powiatowe na Szląsku pruskim, nad rz. Oleśnicą Oelse. Leży pod 51 12 8 półn. szer. i 35 l 3 wschod, długości, na wznies. 466 st. npm. a 24 st. nad poziom wód Oleśnicy, na prawym brzegu rzeki, w odl. 31 2 mil od Wrocławia, przy linii dr. żel. łączącej Wrocław z granicą królestwa polskiego, wrocławskowarszawska, do Wilhelmsbrucck dochodząca. Posiada trzy kościoły ewang. , kościół par. katolicki, synagogę, gimnazym ewang, szkołę dla dziewcząt, kilka szkół początkowych ewang. i katol. , kilka zakładów dobroczynnych, jak szpitale, ochrony, przytułki dla sierot, wdów; władze powiatowo, więzienie. W 1842 r. było 5798 mk. , w tom 5208 ewang. , 649 katol. , 121 żydów, 529 dra. i 29 budynków publicznych. W 1860 r. było 8124 mk. , w tera do 800 wojskowych. Miasto składa się ze starego miasta, którego mury obwodowe zwalone i miejsce zajęte przez ogrody, i 4 przedmieści, do których prowadzą 4 bramy wrocławska, bydlęca, maryjska i trzebnicka. O. jest starożytną osadą, wedle tradycyi już w 979 r. miał być założony tu kościół parafialny, w 1214 r. istnieje już osada miejska, 1255 otrzymuje prawo niemieckie. Od 1312 r. zostaje stolicą odrębnego księstwa. W 1432 r. mieszkańcy przed najściem hussytów opuszczają miasto, paląc takowe. Oblężenia przez oddziały Wallensteina w 1627 r, a 1634 r. przez Szwedów, Sasów, Cesarskich, następnie w 1640, 1642, 1648; pożary w 1559, 1730, 1823; morowe zarazy 1631, 1634 i 1705 r. niszczyły miasto. Gimnazyum tutejsze założone zostało w 1594 r. , ale pomyślny rozwój zawdzięcza fundacyi hr. Kospotha, który w 1727 r. dał 150, 000 guldn. na urządzenie zakładu. Z kościołów najdawniejszy paraf. , dziś ewangielicki, otrzymał w 1469 r. sklepienia, a w obecnej postaci przebudowany w 1618. Są tu grobowce księcia Jana 1565 i jego żony. Drugi kościół, św. Maryi i Jerzego, założony w 1380 r. wymurowany 1410, służy dla polskich ewangielików. Synagoga powstała 1817 r. , nowowzniesiona 1839 r. Zamek książęcy zbudowany w kwadrat z wieżami przez ks. Jana w 1558 r. był do 1815 r. rezydencyą książąt. Biblioteka zamkowa posiada wiele rękopisów i biblię przysłaną w 1541 r. przez Lutra dla księcia, z własnoręcznymi dopiskami. Oleśnicki powiat ma 16 mil kwadr. obszaru i i 64, 527 mk. Zajmuje on wyżynę, z glebą piaszczystą i gliniastą, obfituje w lasy i wody. Posiada pokłady węgla brunatnego i glinki. Hodowla owiec na wielką skalę rozwinięta, uprawa lnu. Przemysł fabryczny przedstawiają dwie wielkie fabryki. Obszar powiatu stanowi część księstwa oleśnickiego, które wschodziło pierwotnie w skład ziem szląskich i pozostawało w posiadaniu Piastów wrocławskich aż do śmierci Henryka IV 1290, poczem się dostało mocą testamentu tegoż Henryka wraz z księztwem wrocławskiem Henrykowi I III, Piastowi głogowskiemu, zięciowi ówczesnego księcia brunświckiego Alberta. Syn tegoż Henryka, Konrad I 1320 1366 jest twórcą ks. oleśnickiego i pierwszy się ks. oleśnickim mianuje. Boku 1492 wymierają Piastowie ole śniccy. Konrad Biały jest z nich ostatnim, a księztwo oleśnickie przechodzi w posiadanie lennego swego pana Władysława, ówczesnego króla czeskiego, gdyż wyżej wzmiankowany Konrad I w r. 1429 zwierzchnictwu korony czeskiej się poddał. Niebawem przechodzi księstwo, mocą zamiany, do rąk Piasta ziembickiego Henryka, i dostaje się po wygaśnięcia linii męskiej książąt ziembickich, a przez śmierć Karola Fryderyka r. 1647, tegoż zięciowi, księciu Sylwiuszowi Nymrodowi wirtemberskiemu, który dał początek linii wirtemberskooleśnickiej. Po wygaśnięciu zaś tej linii roku 1792 dostało się ks. oleśnickie drogą spadku jedynej córce ostatniego księcia wirtcmberskooleśnickiego, a małżonce ks. Fryderyka Au gusta brunświckiego, po tegoż zaś śmierci r. 1805 siostrzeńcowi jego, księciu Fryderykowi Wilhelmowi, któremu Fryderyk II król pru ski, już w roku 1785 następstwo sukcesyjna w księztwie oleśnickiem zapewnił, a który się odtąd księciem brunświckooleśnickim nazy wał. Po śmierci tegoż księcia r. 1815 spada ks. oleśnickie na syna i następcę jego w Brunświku, Karola; ten je ustąpił r. 1825, pod wa runkiem ewentualnego oddania koronie pruskiej, bratu swemu Wilhelmowi, zmarłemu w Sybilnie 18 paźd. 1884 r. Księztwo ole śnickie obejmuje, prócz lenna koronnego prus kiego, ziemie fideikomisowe i posiadłości alodyalne. Pierwsze, t. j. lenno, przejdzie mocą dokumentu, przez cesarza Wilhelma r. 1876 wygotowanego, w posiadaniu następcy tronu pruskiego i państwa niemieckiego. Obejmuje ono dwa zamki oleśnicki i bierutowski z przy ległościami, nadto 24 włości. Do fideikomisu należy w pow. oleśnickim 14 włości; oprócz tego ekonomia międzyborska w powiecie sycowskim, także z 14 miejscowości złożona. Alodyum nareszcie obejmuje Il włości w pow. oleśnickim, w pow. kluczborskim zaś klucz dobrodzieński z 10 przyległościami, wraz z zamkiem w Dobrodzieniu. Co się tyczy po siadłości f id eikomisowych, to kwestya spadkobiercza tychże pozostaje w zawieszeniu; na alodyalne dobra zaś doręczono dokument posesyjny saskiemu królowi Albertowi. Zarząd ca łego księztwa pozostaje w rękach naczelnego prezesa Szląska; specyalnym komisarzem zawiadowczym zaś zamianowano jednego z rad ców regencyi opolskiej. Br. Ch. O leśnik 1. wś, pow. grójecki, gm. Błędów,

Oleśnica