ny Małe, Małoszyce i Dąbrowno. Na wzgórzach, sterczących jak ostrowy nad błotną doliną, mieszczą się z lewego brzegu rzeki Rokitno, Ołudza i Ołudzka Wola. Równolegle z Pilicą podąża w kierunku płn. wsch. rzka Żebrawka, prowadząca wody z lasów koło Otoli i zabrawszy po drodze Białkę, z pod Biały Błotnej, i Pradłę, z pod os. t. n. , wpada do P. z lew. brzegu pod Szczekocinami. Osada ta mieści się na ostrowie śród błotnych dolin schodzących się tu rzek. Od Szczekocin zwraca się P. ku półn. zachodowi i doliną bez wyraźnych krawędzi, mokrą, lesistą, nie osiadłą, dąży do Koniecpola. Powyżej tej osady przyjmuje z lew. brzegu Białkę, płynącą od Biały Wielkiej. Od Koniecpola zwraca się znowu w kierunku płn. wsch. , śród łęgów, lesistych brzegów, z częstszemi jednak wsiami. Naprzeciw Maluszyna przyjmuje z prawego brzegu Zwleczę z dopł. Jeżówką, dalej dwie małe rzeczki Kurzelówkę i Brzozówkę, zaś pomiędzy wsiami Ciemiętniki z praw. brzegu i Błoniem lew. brzeg wpada rzeczka Czarna z dopływami Chotówką, Krasną i Miedzierzą, prowadząca wody leśne obszaru między Przedborzem, Kurzelowem i Radoszycami. Nad tą rzeką leżą dwie wsie noszące nazwę Pilczyca. Od ujścia Czarnej pod Ciemiętnikami dolina P. się zwęża 1 do l 1 2 wiorsty i występują po obu brzegach wydatne krawędzie. Od Przedborza krawędzie doliny zaczynają się obniżać, dolina rozszerza się. Wsie znowu rzadko się pojawiają a rzeka płynie śród błotnych łęgów i lasów. W miarę zbliżania się do Sulejowa dolina się zwęża, brzegi wyraziściej się zarysowują. Pod wsią Ostrów wpada do P. z prawego brzegu Taraska od wsi t. n. w pow. opoczyńskiem, w Kod. dypl. Muczk. i Rzyszcz. Trastka. Po za wyniosłym występem wyżyny, i na którym mieszczą się wspaniałe ruiny opactwa sulejowskiego, dolina P. się rozszerza i krawędzie brzeźne obniżają. Pod osadą klasztorną uchodzi do P. z praw. brzegu Radońka od wsi Radonia a z lew. brzegu, pod Przygłowem, Luciąża, prowadząca wody leśnych obszarów wyżyny. Po za Sulejowem P. skręca coraz silniej ku wsch, płn. wsch. i podchodzi pod Tomaszów, leżący o 2 w. przeszło od lew. brzegu rzeki, nad Wolborką, dopływem P. Od Tomaszowa P. skręca w kierunku wschodnim i płynie szeroką doliną podmokłą, na której wytworzenie wpłynął zbieg dopływów lewobocznych P. , któremi są, prócz Wolborki z Kurówką i Moszczenicą, jeszcze Czarna z Pisienicą Piasecznicą, Dalej z lewego brzegu wpada rzeczka Spała, prowadząca wody lasów z dóbr księstwa łowickiego, z pod fol. t. n. Kierunek wschodni przechodzi we wsch. płn. wschodni. Od Inowłodza znowu zwraca się P. więcej ku półn. wschodowi. Z prawego brzegu przyjmuje tu strumienie prowadzące wody lesistego płaskowzgórza rozciągającego się na prawym brzegu na południe od Inowłodza. Dolina rzeki rozszerza się, z lewego brzegu wyniosła krawędź doliny oddala się od koryta o 3 wiorsty. Od Wólki Kuligowskiej z praw. brzegu dolina rozszerza się, tworząc rozległy błotnisty i lesisty obszar, łączący się z doliną Drzewiczki, najważniejszego prawego dopływu Pilicy, uchodzącej naprzeciw wsi Pobiedna i Nowego Miasta. Wody tego podmokłego obszaru uprowadza do P. rzeczka Kiełczanka z praw. brzegu. Płynąc szeroką doliną P. rozdziela się teraz na dwa koryta, schodzące się następnie z sobą. Ma to miejsce pod Łęgonicami i pod Przybyszewem, gdzie tworzą się aż trzy koryta. Pod Przybyszewem lewy wyniosły brzeg doliny zbliża się do koryta rzeki, która jakby odepchnięta przez tę zaporę skręca raptownie pod Falęcinem w kierunku południowym pod Białobrzegi i tu napotkawszy znowu wyniosłą południową krawędź doliny, zwraca się ku wschodowi i płynie rozległą doliną, rozszerzającą się coraz więcej z prawego brzegu. Od Warki koryto rzeki przybliża się do lewego wyniosłego brzegu doliny i płynie tak do wsi Pilicy wznies. 410 st. , po za którą rzeka wchodzi w dolinę Wisły i przyjmując kierunek jej pochylenia, zwraca się ku północy i po za Mniszewem uchodzi do Wisły z lewego brzegu. Długość całego biegu podawaną zwykle bywa na 300 wiorst w przybliżeniu. Spławną jest dla tratew już od Koniecpola na długości 250 w. a dla statków od Przedborza na 210 wiorstach. Szerokość bywa zmienną, zależną od układu brzegów. Głębokość wzrasta zwykle w miarę zwężania się koryta, W wiekach dawniejszych, gdy całe jej dorzecze pokrywały rozległe lasy ilość wody bywała niewątpliwie daleko większą i znaczenie rzeki jako drogi handlowej o wiele donioślejsze. Stanowiąc naturalną gra nicę między Wielkopolską i Małopolską, była ona łącznikiem tych prowincyi, ułatwiającym wymianę produktów i prowadzącym płody tych stron do głównej drogi wodnej, jaką stanowiła Wisła. Przedbórz był jedną z ważniejszych przystani nad Pilicą. Tu odbywał się pobór cła którego dzierżawca obowiązany, był budować i utrzymywać most na rzece Długosz Lib. Ben. , I, 505. W XIII w. rzeka ta, o lesistych widocznie brzegach, obfituje w bobry a brzegi jej w zwierzynę. Grzymisława, żona Leszka, nadaje w 1227 r. klasztorowi cystersów w Sulejowie prawo łowu bobrów in fluvio Pylitia, w granicach od ujścia rzeczki Czarny do rzeczki Błogiej a w 1228 r. udziela bisk. kujawskiemu Michałowi prawo polowania w lasach kasztelanii wolborskiej, na obszarze między rzekami Pil Wir

Pilica