został Rossyi, co ostatecznie zatwierdził pokój Grzymułtowski z 6 maja 1686 r. Odtąd gród dla dwu powiatów czernihowskiego i nowo gródzkiego przeniesiono do mta Włodzimierza na Wołyniu. Ostatnim sstą grodowym nowogródzkim był do 1785 r. Tadeusz Czacki. Po wojnie moskiewskiej rezydencya jezuicka za mienioną została na kolegium, do czego przyczynił się Michał Potocki, podstoli w. ks. lit. , wraz z żoną swą Barbarą Duninówną Jezuici nowogródzcy do końca XVII w. utrzymywali szkoły niższe, na początku zaś XVIII w. otworzyli wyższe, staraniem i kosztem Jana Bakanowskiego, chorążego nowogródzkiego, i utrzymywali takowe aż do kasacyi zakonu. Od 1781 1796 r. N. był mtem gubernialnem, odtąd jest powiatowem. Nowogród Siewier ski powiat ma na przestrzeni 3416, 6 w. kw. 9599J mk. , zajmujących się przeważnie rolni ctwem. Powierzchnia wzniesiona i stepowa, zroszona rzekami systemu Dniepru, z których ważniejsze Desna z dopływami. Grunt pia szczystogliniasty, jezior 45, lasy zajmują 23 przestrzeni. J. Krz. Nowogródek, dawniej Nowogród, wś i folw. nad rz. Wisłą, pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl. o 21 w. od Lipna. Wś ma 8 dm. , 89 mk. ; fol. 6 dm. , 30 mk. , pokła dy torfu, młyn wodny. Fol. N. z attyn. Browarek i os. młyn. Włęcza rozl. mr. 2317 gr. or. i ogr. mr. 461 łąk mr. 300, past. mr. 95, lasu mr. 600, zarośli mr. 664, w osadzie młyn. mr. 7; bud. mur. 1, z drzewa 9. Las nieurządzony. Folw. ten w r. 1873 oddzielony od dóbr Steklin. Według regest. pobor. z 1564 r. wś N. Sumińskich, w par. Czernikowo, da wała 4 zł. 25 gr. i 1 sold. Pawiński, Wielkop. I, 322. W 1789 r. włościanie płacili 354 zł. czynszu do Steklina. Br. Ch. Nowogródek, mto powiat. gub. mińskiej. Starożytny gród słowiański, zwany u kronikarzy ruskich NowoHorodok, w dok. łacińskich Parva Novogardia al. Neogardia, u historyków polskich Nowogródek Litewski al. N Krywiczański, za czasów Rzpltej główne mto wdztwa nowogródzkiego, po drugim zaś podziale kraju z kolei mto pow. gub. słonimskiej, litewskiej, grodzieńskiej, a od r. 1843 mińskiej. Leży pod 53 56 płn. szer. i 43 30 wsch. dłg. , w dorzeczu Niemna, w malowniczej miejscowości, pełnej ruczajów, dopływów Niemna, rozchodzących się ztąd w różnych kierunkach. Odl. 142 w. od Mińska, 141 od Wilna, 165 od Grodna, 176 od Słucka, 223 od Pińska a 497 w. od Warszawy tr. poczt. . Ma około 12, 000 mk. płci ob. , w tem około 470 prawosł. Białorusinów, około 2200 katol. Polaków, około 1160 mahomet. liczących się do społeczności polskiej, resztę wypełniają żydzi. W 1817 r. było w N. 437 dm. w tem 9 mur. i 1571 mk. incl. 726 żydów i 319 Tatarów. W N. znajduje się st. poczt. i st. tel. międzynarodowa, dalej 2 cerkwie mur. , 2 kościoły katol. , parafialny i filialny z kaplicą mur. , synagoga żydowska mur. , 5 szkól żyd. al. domów modlitwy 1 mur. i 4 drewn. , oraz drewn. meczet; dalej około 130 dm. mar. i przeszło 780 drewnianych, w tem 86 sklepów mur. i 10 drewn. W 1877 r. było 27 rzemieślników przygotowujących przedmioty służące na pokarm, 70 do ubrania i 105 do gospodarstwa. Pod względem przemysłu było w N. w 1881 r. 3 browary, zatrudn. 6 ludzi i produk. piwa za 1700 rs. , 1 miodosytnia, zatrudn. 2 ludzi i produk. za 200 rs. , fabryka kafli, zatrud. 4 robotników, wartość produk. 2725 rs. W 1881 r. zawarto 98 ślubów, urodziło się 320 dzieci prawych, 5 nieprawych. umarło 290 osób, w tem 164 męż. , 126 kobiet. Przyrost ludności wynosi 35. W tymże roku dochód miasta wynosił 6498, rozchód 5138 rs. Pod względem obsługi sanitarnej znajduje się w mieście 2 apteki, 3 lekarzy, w tej liczbie jeden powiatowy, dwa szpitale miejski i żydowski. Dom przytułku dla sierot pochodzenia szlacheckiego na 16 osób, posiada przeszło 19, 000 rs. kapitału. Miasto posiada 703 dzies. gruntów oraz 3 domy w mieście wydzierżawione osobom prywatnym. Straż ogniowa składa się z 7 osób i posiada 4 konie, 4 sikawki, 12 beczek i odpowiednią ilość innych narzędzi; wszystko to razem kosztowało miasto około 814 mk. Co się tyczy środków oświaty, to po kasacie szkoły dominikańskiej była tu od 1834 r. 5klasowa szkoła powiatowa, przekształcona w 1858 r. na 7klasowe gimnazyum, które w 1868 r. zostało zamienione na 4klas. szkołę powiatową, mającą równoległe oddziały dla dla chłopców i dziewcząt, w której uczy się do 400 dzieci. Istnieje też od niedawna prywatna pensya żeńska. Dawniej N. słynął z kontraktów marcowych, na które zjeżdżała tłumnie szlachta. Teraz wszystko to ustało. Istnieją jednak zajazdy dla podróżnych, restauracya i kilka porządnych magazynów. Pomimo czarującej pozycyi, miasto ma ubogi i brudny wygląd, jest ono opuszczone, z najgorszym brukiem. Oo niedziela odbywają się tu targi na produkta wiejskie, a 19 marca doroczny jarmark na konie i bydło, obrót którego obliczają na 10, 000 rs. Początkowe dzieje miasta niewyjaśnione. Miejsce to położone na pograniczu dawnej Litwy i osad Jadźwingów, musiało posiadać warownię już w czasach odległych. Gdy zdobywcy waregscy rozleli się po ziemi słowiańskiej w X wieku, wszędzie utwierdzali swe panowanie przez zakładanie lub wzmacnianie grodów, to też w kronikach istnieje podanie o założeniu przez samego jakoby Woldemara Włodzimierza Wielkiego,

Nowogródek

Nowogródek