z najsłynniejszych miast w Europie, jako miejsce składowe dla handlu północnego i wschodniego, i liczył podług niektórych do 400000 mk. W 1478 r. N. przez w. ks. Iwana III wcielony został do w. ks. moskiewskiego, poczem świetny stan miasta i jego dobrobyt upadać zaczęły. Po nieudanem powstaniu w 1576 r. przeciwko Iwanowi IV Groźnemu, miasto zostało prawie do szczętu zburzone i utraciło szczątki dawnych praw i przywilejów. W późniejszych czasach przez założenie Petersburga a w końcu przez zbudowanie dr. żel. moskiewsko petersburskiej, omijającej go z dala, han del N. zupełnie upadł, tak że dziś niepozostało prawie ani śladu z dawnej świetności. Najlepszy opis N. wydał archimandryta Makarow Archeołogi. opisanije 2 t. , 1860, dzieje zaś Kostomarow Siewiernoruskija narodoprawstwa 1863 i Bielajew Istorija N. Wielik. 1864. Parafia katolicka nowogrodzka, dekanatu petersburskiego, ma 3201 wiernych, z których 3000 Polaków. Parafia ta rozciąga się na całą gubernię. W samym N. mieszka do 1000 Polaków urzędników, wojskowych, kupców i rzemieślników; reszta rozrzucona po gubernii. Nowogrodzki powiat ma na przestrzeni 8821 w. kw. 130196 mk. , zajmujących się rolnictwem i rybołóstwem. Powierzchnia równa, grunt rozmaity, zrasza go rz. Wołchow i dopływy Ilmenu; liczne bagna, niektóre obszerne; lasy zajmują 1 3 część przestrzeni. Nowogrodzka gubernia graniczy na płn. z gub. petersburską i ołoniecką, na wschód z wołogodzką, na płd. z jarosławską, twerską i pskowską, na zach. z pskow ską i petersburską. Góry Wałdajskie, zwane także lasem Wołchońskim lub górami Alauńskiemi, składające się z szeregu wyniosłych pagórków, przecinają gubernię w dwu kierunkach, jedna gałęź idzie przez środek powiatu kiryłowskiego, na płd. wsch, druga, poczynająca się w płn. części pow. białozierskiego, rozchodzi się po całej guberni. Główniejsze rzeki są Msta, Szeloń, Pierechoda, Łowat, Poła, Wołchow, Siaś, Pasza, Ługa, Tosna, Swod, Porozowiec, Itykła i Bolszma. Jezior jest przeszło 3000, z których znaczniejsze pod względem wielkości, rybołóstwa i żeglugi Ilmen, Białe jezioro, Woże, Seligier, Andozie ro, Wałdajskie i Katlino. Bagna zajmują 1 6 część, lasy 70. Klimat umiarkowany, śre dnia temperatura wynosi 3, 08 R. Gubernia zajmuje wraz z jeziorami 107499, 9 w. kw. powierzchni; grunt w części bagnisty, pokryty jedynie mchem, jak to ma miejsce w powiatach północnych, po części piaszczysty, gliniasty lub czarnoziem, zwłaszcza w urodzajnych, wydających zboże, len i konopie, bogatych w lasy i pastwiska powiatach południowych. Hodowla bydła nieznaczna, natomiast obfitość zwierzyny i mnóstwo ryb. Z rzeczy kopalnych znajduje się węgiel kamienny, gips, wapno, żelazo i saliny na zachodnim brzegu Ilmenu. Liczba mieszkańców wynosiła w 1873 r. 1021317 498767 męż. i 522550 kob. , zajmujących się głównie rolnictwem i przemysłem leśnym. Podług kalendarza Hurlanda było w gubernii w 1879 r. 1421 żydów. Z fabryk znajdują się w gub. mydlarnie, fabryki płócien, potaźu, łoju, papieru, huty szklane i inne. Pod względem administracyjnym gub. podzieloną jest na 11 powiatów nowogrodzki, białozierski, borowiecki, czerepowski, demiański, kiryłowski, krestecki, staroruski, tichwiński, ustiużeński i wałdajski, liczących 11 miast, 20 słobód, 2 osady, 1011 siół i 9066 wsi. Gubernia utworzoną została w 1727 r. 2. N. Niżni, Niżnij Nowgorod. mto gubern. na prawym, wyniosłym brz. Oki, przy ujściu jej do Wołgi, ma 44190 mk. , 39 cerkwi, 3 monastery, 2 cerkwie starowierców, kościół katolicki, ewangielicki, meczet. Z cerkwi odznaczają się sobór Preobrażeński, wzniesiony w 1225 r. , przebudowany później, z wielu zabytkami, tudzież sobór Archangielski z 1222 r. , z grobami książąt panujących. Z budowli świeckich celuje starożytny kreml, resztki murów warownych i baszt, pomnik Minina i Pożarskiego, teatr, giełda, 60 murowanych gmachów, mieszczących 2500 sklepów i in. W N. znajdują się liczne zakłady naukowe rządowe, duchowne i świeckie, z bogatemi zbiorami, dalej instytucye dobroczynne, 2 banki, dwór gościnny, koszary, piękne bulwary, ogromne i ładowne przystanie, 29 zakładów przemysłowych i fabrycznych, roczna produkcya których wynosi do 700000 rs. Handel jest tutaj wysoko rozwinięty, szczególniej podczas t. z. jarmarku makarjewskiego w sierpniu, na który zbiera się do 150000 ludzi. Obroty jarmarku tego ciągle i szybko rosną. W 1843 r. przywieziono towarów za 47942200 rs. , sprzedano za 39119900 rs. ; w 1858 r. przywieziono za 105000000 rs. , sprzedano za 97897000; w roku zaś 1880 przywieziono za 200446278 rs. , sprzedano za 169335933 rs. , pozostało za 31110345 rs. W 1876 r. dochód mta wynosil 291807 rs. , rozchód zaś 280222 rs. Paraf. katol. , dek. moskiewskiego 1, ma 1900 wiernych. w 9 10 Polaków, resztę stanowią Ormianie kaukascy, Niemcy i Francuzi. Kościół murowany wzniesiony został w 1862 r. z ofiary kupca ormiańskiego z Moskwy, Agapita Elarowa i składek parafian. N. założony został w 1221 r. przez w. ks. suzdalskiego Jerzego Giurgiego jak go zowie latopis Ławrentiewska na ziemi Mordwy, był warownym i stołecznym ks. rostowskosuzdalskich 1390 r. ; doznał licznych klęsk w czasie wojen od częstych pożarów i panujących chorób. Od 1817

Nowogród