mień i walk pomiędzy Polską i Litwą a w. I ks. moskiewskiem. W 1500 r, ks. Aleksander ogrodził O. ścianą drewnianą i wzmocnił starożytny zamek murowany, znajdujący się u ujścia Orszycy, mimo to jednak wojska moskiewskie zajęły miasto w 1502 r. ; wróciły go znowu Litwie po zawarciu pokoju. Wkrótce jednak wybuchła na nowo wojna i w. ks. Wasili Iwanowicz zajął znaczną część Litwy; O. jednak, której Zygmunt I zapewnił przywile je miejskie, oparła się jego sile. Tu także w dzień ś. Małgorzaty 13 lipca 1508 r. , tenże król na czele wojsk koronnych, od Mikołaja Firleja dowodzonych, i hufców litewskich, odniósł zupełne zwycięstwo nad kn. Michałem Glińskim oraz wspierającem go wojskiem moskiewskiem pod wodzą wojewody kn. Szczeni i kn. Szemiakina. Ale jeszcze świetniejszą walka zaszła niedaleko ztąd nad rz. Kropiwną d. 8 września 1514 r. , w której Konstanty ks. Ostrogski, hetman w. lit. , mając pod sobą Jerzego Radziwiłła, Jana Swierczowskiego nad Polakami, a Wojciecha Sampolińskiego nad dworem królewskim przełożonych, na głowę poraził bojara Iwana Czeladina i kn. Bułhakowa Golicę, którzy z całym obozem, wszystkiemi działami i chorągwiami i mnóstwem wojska dostali się do niewoli, 30, 000 poległych na polu bitwy straciwszy. Chociaż dziś w podaniach miejscowych zgasła pamięć tej bitwy, jednakże z wielkiej liczby mogił lasem porosłych, ale śród pól uprawnych sypanych, wnieść można, że główne spotkanie miało miejsce między wsiami Horodnią a Antowilem. W czasie panowania cara Iwana Groźnego O. i jej okolice niejednokrotnie pustoszone były przez wojska moskiewskie, i tak w 1534 r. przez bojara Telepniewa, w 1535 r. przez Szujskiego, w 1563 przez kn. Kurbskiego i wreszcie w 1564 i 1580 r. Na początku 1564 r. , kiedy kn. Piotr Szujski z Połocka, a Oboleńscy z Wiazmy z Wielkiemi siłami wysłani przez Iwana Groźnego, podstąpili pod O. , Mikołaj Radziwiłł, hetman w. lit. , polecił sście orszańskiemu Pilonowi Kmicie Czarnobylskiemu straż zamku i pilne uważanie na obroty Oboleńskich, sam zaś zwabiwszy ku sobie Szujskiego, walne nad nim odniósł zwycięstwo na polu Iwańskiem między O. a Ułą. Wówczas Kmita uderzywszy z Ościkiem na obóz Oboleńskich, o ostatnią ich klęskę przyprawił i ogromną zdobycz zabrał. W ogóle od czasu zajęcia Smoleńska przez Rossyan O. otrzymała znaczenie ważnej twierdzy pogranicznej, w której znajdowała się zawsze silna załoga, dobrze zaopatrzona we wszelkie zapasy wojenne. Również i podczas wojen za czasów Samozwańców O. była punktem zbiorowym dla wojsk udających się do Moskwy i w ogóle podstawą wszelkich przedsięwzięć wojennych. W skutek ciągłego przechodu wojsk przez O. oraz wynikłego w tym czasie powietrza morowego, miasto poczęło bardzo upadać i dla tego w 1611 r. król Zygmunt III oswobodził mieszkańców na lat 4 od wszelkich podatków i powinności a w 1620 r. nadał O. prawo magdeburskie przyczem wyjątkowo oswobodził mieszczan od powinności dawania podwód pod gońców królewskich, i moskiewskich oraz dozwolił im osiedlać się pod samymi wałami zamkowymi. Wówczas też nadany został miastu herb z wyobrażeniem krzyża z półksiężycem u podnóża. Dożywotnim wójtem mianowany został Aleksander Sapieha, dotychczasowy ssta orszański. Następnie ustanowiono w O sąd cywilny powiatowy, do którego należały mta Mohylew, Bychów, Czausy, Kopyś, Borysów i część pow. lepelskiego. W O. zbierał się także, poczynając od 1500 r. , sejmik prowincyonalny. W 1654 r. wojska rossyjskie po zajęciu wielu miast w Mohylewszczyźnie, doznały początkowo silnej klęski pod O. , później jednak, odniósłszy zwycięstwo nad hetmanem Radziwiłłem, zajęły miasto, spustoszywszy zupełnie jego okolice. Polacy odebrali O. w 1661 r. i, widząc upadek miasta, postanowieniem sejmowem uwolnili znowu mieszkańców na lat cztery od wszelkich podatków i powinności. W początku XVIII w. , podobnie jak i wszystkie inne miasta Mohylewszczyzny, ucierpiała wielce Orsza od ciągłych przechodów wojsk w czasie wojny północnej. W bieżącym stuleciu d. 6 lipca 1812 r. zajął ją oddział wojsk francuskich pod wodzą gen. Colberta, który pochwycił znaczne zapasy mąki, owsa i amunicyi, pozostawione przez wojska rossyjskie. Francuzi przerzucili przez Dniepr dwa mosty, które na lewym brz. obwarowali przyczółkami Odstępując z pod Moskwy Napoleon przybył do O. ze starą gwardią 7 list. , poczem nadciągnęły resztki korpusu marszałka Neya; w kilka dni jednak pod naporem kozaków hr. Płatowa Francuzi opuścili o. , zniszczywszy obóz, pontony, prawie wszystkie swoje zapasy i zapaliwszy miasto. Płatow ugasił pożar, zabrał 26 dział, do 2500 sztuk broni w arsenale i znajdujących się w orszańskim lazarecie jeńców, pomiędzy którymi było przeszło 50 oficerów. Po przyłączeniu Białorusi do Rossyi w 1772 roku O. naznaczona było początkowo miastem prowincyonalnem prowincyi orszańskiej a od 1797 r. mtem powiatowem. Plan mta zatwierdzony był pierwotnie w 1778 r. a nowy w 1848 r. Jako herb otrzymało mto w 1781 roku tarczę na połowę przedzieloną, w górnej części której znajduje się połowa herbu państwa, w dolnej zaś, w polu błękitnym 5 strzał. Orsza uderzała wielką ilością kościołów i klasztorów. Samych katolickich znajdowało się pięć murowanych i dwa drewniane.

Orsza