zwłaszcza podczas wojny szwedzkiej. Za czasów Rzpltej odbywały się tu sądy grodzkie i sejmikowało całe wejewództwo. W skutek pierwszego podziału Rzpltej M. przyłączony został do Rossyi i w 1772 r. przeznaczony na miasto prowincyonalne gub. mohylewskiej. W 1776 r. sstwo mścisławskie nadane zostało, jako dobra stołowe, namiestnikowi smoleńskiemu, a w r. następnym M. został miastem powiatowem; w 1768 r. zatwierdzony został plan miasta, w 1781 r. nadany mu herb, przedstawiający w niższej części tarczy czarnego lisa w srebrnem polu. W 1787 r. nawiedziła. M. cesarzowa Katarzyna II w przejeździe do Taurydy. W bieżącym wieku miasto ucierpiało wiele od częstych pożarów, zwłaszcza zaś w 1858 i 1863 r. , po których dotychczas nie może się podnieść. Opis i widok M. podał Tygodnik Illustr. z 1872 r. , 245. Mścisiawski powiat graniczy na płn. i wsch. z gub. smoleńską, na płd. z pow. klimowickim i czerykowskim, na zach. z czauskim i boreckim i podług obliczenia pułk. Strelbickiego ma rozległości 2220, 4 w. kw. czyli 45, 89 mil kw, al. 2526, 9 kil. kw. , co czyni 231, 290 dz. Podług pomiarów mierniczych rozległość powiatu wynosi tylko 227, 205 dz. , czyli o 4, 085 dz. , t. j. 1, 76 mniej; w tem 80, 436 dz. gr. or. i ogr. , 28, 259 1 2 dz. łąk, 71, 181 dz. lasów i 47, 328 1 2 dz. pastwisk, zarośli i nieużytków. Powierzchnia falista, grunta gliniastopiasz czyste lub gliniaste, dość urodzajne, znajdują się nawet przestrzenie pokryte czarnoziemem. Pod względem geologicznym w płn. części powiatu występują obnażenia formacyi dewońskiej, zaś około rz. Wiechry, we wsi Wiechranach, obnażenia formacyi kredowej. Wapno około Mścisławia, w uroczysku Tielaczyj row. Torf znajduje się około wsi ŁuszyszczycąNowosielska, gruby do 1 arszyna, na pokładzie gliniastym. We wsi Wiechranach i folw. La dy, a także w uroczysku Popowo o 2 w. od Wiatki, znajduje się ruda żelazna. W powiecie znajdują się kamienie eratyczne. Główną rzeką w powiecie jest Soża z dopływami, których jest bardzo wiele, lecz wszystkie mało znaczące. Jezior znajduje się w powiecie 3, zajmują one 21 dz. przestrzeni; również nie wiele jest bagnisk, bo 358, zajmujących razem 2, 940 dz. , czyli 0, 95 całej przestrzeni, w tej liczbie 2 mające przeszło po 100 dz. , 27 przeszło po 25 dz. Przemysł nieznaczny; w powiecie oprócz Mścisławia znajduje się ogółem 82 fabryk, zatrudniających 174 ludzi 60 prawosł. , 40 katol. i 74 żyd. i produkujących za 34, 000 rs. rocznie, czyli średnio na 1 fabrykę za 414. 63 r. s. W tej liczbie znajduje się 4 gorzelnie, zatrudn. 37 ludzi i produkujące za 7, 424 rs. Młynów wodnych i wiatraków w 1881 r. było w powiecie 73, zatrudn. one 73 robotn. i dawały 24, 969 rs. dochodu; zmielono w nich 383, 590 pud. al. 76, 718 czet. zboża. Jeden młyn przypada na 869, 63 mk. Rzemieślników było 506, w tej liczbie 462 żydów. Przemysłem domowym zajmuje się 3, 452 osób i ma z tego 50, 974 rs. zysku, a mianowicie garbarstwem 36 osób, zarab. 1335 rs. , rymarstwem 10 os. , zarab. 1, 305 rs. , wyrobem wojłoków 5 os. , zarab. 53 rs. , tkactwem 2, 350 os. , zarab. 12, 000 rs. , obróbką pieńki 770 os. , zarab. 2, 000 rs. , krawiectwem 50 os. , zarab. 5, 084 rs. , szewctwom 53 os. , zarab. 8, 884 rs. , obróbką drzewa 71 os. , zarab. 9, 713 rs. , garncarstwem 51 os. , zarab. 5, 712 rs. , kowalstwem 28 os. , zarab. 4, 718 os. Handel nieznaczny i prawie wyłącznie znajduje się w ręku żydów. W 1881 r. wykupiono 33 świadectw kupieckich 1ej i 2 ej gildyi, 49 dla członków rodzin kupieckich i 125 na prowadzenie handlu detalicznego i t. p. W tymże roku znajdowało się w powiecie 3 składy hurtowne trunków, 67 zakładów opłacających patenty, 162 potajemnych, czyli w ogóle jeden szynk wypada na 277 mk. al. na 9 7 w. kw. Koni w 1881 r. było w powiecie 26, 614 sztuk, czyli 11 9 na 1 w. kw. ; bydła rogatego podług danych z 1864 r. było 32, 058, owiec zwyczajnych 39, 966, rasy poprawnej 400, świń 15, 400, kóz 1, 417 sztuk; pszczół 3, 403 pni w 1881 r. . Z ogólnej przestrzeni powiatu należy do rządu 4, 200 dz. 36 dz. gr. or. i ogr. , 13 łąk, 4125 lasów, 26 nieuż. ; do cerkwi i monasterów 2, 702 dz. 1, 475 1 2 dz. gr. or. i ogr. , 74 łąk, 1, 455 lasów i 286 nieuż. ; do właścicieli prywatnych posiadających przeszło po 100 dz. , 105, 627 dz. 20, 900 dz. gr. or. i ogr. , 9, 847 łąk, 58, 721 lasów 16, 159 pastw. i nieuż. ; do właścicieli prywatnych mających mniej niż 100 dz. , 17, 753 dz. 10, 393 dz. gr. or. i ogr. . 218 1 2 łąk, 669 lasów, 339 nieużytków; do miast 2193 dz. 378 dz. gruntu orn. i ogr. , 2, 093 łąk, 3, 464 lasów, 1, 803 nieużytków; do b. włościan pańszczyźnianych 64, 110 dz. 36, 548 1 2 dz. gr. or. i ogr. , 10, 683 dz. łąk, 2, 251 lasów, 14, 627 1 2 past. i nieuż. ; do b. włościan skarbowych 29, 782 1 2 dz. 10, 652 1 2 gr. or. i ogr, 5, 319 łąk, 496 lasów, 13, 315 pastw. i nieuż. ; nabytych. przez włościan 91 1 2 dz. 51 1 2 dz. gr. or. , 12 łąk, 27 past. ; nabyte przez gminy włośc. 36 dz. pastwisk; wreszcie pod drogami znajduje się 710 dz. Liczba majątków mających przeszło po 1000 dz. wynosi 28 z ogólną przestrzenią 51, 846 dz. ; majątków od 100 dz. do 1000 dz. jest 148, mających 53, 781 dz. , majątków zaś mniejszych niż po 100 dz. , znajduje się 758, mających razem 17, 753 dz. Ogólna liczba ludności w powiecie wynosi 62, 987 dusz, z tego w Mścisławiu 7, 712 dusz 4, 508 żydów, w miasteczkach 9, 609 dusz 7, 403 żydów.

Mścisław