Niemcami i zabezpieczał im przeprawę przez Wisłę. To też słusznie Ulryk v. Kinsberg, wójt iławski, w liście do w. mistrza z r. 1464, nalegając na lepsze ufortyfikowanie zamku, nazywa N. ,, kluczem do kraju ob. Wegner, Ein Pomersches Herzogthum, II, str. 142. O starożytności tutejszego grodu świadczy sama nazwa Nowe, dana w przeciwstawieniu do istniejącego już Starego grodu, t. j. Starogardu nad Wierzycą. Jako założyciela wymieniają kroniki księcia pomorskiego Subisława, a rok 1185 jako czas fundacyi. Ale Subisław I umarł już 13 stycznia 1178 r. a wnuk jego Subisław II objął rządy dopiero r. 1207. Dla tego prawdopodobniej założycielem grodu był raczej syn Subisława I, Sambor I, który panował od r. 1178 1207 ob. Brandstaeter, Die Weichsel, str. 246. Borck jednak przychyla się do zdania, jakoby Świętopełk założył N. ob. Echo sepulchralis, str. 253; manuskrypt w Pelplinie. Pierwszą wiarogodną wzmiankę o zamku tutejszym podaje Dusburg pod 1266 r. Script. rer. Prus. , I, p. 115. W tym bowiem roku umarł książę pomorski Świętopełk. Najstarszy syn jego Mestwin II, korzystając z powstania Prusaków, wezwał ich do połączenia się przeciwko wspólnemu nieprzyjacielowi. Jeszcze tego roku najechali ziemię chełmińską i pomezańską, a potem nadciągnęli pod zamek nowski ex oposito castri Nuwenburgk gdzie społem z pomorską załogą uderzyli na 15 statków, naładowanych żywnością i bronią dla Krzyżaków. Osada łodzi broniła się czas niejaki, ale ze wszech stron naciskana, wrzuciła ładunek w wodę i przy pomocy wioseł uciekła. Potem się książę przeprawił przez Wisłę i połączywszy się z Prusakami najechał ziemię chełmińską i pomezańską ob. Rogalski, Dzieje Krzyżaków, I, str. 340. Powetował tę klęski prowincyonalny mistrz pruski Ludwik von Baldersheim i przeprawiwszy się d. 29 czerwca pod N. przez Wisłę, w miesiącach lipcu i sierpniu pustoszył Pomorze od N. aż do Tczewa. Mestwin zmuszony był prosić o pokój Voigt, Geschichte Preus. , III, 271. Zamek N. był wówczas głównym grodem kasztelanii t. n. Ducatus Nuenborg, dok. z r. 1282; dalej Terra Noue, dok. z r. 1283; ob. Perlbach, P. U. B. , str. 292 i 313. Z osad do niej należących wymieniają stare przywileje Warlubie, Bzowo, Głodowo, W. Komorsk, Lubień, Mały Komorsk i Milewo ob. Quandt Baltische Studien, 1850, I, 117. Ostatnie nadaje Mestwin 1290 kasztelanowi newskiemu Adamowi ob. Perlbach 1. c, str. 417. Około tegoż roku nadaje Mestwin, , Andree Clerico de Nove włókę w Nowem, wolną od wszelkiego czynszu tamże, str. 424. Mestwin II umarł d. 25 grudnia 1294 r. Po krótkiem panowaniu Przemysława 1295 96 nastąpił Władysław Łokietek. Jego przeciwnik Wacław II, król czeski 1300 1305, nadał 28 czerwca 1301 r. Piotrowi Święcy, synowi woj. pomorskiego, wsie Bysław i Pol. Cekcyn w kasztelanii świeckiej, i miasto N. jako i wś Kończyce wraz z obwodem 4 mile długim a 2 szerokim nad Wisłą Nos Wenceslaus, dei gracia Bohemiae et Poloniae rex ad universorum noticiam tenore praesentium volumus pervenire, quod. nos fideli nostro dilecto Petro filio Swence, palatini Pomoraniensis propter ejus grata et utilia nobis per ipsum impensa ac adhuc impendenda servicia villas nostras Sbislaw et Cekcino, sitas in castellania Swecensi, civitatem etiam nostram Nuenburg cum villa Canechicz cum omnibus, quae in ascensu Wislae per duo milliaria et in descensu per duo et in latum per terram per duo milliaria similiter continentur. .. . damus et conferimus. Zwalnia także mieszczan i mieszkańców wyżej wymienionych wsi od wszelkich ciężarów, jakiemi są powołowe, mostne, przewód, krowa i wół i naprawianie i strzeżenie grodów. Datum Bronne ob. Perlbach, P. U. B. , str. 529. W 1302 r. nadaje Święca, woj. pomorski, i synowie jego Piotr kanclerz, Jan i Wawrzyniec, Walterowi Grelle sądownictwo w N. , różne dochody i 5 włók ziemi quinque mansus Franconicos. Dan w Nowem. Między świadkami wymieniony Jan de Godow, przeor minorytów w N. i mieszczanie Herdanus, Ludwik i Jan Rufus ob. Perlbach, str. 537. W 1305 r. 19 lipca nadaje Wacław III panował od r. 1305 1306 Piotrowi Święcy z N. wsie Sierock, Raciąż i Stobno, które mu Wacław II dał w zastaw za 200 grzywien, mających stanowić wiano jego małżonki, córki Teodoryka Spaczmana Perlbach, str. 562. Tegoż roku d. 10 sierpnia mianuje go Wacław nawet namiestnikiem ziemi pomorskiej capitaneum terrae Pomeraniae; Wegner, I, str. 95. Ale gdy po śmierci Wacława d. 5 sierpnia 1306 Łokietek znów objął rządy Polski i Pomorza, Piotr Święca, obawiając się o swe posiadłości, porozumiał się z margrabiami brandenburskimi i uznał ich za lennodawców Pomorza. Za to ci dają mu jako lenna liczne posiadłości, między niemi Tucholę i N. Ugoda ta została zawarta d. 17 lipca 1307 w Lindow w Brandenburgii ob. Perlbach, P. U. B. , str. 578 i Script, rer. Prus. I, 705, przypisek 84. Ale Łokietek odkrył te zmowy, uwięził Piotra i umieścił w Brześciu. W 1308 r. margrabiowie podstąpili pod Gdańsk. Za upoważnieniem Łokietka przyzwał Bogusz, sędzia pomorski, wielkorządca gdański, na pomoc Krzyżaków, którzy oswobodzili Gdańsk, ale go sami zajęli a następnie opanowali Tczew a 1308 r. Chojnice i Nowe, ostatnie po krwawej walce z polską załogą, przyczem

Nowe