gasnąć w początku XV w. , kiedy na Nieświeżu w 1430 r. panuje już Fedko Korybutowicz, z książąt brańskich, wnuk w. ks. lit. Olgerda, a następnie są tu potomkowie Fedka Daszko, Wasil i inni. Ciemną w ogóle jest w tych czasach historya dzielnicy nieświeskiej, trudno doszukać się spadkobierstwa owych kniaziów krwi litewskiej i chwili ich wygaśnięcia, atoli pod koniec XV w. musiał chyba N. być wolnym od dynastyi lenniczej, skoro król Aleksander oddaje go w 1492 roku za usługi Piotrowi Janowi z Ciechanowca Kiszce wraz z dobrami okolicznemi i poleskiemi, mianowicie Czuczewicze na Polesiu, a w Mińskiem KrutyBreh, w okolicy teraźniejszych Nowosad. Wprawdzie autor broszury p. t. Aleksander Sołtan, szambelan Karola Zuchwałego 1862 r. twierdzi. iż istnieją ślady posiadania Nieświeża przed Kiszkami przez Sołtanów Piereswietów, o czem ma jakoby świadczyć fol. w okolicy N. Sołtanowszczyzna i grobla SołtanowaHać str. 15. Domniemanie to wydaje się jednak nieprawdopodobnem, gdyż nigdzie niema wzmianki naprowadzającej na ten domysł. Kiszkowie fundowali w N. pierwszy kościół par. pod wezwaniem św. Ducha, cerkiew zaś, nieznanej fundacyi, pod wezwaniem Narodzenia N. P. , była od niepamiętnych czasów. Niedługo wszakże trwa posiadanie Kiszkow, albowiem ostatnia z rodu Anna Kiszczanka, córka Stanisława Kiszki, marszałka w. ks. lii, będąc poślubioną w 1513 r. Janowi II Mikołajewiczowi Radziwiłłowi, zwanemu Brodaczem, kasztelanowi połockiemu, wniosła mu N. w posagu, wraz z Ołyką i połową Łachwy. Wiano to po śmierci Anny Radziwiłłowej, przypadłej w 1533 r. , stało się własnością domu Radziwiłłów, ks. bowiem zostawiła dwóch synów Jana IV i Mikołaja VI, głośnego w dziejach rodu i kraju, przezwanego później Czarnym. Mikołaj ów, wyjednawszy w 1547 r. u cesarza Karola V tytuł książęcy św. państwa Rzymskiego, jakowy król Zygmunt August na sejmie 1549 r. potwierdził, zaczął się pierwszy pisać ks. na Ołyce i N. Za jego czasów N. zasłynął szeroko, ponieważ ks. Mikołaj będąc spokrewnionym z królem przez małżeństwo króla z jego siostrą Barbarą, i dostąpiwszy godności wojewody wileńskiego, marszałka i kanclerza w. ks. lit. , łatwo wyjednywał dla miasta przywileje. Gorący przeciwnik unii Litwy z Polską, dla politycznych przekonań około 1554 r. otwarcie odstąpił kościoła katolickiego i przyjął wyznanie helweckie. Poprzednio w 1551 r. dał mu król przywilej przechowywania w archiwum nieswieskim wszystkich dokumentów, dotyczących w. ks. lit. , chciał je bowiem książe w celach seperatystycznych i dynastycznych zawsze mieć pod ręką swoją. Usposobienie to ks. kanclerza wywarło wpływ na losy kraju, a szczególnie na dziedziczną dzielnicę, jakoż odbierał wszędy kościoły katolikom i oddawał je sprowadzanym przez siebie ministrom protestanckim. Kościół parafialny fundacyi Kiszków został oddany wtedy nowemu wyznaniu, a od 1553 roku jego ministrem został Wawrzyniec Krzyżkowski, według Łukaszewicza Wielkopolanin. W tym czasie w N. , jako w ognisku ruchu reformacyjnego, zjawia się drukarnia pod kierunkiem Daniela w Łęczycy, w której Krzyżkowski wraz z Maciejem Kawieczyńskim wydają w narzeczu ludo wem białoruskiem katechizm Szymona Budnego w 1562 r. i inne rzeczy dla ludu w duchu nowej nauki, a w latach 1570 i 1572 biblią polską przekładu Budnego. N. stał się ogniskiem nowatorstwa, które przechodząc różne fazy przechyliło się w końcu ku nauce Socyna. Socynianie litewscy mieli tu tak ważny punkt oparcia jak polscy w Rakowie. Wszakże wszystko to w krótce ustało. Mikołaj Radziwiłł umarł w 1565 r. w Wilnie, a synowie jego Mikołaj Krzysztof, Jerzy, Albrecht i Stanisław, chociaż wychowani w wyznaniu ojca, mniej jednak okazywali żarliwości do nowego kultu; to toż gdy ks. Mikołaj Krzysztof, przezwany Sierotką, zachorował śmiertelnie w Stężycy 1570 r. , łatwo było Piotrowi Skardze skłonić go do powrotu na łono kościoła katolickiego. Skutkiem tego nawrócenia się ks. Sierotki było pociągnięcie do wiary katolickiej trzech młodszych braci jego i odbycie pielgrzymki pieszo do ziemi Świętej w r. 1582 i 1583, którą sam następnie opisał. Książe Sierotka wróciwszy z pielgrzymki w 1584 r. zamieszkał stale w N. i gorliwie wziął się do przetwarzania całej roboty reformatorskiej ojca swego. Nowowiercy zostali przez niego zewsząd wyparci, kościół farny oddano razem z drukarnią pod dozór sprowadzanych tu jezuitów, którym ks. Sierotka w ciągu lat 1586 1588 wybudował wielkie kolegium na 200 osób i takowe zapisem majętności Lipska z ośmiu wsiami Tuchowice, Święcice, Nowosiołki, Radziałowice, Zalipienie, Załuże, Uszanka i Rudawa, hojnie obdarzył. Za to jezuici szczerze dopomagali księciu, wytępiając zacięcie nawet ślady różnowierstwa; jakoż palano publicznie na rynku w N. i w Wilnie wszystkie księgi przeciwne wierze katolickiej, wydane pod protekcyą ks. Mikołaja Czarnego jak Biblią Brzeską i Nieswieską, białoruskie dzieła Budnego i innych. W 1584 r. 8 maja książe Mikołaj Krzysztof założył fundamenta pod wspaniały obecny zamek i jednocześnie przy kolegium jezuickiem otwrzono początkową szkołę

Nieśwież