nad wyspą wraz z piltyńskiem biskupstwem, władał aż do śmierci 1572 r. w Piltyniu. Po czem król duński ziemię piltyńską oddał na prawie zastawnem za 30, 000 talarów margr. brandeburskiemu Jerzemu Frydrykowi, a wyspę O. przyłączył do swego królestwa. Odtąd była ona przedmiotem długotrwałych zatargów pomiędzy Danią, Polską i Szwecyą, zanim w r. 1645, na mocy ugody zawartej w Bremsebrö, ostatecznie została ustąpioną Szwecyi, w której posiadaniu zostaje do 1710 roku. W 1708 1710 r. panuje na wyspie morowo powietrze. Pustki i ruiny zalegają tam, gdzie dawniej wrzało bujne życie, chwasty zarastają pola, na których przed tem złocij ły się kłosy. Dobra zupełnie zniszczone przez tak zwaną redukcyą szwedzką, która swą działalność, wymierzoną przeciw szlachcie inflanckiej, rozpoczęła od wyspy O. Chłopi uciekają do lasów, a pozostałych i zdziczałych niepodobna do pracy nakłonić. Poszukiwania do konywane w archiwum kościelnem parafii Karmel przez autora niniejszej pracy, odsłoniły szczegóły ruiny i nędzy, w jaką zaraza i głód na początku wieku XVIII całą wyspę pogrążyły. Jak świadczą księgi kościelne w Wolde, z całej parafii pozostał przy życiu jeden tylko męzczyzna i jedna kobieta. W marcu r. 1710 przybyli pierwsi Kozacy na wyspę, a we wrześniu tegoż roku warownia Arensburska wraz z całym inwentarzem została ustąpioną Rossyanom. Forteca Arensburska w 1836 r. zniesioną została. Odtąd to ciekawe miejsce obronne już tylko przez turystów podziwianem bywa. Cały czworobok warowni, jej fosy głębokie i zewnętrzna stoczystość wałów pochodzą z 1645 r. , w którym to czasie wznowić je kazała królowa Krystyna. Dwa rzędy domów murowanych u wejścia do wnętrza fortecy obrócone obecnie na tak zwaną stacyą leczniczą są nowszej daty. Niegdyś służyły one za mieszkanie komendantom rossyjskim i ich załodze. Pałac zaś biskupi, z ciosowego kamienia, w stylu ostrołukowym, o wysokich czworogrannych wieżycach, sięga roku 1344 i należy do najciekawszych i najpiękniej utrzymanych ruin dawnych zamków nadbaltyckich. Całkowicie w nim zachowany wspaniały kościół zamkowy, ma tylko dwie nawy, których ostrołukowe sklepienia podtrzymują całe rzędy kolumn gotyckich rzadkiej piękności. Służy on dotąd za oratoryum księżom katolickim, przybywającym tu corocznie z Rygi dla udzielania sakramentów nielicznym tutejszym katolikom, którzy niemal wszyscy są Polakami. Ludność wyspy według A. Tideboela w 1835 r. wynosiła 40, 000 mk. Spis z 29 grudnia 1881 r. wykazał 53, 119 mk. ; na 1 milę kw. przypadło 1130 dusz. Najgęściej zaludnioną jest par. Karmel, która otacza miasto Arensburg tworzące osobną parafią miejską, liczy bowiem 8364 mk, rozsiedlonych w 17 dobrach już to szlacheckich, już to skarbowych, najmniej ludną jest parafia st. Johannis, licząca tylko 762 mk, rozsiedlonych w 5 dobrach szlacheckich. W pozostałych parafiach mamy następne cyfry par. Peude liczy 7588 mk, w 14 dobrach, z których 6 są własnością rządową; par. Kilkond 6627 mk. w 13 dobrach 5 rząd. ; par. Moon 5428 mk. w 11 dobrach 5 rząd. ; par. Karris 5206 mk. w 12 dobrach 2 rząd. ; par. Wolde 4073 mk. w 11 dobrach 4 rząd. ; par. Jamma 3758 mk. w 5 dobrach 1 rząd. ; par. Pueha 3722 mk. w 9 dobrach 2 rząd. ; par. Kergel 2898 mk. w 9 dobrach 3 rząd; par. Mustel 2223 mk. w 3 dobrach 2 rząd. ; par. Ansekuell 2200 mk. w 5 dobrach 2 rządowe. Obszar wyspy dzieli się na 1653 osad, w tej liczbie i miasto, 1485 osad włościańskich, 68 obszarów dworskich, 40 dóbr skarbowych, 13 probostw protestanckich, 13 probostw estońskoprawoslawnych, 2 leśnictw skarbowych, i nakoniec 5 dóbr, stanowią cych wspólną własność rycerstwa ozylijskiego oeselsche Ritterschaftsgueter. Z dochodów wspomnianych 5 dóbr rycerskich opędzają się koszta utrzymywania dróg prywatnych i inne wspólne potrzeby szlachty miejscowej. Podług pochodzenia plemiennego ludność wyspy rozdziela się na rodzimą i napływową. Rodzimą tworzą Ssty i Niemcy. Estów jest 51, 983, Niemców zaś 472. Ludność napływową, wynoszącą tylko 664 osób, tworzą Rossyanie, Polacy, Łotysze i Żydzi. Przebywa ona przeważnie w mieście Arensburgu, liczącem obecnie 368 dm. i 3345 mk. Co da wyznania to Niemcy i Łotysze są przeważnie luterańskiego, Estowie po większej części luterańskiego, w mniejszej zaś części i to dopiero od 40 lat są prawosławni. Obecnie liczą 34, 041 luterańskicgo, 18902 prawosławnego wyznania, katolików stale przebywających zaledwie 20, kalwinów 18, innych sekt protestanckich U, bezwyznaniowych 9, wyzn. mojżeszowego 118. Ludność wyzn. protestanckiego posiada 13 zborów żadnego kalwińskiego, prawosławna ma ogółem 13 cerkwi, katolicka nie posiada kościoła. Zarząd duchowny nad ludnością protestancką wykonywa konsystorz, rezydujący w Arensburgu a otrzymujący kierownictwo nie od superintendentury ryskiej ale wprost od generałsuperintendentury petersburskiej. Prawosławna ludność należy do eparchii ryskiej, a nader szczupła garstka miejscowych katolików do rozległej parafii katolickiej ryskiej. Co do zajęcia ludność tej wyspy jest przeważnie rolniczą. Zajmujący się rolnictwem wynoszą około 89, zatrudnieni zaś przemysłem i handlem tylko 9,

Oesel