domierska, ostatnia z Kalinowskich córka Samuela, umierając bezdzietnie, całą fortunę Kalinowskich przekazała krewnym swoim Potockim. Po bitwie Cecorskiej jeden tylko Szenberg, dowódzca artyleryi, przebił się przez tłumy nieprzyjaciół i dostał się do M. z 200 ludzi piechoty, kilkudziesięciu puszkarzy i jazdy i miasto naprędce ufortyfikował. Po klęsce zaś Batowskiej w czerwcu 1652 r. oddział Kozaków zajął M. W lutym 1660 r. Polacy próbowali go odebrać. Hetman Potocki przypuszczał szturm, lecz odparty ze stratą 3000 ludzi, ustąpić musiał do Międzyboża. Dopiero Sobieski. w 1671 r. na chwilę wyparował ztąd Kozaków. Po traktacie Buczackim, gdy Podole przeszło w ręce Turków, M. otrzymał załogę z kilkudziesięciu ludzi, wkrótce jednak załoga ściągnięta została do Kamieńca 1673. Odtąd M. przechodzi z rąk do rąk, zajmują go to Polacy, to Kozacy, przyczem miasto i okolica uległy zupełnemu zniszczeniu. Jakiś czas zajmował go Kunicki i tu został j zamordowany; na jego miejsce wybrano pułkownika Piotra Mohyłę. Szpak, Skorycz, Sawa ciągle tu w tym czasie gospodarowali. Dopiero po upadku Palejowszczyzny i kozactwa zachodniej Ukrainy, prawi właściciele zaczęli wracać do dóbr swoich. Administrator klucza mohylowskiego z ramienia Potockich, Paweł Hoszowski, przybywszy tu na początku 1713 r. , znalazł w mieście zaledwo 122 mk. obojej płci i gruzy z dawnej świetności. Kościoła katolickiego i śladu nawet odszukać nie było można. Za Hoszowskim podążyli znowu Grecy i Ormianie. Biskup Rupniewski 1715 1719 i następca jego Wacław Sierakowski ustanowili parafię, przyłączywszy do niej M. , Mohylówkę, Niemiję, Karpówkę, Bronicę, Hrehorówkę, Słyszkowo, Sadkowce, Serebryę, Jurkowce, Bondaszówkę, Gruszkę, Sadki, Jarugę, Sobotkówkę, Białe, Pietraszówkę i Michałówkę. Parafię przyłączono do dekanatu szarogrodzkiego, obowiązki zaś kapłana pełnił wikaryusz łacińskiego obrządku przy ormiańskim zostający kościele. Kościół ormiański, na który ofiarował fundusz dziedzic Franciszek Salezy Potocki, w 1743 r. był drewniany pod wezw. ś. Grzegorza, wzniesiony około cmentarza cerkwi ś. Mikołaja; przetrwał on pół wieku. Trzech miał proboszczów Augustyna Mikołajewicza 1742 1748, Szczepana 1748 1762 i Szymona Krzysztofowicza, za rządów którego kościół rzeczony został rozebrany 1792, jako grożący upadkiem. Ostatni proboszcz wielce się przyczynił do wzniesienia nowej świątyni i przyozdobienia jej. Rozpoczął on budowę 12 maja 1772 r. a ukończył 12 maja 1791 r. Koszta budowy wynosiły 129568 złp. , zebranych staraniem ks. Szymona. Nabożeństwo wprowadzono 11 czerwca a 3 lipca tegoż roku biskup lwowski Tumanowicz konsekrował go. Ks. Szymon Krzysztofowicz umarł w 1810 r. , zostawując następcą swoim synowca swego ks. Józefa Krzysztofowicza, który 4 grudnia 1806 r. został biskupem mohylowskim ormiańskim 1816. Dyecezya ta składa się z kilku parafij, z kościołami w Kamieńcu, Łucku, Raszkowie, Bałcie, Ekaterynosławiu i Karassabazarze. Arcybiskup Symonowicz we Lwowie konsekrował biskupa Józefa 11 czerw. 1810 r. Uposażenie biskupstwa stanowił tylko futor Krzysztofówka o 18 poddanych i skromna pensyjka od rządu. Po nim byli tylko admlnistratorowie ks. Antoni Warterysowicz 1816 1832 i ks. Samuel Moszaro t 1854. Pius IX w 1848 r. przelał władzę duchowną nad Ormianami na Podolu na biskupów kamienieckich. Za rządów ks. Szczepana przybył kościołowi cudowny obraz Matki Bożej, umieszczony w wielkim ołtarzu nowej świątyni; jest to ciemne płótno kwadratowe, z wyobrażeniem Boga Rodzicy; srebrna sukienka, w kształcie tarczy herbowej książęcej z koroną, a podtrzymywanej przez 2 aniołów i tyluź klęczących biskupów, pokrywa go zwyczajem wschodnim, u dołu napis Traumaturga Imago Deiparae virginis Mariaelacrymantis in Eclesia Mohyloviae Armenorum die ultima Martii 1671 a. . W końcu zeszłego stulecia M. szybko zaludniał się. Wedle taryfy z 1776 r. liczono tu 1167 domów, które wnosiły 4772 złp. podymnego; przypuszczając więc na każdy dom po 10 mieszkańców, ludność mogła wynosić 11670 mk. Miasto posiadało garnizon z 500ludzi piechoty i przywilej na jarmark, nadany w 1780 r. Jarmark ten 2 tygodniowy zaczynał się w wigilią ś. Anny podług kalen. łaciń. Sprzedawano na nim głównie juchty, zamsze, safiany, buty kolorowe i inne wyroby skórzane. Cech wyprawiających safiany, założony w 1745 r. , przyczynił się bardzo do rozwinięcia handlu. Zamieszkali tu Grecy wraz z Serbami, Wołochami i Bośniakami stanowili osobną gminę, mającą na czele prezydenta Greka; Polacy znowu odrębną korporaoyę z burmistrzem, a Ormianie, w początkach goście, już w 1743 r. wyrobili sobie sądy ormiańskie, z wójtem i radnymi i osobną izbą na ratuszu miejscowym. Franciszek Salezy Potocki nadał im przywileje podobne do tych, jakiemi się rządzili Ormianie osiedli we Lwowie i Kamieńcu. Na czele tych 3 gmin były sądy miejskie, rozstrzygające sprawy ogólne i kryminalue, z warunkiem odwoływania się w rzeczach ważniejszych do dziedziców. Obok kościoła N. M. P. znajdowała się cerkiew ś. Mikołaja, w stylu bizantyjskim, fundowana przez osadników Greków; następnie przeszła w ręce

Mohylów