zarząd dominikanom. Przy szkole tej był konwikt na 11 uczniów. W 1825 r. odebrano szkołę dominikanom i zamienioną ją na świecką. Bo obsługi sanitarnej mieszkańców znajduje się lekarz, 2 felczerów, akuszerka, szpital na 30 łóżek i apteka, mająca 2274 rs. rocznego obrotu. Oprócz władz powiatowych znajduje się w O. zjazd sędziów pokoju okręgu orszańskiego, opieka szlachecka na trzy powiaty, biuro towarzysza prokuratora gubernialnego, zarząd żandarmski pow. orszańskiego i sieńskiego, zarząd akcyzy 2 okręgu, stacya poczt. i telegr. Do mta należy młyn wodny, zbudowany przy ujściu Orszycy i przynoszący do 1000 rs. dochodu rocznego. Oprócz tego z zakładów przemysłowych znajdują się w mieście 3 garbarnie zatrud. 6 ludzi, wypraw. 530 sztuk skór i mające około 1100 rs. dochodu; fabryka kolb do broni zatrud. 5 ludzi, wyrab. 15200 sztuk i mająca 10336 rs. dochodu; 2 trzepalnie pieńki zatrud. 150 ludzi, przerab. 30000 pud. pieńki i mające 33000 rs. dochodu; 2 młyny do kory łozowej 2 robot. , 600 pud. prod. i 120 rs. dochodu; 1 browar zatrud. 3 ludzi, wyrąb. 2000 wiader piwa, dający 625 rs. ; 2 krupiarnie 2 robot. , 200 rs. dochodu; 2 fahr. drożdży 4 robot. , prod. 560 pud. , 950 rs. dochodu; 2 cegielnie 18 ludzi, 220, 000 sztuk cegły, 2200 rs. dochodu. Nadto pod mtem znajduje się 5 pieców wapiennych, zatrud. 70 ludzi, produk. 89250 czetw. po 8 pudów i dających 13680 rs. dochodu. W ogóle w O. jest 20 fabryk, zatrudniających 12 majstrów i 251 robot. i dających 62211 rs. czyli średnio na jedną fabrykę 3110, 55 rs. dochodu rocznego. Rzemiosła przeważnie pozostają w ręku żydów, w ogólnej bowiem liczbie 464 rzemieślników, jest prawie 4 5, bo 383 żydów. Dorocznie odbywa się jeden nieznaczny jarmark w dzień ś. Mikołaja 9 maja, obroty handlowe na którym dochodzą do 10000 rs. Na tutejszej przystani na Dnieprze średnio w ciągu 10 lat 1872 1883 r. naładowano na 100 statków 327, 350 pudów towaru, wartości 106, 200 rs. , wyładowano zaś z 11 statków 42220 pud. , wartości 29320 rs, ; nadto na 31 tratew naładowano 34600 sztuk drzewa, wartości 14300 rs. Pomimo dogodnych środków komunikacyjnych szosa, droga żelazna i żeglowna rz. Dniepr handel stoi na niskim stopniu i roczny obrót nie przenosi 300, 000 rs. Przed kilkudziesięciu laty ożywiał nieco Orszę handel wapnem, którego sprzedawano rocznie za 200 300, 000 rs. O znaczeniu handlu dają wyobrażenie następujące cyfry w 1881 r. wykupiono 87 świadectw gildyjnych, 82 świadectw dla członków rodzin kupieckich, 230 na handel detaliczny, 113 dla subiektów i 102 na prowadzenie przemysłu mieszczańskiego. Z cerkwi najdawniejszą jest cerkiew drewniana ś. Eliasza proroka, na lewym brzegu Dniepru, podług podania wzniesiona przez ks. Zofią Juriewiczównę w 1505 r. , na miejsce spalonej, fundowanej około 1460 r. przez króla Kazimierza I na pamiątkę uratowania małżonki jego Elżbiety, która kąpiąc się 20 czerwca, w dzień proroka Eliasza, o mało nie utonęła. Kościół paraf. kat. murowany, p. w. ś. Józefa Oblubieńca, wzniesiony został w 1819 r. staraniem dominikanów. W kościele tym znajdują się dwa portrety pierwotnego fundatora ks. Druckiego Sokolińskiego i jego żony, pendzla Szmuglewicza, będące prawdopodobnie kopią współczesnych im obrazów. Par, kat. , dek. orszańskiego, archidyec. mohylewskiej, ma 2082 wiernych. O. jest jednym z dawniejszych grodów wschodniej Słowiańszczyzny, początkowo pograniczny gród warowny w ziemi Krzywiczan Mohylewskich. Kronikarze ruscy wspominają o niej po raz pierwszy pod 1066 r. w opisie wojny pomiędzy w. księciem kijowskim Iziasławem a księciem połockim Wsiesławera, podczas której ostatni wzięty został do niewoli na Rszy u Smolińska. Wyraźniejszą wzmiankę znajdujemy pod 1116 r. w opisie wojny Włodzimierza Monomacha z Glebem Wsiesławiczem Mińskim, podczas której Wiaczesław, syn Monomacha, wzia Rszu i Kopys i pojmał do niewoli ks. Gleba. Pod koniec XII w. O. należała do Litwy i w 1190 r. nadaną była Ginwiłłowi, synowi w. ks. litew. Mingajły, który umarł w 0. 1109 r. W 1235 r. wraz z całą Białorusią przypadła ks. Ryngoldowi, po jego zaś śmierci, wraz z Rohaczewem, stała się udziałem wnuka jego Dowmunda. Podług dziejopisów litewskich zdobył to miasto Światosław, ks. smoleński, w 1386 r. , lecz Witold, w. ks. litewski, do którego państwa należało, zaraz je odzyskał, rozbiwszy wojsko Swiatosława pod Mścisławiem. Podczas oblężenia O. i jej okolice straszliwemu uległy spustoszeniu, światosław bowiem, podług słów kronikarzy ruskich, znęcał się jak bezmyślne zwierzę O. wchodziła wówczas w skład dzielnicy witebskiej, lecz w 1395 r. przyłączoną została do posiadłości wielko książęcych. Około 1396 r. bojarowie smoleńscy znowu samowolnie miasto najechali, wygnawszy z włości okolicznych właścicieli, przez kr. Władysława Jagiełłę ustanowionych. Rychło to jednak Witold uskromił, wygnawszy z miasta i powiatu bojarów, a podżegacza tych rozruchów, jakiegoś kn. Jana Michajłowicza, ściąć kazał w O. W 1435 r. miasto zapłaciło ogromną kontrybucyą za udzieloną pomoc głośnemu wichrzycielowi ks. Świdrygielle w wojnie przeciwko królowi Władysławowi III. Ważniejszego znaczenia dosięgła O. pod koniec XV w. , t. j. od czasu rozpoczęcia długoletnich nieporozu

Orsza