katol, mur. , drugi filialny, cerkiew, kościół ewang. augsb. , synagogę, szpital ś. Wojciecha na 20 łóżek, dom schronienia dla starców i kalek, ochronkę, dwie szkoły początkowe ogólne, szkołę miejską 2klas. męską, szkołę ewang. , szkołę prawosł. , szkołę żyd. elementarną, sąd pokoju okr. III, zjazd sędziów pokoju, urząd poczt. , st. telegr. , st. dr. żel. nadwiślańskiej o 1 2 w. od miasta. Z zakładów fabrycznych istnieją tu młyn parowy, browar, fabryki octu, narzędzi rolniczych, wód gazowych, 4 garbarnie, 5 olejarni, 3 fabryki mydła, 3 cegielnie, 8 wiatraków. Miejscowe potrzeby zaspakaja 150 drobnych sklepów, 4 handle sukna, 3 handle win i towarów kolonialnych, sklep fabryki żyrardowskiej, jeden dom handlowy, skład nasion, 28 szynków, 24restauracyi. Targi bywają dwa razy w tygodniu we wtorek i piątek. Jarmarki 6 razy do roku naliczniejsze na ś. Trójcę i śś. Piotra i Pawła. Do mieszczan należy 3893 mr. ziemi, w tem 1868 mr. roli ornej. Co do ludności, to w 1807 r. miała M. 800 mk. , samych chrześcian; w 1827 r. było 190 dm. i 2216 mk. ; w 1860 r. 261 dm. 33 mur. i 3838 stałych mk. w tem 1720 żyd. ; w 1883 r. było 472 dm. 70 mur. i 6989 mk. , w tej liczbie 3504 żyd. , 3331 kat. , 132 protest. i 22 prawosł. Obecnie ludność, wzrastająca szybko z otwarciem kolei, dochodzi do 8000. M. teraz jest jednem z porząd niej szych miast powiatowych. Ma regularne, dość szerokie, brukowane ulice z chodnikami asfaltowemi. Oświetlona 45 latarniami żelaznemi, naftowemi. Posiada trzy place targowe Stary rynek z kościołem i ratuszem, zbudow. w 1545 r. , a odnow, w 1878 r. ; 2gi niebrukowany, zwany Świńskim; 3ci Zielony, na którym r. 1856 założono skwer, zwany także ogrodem angielskim. Od czasu ukończenia drogi żel. nadwiślańskiej połączona z Warszawą i Gdańskiem, M. stała się miastem handlewnem. Głównym produktem handlu jest zboże, do przechowywania którego wzniesiono tu znaczną liczbę spichlerzy. W 1877 r. przewieziono przez M. do Prus 1, 932, 000 pudów. Boczny obrót średnio przedstawia do 500, 000 rs. wartości. Po zbożu idzie wełna, której dowóz wynosi do 2500 pud. , wartości przeszło 50, 000 rs. , i ryby przywożone w zimie, głównie z jezior pruskich a nabywane do Warszawy i Płocka. Przemysł rękodzielniczy stoi na niskim stopniu. Jest jednak 12 cechów, w skład których wchodzi 16 bednarzy, 10 białoskórników, 8 szklarzy, 23 krawców, 20 garncarzy, 6 kołodziei, 12 kowali, 13 kamieniarzy, 1 cukiernik, 8 młynarzy, 33 piekarzy, 26 rzeźników, 3 studniarzy, 6 siodlarzy i rymarzy, 2 jubilerów, 7 ślusarzy, 32 stolarzy, 180 szewców, 1 tkacz, 5 zegarmistrzów, 8 czapników i 6 kuśnierzy. W pamiątki przeszłości M. nie obfituje. Starożytny kościół parafialny stoi w środku Starego rynku. Fundamenta i pozostałe wnęki pochodzą prawdopodobnie z XIV w. Kawał muru i płyta za wielkim ołtarzem noszą datę 1477 r. Kościół ten ulegał kilkakrotnym pożarom i przebudowaniem. Akt erekcyi zaginął. W aktach kościelnych zapisano, iż r, 1712 kościół oddanym został pod zarząd kś. misyonarzy, sprowadzonych z Chełmna pruskiego przez Kazimierza Bielińskiego sstę mławskiego, marszałka w. kor. Misyonarze pod przewodnictwem sufragana Seweryna Szczuki założyli wprost kościoła klasztor, w którym zamierzali utrzymywać szkołę, ale usiłowania te nie wydały rozultatu Po zniesieniu zgromadzenia w 1865 r. klasztor sam przeszedł na własność rządu i dziś mieści biuro powiatowe. Kościół, który po pożarze w 1792 r. ze składek odbudowanym został, coraz więcej popadał w ruinę, a od 1870 przez rok cały był zamkniętym. Z zebranych składek odbudowano go 1882 r. , lecz ze szkodą dla jego architektonicznych zalet. Z pięknej i okazałej świątyni zrobiono kościół niski, którego boczne ściany nie odpowiadają wysokiemu stosunkowo dachowi, a okna zbyt szerokie za wiele wpuszczają światła. Drugi kościołek ś. Wawrzyńca, obecnie przy cmentarzu miejskim, stoi na górze. Był on podobno pierwotnie parafialnym. M. otrzymała w r. 1429 przywilej lokacyjny, podpisany przez Ziemowita, Kazimierza i Władysława, ks. mazowieckich. Przywilej ten dawał prawo chełmińskie i pozwolenie posiadania własnej wagi i postrzygalni sukna. Gdy Mazowsze przyłączono do Korony, M. została sstwem niegrodowem, a Zygmunt I potwierdził wszystkie jej przywileje w r. 1543. Toż uczynili następni monarchowie Zygmunt August w r. 1565, Stefan Batory w r. 1576, Zygmunt III w r. 1602, Jan Kazimierz w r. 1667, August II w r. 1724, August III w r. 1745, nakoniec Stanisław August w r. 1779, przydawając wiele innych swobód. M. należała niegdyś do znaczniejszych miast mazowieckich, jak o tem przekonywa lustracya 1564 r. , która znalazła tutaj 424 domy i 22 niezabudowane siedliska, samych zaś rzemieślników oprócz szewców, wylicza 225. Święcicki w Opisie Mazowsza powiada o M. Otwarte miasto, ładnie zabudowane, dwa kościoły murowany i drewniany. Wojny szwedzkie przywiodły miasto do zupełnego upadku i lubo potem nastały długie lata pokoju, wrócić wszakże nie mogło do pierwotnego stanu. Ostatnia też lustracya, w r. 1765 odbyta, zaledwie 85 domów wykazała i podupadłych zupełnie rzemieślników. Dopiero od 1779 r. zaczęła się M. powoli odbudowywać. W r. 1783 straszny pożar zniszczył pięć ulic a z 83 domów pozostał tylko

Mlinarowce