castrum obóz. I rzeczy wiście przy kopaniu ziemi pod fundamenty znajdują się tu ogromne masy kości ludzkich, świadczące, że było tu zapewne jakie cmentarzysko pogańskie, lub też wielkie pobojowisko w czasach przeddziejowych, zkąd też bez wątpienia pochodzi i sama nazwa miasta mohyła, polskie mogiła. Plan miasta pierwotnie zatwierdzony został w 1778 r. , następnie w 1833, 1851 i 1862 r. M. dzieli się na 3 części Stare Miasto, Bychowską i Łupołowo przedmieście Moskiewskie, na lewym, niskim brzegu Dniepru. Z ulic główniejsze są Dnieprowski prospekt dawniej Szkłowska, Wielka Sadowa dawniej Wietrzna, Mała Sadowa dawniej Zielona, i Bychowska. Ulice Wietrzna i Szkłowska prawie wyłącznie zabudowane są murowanemi domami; na nich znajdują się najważniejsze magazyny i sklepy. M. posiada 5 dużych rynków czyli targowisk, ogród publiczny, założony w 1872 r. na wzgórzu na prawym brzegu Dniepru, w miejscu gdzie niegdyś był zamek królewski, 2 skwery spacerowe, tak zwany Beklemiszewski i Murawiewski. Z gmachów publicznych ważniejsze pałac gubernatora z oddzielnym ogrodem, gmach rządu gubernialnego, izby skarbowej, kasy gubernialnej, archiwum, ratusz z wysoką ośmiokątną wieżą, wzniesioną w 1679 r. , gimnazyum żeńskie, gimn. męskie z internatem dla uczniów, więzienie z oddziałem dla kobiet, koszary i t. d. W ślicznej miejscowości nad urwiskiem, z dużym spacerowym ogrodem, otoczone murem, pomieszczone są szpitale miejskie, dom przytułku dla weteranów, dom sierot, dom obłąkanych i dom poprawy. Zakładów naukowych, nie licząc ochronek, znajduje się w M. 15, mianowicie gimnazyum męskie w 1882 r. 525 uczniów, gimnazyum żeńskie w t. r. 358 uczenic, seminaryum duchowne prawosławne 235 ucz. , szkoła duchowna, szkoła felczerów 94 ucz. , szkoła akuszerek 98 ucz. , szkoła miejska z oddziałem rzemieślniczym; szkoły parafialne męska z oddziałem rzemieślniczym i żeńska; szkoły ludowe żydowskie męska i żeńska; szkoła 4klas. żeńska, szkoła lklas. przygotowawcza żeńska, szkoła 3klas. żeńska żydowska i szkoła lklas. dla biednych dziewcząt żydowskich. Nadto znajduje się w M. 44 chederów. Ludność składa się z Białorusinów prawosławnych i katolików, Rossyan, Polaków i żydów. W 1880 r. było w M. 40536 mk. 20735 męż. i 19801 kob. , w tej liczbie 20742 prawosŁ 10824 męż. i 9918 kob. , 2583 katol. 1290 męż. i 1293 kob. , 173 ewang. 122 męż. i 51 kob. i 17038 żyd. 8499 męż. i 8539 kob. . Domów znajduje się 263 murow, z tych 92 należy do chrześć, i 171 do żyd. i 3243 drewn. z tych 2310 własność chrześc, i 933 żyd. . Właścicieli domów jest 2371, z nich 1509 chrześc, i 862 żyd. W mieście jest 40 traktyerni, 24 zajazdy, 29 szynków, łącznie 93 zakłady ze sprzedażą trunków, z których jeden tylko utrzymywany przez chrześcianina a reszta przez żydów. Sklepów w ogóle jest 906, sklepów zaś mieszczących się w oddzielnych budynkach jest 143 murow, i 351 drewn. ; magazynów do składu towarów 6 murow, i 7 drewn. Cerkwi prawosławnych w M. jest 29 21 murow, i 8 drewn. , mianowicie 1 sobór, 7 parafialnych, filialna soborowa, 7 fil. parafij 5 murow, i drewn. , 4 klasztorne, 5 cmentarnych, pozostałe przy zakładach naukowych i dobroczynnych. Kościołów katolickich jest 3, z nich 2 murow, parafialne dawniej archikatedralny, niegdyś karmelicki, i farny, fundacyi Zygmunta III i 1 drewn. cmentarny; 1 kościół ewan. augsb. drewn. ; 2 synagogi i 36 domów modlitwy żydowskich, z których 13 murowanych. Z kościołów odznacza się była archikatedra pod wez. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona 1692 r. przez mieszczan mohylewskich z cegły, pochodzącej z rozebranych przez nich z polecenia Jana III Sobieskiego własnych domów, na miejscu dawnej kaplicy prywatnej Zienkowiczów, jako rehabilitacya za zabicie Zienkowicza na progu pomienionej kaplicy, podczas zamieszek religijnych o zamknięcie cerkwi prawosławnych nienależących do unii. Pamięć tego wypadku przechowała się w spółczesnym obrazie, pomieszczonym na chórze kościelnym. Kościół Wniebowzięcia nie jest wprawdzie arcydziełem pod względem architektonicznym i zbudowany jest w złym smaku romańskim, imponuje jednak swą wystawą, wspartą na sześciu ogromnych kolumnach jońskich. Kościół ten należał niegdyś do karmelitów, lecz z ustanowieniem arcybiskupstwa mohylewskiego w 1784 r. odnowiono go i zamieniono na archikatedrę. Znajduje się w nim wiele prawdziwych dzieł sztuki. Oprócz kilku obrazów pędzla Majewskiego ś. Stanisław, Chrystus w Ogrójcu, zwraca na siebie uwagę obraz ś. Magdaleny pędzla Horawskiego. Są tu też dwie rzeźby Antokolskiego Zmartwychwstanie i Chrystus w grobie, które widzieć można tylko w czasie wielkanocnym. Oprócz tego znajduje się tu obraz ś. Antoniego, przeniesiony ze skasowanego w 1864 r. kościoła bernardynów, i pięknej roboty obraz Boga Rodzicy. Z cerkwi prawo sławnych odznacza się zwłaszcza sobór ś. Józefa, założony w 1780 r. przez cesarzowę Katarzynę II i cesarza austryackiego Józefa II, na pamiątkę zjazdu ich w M. Jest to świątynia niewielka, lecz gustownie zbudowana na wzór soboru ś. Zofii. Cztery wejścia poprzedzają portyki wsparte na żłobkowanych doryckich kolumnach, wewnątrz przed nieda

Mohnya