berg, gdzie dnia 15 lipca 1410 r. miała miej sce pamiętna bitwa, która obaliła stanowczo potęgę zakonu. Pod względem kościelnym pow. ostródzki składa się z następujących parafii Ostród dawniej z filią w Ornowie, Miłomłyn, Marwałd filia Dylewo i Glaznota, Gierzwałd filie Parółtowo i Rychnowo, Dąbrowno fil. Leszcz, Olsztynek, Kurki, Kraplewo filia Durąg, Łukta fil. Łęguty, Mańki, Mielno filie Frygnowo, Sztymbark, Ruszkowo, Rygwałt, Szmykwałd fil. Piętrzywałd i Lipowo, Żelazno fil. Waplewo; ob. Rhesa, Presbyterologie. J. K. Sem, Ostróg, niegdyś stolica udzielnych książąt Rusi, dziś mto powiatowe gub. wołyńskiej, leży pod 50 20 płn. szer. a 44 13 wsch. dług. , przy ujściu rzki Wilii do Horynia, odległe 213 w. od Żytomierza a o 13 w. od st. dr. żel. płd. zachodniej Krzywin i Ożenin. Od północy i zachodu osłania O. pasmo wzgórz, stanowiących ostatnie odłamki Karpat; od południa okala je niewielka rzeczka Wilia, wpadająca od wschodniej strony do Horynia. Część wschodnia mta mieści się na niskiej płaszczyznie, północna zaś i zachodnia rozrzucone są po górach. Patrząc od wschodu i południa ukazują się ogromne mury byłego kolegium jezuitów, zamku i baszt wzniesionych przez ks. Ostrogakich. Cerkwie i kościół, kryte blachą, z wyniosłemi kopułami, i domy rozrzucone po górach i w równinie, okolone ogrodami, ładny przedstawiają widok, a poczerniałe rozwaliny murów dowodzą starożytności miasta. W O. znajduje się 4 cerkwie drewniane, na podmurowaniu, kościół katolicki murowany, 2 synagogi murowane, 15 domów modlitwy żydowskich. W 1882 r. było 7717 mk. , w tej liczbie zaledwo do 2000 chrześcian, resztę stanowili żydzi, liczba których prawdopodobnie jest znacznie większą; w 1835 r. było tu 3300 a w 1861 r. 8926 mk. W O. znajduje się 255 sklepów, 32 kupców 2 gildii, dwie rzeźnie, 22 szewców, 18 krawców męzkich, 4 żeńskich, 8 kowali, 18 garncarzy, 6 cieśli, 22 mularzy, 2 powroźników, 18 fabryk, zatrudniających 58 robotników i produkujących za 31898 rs. rocznie, z których ważniejsze fabryka powozów, mydła, świec i 6 garbarni. Odbywa się tu rocznie 5 jarmarków. Handel dość znaczny pszenicą, wełną, skórami i drzewem. Z urzędów mieszczą się obecnie w O. urząd powiatowy, zarząd okręgu policyjnego, sąd pokoju i zjazd sędziów pokoju, opieka szlachecka, urząd konskrypcyjny, pocztamt, biuro telegraficzne, izba skarbowa, biuro komisarza włościańskiego; dalej jest tu progimnazyum męzkie 6cio klasowe, seminaryum nauczycielskie, szkoła parafialna, szkoła dla włościan i szkoła żydowska. Pod względem sanitarnym jest i w o. 3 doktorów rządowych, 6 wolno praktykujących, 2 akuszerki patentowane. Samo mto dzieli Sie na Stare i Nowe, założone w zeszłym stuleciu na pr. brz. rz. Wilii; otacza je 6 przedmieści Tatarskie, Mokra Wola, Habyna Wola, Szaterniki, Sucha Wola i Bielmaż. W Starem mieście znajdowały się ulice Rynkowa, Łucka, Krasnogórska, Przecznica, Zarwańska, Stara Żydowska, Zawale, Przygródek, Niska, Zgniła, Nowa Żydowska, Zarzecze, Tynowce i Zakusa. Jako ślad obwarowania mta pozostały dotychczas 3 baszty murowane, jedna od przedmieścia Tatarskiego Tatarskiej ulicy, dziś w części rozwalona, druga na Krasnejgórce, mocno uszkodzona, a trzecia na górze Zamkowej w dobrym jeszcze stanie. Oprócz tego było jeszcze kilka baszt do połowy murowanych a od połowy drewnianych. Mur opasywał miasto i szedł od klasztoru jezuitów do baszty Tatarskiej ulicy, od tej w prostej linii do baszty przy okopisku żydowskiem, od tej baszty wprost ku południowi ku baszcie krasnogórskiej, odtąd zwracał się ku płd. zachodowi, poczem ku południowi a w końcu ku wschodowi do baszty zamkowej. Na pół wiorsty od tej linii znajdują się jeszcze dotychczas fossy i wały. Najdawniejszą budowlą w O. był zamek, wzniesiony na wyniosłej górze. Dziś jeszcze na urwisku tej góry od strony południowej istnieje niewielki mur czteropiętrowy, z dzikiego kamienia, gęstemi podparty skarpami. Mieszczą się w nim obszerne lochy, z których jedne przeznaczone były na więzienia, gdyż w murze znajduje się kilka zardzewiałych haków żelaznych i kilka ogniw łańcucha, inne zaś na piwnice. Oprócz tego jest jeszcze po kilka obszernych pokoi na trzech piętrach. Najwyższe piętro, mieszczące niegyś pokoje mieszkalne, zrzucone zostało w 1797 r. , gdyż popękane mury groziły upadkiem. Cała góra, na której się wznosił zamek, była niegdyś otoczona murem, poczynającym się od pierwszej skarpy zamku od południa, a kończącym się przy baszcie narożnej ku zachodowi, od tej ku północy do mostu zwodzonego, przy którym była sklepiona brama z kamienia i przez którą był wjazd do zamku. Od tej bramy mur szedł na prawo ku wschodowi pod prostym kątem i przytykał do cerkwi Bohojawleńskiej, nazwanej także zamkową. Podług działu uczynionego w 1603 r. pomiędzy ks. Januszem Ostrogskim, kasztelanem krakowskim a ks. Aleksandrem Ostrogskim, wwodą wołyńskim Zamek Ostrogski w dziale ks. Janusza dział 14, w dziedzińcu wieża murowana, wszystka z gmachami, co ich w niej jest, to jest izdebka murowana, podle niej sala, z tej sali izdebka sklepista, izdebka na rzeczy, przed nią sionka mała i sala na wierzchu, i to wszystko co jest pod tą wieżą murowanego; do tegoż sklep, który jest przy tej wieży, Ostróg Ostróg