syn jego, który tu panował do 1352 r. Na nim zakończa się ród Koryatowiczów w nowogródzkiej dzielnicy. Następnie otrzymał dzielnicę nowogródzką dziesiąty z rzędu syn w. ks. lit. Olgerda, Dymitr Korybut, lecz gdy potem podniósł rokosz przeciwko w. ks. Witoldowi, pokopany pod Dokudowem i zabrany w niewolę, postradał udział nowogródzki; wszakże wkrótce potem, mianowicie w 1392 r. , podczas ugody Jagiełły z Witoldem, przy uregulowaniu stosunków familijnych, przywrócono mu N. , którym władał nie długo, bo Witold chcąc go oddalić jako wichrzyciela od granic Litwy, oddał mu w 1393 r. księstwo siewierskie, a Nowogródek Litewski, przestawszy być lenną dzielnicą, wrócił do korony. W 1394 r. zbrojne zastępy Krzyżaków w porze zimowej oparły się aż o N. Mieszkańcy wcześnie uwiadomieni o ciągnięciu nieprzyjaciół, spalili zamek i schronili się do lasów. Krzyżacy niemając co robić na zgliszczach nowogrodzkich wrócili na Drohiczyn, paląc i niszcząc kraj ob. Skarbiec Daniłowicza, t. I, 646. Witold podniósł zamek nowogródzki z gruzów, fundował tu kościół farny, zabudował miasto, osadził je Tatarami a w 1415 r. chcąc ze względów politycznych kościół słowiański oderwać od wpływów patryarchy carogrodzkiego, zebrał w połowie listopada w N. sobór władyków cerkwi ruskiej, dla obrania metropolity i ustanowienia jego oddzielnej hierarchii. Zebrali się wówczas w N. władycy czernihowski, połocki, łucki, chełmski, włodzimierski, halicki, smoleński, czerwieński i turowski i obrali jednozgodnie metropolitą Hrehora Cemblaka, przeznaczając mu trzy katedry w Kijowie, Wilnie i Nowogródku. W 1422 r. N. został upamiętniony nowym festynem, albowiem król Władysław Jagiełło poślubił tu czwartą żonę, Sońkę, córkę Andrzeja kn. Holszańskiego. W 1426 r. Witold wracając w tryumfie z wyprawy na Pskowian, w N. rozdawał dary mężnemu rycerstwu swemu. W 1444 roku król Kazimierz Jagiellończyk ustanawia magdeburgią w Nowogródku, gdy zaś w 1447 r. na sejmie Lubelskim zaszły waśnie pomiędzy panami Polski i Litwy, Kazimierz Jagiellończyk dla zażegnania burzy domowej zebrał sejm litewski do N. d. 8 września 1448 r. i radził o uspokojeniu umysłów. Podczas najścia Tatarów perekopskich na Litwę za króla Aleksandra w latach 1503 1506, N. kilka razy widział ich kosze pod ścianami swemi i uległ łupiestwu. Chociaż przywilej Kazimierza Jagiellończyka z 1444 r. , wydany w Brześciu, podnosił Nowogródek do znaczenia większego miasta i ustanawiał magdeburgią, wszakże takowa ostatecznie zorganizowała się dopiero w 1511 r. , w którym Zygmunt Stary potwierSłownik geograficzny Tom VI Zeszyt 76. dził nadania ojca i nowe dodał przywileje miastu. Kiedy szlachta wezwana przez wicie Zygmunta I w 1537 r. , miała się zebrać pod Lwowem, litewskie rycerstwo pierwej zgromadziło się w N. i stąd pociągnęło do Lwowa na osławiony sejmik wojnę kokoszą. W 1581 r. Stefan Batory ustanawiając trybunał w. ks. litew. , polecił, aby tak zwana kadencya ruska zasiadała co dwa lata przez 22 niedziel na przemian w Nowogródku i Mińsku. Zjazdy te trybunalskie niezmiernie podniosły miasto, zwłaszcza że się tu przechowywały archiwa i szlachta potrzebująca dokumentów zjeżdżała się tłumnie. Dla bezpieczeństwa dokumentów wyjednano w 1638 r. konstytucyą, na mocy której przeznaczoną została na archiwum województwa nowogródzkiego wieża zamkowa, zwana Szczytowską ob. Vol. Leg. , t. III, fol. 457, część jednak archiwów przechowywała się i w klasztorze ks. dominikanów. Podczas najścia wojsk cara Aleksego Michajłowicza pod kn. Trubeckim w 1662 r. znaczna część archiwum zabraną została przez nieprzyjaciela, a d. i maja 1751 r. straszny pożar zniszczywszy niemal całe miasto, nie oszczędził i archiwum. Po pierwszym podziale kraju w 1775 r. sądy trybunalskie wraz z pozostałą częścią archiwum przeniesiono z N. do Grodna. W 1676 r. N. otrzymał od króla Jana Sobieskiego dwa ważne przywileje; przez jeden z nich zostało miasto oswobodzone na zawsze od kwaterunku wojskowego a nawet i hiberny, a to w skutek konsystencyi tu trybunału, przez drugi, nowo zbudowany ratusz zrównany w prawach z innemi ratuszami, ustanowiony urząd horodniczego, którym został natenczas Samuel Korsak ob. Vol. Leg. , t. V, fol. 440, 444. Obrządek słowiański na Rusi litewskiej wiele wyprzedził łaciński, to też w N. od czasów niepamiętnych istniały dwie cerkwie jedna na zamku pod wez. Wniebowzięcia N. M. P. , a druga w mieści t. z. Borysohlebska, ta ostatnia jakoby fundacyi kn. Wojsiełka Mendogowicza. Na wzniesienie cerkwi tej hetman litewski Konstanty Ostrogski w 1517 r. zapisał majętność Bykowicze w powiecie cyryńskim, w stronie wsch. od Nowogródka położoną. W 1636 r. metropolita Weliamin Rudzki przy tej cerkwi fundował zakon bazylianów, uposażony przez rodzinę Chreptowiczów, których tu są groby. Monaster borysohlebski w 1800 r. uczyniono filialnym monasteru ławryszewskiego, a po 1830 r. skasowano. Jeszcze w XVII wieku oprócz dwóch wzmiankowanych, istniało w N. ośm cerkwi Podwyższenia ś. Krzyża, ś. Mikołaja cudotwórcy, Zmartwychwstania, ś. Jana, ś. Trójcy, ś. Mikołaja męczennika, ś. Paraskewii, i ś. Symeona na zamku. Cerkwie te są wymienione w dyplomacie Zygmunta III z 1610 r. 17

Nowogródek