Dębinki, Gawrony, Idzikowice, Januszowice, Kliny, Kraśnica, Kruszewiec, Libiszów, Międzybórz, Ogonowice, Ostrów, Podlesie, Rożanna, Sitowa, Sobawiny, Starostwo, Strzeżkowice, Świerczyna, Świnna i Wygoda. , Opis O. z rysunkami dał Tyg Illustrowany 1861 r. III, 46 i Kłosy t. XVIII, 265. Opoczyński powiat gub. radomskiej, zajmuje płn. zachodnią część obszaru tejże gubernii. Powierzchnia jego wynosi 33, 65 mil. kwadr. Granicę naturalną powiatu od płn. i zach. jest rz. Pilica, oddzielająca go od powiatów piotrkowskiego, brzezińskiego od zach. i rawskiego od płn. gub. piotrkowskiej i małej cząstki pow. grójeckiego, gub. warszawskiej, od wsch. graniczy z pow. radomskim, a od płd. z koneckim. Obszar powiatu przedstawia falisto układającą się powierzchnią, której poziom wznosi się w kierunku od płn. ku południowi. Brak cyfr oznaczających wzniesienia główniejszych punktów, na karcie woj. topogr. królestwa, nie pozwala ściślej oznaczyć stosunkowego wznoszenia się. Jeden z najwynioślejszych punktów, góra na lewo od drogi z Opoczna do Gielniowa, między Mroczkowem a Wygnanowem, ma 828 st. ang. wznies. Cały obszar powiatu należy do dorzecza Pilicy. Przerzynają go dwa większe dopływy tej rzeki Czarna i Drzewiczka. Pierwsza płynie przez Machory i wpada po za Niewierszynem, przerzynając pow. opoczyński na długości 36 w. ; druga z 68 w. długości, 58 w. płynie w obrębie powiatu i przyjmuje tu trzy dopływy Węglankę pod Opocznem, Brzuśnię pod Drzewicą i Wywózkę pod Gielniowem. W płn. wschodniej części powiatu, w klinie między Pilicą a zbliżającą się do niej Drzewiczką, mieści się obszar, którego krańcowe punkty są Inowłodz, Nowe Miasto pow. rawski, Odrzywół i Drzewica. Obszar ten przedstawia wyżynę pokrytą lasami i bagniskami wytworzonemi przez wody leśne niemające odpływu ni do Pilicy, ni do Drzewicy. Mała struga Kiełcznica płynąca od Brudzewic i wpadająca do Pilicy naprzeciw Łęgonic, nie wystarcza do odprowadzenia wód tego obszaru. Ztąd potworzyły się tu rozległe bagniska, jak np. między wsią Radzice a Dąbrówką w gm, Drzewica, mające 700 mr. obszaru, i w gm, Ossa pod wsią Brudzewice 455 mr. obszaru. W ogóle obszar ten jest mało zaludniony, nieliczne wsie mieszczą się nad brzegami rzek, a w środku obszaru spotykamy na wyniosłosciach suchych jedynie Brudzewice, Ossę, Rożannę i Stanisławów. Pod względem geologicznym pow. opoczyński nie jest tak zbadanym jak dalsze południowe okolice królestwa. Formacya jurajska występuje tu koło Sulejowa i Opoczna w pokładach źółtawobiałego twardego wapienia; kajper stanowiący górne piętro formacyi tryasowej ma tu swą północną granicę w linii idącej przez Paradyz, Opoczno, Drzewicę, Skrzynno. Z bogactw mineralnych znajduje się w południowej części powiatu ruda żelazna i glinka ogniotrwała około Machor. Gleba powiatu słynie zdawna ze swej nieurodzajności. Roślinność powiatu zbadał i glebę scharakteryzował A. Ejsmond w pracy Wycieczka botaniczna Pamiętnik Fizyograf. , t. V. Dziś jednak praca ludzka ulepszyła znacznie glebę. Dzisiejszy pow. opoczyński stanowi tylko część dawnego, gdyż w 1867 r. został z drugiej polowy utworzony obecny pow. konecki. Otóż nieurodzajna część dawnego powiatu, pokryta przeważnie lasami i bogata za to w rudy mineralne, przeszła do pow. koneckiego, a dzisiejszy pow. opoczyński z wyjątkiem płn. wsch. klina między Pilicą a Drzewiczką, posiada średniej dobroci glebę żytnią. Obszar powiatu mający 1612, 1 wiorst kwadr. rozpada się na 724, 2 w. roli ornej, 98, 8 w. łąk, 111, 6 w. ogrodów i pod zabudowaniami, 182, 2 w. pastwisk i zarośli, 351, 7 w. lasów, 143 6 w. dróg, błot i wody. Dawny pow. opoczyński większy co najmniej dwa razy od dzisiejszego miał w 1668 r. 742 łanów, naturalnie kmiecych; obszar roli folwarcznej wynosił zapewne nieco więcej a więc ogółem około 1500 łanów ziemi uprawnej. Przemysł fabryczny powiatu opiera się głównie na przemyśle górniczym, mało dotąd rozwiniętym. Roczna produkcya fabryczna w 1884 r. wynosiła 303, 009 rs. , z tego na 6 fabryk żelaznych głównie Machory przypadało 270, 024 rs. Inne fabryki są to drobne zakłady, browary, olejarnie, młyny, wiatraki. Główną drogą komunikacyjną jest przeprowadzona świeżo kolej dąbrowsko iwangrodzka, której odnoga wychodząca z Koluszek st. drogi żel. warsz. wied. na Tomaszów i Opoczno łączy się w Bzinie z linią idącą z Dąbrowy na Kielce, Radom do Iwangrodu. W powiecie jest jedna tylko stacya Opoczno. Trakt bity piotrkowskokielecki przerzyna płd. zach. część powiatu na przestrzeni od Sulejowa do Machor, łączy się w Paradyzie z odnogą idącą na Opoczno, Drzewicę do Nowego Miasta i na Gielniów, Przysuchę do Skrzynna. Drogę wodną stanowi Pilica płynąca zachodnią i północną granicą powiatu. Ludność powiatu, która w 1867 r. wynosiła 63, 435 dusz, obecnie 1884 r. doszła do 87, 701 mk. 42, 043 męż. i 45, 658 kob. . Domów mieszkalnych do 10, 000, w tem 670 murowanych. W 1883 r. było w powiecie 18 szkół począt. 1klas. ogólnych w miastach i wsiach Opoczno, Białaczów, Żarnów, Drzewica, Przysucha, Odrzywół, Radzice, Studzianna, Aleksandrów, Dąbrowa, Antoniów, Skórkowice, Smogorzew, Szadkowice, Libiszów, Bielec, Kazimierzów,

Opoczno