teć, która wypłynąwszy z pow. inowrocławskiego przez dwie mile mniej wiecej około Pakości tworzy granicę pomiędzy pow. M. a inowrodawskim. 2 Wełna płynie na granicy zach. powiatu i oddziela go od pow. gnieźnieńskie go. Wypływa z kilku małych jeziór na wsch. od Gniezna, pod Jeziorzanami dochodzi do granicy powiatu i dąży przez jeziora rogowskie ku północy. 3 Mata Noteć, dopływ Noteci po lewej, ma źródło pomiędzy Powidzem a Witkowem na wschód od Skorzęcina w jeziorze skorzęcińskim, płynie dalej w kierunku półn. do jez. łosośnickiego, a następnie do jeziora Trląg, położonego na granicy wsch. powiatu, na długość 15 kil. ; w tem jeziorze łączy się z Notecią pod wsią Kołudą. Pod Pakością Noteć wypływa z jeziora i opuszcza niedaleko ztąd obszar powiatu. 4 Żabienka płynie przez jeziora mogilnickie i domanińskie i pod Kwieciszewem wpada do Małej Noteci. Jeziór i stawów w powiecie jest przeszło 100. Większe jeziora są Pod Izdebnem, Rogowem, Ziołem, Lubieczem, Kruchowem, Wieńcem, Wiecanowem, Trzemesznem, Ostrowitem, Mogilnem, Szydłowem, Łosośnikami, Orchowem, . Górą i Trlągiem. Mieszkańców powiat liczył w 1881 r. 48346 11161 ew. , 35921 kat. i 1149 żydów; ludności polskiej jest blisko 35000; na kilometr kwadratowy przypada 52 mk. Powiat M. należy do mniej zaludnionych w w. księstwie Poznańskiem. W r. 1875 było 44725 mk. , z których 10995 przypadało na miasta. Wr. 1871 było 46133 mk. ; w miastach samych 10580 mk. Gmin miejskich jest 6. 1 Gębice, 2 Kwieciszewo, 3 Mogilno, 4 Pakość, 5 Rogowo, 6 Trzemeszno. Gmin wiejskich jest 158, gmin dominialnych 71 i 355 miejscowości; domów mieszkalnych 3997. Ludność w r. 1871 dzieliła się na 22571 mężczyzn, 23562 kobiet, 11111 ew. , 33765 kat. , 1257 żydów. Głównem zatrudnieniem mieszkańców jest rolnictwo, obrabianie drzewa, chów bydła i po miastach handel. Powiat podzielony jest na 5 obwodów czyli komisaryatów. Komisarze obwodowi mają siedziby 1 w Mogilnie, 2 w Pakości, 3 w Trzemesznie, 4 w Gębicach, 5 w Rogowie. Przed organizacyą sądową w Trzemesznie był sąd powiatowy kolegialny; obecnie znajdują się sądy okręgowe w Trzemesznie i w Mogilnie, należące do sądu ziemiańskiego w Gnieźnie. Parafii katolickich powiat ma 22 a w dekanacie rogowskim 1 Rogowo, 2 Lubcz czyli Lubiecz, 3 Niestronno, 4 Palędzie, 5 Ryszewko, 6 Izdebno b w dekanacie żnińskim; 7 Gębice, 8 Kwieciszewo, 9 Mogilno, 10 Pakość, 11 Wytasowo, 12 Parciu, 13 Strzelic, 14 Szczepanowo, 15 Trląg; c w dekanacie gnieźnieńskim ś. Michała; 16 Duszno, 17 Kamieniec, 18 Kruchowo, 19 Linowiec, 20 Orchowo, 21 Strzyżewo, 22 Trzemeszno. W pierwszej połowie wieku b. były jeszcze parafie 1 Dębowo, 2 Gościerzyn, 3 Ladki i 4 Szydłowo, i kościoły filialne 1 szpitalny w Szydłowie, 2 ś. Klemensa w Mogilnie. Parafii protestanckich jest 6 a w dyecyzyi gnieźnieńskiej 1 Trzemeszno; b w dyecezyi inowrocławskiej 2 Józefowo pod Mogilnem 3 Kwieciszewo, 4 Mogilno, 5 Pakość, 6 Dąbrowo. Szkół wyższych w powiecie nie ma. W Trzemesznie tylko pozostało ze zniesionego w r. 1864 gimnazyum filologicznego progimnazy um z. czterema klasami niższemi. Zresztą w miastach mniejszych są tylko szkoły elementarne jedna rektorska, będąca pod nadzorem inspektora powiatowego, którego siedzibą jest Trzemeszno. Progimnazyum trzemeszańskie pozostaje pod kontrolą rady szkolnej poznańskiej. Analfabatów było w r. 1871 16530. Powiat obejmuje 365902 mr. ; z tego na większą własność przypada 162267, wliczając w to 32829 mr. królewszczyzn. Od r. 1848 z rąk polskich wyszło 46749 mr. ; pozostaje jeszcze własności polskich 51415 mr. Młyny są młyn wodny i parowy w Kawce; młyny w Podgaju, w Wylatowie, w Zielinie, w Goryszewie, w Słowikowie, w Wieńcu Winietz, w Trzemeszenie; młyn i piła w Leszniku. Gorzelnie w Dzierzążnie, w Kruchowie, w Szydłowie, w Skubarczewie, w Orchowie, w Słaboszewie, w Wszedzynie, w Woli Czewujewskiej, w Rogówku, w Procyniu, w Wiewórczynie. Browary mają Trzemeszno, Pakość, Wylatowo. Cukrownia jest pod Pakością w Przyjezierzu czyli Jankowie. Fabryka parowa mączki w Mogilnie, fabryka mączki z ziemniaków w Kawie, olejarnia w Mogilnie. Urząd pocztowy II klasy ze stacyą telegraficzną jest w Trzemesznie. Urzędy pocztowe III klasy są w Mogilnie ze stacyą telegraficzną, w Pakości także ze st. tel. , w Rogowie; agentury pocztowe w Dąbrowie, w Gębicach, w Gościerzynie, w Jankowie czyli Przyjezierzu, w Kwieciszewie, w Orchowie i w Wylatowie. Powiat posiada następujące gościńce 1 gościniec poznańskotoruński, dawniej królewski, teraz prowinoyonalny, prowadzi z Gniezna przez Trzemeszno i Wylatowo do Kwieciszewa i dalej do Strzelna; w powiecie ma 29 kil. długości; 2 z Wylatowa przez Mogilno, Dąbrowo i Szczepanowo do Barcina; 28 kil. w pow. ; 3 z Barcina przez Pakość do Inowrocławia; 6 kil. w pow. ; 4 z dworca mogilnickiego do Gębie, 8, 4 kil. ; 5 z dworca trzemeszeńskiego do Słowikowa, 11, 4 kil. dług. ; 6 z Gąsawy przez Rogowo do Gniezna, 17, 1 kil. długości. Kolej żelazna poznańskotoruńsko bydgoska przerzyna powiat ze stacyami w Trzemesznie i w Mogilnie; w części północnej powiatu nadto jest drugorzędna ko

Mogilno