oraz nieprzeliczoną masą domów, poprzedzielanych, zwłaszcza na przedmieściach, ogrodami, prawdziwie fantastyczny widok. Jest otoczona wałem i rowem, przerwanym w dwu miejscach przez rz. Moskwę i przez 18 rogatek, ma 35 km. obwodu i na przestrzeni 71 km. kw. liczy 748000 mk. podług spisu z 1881 r. . Ludność w ostatnich zwłaszcza latach szybko wzrasta, i tak gdy w 1811 r. M. miała 265000 mk. , w 1864 r. 377838 mk. a w 1871 r, już 601969 mk. Rzeka Moskwa, tworząca w mieście trzy zakręty, dzieli je na dwie nierówne części, z których północna, z Kremlem w pośrodku, zajmuje 3 4 całej rozległości; pozostała 1 4 część miasta leży po stronie południowej. Pod względem historycznym M. dzieli się na 5 części Kreml, Kitajgorod, Biełojgorod, Zemlianojgorod i przedmieścia czyli Słobody. Pod względem administracyjnym M. rozdzieloną jest na 21 cyrkułów czasti, te zaś na 84 rewirów kwartałów. Kreml, leżący na wyniosłym lewym czyli północnym brzegu rz. Moskwy, ma 2 w. obwodu i otoczony jest wysokim murem. Tworzy on ze swemi soborami, cerkwiami, pałacami cesarskiemi, gmachem senatu, arsenałem i t. d. prawdziwe akropolis miasta. Z soborów odznaczają się Uśpieński Wniebowzięcia N. M. P. , zbudowany w 1479 r. , z wieloma drogocennymi zabytkami, pomiędzy którymi obraz Bogarodzicy t. z. Włodzimierskiej, podług podania pędzla ś. Łukasza, miejsce koronacyi monarchów, groby patryarchów i metropolitów; dalej Archangielski ś. Michała Archanioła, zbudowany w 1333 r. , na nowo wzniesiony w XVI w, , z grobami w. książąt i carów od Iwana Kality do Iwana Aleksiejewicza zmarł. w. 1696 r. ; Błahowieszczeński Zwiastowania z 1489 r. Odznacza się dzwonnica Iwana W. , mająca 38 sążni wysokości, przed którą na podstawie leży olbrzymi dzwon Car kołokoł, największy na świecie, do 12, 000 pudów wagi. Z gmachów świeckich celują sześć pałaców cesarskich, najdawniejszy z 1487 r. , t. z. Teremnyj, spalony w części w 1812 r. przez Francuzów przy odwrocie i następnie odrestaurowany w dawnym guście; Nowy, wzniesiony w 1838 1844 r. , na miejscu gdzie wznosiły się starożytne dwory panujących; pałac Granowity Granowitaja pałata z końca XV w. ; zbrojownia Orużejnaja, zawierająca klejnoty koronne; arsenał, przed którym ustawione są armaty zabrane w 1812 r. w liczbie 875 oraz ogromne działo Car puszka, mające 2400 pudów wagi. Na wschód od Kremla, oddzielony od niego szerokim placem Krasnaja płoszczad, na którym historyczne Łobnoje miasto, pomnik Minina i Pożarskiego i cerkiew ś. Bazylego Wasili Błażennyj, rozłożył się tak zwany Kitajgorod, główne siedlisko handlu, oddzielony od reszty miasta murem z 12 wieżami i 5 bramami. Tu, oprócz władz sądowych i giełdy, znajduje się olbrzymi bazar, t. z. Gościnny Dwór przeznaczony do handlu hurtowego i prawdziwy labirynt drobnych sklepów, pokrytych jednym dachem, t. z. Rjady. Biełojgorod otaczający półkolem Kreml i Kitajgorod, oddzielony jest od reszty miasta szeregiem bulwarów, stanowi najlepiej zabudowaną i najbardziej elegancką część M. Znajduje się tu pałac gubernatora, wiele domów zamożnej szlachty, uniwersytet, olbrzymi dom podrzutków Wospitatelnyj dom, pocztamt, teatry, wspaniała cerkiew Zbawiciela Spasa, wzniesiona na pamiątkę 1812 r. , budowa której rozpoczętą została w 1839 r. Zemlianojgorod, nazwany tak od istniejących tu niegdyś wałów ziemnych, przemienionych teraz w bulwary, otacza naokoło wszystkie trzy powyżej wymienione części miasta. Mniej dobrze zabudowany, zawiera wiele małych drewnianych domów, otoczonych ogródkami. Przedmieścia słobodyj otaczają ze wszech stron miasto i zajmują około 4 5 całej powierzchni M. Znajduje się tu znaczna liczba wielkich ogrodów a nawet łąk i pól ornych, a obok tego wiele ze znaczniejszych szpitali oraz cerkwi i klasztorów. Oprócz wielu kaplic liczy M. 327 cerkwi, 23 monastery, 2 kościoły katolickie, 3 armeńskie, 2 ewang. augsburskie, 1 anglikański, 1 reformowany, nadto znajduje się niewielki meczet. Z cerkwi, oprócz wymienionych, godniejsze uwagi ś. Piotra i ś. Anny w stylu gotyckim. Z klasztorów najsłynniejsze Doński, Semionowski i Dziewiczy. Z kaplic zasługuje zwłaszcza na uwagę Matki Boskiej z Iberyi Iwerskiej, znajdująca się w pobliżu Kremlu, pomiędzy dwoma bramami, w murze otaczającym Kitajgorod, z cudownym obrazem Bogarodzicy, bogato ozdobionym złotem i drogieml kamieniami a sprowadzonym za czasów cara Aleksego Michałowicza z góry Athos. Z zakładów dobroczynnych, w liczbie 141, odznaczają się wspaniałością szpitale Galicyński, Szeremietjewski, ś. Katarzyny i wojskowy; przedewszystkiem zaś olbrzymi dom podrzutków Wospitatelnyj dom, założony w 1762 r. przez Katarzynę II, a znacznie rozszerzony przez jednego z Demidowych. Zakładów naukowych było w M, w 1878 r. 453, z 54, 600 uczniami ob. płci. Z pomiędzy nich zasługują na uwagę uniwersytet, najdawniejszy w Rossyi, założony w 1755 r. i liczący w 1878 r. 1568 słuchaczy i 106 wykładających. Przy uniwersytecie znajduje się bogata biblioteka 125, 000 tom. , gabinet numizmatyczny, zbiór mineralogiczny i zoologiczny, muzeum, słynny teatr anatomiczny, gabinet fizyczny, laboratoryum chemiczne, ogród botaniczny, obserwatoryum i drukarnia. Dalej instytut Laza

Moskórnia