miasto gubernialne. Nadmienić nadto należy, że cesarzową Katarzyna II z celów politycznych nie dozwoliła w granicach państwa rossyjskiego ogłosić bulli papieża Klemensa XIV o kasacie jezuitów, w skutek czego istnieli oni nadal na Białorusi. W granicach gub. mohylewskiej w połowie XVIII w. jezuici posiadali kolegia w Orszy, fundowane przez Lwa Sapiehę, wojewodę wileńskiego; w Mścisławiu, założone w 1616 r. przez Piotra Paca, sstę mścisławskiego; w Mohylewie; dalej misye w Łozowiczach w pow. klimowickim, w mku Chalczy pow, homelski, w Riaśnie pow. czausowski, oraz 2 rezydencye w Faszczówce pow. mohylewski i w Czeczersku. Wszystkich jezuitów w tym czasie było na Białorusi 98 kapłanów, 32 scholastyków i 48 braciszków. Majątek ich nieruchomy w ziemiach wynosił do 1 mil. rubli, ruchomy zaś do pół mil. rubli; włościan poddanych mieli około 14000 dusz. Przetrwali oni w Mohylewszczyźnie aż do marca 1820 r. , w którym to czasie ukazem cesarskim wydaleni zostali za granicę. W bieżącym wieku Mohylewszczyzna ucierpiała wiele podczas przejścia wojsk Napoleona w 1812 r. D. 8 lipca t. r. awangarda korpusu marszałka Davousta podstąpiła pod M. zmusiwszy do ucieczki garnizon rossyjski, wkrótce potem wkroczył sam marszałek na czele 80000 ludzi, stoczywszy walkę pod wsią Daszkówką. Utworzono bezzwłocznie tymczasową komisyę, naczelnikiem której został marszałek, pomocnikiem zaś jego gen. polski Pakosz. Francuzi przebyli w M. około 4 miesięcy, poczem, naciskani przez wojska rossyjskie pod wodzą gen. Ożarowskiego, opuścili miasto. Podczas pobytu w M. uformowano straż narodową, do której zebrano przeszło 400 ludzi, uzbrojonych przeważnie w piki. Wyćwiczeuiem tej garstki pilnie się zajmował komendant Remiński, przy odwrocie jednak Francuzów, rozbiegła się ona na widok wojska rossyjskiego, zostawiwszy na placu swego naczelnika, zabitego przez Kozaków pod mkiem Kniażycami o 15 w. od M. . odtąd zaczął się szereg niepowodzeń armii francuzkiej aż do fatalnej przeprawy przez Berezynę pod Borysowem 15 i 16 listopada 1812 r. W ruchu 1831 r. Mohylewszczyzna nieznaczny przyjęła udział i wkrótce w zupełności została uspokojoną przez gubernatora Michała Murawiewa, późniejszego gen. gub. wileńsk. , poczem nastąpiło ostateczne zniesienie statutu litewskiego, przy wróconego przed 1812 r. Za główne źródło użyte do powyższego artykułu służył Opis gub. mohylewskiej, wydany w 3 tomach pod redakcyą gub. Dębowieckiego Mohylew, 1882 84, zwłaszcza zaś zarys historyi Mohylewszczyzny, skreślony przez Fursowa, dyrektora gimn. męskiego w M. Mohylewski powiat, za rzpltej część powiatu orszańskiego, graniczy na płn. z pow. sieńskim, na wsch. z koreckim i czausowskim, na płd. z bychowskim, na zach. z pow. ihumeńskim i borysowskim gub. mińskiej. Rozległość powiatu podług obliczenia pułk. Strelbickiego wynosi 3009 9 w. kw. , czyli 62 21 mil kw. al. 3425 3 kil. kw. , co czyni 313, 580 dzies. Podług planów mierniczych rozległość wynosi tylko 299, 364 1 2 dz. , czyli o 14, 175 1 2 dz. , t. j. 4 527 mniej; w tem 79, 466 1 2 dz. . gr. or. i ogr. , 24, 553 1 2 dz. łąk, 122, 323 1 2 lasów, 73, 021 pastw. , zarośli i nieuż. Powierzchnia równa i niska, tylko na prawym brz. Dniepru i Druci ciągną się wyniosłości. Grunt powiatu należy do dolnej formacyi trzeciorzędowej, przeto przeważnie jest piaszczysty, zwirowaty, miejscami z domieszką gliny, w niektórych tylko nizinach napotykają się przestrzenie pokryte czarnoziemem. Główne rzeki są Dniepr i Druć z dopływami, lewym Wabiczem i pra. wym Oślikiem. Jezior w powiecie znajduje się 19, zajmują one 376 dz. przestrzeni i za wyjątkiem Nowińskiego, mającego 150 dz. , i Lubiany al. Wejni, 110 dz. rozległego, są nieznaczne; brzegi mają niskie i błotniste, pokryte zaroślami lub niewielkim lasem, dno iłowate, grzązkie. Błot natomiast znajduje się wiele, zwłaszcza w górnym biegu Wabicza i Oślika. W ogóle w mohylewskim pow. znajduje się 462 błot, w tej liczbie dwa mające przeszło 1000 dz. rozległości, 11 od 100 do 1000 dz. i 56 od 25 do 100 dz. ; zajmują one 12, 750 dz. , czyli 4 06 całej rozległości powiatu. Najważniejsze z nich Chołmickie al. Nowińskie w gm. pawłowickiej, długie do 20 w. , szerokie od 2 4 w. i mające do 5350 dz. częścią przechodzi do gub. mińskiej i Hałe Hałoje w gm. cerkowickiej, długie do 8 w. , szerokie do 3 w. , rozległe 2200 dz. Przemysł nieznaczny; w powiecie oprócz Mohylewa znajduje się 12 niewielkich fabryk sukna, wyrabiających rocznie około 26, 600 arszynów sukna zwyczajnego; 5 warsztatów tkackich, zatrudniających 32 robotników i produkujących za 9, 245 rs; 9 zakładów pędzących terpentynę, dziegieć i smołę, zatrudniających 22 robotników i produkza 15, 836 rs. ; 1 browar, zatrud. 1 robot. , wart. prod. 540 rs. ; 1 młyn parowy, zatrud. 2 robot. , czysty dochód wynosi około 200 rs. ; 3 młyny do kaszy, zatrud. 15 robot. i produk. za 15, 600 rs. ; 9 cegielni, zatrud. 43 ludzi i prod. za 5, 680 rs. ; 1 fabr. szrutu, zatrud. 3 ludzi i mająca 100 rs. dochodu; 1 fabr, zapałek, zatrud. 21 ludzi i produk. za 36, 000 rs; 1 mydlarnia, zatrud. 3 ludzi i produk. za 1, 150 rs. ; wreszcie 7 gorzelni, zatrudn. 48 ludzi i produk. za 11, 232 rs. Młynów wodnych i wiatraków w 1881 r. było w powiecie 72, zatrud. 112 robot. i dą

Mohylew