wyżyny odbywa się stopniowo, ostatnie jej tarasy sięgają często koryta rzeki. Właściwa nadrzeczna nizina występuje wyraźniej dopiero pomiędzy Chorobnikami, Birkowem, Gombinkiem. Po za Nieszawą w dół rzeki, kontrast staje się wydatniejszym. Wyniosła krawędź wyżyny ciągnie się od N. przez Raciążek do Aleksandrowa pogranicznego, górując 280 do 300 stóp po nad rozległą niziną nadwiślańską, sięgającą do 6 wiorst szerokości, przy wzniesieniu 160 do 180 stóp npm. a 25 do 48 nad poziom Wisty. Śród tej niziny leży Ciechocinek, warzelnia soli i zakład kąpielowy. W śródku powiatu spotykamy śród wyżyny dolinę błotnistą, ciągnącą się od brzegów Gopła w w. ks. poznańskiem aż do Brześcia Kujawskiego. Tworzy ona łuk wygięty ku płn. wschodowi, długa około 24 w. a szeroka około wiorsty. Dolino, ta znana pod nazwą Bachorzy, jest łożyskiem rzeki czy też jeziora, które dawniej łączyło Gopło z Wisłą. Na płn. i płn. wsch. brzegu tej doliny, na wzniesieniu 330 do 340 stóp npm. ; leżą wsie Kobielice, Sędzin, Sędzinek, Kuczkowo, Bachorza Wola, Gosławice, Siniarzewo i szereg świeżych kolonij Siniarzewo, Ujma, Słupy, wreszcie Wysocinek i Kałęczyn. Dolina sama tworząca dziś bujną wielką łąkę, zwaną Bachorza, osuszoną przez wykopany na niej kanał, wznosi się do 280 stóp npm. Południowy i płd. wschodni brzeg zajmują wsie Smarglin, Krzywosądz, Czołpin, Adolfin, Bilno, Mała Ujma, Ruszki, Krotoszyn, Kopanica. Wody tej łąki spływają pod Brześciem do Zgłowiączki. Prawdopodobnie było tu pierwotnie jezioro, stanowiące odnogę Gopła. Gdy przy obniżeniu poziomu wód spłynęło ono stopniowo do Wisły, pozostało w zmniejszonych rozmiarach w postaci rzeki. jak jeszcze zwie Bachorzę przywilej Łokietka z 1297 r. Mucz. i Rzysz. IV, 142, w którym powiedziano, że fluvius Bachorza intrat fluvium Sgowentkam Zgłowiączka. Obszar powiatu obniża się w miarę przybliżania ku Wiśle. Podczas gdy koto Radziejowa wzniesienie dochodzi 420 stóp, Brześć Kujawski wzniesiony jest tylko 294 stóp, a poziom Wisły około Włocławka 146 stóp. Południowa część powiatu, wchodząca klinem pomiędzy powiat kolski a słupecki, przedstawia dość znaczne urozmaicenie w układzie powierzchni skutkiem nagromadzenia jezior, błotnych nizin i wzgórkowatych obszarów, stanowiących wydatną cechę Kujaw, których częścią jest pow. nieszawski. Centrem niejako tej części powiatu jest grupa jezior, które stanowiły kiedyś jedną rozległą sieć wodną. Dziś głównem jeziorem tu jest Orle al. Głuszyńskie, nazywane rozmaicie od wsi które się rozsiadły nad jego brzegami. Tworzy ono swemi ramionami figurę zbliżoną do litery k. Długość odnóg jego dochodzi 12 wiorst a szerokość średnia od 1 2 do 1 wiorsty. Skutkiem obniżenia poziomu wód utworzyła się rozległa wyspa błotnista i lesista, na której się mieszczą osady Wincentowo i Stawiska; od suchego lądu dzieli ją dotąd błotnista nizina. Z niewyschniętych głębszych części pierwotnego jeziora utworzyły się obecnie poblizkie jeziora we wsiach Chalno, Kamieniec, Wymysłów. Na północ od środkowego jeziora pod Powołkowicami grapa wzgorków sięga 426 stóp; na południe znowu wzgórze nad błotami koto Kamieńca ma 400 stóp. Obszar powiatu stanowi część dawnych Kujaw, zaludnionych już w przeddziejowej epoce. Wyniszczenie lasów jest wynikiem wczesnego tak zaludnienia i rozwiniętego zdawna rolnictwa. W 1881 r. powiat N. miał 10, 569 morg, lasów prywatnych nieurz. , 2177 mr. urządzonych, 1422 mr. zasianych po wycięciu, 991 mr. wyciętych a nie zadrzewionych, 63 mr. lasów włościańskich. Pod względem gleby powiat N. należy do hojnie uposażonych przez przyrodę. Szczątki roślinne, osadzone przez wody, utworzyły około Radziejowa glebę czarnoziemną, wydającą obficie pszenicę i buraki, dostawiane do cukrowni w Kruszwicy. Dolina Bachorzy, niziny nad Wisłą i Notecią mieszczą rozległe i bujne łąki sama Bachorza do 4000 mr. . Nietylko więksi właściciele ale i koloniści, włościanie, zwłaszcza w dobrach dawniej duchownych i królewszczyznach, wreszcie uwłaszczeni w 1869 r. komornicy, cieszą się dobrobytem, widocznym z pięknych domów mieszkalnych, murowanych zabudowań folwarcznych, ogrodów otaczających każdą siedzibę. Z dobrej gleby słyną dobra Smiłowice, Dobre, Osięciny, Płowce. Wieniec i Brzezie posiadają, obok pięknie urządzonych lasów i starannego gospodarstwa, stadninę koni wyścigowych. Hodowla owiec jest tu bardzo rozpowszechniona i do wysokiej doskonałości doprowadzona. Przemysł fabryczny z powodu bliskości granicy i łatwej konkurencyi produktów pruskich słabo rozwinięty. W 1870 r. była w powiecie 1 odlewnia żelaza z prod. 6100 rs. , 4 gorzelnio 40784 rs, 2 browary 1500 rs. , 3 dystylarnie 19500 rs. , 1 fabr. octu 1600 rs. , warzelnia soli 17567 rs. , olejarnia 3126 rs. , 2 młyny parowe 18500 rs. , 145 młyn. wodnych 223109 rs. , 9 cegielni 9305 rs. . Główną linią komunikacyjną jest dr. żel. warsz. bydg. , przerzynająca powiat N. w jego wschodnim krańcu, w niewielkiej odległości od Wisły, stanowiącej drugą drogę handlową. Na obszarze powiatu mieszczą się stacye Nieszawa, Ciechocinek i Aleksandrów st. pogranicza i komora; Droga bita łączy Nieszawę z Włocławkiem. Środko wa i południowa część powiatu pozbawione są

Nieszawa