przez Kaliksta Starzyńskiego, ruiny zamku i dawnych zabudowań, ślady wałów ziemnych. ; W przyjemnej, górami otoczonej okolicy położona. P, Wyższe założył Mikołaj Potocki, generał podolski, a syn jego Jan, wwoda bracławski, na najwyższym cyplu nad Smotryczem wymurował obronny zamek o grubych ścianach, kilku dziedzińcach, ogromnych pod ziemiach, otoczony głębokiemi fosami; zamek i tan ukończony w 1590 r. a około niego powstały dzisiejsze P. , które według źródeł historycznych miały przywilej miasteczka. Jan Potocki, gorliwy promotor nowatorstwa, założył tu zbór kalwiński, drukarnię i szkoły zwane akademią. Szkoła ta składała się z 2ch oddziałów niższego i wyższego; w niższym uczono czytać i pisać po polsku i łacinie, gramatyki, prozodyi, składni i katechizmu kalwińskiego, następnie klasyków łacińskich i greckich. W wyższym zakładzie, zwanym akademią, uczono teologii, filozofii i nauk wyzwolonych; podzielona była na kilka klas filozofią, teologią i humaniorum. Pomimo, że Potocki starł się o wybór uczących, ta nowa na kresach akademia miała w ciągu 16 lat zaledwie od 40 do 50 uczniów, zdarzało się nawet, że kursów niewykładano dla braku słuchaczów. Na początku XVII w. rektorem był tu Balcer Pancratius, conrektorem Jan Majus, profesorami Samuel Pelzel z Milicza i in. Drukarnia założona 1600 r. , zamkniętą została w 1611 lab na początku 1612 r. Bandtkie utrzymuje, że przeniesiona tu była z Łaszczowa. Na czele zakładu stał Wawrzeniec Małachowicz Małachiowius, sprowadzony z Wilna, gdzie był drukarzem u Melchiora Pietkiewicza, pisarza ziemskiego, i gdzie wydał w 1598 r. dzieło Grzegorza z Żarnowca Tarcza duchowna. Przełożonym i kaznodzieją zboru był Jan Zygrowicz z Wieruszowa. Każdy z nich po 4000 złp. ze skarbu wojew. pobierał. Wydania paniowieckiej drukarni dziś są wielką rzadkością. Z dzieł tu wydanych znane są 1 Papopompe albo odprawa papieża na missyą Lutra i Zwingla przez ks. Jana Zygrowiusa z Wieruszowa 1611 r. , 380 str. ; 2 Epichrema albo dowód porządnego posłania na urząd pasterski, pasterzów kościoła ś. katol, apostol. ewangielickiego, a utracenia onego od pasterzów kościoła rzymskiego ks. Zygrowiusza 1600 r. in 8vo, 107 8tr. ; 3 Goniec katolika reformowanego przynoszący Diatribe albo porównanie wiary stej katolickiej i t. d. przez ks. Zygrowiusa 1608 r. , str. 448; 4 Epitalamia in honorem nuptarium generosi D. D, Joannis Polanovii de Polanovice Sponsi et generosis Lectissimaeque Virginis Annae Starzickiae Sponsae scripta ab amicis A. 1608, in 4to. Sobieszczański podaje jeszcze 2 broszurki tu odbite 5 Theses et antitheses de invocatione sanctorum 1609 r. i 6 Tobiasz czyli pobożne rozmyślanie i modlitwy 1609 r. in 4 to. Lubowicz podaje jeszcze jedno dzieło tu tejszej drukarni; 7 Dyskurs krótki o donacyi Konstantyna cesarza, w której Papieżowie wszystką moc dostojności swojej i królowania ziemskiego niezmiernego założyli 1609 r. in 4to. Autor tych dzieł Zygrowiusz albo Zygrowski, po śmierci Potockiego przeniósł się na Litwę, został seniorem nowogródzkim a od 1616 r. wileńskim i zmarł w 1624 r. Małachowicz drukował jeszcze w 1615 r. parę książek we Lwowie, dalsze dzieje jego nieznane. Podług Bandtkiego drukarnia tutejsza po zamknięciu przeniesioną została do Baranowa. Niedługo trwały świetne czasy dla P. Jan Potocki umarł bezdzietnie w 1611 r. pod Smoleńskiem, a majątek jego dostał się jego synowcowi Stanisławowi Rowerze Potockiemu. Był on także kalwinem, wkrótce jednak nawrócił się, zniósł tak zwaną akademią a budowle na stajnie zamienił. Ciało Jana Potockiego pozostała po nim wdowa Helżbieta Wiktorya z Kamienieckich pochowała w zamku paniowieckim, pod kaplicą miejscową, gdzie dwa wieki nietknięte spoczywało i dopiero przed 30 laty ogrodnik miejscowy wypadkiem je wynalazł, tak jak Niesiecki wspomina, w trumnie na łańcuchach zawieszonej i z chorągwią nad grobem. Kości pozostały nadal w tymże grobie, pod kamienną posadzką. Po śmierci Potockiego P. upadać zaczęły, zameczek tylko miał jeszcze dnie tryumfu, gdyż oparł się nawale tureckiej w 1621 r. Sułtan Osman, korzystając z zamieszania w obozie polskim po zgonie Chodkiewicza, przeszedł Dniestr z wyborem wojska, w zamiarze zdobycia jakowego zamku; lecz gdy mu się pod Kamieńcem nie powiodło, obiegł przy końcu września P. ; po bezskutecznem wszakże biciu z dział, wrócił do Multan. Dnia 22 października 1633 r. znowu 50, 000 Turków położyło się obozem pod Paniowcami, lecz i teraz forteczka oparła się, a tuż pod Mukszą hetman Koniecpolski na czele 11, 000 rycerstwa zmusił Turków do odstąpienia. Dyaryusz podstolego Ostroroga tak opisuje miejscowość tej walki Mieliśmy w tyle Kamieniec, i obóz nasz okopany, z boku prawego bardzo szeroki i skalisty rów, którym Smotrycz idzie, a na lewym boku, choć ku górze nie bardzo dobry miał nieprzyjaciel przystęp, jednak JP. Hetman 3 szańce z tamtych stron sypać kazał i dwa taborki dla piechoty postawił. Co wszystko armatą i piechotą dobrze osadziwszy, między temi szańcami i taborkami kilkanaście chorągwi postawił. Na całe prawe skrzydło ks. Wiśniowieckiego, lewe starostę kamienieckiego postawił i t. d. Pamięt. o Koniecpol

Paniowce