. posiadał to miasto Stanisław Górka. Lustracya z r. 1564 znalazła 153 domy, z każdego domu płaci się po 6 gr. 12 den. , mieszczan było 114, co błota dzierżą, na których mają łąki, każdy z nich płaci po 6 gr. ; rybaków jest 10, którzy od łowienia na rzece płacą czynszu do roku po 15 gr. ; szewców jest 13; rzeźników 2; dawają po 2 kamienie łoju nieszmalcowanego, kołodziejów 6, każdy z nich płaci czynszu po 36 gr. , bartników 15, dają miodu beczek 14, mniejszych aniżeli śledziówki, które zowią borawkami, jedna po złotych 8; garnczarzy, ilu ich jest, winni dać statków roboty swej do dworu, małych i wielkich, na każdy kwartał 20, a teraz ich jest 18; młynów 5, hamerów 2. W r. 1576, król Stefan, potwierdzając przywileje miejskie, przenosi targi tygodniowe z czwartku na poniedziałek. W 1582 r. płaciło miasto 57 złp. 12 gr. soszu i 232 złp. 6 gr. 15 den. czopowego. W 1593 r. potwierdza Zygmunt III przywileje. W 1626 r. zgorzało całe miasto; przy odbudowaniu go wyznaczono żydom pewną dzielnicę, w której wolno im było mieszkać i ograniczono ich sposób zarobkowania. W 1633 i 1650 r. uzyskało znów miasto od królów polskich potwierdzenie swych przywilejów. W 1655 r. w lipcu sprowadza Konrad Marderfeld na P. Szwedów, przed którymi ustąpiła załoga polska. W 1660 r. otrzymali sukiennicy pilscy różne przywileje, odnowione w 1701 r. ; w 1670 r. uzyskali takowe żydzi. W 1688 r. nadał Jan Kazimierz miastu wolny wrąb i pastwistwo w lasach Żelgniewskich; w 1697 r. otrzymali piwowarzy nową

Piła