jastreblewską, ostrowską i krzywoszyńską. Dalej powiat dzieli się na 4ry okręgi sądowe i 4 okr. wojskowe, z zarządem w Nowogródku, Mirze, Horodyszczu i w Darewie. Według ostatnich obliczeń jest 723 wiosek, 371 folwarków, 54 zaścianków, 27 okolic szlacheckich i 25 miasteczek, mianowicie Cyryn, Horodyszcze, Iszkołdź, Jeremicze, Korelicze, Kraszyn, Krzywoszyn, Lipsk, Lubcz, Mir, Nowogródek, NowaMysz, Niehniewicze, Ostrów, Poczepowo, Połonka, Poruczyn, Połoneczka, Stołowicze, Swojatycze, Snów, Turzec, Wsielub. Walówka i Wiedżma. Jeden Nowogródek ma wygląd nieco porządniejszego miasta, wszystkie zaś inne stanowią typ znanych na Litwie ubogich, żydowskich przeważnie miasteczek, bez domów murowanych i brukowanych ulic. Zaznaczmy, iż jakkolwiek Horodziej nie liczy się za miasteczko, jednak w ostatnich czasach wskutek istnienia tu ważnej st. kolei żelaznej mosk. brzeskiej, staraniem obywatela Marcinkiewicza zdobył się na porządne domy, zajazdy i kramy nawet, co mu nadaje prawo zwać się miasteczkiem. Najważniejszą rzeką w powiecie jest spławny Niemen, stanowiący na przestrzeni 122 w. płn. zach. granicę powiatu; ma przystanie w Jeremiczach, Koladzinie, Szczorsach, Lubczu, Delatyczach, Moryniu i Krzywiczach. Spław odbywa się z powodu znacznych zakrętów rzeki bez żagli, zapomocą jeno wioseł lub szostów. Nie licząc wielu ruczajów i rzeczek bezimiennych wymieniamy 65 rzek mających ustalone nazwiska Bieroza, Bierozka, Bienina, Bałajca, Czarna, Cetranka, Chadosa, Czerniawka, Chmarka, Czeszewla, Dzierewianka, Dzwieja, Dorogówka, Droczyłowka, Dziełomlanka, Izwa, Izówka, Jara, Iszkołdź, Jabłonówka, Koczeryszka, Kołpienica, Kotówka, Kopanica, Krzemuszówka, Leszczanka, Lipnica, Miranka, Myszanka, Mołczadź, Mołczadka, Mezawna, Mołotówka, Maryanówka, Mutwica, Nowosadka, Nalibówka, Nieżatka, Niegrymówka, Newda, Osówka, Osa, Pietuchówka, Plisa, Ruta, Retima, Rudzica, Szczara, Szczorszówka, Szewelówka, Snówka, Sianieżyca, Switeź, Sworotwa, Słoczwa, Serwecz, Szarawa, Trościanka, Trepieczanka, Tartak, Usza, Wołownia, Wołowicz, Wiedźma, Zmiejka. Jezior wielkich powiat nie posiada woale. Największe z nich Switeź, upamiętnione baladą Adama Mickiewicza, ma około 200 morgów i jest dość rybne. Inne największe są Czyreszle nad Niemnem, Douhoje nad Niemnem, Douhoje drugie, Głuche, Kruhłoje, Krzywickie nad Niemnem, Kołdyczewskie z którego wypływa Szczara, Płosa, Sinie, Święte, Swięte drugie, Szpakowskie, Snowskie, uformowane z rozlewu rz. Snowki, Tartackie uformowane z rozlewn rz. Dzierewianki, Zabołockie i Żłobińskie. Znaczna część powiatu jest falista i malownicza, najwyższe jednak punkta nad powierzchnią morza znajdują się w okolicy Koladzina 126 sążni i w okolicy Czernichowa 106 sążni. Komunikacyą lądową N. pow. od północy na południe stanowi dr. żel. moskiewskobrzeska, ze stacyami Horodziej, Pohorelcy, Baranowicze i Leśna, i część odnogi prowadzącej od stacyi Baranowicze ku Białemustokowi. Południowym krańcem powiatu przechodzi dawna szosa moskiewskowarszawska; są też trzy trakty pocztowe, wiodące z Nowogródka do Mińska, z Nowogródka do Lidy, z Nowogródka do Nieświeża i Słucka. Drogi wojennokomunikacyjne prowadzą z Nowogródka przez miasteczko Horodyszcze do Stołowicz; ze Stołowicz do mka Mołczadzia i Połonki; z mka NowaMysz do Połonki, Nieświeża, Kiecka i Lachowicz. Trakty handlowe idą z Nowogródka do mka Mołczadzia, z Nowogródka do Mikołajewa i do Horodyszcza, z Horodyszcza do Mołczadzia, z mka Stołowicz przez NowąMysz do szosy moskiewsko warszawskiej i z mka Korelicz do mka Zbyńska w Oszmiańskiem. Miejsca historyczne lub do których są przywiązane wspomnienia różne Darewo tu pogrzebiony Bochwic Floryan, Horodyszcze, starożytna Wruta bitwa Mendoga z kniaziami waregskiemi około 1256 r. , Korelicze pamiętne głównie utwierdzeniom się tu w 1733 r. frakcyi litewskiej króla Stanisława Leszczyńskiego, Krzywicze pogrom Krzyżaków 1314 roku, Lubcz starożytny gród słowiański, wsławiony drukarnią, Ławryszew monaster, Ławczyce miejsce święte litewskich Tatarów, Mir, Nowogródek, NowaMysz, Niedźwiadka miejsce urodzenia Ignacego Domejki, Osowiec podług niektórych miejsce urodzenia w 1798 r. Adama Mickiewicza, Połonka pamiętna bitwą z Tatarami w 1506 roku i zwycięstwem Stefana Czarnieckiego nad kn. Chowańskim w 1660 r. , Rzepiehowo miejsce urodzenia Jana Czeczota, Ruta miejsce urodzenia metropolity Weljamina Rutskiego, Soplico wo upamiętnione w Panu Tadeuszu, Siedliszcze miejsce urodzenia w 1791 r. Tomasza Zana, Tuhanowicze miejsce zawierające wspomnienia po Mickiewiczu, Worończa miejsce śmierci ostatniego w wdy nowogródzkiego Józefa Niesiołowskiego, Waszkowce miejsce pobytu i śmierci w 1856 r. uczonego Floryana Bochwica. Zbiory naukowe lub pamiątkowe znajdują się w Czeszewli Kobylińskich księgozbiór, pamiątki, zbiór numizmatyczny, Niańkowie zbiory przyrodnicze dra Władysława Dybowskiego, w Obryniu Kaszyców zbiór porcelany, dzieła sztuki, w Połoneczce Radziwiłłów biblioteka, archiwum, pamiątki, dzieła sztuki, Szczor

Nowogródek