należy filia w Królów lesie, która w 1867 r. liczyła 335 dusz kat. Do N. zaś są przyłączone l Nowa Cerkiew, wś i folw. 687 dusz, 2 Gętomie 308, 3 Kulice 206, 4 Borkowo 210, 5 Bielawki, leśn. 3, 6 Rzeżęcin 445, 7 Rombarg 265, 8 Rożental 474, 9 Morzeszczyn 287, 10 Wolsze 36, 11 Ropuchy 50, 12 Bielawki 145, 13 Smolążek 27, 14 Brzeźno 36 i 15 Olszówka 28. Istnieje tu szpital dla 4 ubogich i dla kopacza. Kat. szkoły są w Nowej Cerkwi, dotąd uczęszczają i dzieci z Wolsza 120 dzieci, w Rombargu, wraz z Bielawskiem leśn. i Smolążkiem 38, w Rożentalu, Kulicach, Rzeżęcinie, Królówlesie, Morzeszczynie i Gętomiu. 1867 r. . Parafia, należąca do dekanatu gniez wskiego, miała w 1867 r. 3542 dusz a 2135 komunikantów, w 1884 r. było 3732 dusz. Kościół cały murowany, z kwadratową wieżą, panującą nad całe okolicą. Do probostwa należy 265 mr. roli, mesznego płacą włościanie po pół korca od włóki, razem 120 korcy; 7 osad nie dają mesznego, za to muszą własnemi końmi jechać po księdza. Do budowli przyczynia się rząd 2 3 kosztów, jeżeli kasa kościelna nie starczy. Organista ma dom i 1 8 mr. ogrodu. W filii odprawia się nabożeństwo co czwartą niedzielę. Do kościoła należy włóka roli, za którą rocznie wpływa 406 mrk. dzierżawy. Probostwo zaś ma 2 włóki roli, za które pobiera 615 mrk. dzierżawy. Cała par. wraz z filią obejmuje 9970 hekt. Mieszkańcy trudnią się głównie roln. Według wizytacyi Trochowskiego pochodzi nazwa Nowacerkiew stąd, że w r. 1290 tu zbudowano nowy kościół czyli cerkiew. Z czasów przed reformacyą to tylko wiadomo, że patronat przysługiwał opatowi z Pelplina i że kościół nosił tytuł ś. Piotra i Pawła. Wizytacya Rozdrażewskiego z r. 1583 donosi, że proboszcz, posiadał 4 włóki. Do parafii należały, prócz Nowejcerkwi, Ropuchy; tu nie płacili mesznego, bo w tej wsi mieszkali sami ogrodnicy, dalej Rozental, miał 9 gburów, płacili od każdej włóki pół korca żyta; Kulice 7 gburów, jak wyżej; Gętomie 5 gburów, jak wyżej; Rzeżęcin 10 gburów, Morzeszczyn 7, Królówlas 7, Brokowo, tu byli sami ogrodnicy nic nie płacący; w N. zaś mieszkało 14 gburów, płacili jak wyżej. Wizytacya donosi, że w parafii wszyscy prawie mieszkańcy się zlutrzyli, w N. znalazł się tylko jeden katolik. Kiedy proboszcz, na onczas dobry katolik Szymon Żelasko, chrzcił, musiał brać luteranów na chrzestnych. Obchodzono tylko jeden odpust w dzień patronów kościoła. Wszyscy mieszkańcy cmethones w N. byli zobowiązani dla proboszcza na ś. Marcin zwieść po furze drzewa. Z wizytacyi Gniewosza z r. 1649 dowiadujemy się, że tutejsze organy i zegar na wieży były darem pani Pawłowskiej. Rola plebańska była wydzierżawioną, prob. pobierał czwarty snop pro quarto manipulo. Nauczyciel dostawał w N. od każdego mieszkańca po 2 grosze i 1 4 korca żyta. Lutrów było w parafialnych wsiach tylko po kilka aliqui. Terytoryum, na którem dziś stoi N. , nabyli cystersi w Pelplinie mocą przywileju, nadanego im r. 1274 przez Mestwina II. Czy wieś wtedy już tu istniała, niewiadomo. W 1302 r. wydał tę wieś na prawie chełmińskiem opat Henryk z Haders leben. Pierwotny obszar wynosił 56 włók chełm. , z których przypadły 4 na kościół, a sołtysowi 5 1 2 włóki bez opłaty i ciężarów. Gospodarze płacili od włóki po 8 skojców denarów, chełm. tyle co 11 marek 10 fen. i jednę maldratę, która zawiera 3 miary korce czworakiego zboża, pszenicy, żyta, jęczmienia, i owsa, i dwa kurczęta na ś. Marcin, pieniądze zaś dzień po ś. Tomaszu. Stara karczma z ogrodem, tegoż pewnie roku założona, dawała dwie marki 67 mrk. 20 fen. i dwa funty pieprzu; do robocizn, bliżej nie wyłuszczonych, i do wypraw wojennych przeciw poganom miał karczmarz stawać jak włóczniak. W 1371 r. był nowym jej właścicielem Jan zwany Wunderlich. Roku 1328 dał opat Jordan gospodarzom jeszcze 3 1 3 włóki z pola borkowskiego i pozwolił na wolny wrąb w lesie tamtejszym. W 1341 r. dostali fol. Wolsze, obejmujący 16 włók 9 mr. , za roczny czynsz 13 marek i 8 skojców, płatnych od 1343 r. Do czasu mogli paść bydło nad jeziorem Brzezin Brzeźno. R. 1371 urządził opat Piotr z Rogowa nową karczmę przy kościele, dając jej pół morgi ogrodu i 8 mr. pola, w pastwiskach i wrębie, równy jej pozostawiając udział jak gospodarzom. Czynszu pobierał z niej klasztor 2 1 2 marki. W 1413 r. byli w N. gospodarzami Hanus, sołtys, Peter Lebrecht, Arnold Molknecht pewnie Mühlknecht, młynarczyk, Slichting, Gremlin, Kipping, Herward, Markwerk, Peter Ryman, Czak, Tide man, Hanusch Cornelii. W 1441 r. odnowił opat Mikołaj Engelke przywilej wszystkim gospodarzom dany roku 1302 a spalony podczas napadu husytów roku 1438. Tu się przerywa poczet zachowanych dokumentów nowocerkiewskich na półtorasta lat. W 1600 r. odebrał sługa opata Mikołaja Kostki, Henryk Wilms przywilej na sołectwo, już tylko mające cztery włóki. Tegoż roku wystawił opat Janowi Gerig przywilej na piątą włókę sołtyską. W 1613 r. obdarzył tenże opat innego sługę dożywociem na trzech włókach, od których opat pobierać miał po 2 złote. W 1663 r. chałupę Jerkową Geriga z jedną włóką dostał Jan Kamrowski na prawie sołeckiem. W 1666 r. 6 włók, które dawniej trzymał Marcin Kamrowski a ponim szlachetny Maciej

Nowacerkiew