nie, a przy starym kościele w Łąkach, który zgorzał, kaplicę Opalińskich, Działyńskich i i w kościele samym kaplicę grobową ob. Fan kidejski. Utracone kościoły, str. 115 118. Dekanat nowomiejski obejmuje następ. parafie 1 Niem. Brzozie, 2 Kurzętnik, 3 Lipinki, 4 Nowemiasto, 5 Radomno, 6 Szwarcenowo, 7 Skarlin i 8 Tylice. W 1867 r. miał 17, 773 dusz a 10, 896 komunikantów; zaś 1885 roku 20247 dusz. N. należy do starych osad; na cmentarzu znajduje się okaz wielkiego kamienia żarnowego, co wskazuje na bardzo odległe czasy ob. Ossowski, Objaśnienia do mapy Prus zach. , str. 194. Według Dusburga założył miasto tutejsze r. 1325 chełmiński mistrz ziemski Luther al. Otto v. Lutterberg ob. Script. rer. Pruss. I, 113. Przez pewien czas rezydowali tu wójtowie, tak r. 1334 Otto y. Lutterberg, 1343 Piotr v. Muro ob. Voigt, Namencodex, str. 73 i Toeppen, Hist. comp. Geogr. , str. 174. W bitwie pod Grunwaldem walczyli mieszczanie nowomiejscy i zaciężni z Bratyanu pod jedną chorągwią, przedstawiającą trzy połączone rogi jelenie. Chorągiew ta dostała się w ręce Polaków, którzy wkrótce potem i miasto zajęli, ale w skutek pierwszego pokoju toruńskiego znów Krzyżakom wydać musieli. W sierpniu 1414 r, gdy znów przyszło do wojny, usiłowali je Polacy daremnie zdobyć ob. Script. rer. Pruss. , III, str. 346. Według krzyżackich ksiąg szkodowych z tegoż roku, poniosło wtedy miasto przez spalenie domów i stodół po za murami 2000 grzywien szkody; na bydle i sprzętach 2580; prócz tego zginęło 12 ludzi, 10 zabitych, a 2 uprowadzono ob. Schultz Gesch. d. Stadt Culm, II, 153. R. 1436 nadaje w. mistrz Paweł T. Russdorf mieszczanom 8 wł. i 10 mr. , które dawniej należały do zamku bratyańskiego. Za to winni co rok dawać 10 kur do zamku powyższego ob. tamże, str. 105. W wojnie trzynastoletniej przechodziło N. różne koleje. Po bitwie pod Chojnicami r. 1454 osadzili je Krzyżacy i odtąd stanowiło ono dla zakonu ważny punkt oparcia. Załogą tutejszą dowodził r. 1454 Ulryk v. Kinsberg. R. 1457 nastąpił tu przez członków kapituły chełmińskiej, popleczników zakonu, wybór biskupa elekta Andrzeja Santberg, a gdy tenże jeszcze tegoż samego roku umarł, Wawrzyńca Zaukenzin, chełmińskiego proboszcza tumskiego. Ale druga część kapituły, Polakom sprzyjająca, obrała równocześnie oficyała Bartłomieja i tego papież potwierdził ob Script. rer. Pruss. , IV, str. 200; Voigt, Gesch. Preus. , VIII, str. 525 i Woelky, Urk. B. des Bist. Culm. , II, str. 505. Po drugim pokoju toruńskim 1466 r. znajdowało się N. jeszcze przez 2 lata w ręku zaciężnych żołnierzy, na których czele stał Fritz v. Hohennest i Krzysztof v. Bork, bo im jeszcze niewypłacono żołdu zaległego. Dopiero po zjeździe króla z namiestnikiem Henrykiem v. Plauen w Malborku 1468 r. wydał król zakonowi Nibork, a zakon królowi Bratyan i Nowemiasto ob. Voigt, 1. c, IX, 18. N. zostało teraz aż do pierwszego podziału Polski stolicą pow. nowomiejskiego, należącego do woj. chełmińskiego ob. Toeppen, Hist. comp. Geogr. , str. 296. W czasie wojny Olbrachta z Zygmuntem poddało się N. nieprzyjacielowi r. 1521. Ale po zawartym pokoju zostało znów Polakom wydane ob. Script. rer. Pruss. , V, str. 339. R. 1628 król szwedzki Gustaw Adolf bezskutecznie o zdobycie tego miasta się kusił, przyczem raniony został w policzek ob. Adlerhold, str. 727. Za to w drugiej wojnie szwedzkiej miasto znaczne poniosło szkody; kościołowi zabrał nieprzyjaciel cały skarbiec tandem penuria belli Suetici integro sui spoliata aerario, ob. wizyt. Potockiego z r. 1703, str. 474. Kś. Fr. Nowe Młyny, pow. kielecki, gm. Korzecko, par. Chęciny. Nowe Mosty, niem. Neubrueck, dok. Neudorf, wś, pow. grudziądzki, okr. urz. stanu cywil. Zamek Rogoziński, st. p. i par. ew. Łasin, par. kat. Rogoźno mili odl. , szkoła w miejscu; ma 934, 63 mr. , 24 bud. , 12 dm. , 84 mk. 1868 r. , 27 kat. , 57 ew. Wś ta po wstała na terytoryum, które około r. 1290 komtur rogoziński Sieghard v. Schwarzburg pod nazwą villa ante castrum Roghusen i villa parva nadał włościanom z obowiąz kiem tłoki. Obejmowała wtedy 20 włók, z któ rych sołtys posiadał 3 wolne, a jeden leman, mający obowiązek noszenia listów z Rogoźna do Radzyna, 2 wolne wł. i 4 mr. W 1414 r. poniosła wś przez pożar w czasie wojny 480 grzywien szkody, R. 1435 i 1442 były wszystkie włóki osadzone. Później jednak, może podczas wojen szwedzkich, uległa ta wś całkiem zniszczeniu. Dopiero r. 1725 powsta ła na nowo na prawie emfiteutycznem. R. 1774 wydał ją rząd na własność dotychczasowym posiedzicielom Chrystyanowi Kröning, Micha łowi Schlag, Chrystyanowi Templin i wspól nikom, którzy otrzymali 7 wł. 22 mr. wraz z wolnem drzewem budulcowem i chróstem dla płotów. Za to mieli płacić 93 tal. 45 gr. czynszu i 71 gr4 1 2 fen. kontrybucyi; na zamku zaś od każdej włóki przez 4 dni służyć z podwodą, a przez 8 dni pracować za opłatą 6 gr. na dzień. Prócz tego należała do nich zwożenie soli i drzewa dla browaru i gorzelni na zamku, a przez jeden dzień i nawozu bez wynagrodzenia ob. Froehlich, Gesch. d. Kr. Graudenz, I, 222. Kś. Fr. Nowe Olędry 1. niem. Neuhauland, wś, pow. szremski, 20 dm. , 147 mk. , 141 ew. , 6 kat. Gośc. o 6 klm. , poczta, tel. i st. kol. żel.

Nowe Młyny

Nowe Młyny

Nowe Mosty

Nowe Olędry