rcwski języków wschodnich 200 słuchaczy, 12 gimnazyów, 2 progimnazya, szkoła realna, 8 zakładów naukowych wojskowych, seminaryum duchowne prawosławne, akademia handlowa i in. Z liczby 14 towarzystw uczonych najcelniejsze towarzystwo badaczy historyi i starożytności rossyjskich. Księgarni znajduje się 31, z których 3 wyłącznie poświęconych sprzedaży książek w obcych językach. Pod względem handlowym i przemysłowym M. jest najbogatszem miastem w Rossyi. W 1878 r. było w niej 623 fabryk, zatrudniających 62, 762 robotników, wartość produkcyj których wynosiła 64, 735, 500 rs. Dalej było 6123 sklepów, 360 magazynów i 600 składów. Rzemieślników było 41, 159. M. ma 218 ulic, 651 poprzecznie pereułków, 65 pasaży, 10 ulic nadbrzeżnych, 81 placów, 14 bulwarów, 24 bram i 32 przedmieść. W 1871 r. było 23, 849 domów, w tej liczbie 12, 400 murowanych, reszta drewniane. Handel rozgałęziony, obrót roczny wynosi przeszło 100 milionów rs. W 1876 r. dochód i rozchód miasta wynosił 4, 278, 895 rs. Do powstania i rozwoju M. przyczyniło się przedewszystkiem położenie geograficzne, punkt środkowy korzystny, bezpieczny, w którym łatwo złączyć się mogły interesa państwa z widokami ekonomicznemi. Nazwisko M. w kronikach wspomina się po raz pierwszy w XII w. Wtedy okolico dzisiejszej M. należały do bojara Stefana Kuczko. Podług jednak Saweliewa punkt handlowy Kuczkowo al, M. jest o wiele starszym, gdy bowiem w 1837 r. na miejscu dawnego monasteru ś. Aleksego kopano fundamenty pod nowe budowle, znaleziono w głębi 5 6 mt. monety wschodnie z IX i X w. , pomiędzy innemi noszące datę 862 i 866 r. Na 15 mt. głębiej natrafiono kości mamuta. W 1147 r. ks. Jerzy Dołgoruki na zajętych na własność panującego ziemiach bojara Kuczki, wysławił obwarowane miasteczko. Początek zatem M. przypada na epokę, w której młodsza linia Monomachów, przeniosłszy się ostatecznie w strony wielkoruskie, usiłowała zgromadzić i utworzyć silne państwo. W 100 lat później stanowiła M. dzielnicę Daniela, młodsziego syna Aleksandra Newskiego; odtąd zaczyna się stopniowy wzrost miasta W 1237 i 1293 r. M. spustoszoną była przez Tatarów, odnowioną została przez ks. Daniela. Za syna tego księcia Iwana Kality M. stała się już stolicą potężnego księstwa i jednocześnie stolicą metropolii. W 1328 r. Iwan Kalita otrzymał tytuł w. ks. włodzimierskiego, mieszkał jednak stale w M. , która tym sposobem wyszła za jego następców na stolicę północnej Rusi. Do powodzenia tego przedsięwzięcia, oprócz osobistych przymiotów władców, przyczyniło się także niemało i sprzyjające pod każdym względem położenie ich stolicy, zajmującej punkt środkowy, oddalony od groźnego nieprzyjaciela, zabezpieczony przyrodą i sztuką, dogodny dla handlu i przemysłu. Zamożność i pieniądze dały panującym siłę i ludzi, hojność skłoniła przeniesienie głównej władzy duchownej, za współdziałaniem której wzrosła ich potęga, a miasto szybko zostało stolicą wielkiego państwa i narodu. Obwarowane murem w XIV w. Wnuk Iwana Kality Dymitr Iwanowicz Doński 1363 89 pokonał współzawodników swoich Michała Twerskiego i Olega Riazańskiego. Syn jego Wasil 1399 1425 przyłączył do M. ks. niżenowgorodzkie. Znosząc dzielnice niezależne, M. jednocześnie prowadziła walki na płd. wscho dzie z Tatarami, a na zachodziez Litwinami. Walki te trwały przeszło do połowy XV w. W XIV w. M. kilkakrotnie ucierpiała od Litwinów 1369, 1370 i 1372 r. ; w 1382 r. straszliwie spustoszył ją Tachtamysz. Iwan III 1462 1505 pokonał w 1478 r. Nowogród, przyłączył do M. ks. twerskie i zniósł w 1480 r. jarzmo tatarskie. Za jego panowania M. po raz pierwszy weszła w stosunki z zachodnią Europą. W XV i XVI w. M. ucierpiała wiele od pożarów i napadów tatarskich, pomimo to cudzoziemcy w XV w. podziwiali jej świetność; w XVI w. miała 20 w. obwodu i 45, 000 domów; w XVII w. , pomimo wojen i pożarów, posiadała 425 cerkwi. Na początku tegoż wieku zajęta była czasowo przez Polaków, lecz została oswobodzoną za sprawą Minina i Pożarskiego. Na początku XVIII w. przestała być jednak stolicą, bowiem Piotr W. przeniósł rezydencyę do założonego przez siebie Petersburga. Nakoniec 1812 rok stał się pamiętnym dla M. wskutek zajęcia przez armię Napoleona i pożar, po którym powstała na nowo, wspanialej, dawne bowiem drewniane domy zastąpione były murowanemi gmachami. Opisów M. istnieje wiele w różnych językach, najnowsze Zacharowa, Lubeckiego, Dołhorukiego i in. W okolicach M. , oprócz wielu wsi i fabryk, znajdują się godne uwagi miejscowości, jak dworzec Piotrowski, pałac cesarski z pięknym parkiem i teatrom letnim; Sokolniki, ulubione miejsce zabaw letnich; Piotrowskie Razumowskie, poprzednio własność Razumowskich, dziś w posiadaniu rządu, z akademią agronomiczną; Archangielskoje, wieś i zamek ks. Jusupowa na brzegu Moskwy; Ilinskoje; Izmaiłowskoje, dziś dom inwalidów; Ostankino, pałac letni ks. Szeremietiewa; Carycyno i w. in. Moskiewski powiat ma 2398 w. kw. ; położenie wzniesione, falowate, grunt przeważnie iłowaty i gliniasty. Przemysł pomiędzy ludnością bardzo rozwinięty, kwitną zwłaszcza fabryki bawełniane, wełniane i t. d. Moskiewska gubernia, jedna z najmniejszych

Moskwa