o 74 w. od Wilna, przy trakcie do Mińska. W 1880 r. było tu 5050 mk. , w tej liczbie 352 prawosł. , 2175 kat. , 3 ewang. , 2501 żyd. i 18 machom. ; posiada cerkiew Bogojawleńską drewnianą, wzniesioną w 1840 r. , kościół par. kat. mur. , p. w. ś. Michała Arch. , 4 domy modlitwy żydowskie, szpital, 4 garbarnie i 3 browary; 33 sklepy. W 1871 r. było tu 4546 mk. , w 1859 r. zaś tylko 3066 mk. Dochody miejskie w 1859 r. wynosiły 1214 r. 53 kop. , wydatki 1433 r. 23 kop. Z zakładów naukowych znajduje się w O. , szkoła pow. 2klas, szkoła paraf. i szkoła żydowska. Jest to osada starożytna, istniejąca podobno już w 1040 r. Na głośniejszą widownię występuje w 1384 r. , kiedy Krzyżacy przedsiębiorąc wyprawę aa zniszczenie dziedzicznych posiadłości Jagiełły, t. j. księstwa krewskiego, zbliżyli się po raz pierwszy pod O. , zkąd zwróciwszy się ku Wilnu, stanęli obozem pod Miednikami, gdzie ich podjazdy załogi oszmiańskiej niepokoiły. W 1432 r. , kiedy przygotowano upadek Swidrygajłły dla jego nieznośnych rządów w Litwie, zaszła tu stanowcza z nim rozprawa, która się skończyła wygnaniem go z w. księstwa. Przebywał on we dworze swoim pod Oszmianą z niewielkim pocztem Rusinów i Tatarów, kiedy go z nienacka napadł Zygmunt Kiejstutowicz, ks. starodubowski, przeznaczony wolą Jagiełły do rządów Litwy, z ks. Holszańskim, kilku wojewodami i bojarami, mając liczne i silne wojsko. Orszak Swidrygajłły rozproszony, a sam ledwo we 14 koni ucieczką zdołał się ratować. Wszakże w jesieni t. r. za powrotem Swidrygajłły z Połocka, przyszło tu do walnej bitwy z Zygmuntem, a chociaż obie strony znaczną klęskę popiosły, jednakże Swidrygajłło, straciwszy około 10, 000 w zabi tych a 4000 w jeńcach i 8 chorągwi, ustąpić z pola bitwy był przymuszony. Zygmunt na podziękowanie Bogu za zwycięztwo, fundował przy kościele parafialnym, który tu musiał być założonym przez Jagiełłę lub Witolda, kollegiale około 1434 r. Ta wszakże w dalszych czasach upadła. W tej epoce O. , mając dwór książęcy zaczęła się zabudowywać w miasto, bo pierwotna osada tego nazwiska, która teraz nosi imię Starej Oszmiany, o ćwierć mili oddalona, została oddana franciszkanom, któ rych tu fundował 1505 r. Aleksander Jagiellończyk, kościół im i klasztor drewniany zbudowawszy. Późniejszy kościół wymurowali sami zakonnicy w 1822 r. Inni przyznają tę fundacyą Witoldowi po klęsce pod Worskłą. Już za Zygmunta Starego nowa O. była miastom, mającem zabezpieczone swoje prawa i swobody. Lustracya 1537 r. , odbyta z rozkazu królewskiego, opisuje ustawę poboru targowego i powinność mieszczan, z których ci co w rynku siedzą płacić mają do skarbu J. K. M. po 7 1 2 pieniędzy białych, a którzy w uli. cach po pięć takichże pieniędzy od pręta sadybnego, a od ogrodowego po 2 1 2. Z każdego morga ogrodów miejskich zapłacą po gr. 3, z pręta po jednym białym, czynszu z włóki po gr, 40, z morgów miejskich po gr. 3. Prócz tego do żadnych powinności mieszczanie nie będą pociągani, t. j. do stacyi, ani do straży, ani do roznoszenia listów. Szynki miodu, piwa i gorzałek spólne są i od tych do skarbu Króla Jmci płaci miasto, od miodu kopę jedne, od piwa również, a od gorzałki po gr. 30. Ustawę tę Jan III potwierdził przywilejem. 1683 r. danym. W 1667 r. 18 stycznia przybyła w tem mieście nowa fundacya. Andrzej i Dorota z Oborskich Poczobutowie, pisarze ziemscy oszmiańscy, zbudowali kościół ś. Trójcy i klasztor z drzewa swoim nakładem, i dominikanów przy nim osadzili. Klasztor dominikanów zniesiono w 1850 r. Mikołaj Rudy Radziwiłł, brat królowej Barbary, wda wileński, będąc sstą oszmiańskim, założył tu zbór kalwiński w drugiej połowie XVI w. Z powodu zaginionych przywilejów lokacyjnych, Stanisław August na prośbę burmistrza, radców ławników oszmiańskich, wydał im 22 maja 1792 r. w Warszawie przywilej renovationis, uznający Oszmianę poczytaną przez sejm wielki jako miejsce przyzwoite dla sądów i sejmików, za miasto wolne i niepodlegające żadnej innej administracyi bezpośredniej, prócz swego własnego magistratu. Przy wilej ów zatem uchylił wszelkie juryzdyki obce, oraz wpływ starościński, własność mieszczan zapewnił i od samowolnych podatków zabezpieczył. Obywatel miejski nieprzestający na wyroku urzędu miejskiego, mógł apelować do sądu apelacyjnego w Wilnie, lub do asesoryi zadwornej w. ks. lit. Przytem herb miastu nadano taki, jaki samo sobie obrało, t. j. na jednej stronie ręka trzymająca szalo, na drugiej tarcza, pomiędzy niemi Ciołek Poniatowskich z napisem pod nim Memoria Stanislai Augasti 1792 r. Za czasów Rzpltej 0. była mtem głównem bardzo obszernego powiatu, podług koustytucyi z 1717 r. liczącego 84200 mk. Odbywały się w niej sądy ziemskie i grodzkie, oraz sejmiki na wybór posłów. Marszałek był najpierwszym urzędnikiem powiatowym. Po ostatnim rozbiorze Rzpltej 0. przeznaczona na mto pow. namiestnictwa wileńskiego i podarowana gon. majorowi Koncziałowowi; od 1842 przeszła na własność rządu. Mto ucierpiało wiele w 1831 r. Zajęte początkowo przez powstańców pod wodzą pułkownika Karola Przeździeckiego i ks. Jasińskiego, dominikana, którzy zabrali tu 100, 000 złp. , 10, 000 ładunków i wiele innych zapasów, odebrane zostało d. 11 kwietnia przez pułkownika Werzulina, w sposób pamiętny na dłu

Oszmiana