jest oraz plan sytuacyjny miasta i zamku. Jak inne miasta tak i N. dawniej silnie było obwarowane fosą, okalającą je z 3oh stron. Jeszcze dziś fosa ta na płn. stronie jest 10 stóp głęboka a 70 szeroka, na zach. zaś jej glebokość wynosi 12 stóp, szerokość 100. Jeszcze r. 1817 była po części wodą napełniona. Dziś płn. jej część znacznie jest zwężona, służy za basen, tu przykopem zwany, dostarczający miastu wody w obfitości. Resztę fosy zamieniono na ogrody owocowe i warzywne. Za fosą ciągną się naokoło miasta i zamku mury, tworzące nieregularny czworobok, którego połdn. strona ma 528 stóp, półn. 825, wsch. 826, zach. 1075. Mury te są 3 4 stóp grube i dziś włącznie z fundamentami jeszcze 6 do 26 stóp wysokie. Były i są po części jeszcze dziś ozdobione warownemi wieżami, których r. 1592 było 16, obecnie 13. Są przecięciowo 27 stóp szerokie, a 35 stóp wysokie i występują 7 15 stóp z głównej linii murów. Ich ściany są mniej więcej 6 stóp grube. Do miasta wiodły cztery bramy od płd. grudziądzka, od zach. gdańska, od płn. wodna, od wsch rybacka. Oprócz tego prowadziła osobna fórta do zamku i osobna do zabudowań klasztornych. Dwie pierwsze bramy są po większej części jeszcze zachowane. Przy gdańskiej widać jeszcze fundamenty mostu zwodzonego; taki most był i przy grudziądzkiej bramie. Oba miały kraty do spuszczania i dębowe wrota, żelazem okute, które jeszcze przed 30 laty istniały. Z zamku jest piękny widok na daleką okolicę wokoło. W dzień ś. Jana Chrzciciela palą tu Jeszcze na wzgórzach wzdłuż Wisły ognie świętojańskie ob. Brandstaeter, Die Weichsel, str. 253. Parafia tutejsza liczyła w 1867 r. 4593 dusz, komunikantów 3009. W 1885 r. było 6301 dusz. Tutejszy kościół tytułu ś. Mateusza jest patronatu rządowego; szpital urządzony jest dla 10 ubogich. Bractw jest dwa Różańca św. i braci trzeźwości. W skład parafii wchodzą Nowe 1867 r. 1942 dusz, Rybaki 363, Kniatek 18, Kończyce 174, Blumenberg 15, Zdroje 55, Kl. Unterberg 189, Tryl 17, Zabudowania 58, Osin 65, Karczemka 5, Zawada 65, Reszyce 4, Głodowo 7, Milewo 139, Schoenhof 19, Psiny 26, Rychława 117, Twardagóra 84, Zabijak 11, Kozielec 156, Bochlin 181, Bochlin Szlach. 170, Milewko 111, Kamionka 395, Rudolphshof 57, W. Nebrowo 20, M. Nebrowo 6, Weichselburg 31, Kanicki 54, Stangendorf 44. W 1867 r. istniały katolickie szkoły tylko w Nowem, w Bochlinie i Kamionce. Parafia tutejsza należy do dekanatu newskiego. Z wizytacyi bisk. Rozdrażewskiego dowiadujemy się, iż nauczyciel pobierał z kasy miejskiej 20 grzywien rocznie i miał wolny stół, pewnie koleją. Organista dostawał od proboszcza rocznie 16 flor. , dzwoniarz co kwartał 1 flor. str. 75 76. Według wizytacyi Szaniawskiego z 1710 r. dusz było 700 str. 195196. Borck wreszcie donosi w swojem Echo sepulchralis z r. 1767, że do tutejszej parafii należały następujące miejscowości zamek Nowski, miasto Nowe, Bochlin i Kozielec własn. Konojadzkich, Mieliwo, własn. Melchiora Gurowskiego, kaszt. poznańskiego, Mieliwko, własn. Pstrokońskiego, Rychława Aleksandra Czapskiego, Kamionka, należała do Konopackich, Pstrokońskich i Czapskich, Tryl, Łabętki, Młyn Zdrojowy, Morgi, Zabijak, Kaczyce i Głodowo. W 1762 r. było 710 komunikantów, 282 lutrów, 7 kalwinów. Z tutejszych proboszczów są nam znani 1 w 1409 r. Mikołaj Kleine, 2 1583 Jan z Zbąszyna, 3 1686 Stanisław Cimmermann, 4 1703 Andrzej Leomann z Olsztyna, 5 1730 Andrzej Majewski, 6 1757 Chaliński, żył jeszcze 1798, jak wykazuje napis na dzwonie, 7 1846 Marcin Bieszk, 8 od r. 1866 Henryk Benjamin. Dekanat nowski należał pierwotnie do archidyakonatu pomorskiego, wchodzącego w skład biskupstwa kujawskiego. Według wizytacyi bisk. Rozdrażewskiego z r. 1583 liczył 19 parafii 1 Nowe, 2 Lalkowy, 3 Pieniążkowo, 4 Jania, 5 Nowacerkiew, 6 Królówlas, 7 Klonówka, 8 Dzierzążno, 9 Piaseczno, 10 Opalenie, 11 Lubin, 12 Bzowo, 13 Płochocin, 14 Komorsk; przez lutrów zajęte 15 Osiek, 16 Skórcz, 17 Pączewo, 18 Czarny las, 19 Dąbrówka str. 54 61. Widać stąd, że do newskiego dekanatu dołączono południową część dek. gniewskiego, co nastąpiło niezawodnie w czasie reformacyi, gdy prawie cały ów dekanat odpadł od kościoła, jak świadczy Rozdrażewski str. 53. R 1710 należały do tutejszego dekanatu następ. parafie 1 Lubień, 2 Bzowo, 3 Komorsk, 4 Płochocin, 5 Nowe, 6 Pieniążkowo, 7 Opalenie, 8 Lalkowy, 9 Jania, 10 Skórcz, 11 Grabowo. Obecnie zaś wchodzą w skład newskiego dekanatu te parafie 1 Barłożno, 2 Jania Kościelna, 3 Komorsk, 4 Lalkowy, 5 Lubin, 6 Nowe, 7 Osiek, 8 Pieniążkowo, 9 Płochocin, 10 Bzowo, U Skurcz. E. 1867 miał dekanat tutejszy 21. 498 dusz, a 13, 572 komunikantów, według najnowszego szematyzmu z r. 1886 zaś 26, 125 dusz. Z dziekanów newskich są nam znani 1 w 1703 r. Marcin Augustyn Szela, ur. się w Kczewie w par. żukowskiej in virum evasit praeclarum, eruditione ot omni scientia praestantem, pisze o nim Borek; 2 1728 Wawrzyniec Behm; 3 1740 Andrzej Majewski; 4 1734 Albert Robakowski, wydal dzieło o ś. Janie Nepomucenie, które wyszło w Gdańsku. Dawniej liczył dek. nowski jeszcze więcej kościołów i

Nowe