kośc. katolickich 147 dzies. , do mta Nowogródka 703 dzies. , reszta należy do właścicieli prywatnych. Około 1880 r. 173 właśc. prawosł, posiadało 25341 dzies. , 507 właśc. Polaków różnych wyznań 178819 dzies. W 1881 r. 4880 dzies. należących do właścicieli polskich przeszło w inne ręce. Odtąd niebyło znaczniejszych wyprzedaży własności polskich i chyba obecnie nastąpią wskutek klęsk w gospodarstwie 1885 r. i ekonomicznej wogóle stagnacyi. W 1881 r. zasiano w pow. pszenicy ozimej 4187 beczek litewskich, żyta 35192 beczek, pszenicy jarej 5384, owsa 10768, jęczmienia 4307, gryki 3059, różnych innych zboż 3393; kartofli zasadzono 57147 beczek. Zbiór wynosił pszenicy ozimej 16748 beczek, żyta 150762, pszen. jarej 26918, owsa 53840, jęczmienia 21535, gryki 15345, rożnych innych zboż 16962; kartofli 285738 beczek. Był to rok średnio urodzajny, można przeto powyższe cyfry uważać za przeciętne w stanie obecnej produkcyi. Pol ornych w pow, jest przeszło 280000 dzies. , łąk wybornych około 40000 dzies. , lasów około 90000 dzies. , reszta pod błotami, wodami, pastwiskami, i t. p. Gleba w stronie zach. , płn. i wsch. znakomita pszenna; w tych miejscowościach grunta są faliste, gliniastoszczerkowe posiadają dużo żywej wody. Część płn. i wsch. pozbawiane są lasów, lecz na płd. pow. ma charakter poleski, a na zach. też lesisty z pewnemi przerwami. W latach około 1860 r. według statystycznych wiadomości urzędowych było w pow. 18195 koni, 62955 bydła rogatego, 40753 owiec prostych, 41460 cienkoweł. , 27502 nierogacizny, 515 kóz. Pod względem etnograficznym N. pow. przedstawia charakterystyczną mieszaninę dawnych pokrewnych plemion słowiańskolitewskich, bowiem zetknęły się tu szczepy Dregowiczan, Krywiczan, Jadźwingów i Litwinów i urobiły w typową Ruś, którą nasi historycy i etnografowie zaliczają do Czarnej lub do Białej. Zdania są w tem podzielone. Wśród owego plemienia rusińskiego od czasów bodaj Witoldowych zjawili się Żydzi i Tatary, a od doby unii politycznej Litwy z Polską rozrodzili się Polacy. Ludność cała wynosi około 185000 dusz, w tej liczbie około 18000 Polaków Stołpiańskij, 9400 Litwinów, około 25000 Żydów, 408 Mahometan należących do społeczności polskiej, 268 protestantów należących do społeczności polskiej, około 4200 Rusinów katolików Stołpiańskij, a resztę, t. j. około 137000, stanowią Rusini prawosławni. w 1839 r. z unii wyłączeni. środki oświaty są nieznaczne. W Nowogródku po zamknięciu gimnazyum, od 1868 r. istnieje szkoła czteroklasowa a w mku Mirze od tegoż prawie czasu szkoła dwuklasowa. Nadto przy każdej gminie znajduje się szkółka wiejska; najważniejsze szkółki gminne istnieją w Szczorsach na 120 uczniów i w Niehniewiczach na 116 uczniów. Bo szkółek gminnych uczęszczają nietylko włościanie ale i szlachta drobna. Według ostatnich obliczeń statystycznych, jeden uczący się przypada na 110 mieszkańców. Tak szczupła oświata musi odbijać się na moralności ludu, to też wiele ona pozostawia do życzenia. Wogóle lud zaczyna zaniedbywać stary obyczaj, zmienia strój, kaleczy mowę macierzystą, a pieśń tradycyjną zamienia na erotycznoobozową. W 1881 r. było 2684 ślubów, urodziło się 7840 dzieci prawych, 184 dzieci nieprawych, zmarło 6407 osób. Pożarów w 1881 r. było 163, w tej liczbie 74 od podpalenia niemal połowa; spaliło się 948 domów, na summę 705156 rs. W tymże roku zaległość w podatkach wynosiła 125508 rs. W 1882 r. przemysł fabryczny wyraził się w następujących cyfrach 8 browarów piwnych zatrudniało 16 robotn. i wyprodukowało za 3480 rs. ; miodosytnia zatrud. 2 rob. , wartość produkcyi 200 rs. ; fabryka kafli, 4 robot. , z produkcyą 2725 rs. ; 6 cegielni, 26 rob. , wyrob. na sumę 5265 rs. ; 1 młyn parowy, 3 robotników, wartość produkcyi 71000 rs. ; 1 olejarnia, 25 robot. , produkcya 1O50O rs, ; 6 serowarni, 12 rob. , wartość wyrobu 12975 rs. ; 16 gorzelni, 80 robot, , wartość produkcyi 765356 rs. , 7 terpentyniarni, zatrud. 7 robot. i wyprod. na 3819 rs. ; 8 smolarni, zatrud. 8 robot, , i wyproduk. za 1650 rs. Wogóle 55 fabryk, zatrudniało 183 robot, suma wytworu 876970 rubl. Aptek w 1882 r. było trzy, mianowicie 2 w Nowogródku i w mku Horodyszczu; szpitali trzy w Nowogródku; przy każdej gminie jest felczer i mała apteka. Pod względem dobroczynności publicznej, istnieje w Nowogródku przytulisko dla sierot, z legatów prywatnych powstałe, posiada ono 10787 rubli kapitału i wychowuje do 16tu sierót szlacheckiego pochodzenia, wydając na to około 1345 rocznie, gdyż zawsze nadzwyczajne ofiary prywatne zasilają budżet roczny zakładu. Pod względem administracyjnopolicyjnym pow. dzieli się na pięć okr. policyjnych stanów i 24 gminy, obejmujące 57 starostw wiejskich, okrąg 1szy niehniewicki, z zarządem w mku Niehniewiczach, obejmuje gminy niehniewicka, szczorsowską, horodczańską, wereskowską, lubczańską i wsielubską; okr. pol. 2gi z zarządem w mku Horodyszczu, obejmuje gminy horodyszczańską, cyryńską, rajczańską, poczepowską i koszelewską; okr. pol. 3ci, z zarządem w mku NowejMyszy, obejmuje gminy nowomyską, stołowicką, czernichowską i, żuchowicką; okr, pol. 4ty z zarządem w mku Mirze, obejmuje gminy mirską, horodziejską, korelicką i jeremicką; okr. pol. 5ty z zarządem w mku Snowiu, obejm. gm, darewską, snowską,

Nowogródek