mującą większą część dzisiejszego pow. mohylewskiego i czausowskiego, lecz nadto i cały I powiat czausowski i czerykowski. Wkrótce jednak de Bewst opuścił M. , wybrawszy z miasta 100000 tynfów kontrybucyi, poczem August II oddał ekonomię mohylewską w kilkoletnią dzierżawę niemcom Beimanowi i Leimanowi. Lecz Sasi niedługo bawili w Mohylewszczyźnie. W skutek bowiem wojny, wypowiedzianej przez Karola XII, król August II zmuszony był wycofać wojsko saskie z Litwy. Skorzystało z tego stronnictwo Pawła Sapiehy, wojew. wileńskiego i hetm. litewskiego, przeciwnika króla, posiadającego w Mohylewszczyźnie dobra dziedziczne, jak Bychów, Barkołabów i Bujnicze, i zbrojnie wystąpiło przeciwko partyi Ogińskiego, stronnika króla. W 1701 r. Bończa Sinicki, dowódca oddziału wojsk litewskich królewskich zajął ekonomią mohylewską, poczem wziął szturmem Bychów i osadził go silnym garnizonem. Wzmocniono również i fortyfikacye M. Na skutek umowy zawartej w sierpniu 1704 r. pomiędzy Polską a Rossyą, pomocnicze wojska rossyjskie, którym towarzyszył sam car Piotr, wkroczyły w granicę Litwy, dążąc ku Grodnu. W tymże czasie przechodziła przez M. chorągiew Ogińskiego, ssty żmudzkiego, oraz wojsko zaporoskie pod wodzą hetm. Mazepy i pułkownika Iskry. W maju t. r. wojska moskiewskie pod wodzą kn. Wołkońskiego i Gagaryna ustawiły most pływający przez Dniepr. Następnie zajęły M. wojska rossyjskie i przebyły w nim aż do wiosny 1707 r. , w którym opuściły miasto i rozłożyły się w oszańcowanym obozie pod Kopysiem. Pod koniec 1707 r. Karol XII posunął się z Polski na Litwę, zajął 11 lut. 1708 r. Wilno a następnie Grodno. Głównodowodzący wojskami rossyjskiemi ks. Meńszykow odstąpił od Grodna, 25 lut. zajął Czereję a 14 marca wszedł do M. , zamierzając ztąd wyruszyć przeciwko Karolowi XII, który, jak się spodziewał, przeprawi się przez Berezynę pod Borysowem; w tym celu rozkazał zbudować dwa mosty na Dnieprze. Karol XII zawiódł jednakże oczekiwanie wodzów rossyjskich i przeszedł rzeką poniżej Sapieżyńskiej Berezyny. Wówczas Szeremetiew i Meńszykow postanowili zatrzymać nieprzyjaciela pod Hołowczynem, przy przeprawie przez błotnistą rzeczkę Wabicz. Ponieśli jednak zupełną porażkę w bitwie d. 3 lipca, poczem cofnęli się ku Szkłowu, Kopysiu i Mohylewu, Szwedzi zaś posunęli się wprost na Mohylew, który też zajęli d. 7 lipca, przyczem wojska rozłożyły się obozem na brzegu Dniepru aż pod Bujnicze. Karol XII przebył w M. 5 1 2 tygodni, nałożył na mieszczan ogromną kontrybucyę, przyczem z zabranego z cerkwi srebra bił w obozie pieniądze. Po ustąpieniu Szwedów w d. 8 wrześ. 1708 r. pułki tatarskie, kałmuckie i rossyjskie spaliły M. jakoby na rozkaz cara Piotra. Tymczasem Karol XII przeprawiwszy się przez rzeki Pronię i Basię pod Czausami, udał się pod Czeryków, gdzie rozłożył się obozem, oczekując na przybycie gen. Loewenhaupta. Jednakże na wezwanie Mazepy przeprawił się przez Sożę i skierował ku Mścisławowi na spotkanie wojsk rossyjskich. Bitwa miała miejsce 29 sierpnia w pobliżu mczka Dobrego nad rzką Czarną Napią, przyczem Szwedzi rozbici, stracili do 3000 ludzi. Poczem Piotr wyruszył przeciwko Loewenhauptowi, z którym spotkał się 28 wrześ. przy wsi Lesnej w pobliżu Propojska i zadał mu stanowczą klęskę. Rozbicie wojsk szwedzkich i przeniesienie walki na inne pole usunęło od Mohylewszczyzny dalsze klęski wojenne i dało możność dalszego rozwoju w spokoju, zakłóca nym tylko niesnaskami religijnemi pomiędzy katolikami a prawosławnymi, które wzmogły się zwłaszcza od czasu objęcia episkopii w 1753 r. przez głośnego Jerzego Konisskiego. Stanisław August dał mu w 1768 r. upoważnienie na wymurowanie gmachu dla szkoły duchownej przy cerkwi ś. Mikołaja i założenie drukarni. Na mocy pierwszego podziału Rzpltej Mohylewszczyzna wraz z całą Białorusią, liczącą przeszło 1, 360, 000 ludności, przyłączoną została w 1772 r. do Rossyi. Ukazem z d. 14 grudnia t. r. cesarzowa Katarzyna II ustanowiła arcybiskupstwo katolickie białoruskie ze stolicą w M. ob, Mohylewskie arcybiskupstwo. Pierwszym namiestnikiem białoruskim został mianowany w 1774 r. senator i generałfeld marszałek hr. Zachar Czernyszew. W maju 1780 r. odbył się w M. zjazd cesarzowej Katarzyny II z cesarzem niemieckim Józefem II, na pamiątkę czego założono sobór prawosławny pod wezw. ś. Józefa. Ukazem z d. 10 stycz. 1778 r. M. został wyznaczony na miasto gubernialne, a Czausy, Stary Bychów, Orsza, Babinowicze, Kopyś, Sienno, Mścisław, Czeryków, Klimowicze, Rohaczew i Bielice na powiatowe, przyczem wprowadzono prawa ogólnie w Rossyi obowiązujące. W styczniu 1795 r. wyszedł ukaz o konfiskacie dóbr osób nieprzychylnych nowemu porządkowi rzeczy, poczem wiele dawnych królewszczyzn, oraz dóbr skonfiskowanych rozdano dygnitarzom rossyjskim. Wówczas otrzymał Krzyczew ks. Potiemkin, Homel ks. Rumiancow Zadunajski, Czeczersk ks. Zachar Czernyszew, Szkłów gen. Zorycz, Propojsk ks. Golicyn, Ciecierzyn ks. Sałtykow, Strzeszyn hr. Osterman, sstwo Zabłockie Turczaninow, Bujnicze Passek i w. in. W 1797 r. M. zamieniony został na miasto powiatowe gub. witebskiej, lecz w 1801 r. znowu przemianowany został na

Mohylew