no murowany kościół i kosztem dziedzica założona wyższa wojskowa szkoła kadecki korpus, także ogród, pałac i biblioteka publiczna. Stanisław August wracając z Niemirowa zwiedzał te zakłady w 1787 r. Dnia 16 maja przy biciu dział wjechał do N. , gdzie był witany od korpusu kadetów, z młodzi szlacheckiej złożonego, edukacyą biorących kosztem podkomorzego, którzy ubrani w mundury czynili bronią honory monarsze. Wizytował szkołę nowo fundowaną, oglądał fabryki, składy, warsztaty, farbiarnie, blichy i garbarnię, z której skóry w gatunku od angielskich nierożniące się. Po śniadaniu w pałacu oglądał bibliotekę i ogród zakładający się, nareszcie przyzwawszy p. Luborackiego, komisarza, zalecił mu donieść podkomorzemu, podówczas nieobecnemu, wdzięczność swoją, nie tylko za wygodne przyjęcie, ale też najbardziej za utrzymanie fabryk, które dla kraju wygodę i zaletę, a dla mieszkańców zysk i sposób do życia przynoszą, Naruszewicz Dyaryusz podróży. W 1791 r. z naczelną komendą kwateruje tu gen. Kościuszko, a Wincenty Potocki dokłada wszelkich starań, aby mu pobyt w swem miasteczku uprzyjemnić. Pod koniec tegoż roku i ks. Józef Poniatowski obozuje czas jakiś w N. , dążąc na czele 14000 wojska, na trzytygodniowy kampament pod Bracław, po odbyciu którego idzie ku Lubarowi, a gen. Kościuszko znów wraca do Niemirowa, skąd dopiero w 1792 r. wyciągnął do Ulanowa. Po rozbiorze kraju, podkomorzy zniechęcony, sprzedał N. Szczęsnemu Potockiemu z Tulczyna, piękny zaś swój pałac, po ustąpieniu Suworowa, rozebrać kazał. Klucz nicmirowski składał się wtenczas z 60 wsi, Kowalówka z 5 wsi. Szczęsny jeszcze za życia wyposażył najstarszego i najukochańszego syna swego Jerzego Szczęsnego, dając mu oprócz równego działu z braćmi, wynoszącego 22, 000 dusz, jeszcze Niemirowszczyznę, Kowalówkę i klucz Mohylowski z 16 wsiami. Prędko jednak strwonił on to wszystko, Mohylów przegrał w karty i zrobił jeszcze do 30 milionów długu. Macocha jego Zofia Potocka weszła z nim w układ, została dziedziczką ocalonych resztek, zobowiązawszy się spłacić długi jego i wypłacać mu po 15, 000 dukatów do śmierci. Do tych resztek należał N. i Kowalówka, które po śmierci Zofii Potockiej utworzyły schedę najmłodszego jej syna Bolesława. Córka Boleslawa wniosła dobra te w dom Szuwałowych, a obecnie wuuka do Szczerbatowych. Co do przeszłości miasteczka, pamiętny jest wielki pożar w 1811 r. , który zniszczył większą część miasta i był powodem upadku miasta i fabryk. Wówczas uległ także pożarowi kościół ewang. , odbudowany potem kosztem Bolesława Potockiego, szkoły i wiele najprzedniejszych domów. Podkomorzy Potocki zostawił fundusz na szkoły, które powiększone zapisem Szczęsnego, trwały do 1814 r. Zofia Potocka i syn jej Bolesław starali się u rządu o założenie gimnazyum, w skutek czego w 1815 r. otworzono tu szkole powiatową 4 kla sową pod nazwą hajsyńskobracławskiej. Bu dynek odbudowała własnym kosztem Zofia Potocka, która też powiększyła bibliotekę i opatrzyła gabinet fizyczny i mineralogiczny pięknymi i kosztownymi zbiorami. Na utrzy manie tej szkoły pozostało z zapisu Szczęsne go Potockiego 780 rs. a rząd dodawał 2820 rubli assygn. Szkoła ta otwartą została d. 1 października przez dyrektora gimnazyum Winnickiego ks. Maciejowskiego, a pierwszym dozorcą był Teodor Skimborowicz. W 1820 r. było w niej 365 uczniów, w tej ilości 280 katol. , 20 prawosł. , 18 unitów i 3 protest. Ilość uczniów ciągle wzrastała i szkoła ta przetrwała do 1831 r. Staraniem tegoż Bole sława Potockiego d. 26 lipca 1834 r. otworzono znowu szkołę w Niemirowie, początkowo tyl ko 3klasową, z kursami osobnymi języka francuskiego i niemieckiego. Nosiła nazwę szkoły powiatowej szlacheckiej. Przy niej założono także elementarną szkółkę. W 1834 r. dodano 4tą klasę, a w 1836 r. , z przyczy ny wzrastającej ilości uczniów, dozwolono zaprowadzić oddziały równoległe; w tymże roku otworzono także pensyą żeńską. Począt kowo szkoła liczyła 216 uczniów, lecz liczba ta w następnych latach wzrosła do 450. W tej liczbie było tylko 24 prawosł. , do 400 katol. , reszta ewang. Kuratorem szkoły był Dyonizy opacki, dyrektorem dr. filoz. Jan Miładowski. Na utrzymanie tej szkoły rząd pobierał z ma jątku właściciela 55732 rs. , z bankow, kapita łu 5, 744 bez wątpienia z zapisów, razem 61, 476 rs. W 1838 r. szkoła niemirowska przemieniona została na gimnazyum 7klas. filolog. , a w ostatnich czasach na 8 klas. gi mnazyum filol. W październiku 1881 r. po wstało tu towarzystwo opieki nad uczącą się młodzieżą, niosące pomoc ubogim uczniom i uczennicom obu gimnazyów. Towarzystwo to liczy obecnie 208 członków i rozporządza ka pitałem 3477 rs. Gimnazyum niemirowskie oddawna słynęło z dobrego kierunku nauko wego. Z wychowańców jego zasługują na wzmiankę zwłaszcza T. T. Jeż Zygm. Miłkowski i dr Antoni J. Rolle. Obecnie do klucza niemirowskiego należy 15, 208 dzies. ziemi. O 2 w. od N. jest monaster żeński, w nim 2 murowane cerkwie jedna Wniebo wzięcia, druga ś. Mikołaja. Gmina niemirow ska składa się z 15 starostw wiejskich i liczy 1495 osad, 11, 102 mk. włościan 5465 męż. i 5637 kob. , ziemi włośc. 10, 781 dzies, w tem 5327 ornej, wypada przeto na 1 mk. 0, 97

Niemirów