i zabrali z Olsztyna kilka cennych ksiąg, dziś w archiwum sztokholmskiem zachowanych. W 1663 r. zniszczył miasto wielki pożar. Po okupacyi Warmii przez Fryderyka Wielkiego w jesieni r. 1772, ustała świecka jurysdykcya kapituły w Olsztynie, pozostała tylko duchowna jurysdykcya biskupa. Zaraz w następnym roku d. 26 maja 1773 r. pastor Żacha z Olsztynka na Mazurach odprawił ewangielickie nabożeństwo na zamku olsztyńskim, a od r. 1793 otrzymało miasto stałego pastora. W 1802 r. zapadł się kościół św. Ducha i już nie został odbudowany; w r. 1806 kościół św. Krzyża został rozebrany. W r. 1807 musiało miasto zapłacić Francuzom 2384 talarów kontrybucyi wojennej. Dnia 3 lutego 1807 roku stał Napoleon całą godzinę konno na rynku olsztyńskim. Pruski strzelec Rydzewski, wdrapawszy się na jeden dom, na dachu w rynnie stojąc, już odciągał był kurek swej ostro nabitej fuzyi, wprost mierząc w cesarza, zdołano mu jednak przeszkodzić. Miasto w tych czasach cierpiało ogromnie. W 1503 r. urodził się w Olsztynie Łukasz David, któremu zawdzięczamy obszerną kronikę pruską. David był urzędnikiem dworskim w Królewcu u ks. Olbrachta, fundował w Lipsku stypendyum dla akademików Prus Wschodnich, i umarł r. 1583. Kronika jego, nad którą pracował przez 40 lat, wydaną została dopiero w r. 1812 przez dyrektora archiwum dr. Hennig. W 10 księgach opisuje ona dzieje pruskie aż do bitwy pod Grunwaldem. Olsztyński powiat, największy z pow. warmińskich, ma 24, 60 mil kwadr. , 62, 331 mk. , pomiędzy którymi 36, 500 Polaków. Co do wyznania 56, 998 kat. , 4, 831 ew. i 481 żydów. W 1819 r. miał powiat 25, 370 mk. , r. 1840 34, 865, a r. 1864 47, 901 z których 35, 529 Polaków. Długość powiatu wynosi 6 1 2 mil, szerokość 6 mil. Południowa część powiatu jest wyżyną górzystą i pokrytą lasami, w niektórych miejscach wynosi się ona do 400 stóp npm. , jak pod Jełgunią i Stabigodą. Z lasów, które w ogóle obejmują około 5 mil kwadr. , zasługują na wzmiankę Ramuk, Kudypy, lasy należące do Tabórza w pow. ostródzkim i do Sadłowa w pow. reszelskim. Jezior powiat dużo posiada, największe są Łańsk pod Wutrynami 4, 000 mr. , na którem kilka wysp, jak Stodółka, Pawłosiew. Pryki. Grzyb, Pluśne pod Pluskami 3, 500 mr. , Wadąg 2500 mr. , jezioro Klebarskie 2, 500 mr. . Bardzo znaczną jest też liczba stawów, źródeł i bagien. Największe rzeki są Łyna niem. Alle, Passarya Passarge i Pisz Pissa. Łyna, pochodząca z pow. niborskiego, płynie przez jezioro Łańsk i Ustrych i jest dość szeroką. Wodospad jej wynosi od jeziora Łańsk do młyna olsztyńskiego 2 mile 76 stóp 10 cali. Pisz pochodzi, z jeziora Fisz, przyjmuje pod Wartemborkiem rzeczkę Kirmas, płynie przez jezioro Wadąg i wpada pomiędzy Olsztynem i Dywitami pod naz. Wadąg do Łyny. Passarya stanowi zachodnią granicę powiatu, źródło jej znajduje się niedaleko od Gryźlinów. Grunt w powiecie jest częściami urodzajny, częściami ubogi z powodu licznych kamieni i lotnego piasku. Na obszarze powiatu było w 1866 r. w ogóle 536, 551 mr. ziemi, a w tem 516, 273 mr. opodatkowanej. W tej liczbie było roli ornej 213, 678 mr. , ogrodów 484 mr. , łąk 41, 576 mr. , pastwisk 94, 279 mr. , borów i lasów 133, 929 mr. , wód 30, 543 mr, nieużytków 1, 781 mr. Wszystkie grunta rozdzielone między 2 gminy miejskie Olsztyn i Wartembork, 140 wiejskich i 89 dóbr samodzielnych. W 1864 r. powiat O. miał 11, 460 koni, 24, 287 sztuk bydła, 54, 499 owiec, 9, 035 świń, 282 kóz, 2, 384 ulów. Powiat posiada dwa miasta Olsztyn i Wartembork, 44 dóbr i 130 wsi i obejmuje dekanaty Olsztyn, parafie Olsztyn, W. Bartąg, Brunswałd. Gietrzwałd, Dywity, Gutkowo, Gryźliny, Jonkowo, Neu Kokendorf, Szombruk, Szombark, Wutryny i Wartembork parafie Wartembork, Stary Wartembork, W. Bartołty, Klewki, W. Klebark, Lamkowo, Purda, Ramsowo, Sętal. Za czasów staropruskich należały terytorya Bartąg i Gągławki stanowiące dzisiejszy powiat olsztyński do ziemi gołędzkiej Galindien. Po organizacyi biskupstw pruskich, dostały się terytorya te r. 1254 do Warmii, utworzono wtedy starostwa olsztyńskie i wartemborskie, z których pierwsze było pod rządem kapituły, drugie pod rządem biskupa. Kolonizacya, jak na całej Warmii, była niemiecka; dopiero od początku panowania polskiego na Warmii zaczęła się kolonizacya polska w południowych stronach biskupstwa. W ziemi gągławskiej mieli Polacy dobra jeszcze przed r. 1349; przywilej z r. 1393 wymienia pod Szenflisem bona Poloni. Roku 1400 nabywa Andreas Polak majętność pod Olsztynem, r. 1361 miał Jan Milewski dobra Prossen, dziś Kellary od Jana Kelarskiego, który je posiadał r. 1375; Gryźliny miały zapewne już w 1480 r. polskich mieszkańców, gdyż cura animarum et ecclesia powierzoną była Adamowi z płockiej dyecezyi. W Bogdanach osiedlił się r. 1493 Paweł Bogdan, Ottendorf kupili r. 1502 Mazowszanie Szymon z Przybyszewa i Sławski z Bystrego. Od tego czasu kolonizacya polska stała się coraz liczniejszą, a około r. 1600 w powiecie olsztyńskim mieszkali prawie sami Polacy. Z rodzin szlacheckich osiedli tu Cichowscy, Badyńscy, Gnatowscy, Grzymałowie, Jagodzińscy, Kromerowie, Płacheccy. Starzy Prusacy znajdowali się także w ziemi olsztyńskiej, natrafimy ich w Warkałach, Bar

Olsztyn